merkwaardii en de architectura obliqua
E, Maignan: d e a n a m o r f o s e v a n S. F r a n c e s c o di P a o l a b i j h e t V o o r a a n z i c h t .
H e t is wellicht d o o r d e g e s c h i e d s c h r i j v i n g niet v o l d o e n d e o n d e r k e n d dat d e B a r o k d o o r d e s c h i l d e r k u n s t i g e en a r c h i t e c t o n i s c h e d e f i n i t i e v a n de scheve r u i m t e (spazio obliqua) e e n g r o t e stap v o o r w a a r t s in d e t h e o r i e m a a k t e . Deze definitie b e t r o f e e n beweeglijke r u i m t e w a a r i n d o o r systematische b e n u t t i n g v a n de p e r s p e c t i v i s c h e verkortin g alle v o r m e n van a a n s c h i j n en v e r h o u d i n g m o e s t e n v e r a n d e r e n in v e r h o u d i n g tot d e v e r s c h i l l e n d e g e z i c h t s p u n t e n van d e ideale w a a r n e m e r ' . De illusionistische b e w e g i n g v a n d e a f g e b e e l d e en g e c o n s t r u eerde vormen suggereerde een theatrale conceptie van de ruimte, w a a r i n a r c h i t e c t u u r e n stad als e e n r e u s a c h t i g t o n e e l en d e t o e s c h o u w e r als i n t e g r e r e n d d e e l v a n d e s c e n o g r a f i s c h e kunstg r e p e n w e r d e n g e ï n t e r p r e t e e r d . O p t i s c h e illusies e n m e e r in h e t a l g e m e e n o v e r r e d i n g van d e z i n t u i g e n m a a k t e n he t f u n d a m e n t e l e i n s t r u m e n t a r i u m v a n deze n i e u w e r u i m t e c o n c e p t i e uit. Dit o o k i d e o l o g i s c h e i n s t r u m e n t a r i u m h e e f t d e b e l a n g s t e l l i n g voo r d e optica e n he t perspectief g e s t i m u l e e r d bij f i l o s o f e n, t h e o l o g e n en e r u d i e t e n , w a a r v a n b o v e n d i e n d e religieuze politiek v a n d e v e r b r e i d i n g van h et geloof h e e f t g e p r o f i t e e r d . De t h e o r i e v a n d e ruimtelijke s c h e e f h e i d h e e f t d e k e n m e r k e n van d e B a r o k k e vormtaa l o p n i e u w g e f o r m u l e e r d o p basis v a n d e C a r t e s i a a n s e 'esprit de geometrie'. Deze d e n k t r a n t h e e f t doorgewerkt in d e b e l a n g r i j k s t e w e t e n s c h a p p e l i j k e studies over h e t merkwaardige p e r s p e c t i e f, o o k wel scheve perspectie f g e n o e m d e n m e e r in he t b i j z o n d e r anamorfose"1. M a a r ze h e e f t zich v o o r a l d e drijfveer g e t o o n d v o or het o n t s t a a n van d e 'nieuw e k u n s t ' v a n de 'architectura obliqua'. D e t h e o r e t i s c h e definitie v a n deze n i e u w e C a r t e s i a a n s e k u n s t is te d a n k e n a a n d e S p a a n s e c i s t e r c i ë n s e r b i s s c h o p J u a n C a r a m u e l d e Lobkowitz die h i e r e e n b u i t e n g e w o o n e n zeer e r u d i e t tractaat a a n h e e f t gewijd, tussen 1630 e n 1650 in Rome g e s c h r e v e n 3 .
Filippo
ge perspectief
Camerota
In de stad van de pausen werd het wetenschappelijke en filosofische Cartesiaanse d e n k e n o n d e r h o u d e n door de activiteiten van de Franse orde der Minimi in het klooster Trinita dei Monti. Deze b r o e d e r s wijdden zich aan de bestudering van het merkwaardige perspectief in directe samenwerking met de Parijse c o n f r a t e r s van het Place Royale wier wetenschappelijke studies o n d e r toezicht stonden van Vader Marin Mersenne, vriend van Descartes met wie hij een briefwisseling voerde. La Perspective Curieuse (Parijs 1638), een van de allereerste en belangrijkste v e r h a n d e l i n g e n over a n a m o r f o s e , was juist in dit Parijse klooster d o o r een leerling van Mersenne, J e a n Francois Niceron op schrift gesteld. De d o o r Niceron opgestelde theorieën o n t b o n d e n de rigiede constructie van het Renaissanceperspectief ten gunste van een 'magisch' spel van vervorming en regeneratie van het beeld. Dit perspectivische raster werd vervormd om de lijnen te krijgen van een beeld dat zijn correcte proporties alleen vertoond zou h e b b e n indien o n d e r een scheve h o e k w a a r g e n o m e n, oftewel van een gezichtspunt opzij van het geschilderde vlak. Bij de nauwkeurige geometrische plaatsing van het gezichtspunt werd een verdwijnp u n t g e c o n s t r u e e r d op dezelfde afstand van het schilderij waarop het afstandspunt met betrekking tot het centrale p u n t was gesitueerd. Niceron c o d e e r d e een soort van optische o n t a a r d i n g e n die reeds d o o r enkele renaissancistische schilders, met n a m e uit de kring r o n d Albrecht Dürer, sporadisch waren b e o e f e n d . Toch theoretiseerde hij geen artistieke merkwaardigheid m a a r het preciese filosofische en wetenschappelijke resultaat dat de artistieke tend e n z e n van de Barok in grote mate zou motiveren. De t h e o r i e ë n van Niceron h e b b e n in Rome belangrijke praktische c o n s e q u e n t i e s g e h a d , die des te f u n d a m e n t e l e r waren omdat ze betrekking h a d d e n op de architectonische ruimte-. In deze stad, waar hij in 1635 aankwam, h e e f t hij de belangstelling van zijn c o n f r a t e r E m m a n u e l M a i g n an gewekt; een professor in de theologie a a n het klooster Trinita dei Monti en tevens geleerde in s t e r r e n k u n d e en zonnewijzers. Diens o n d e r z o e k i n g en met betrekking tot beeldvervorminge n h e b b e n geleid tot de uitvinding van een vervormingsinstrument dat met zijn theoretische veronderstellingen een revolutie zou b e t e k e n e n voor het t e c h n i s ch principe van het sportello (raampje) van Albrecht Dürer, het bekendste en belangrijkste perspectiefinstrumen t uit de Renaissance. Het i n s t r u m e n t van Dürer diende, zoals bekend, voor het mechanisch tekenen van het perspectivische gezicht van een object door middel van de snijding van een d r a a d (de straal vanuit het oog) met het vlak van het getouw (snijvlak van de visuele pyramide) 4 . De uitvinding van M a i g n a n keerde de operatie van het sportello om en gaf er in zekere zin de logische voortzetting van: het op het vlak van het getouw verkregen beeld werd geprojecteerd en vervormd o p een scheef oppervlak.
E . M a i g n a n : d e a n a m o r f o s e v a n S. F r a n c e s c o di P a o l a b i j h e t s c h e v e
M a i g n a n h e e f t zijn uitvinding beschreve n in een aan de beeldvervorming gewijd h o o f d s t uk uit zijn v e r h a n d e l i n g over zonnewijzers 5 . Het instrument bestond uit een scharnierend luikje w a a r o p het te vervormen beeld was a a n g e b r a c h t (het snijvlak), een loodlijn met een verstelbaar balletje (het snijpunt van de straal van het oog) en uit een hele lang e d r a ad - die we de 'kijklijn' zullen n o e m e n - v e r b o n d e n a a n het gezichtspunt van de waarn e m e r (de straal vanuit het oog). Nadat het instrument in stelling was gebracht bij het uitverkozen oppervlak, waarop het beeld geprojecteerd en vervormd moest worden, werd het scharnierende luikje gesloten om contact te m a k e n met de loodlijn; vervolgens werd het balletje o p het te projecteren p u n t geplaatst, het luikje weer g e o p e n d en de 'kijklijn' getrokken die, lopend over het balletje, de projectie van het p u n t o p het te schilderen vlak ging bepalen.
aanzicht. 41
Met dit systeem, d at in he t b i j z o n d e r v o o r grote m a t e n geschikt was, v e r v a a r d i g d e M a i g n a n d e a n a m o r f o s e v a n d e stichter v a n d e o r d e , Sint F r a n c i s c u s van Paolo, o p e e n w a n d in h e t klooster Trinita dei Monti. Het b e e l d v a n d e in g e b e d v e r z o n k e n heilige was te zien w a n n e e r het g e z i c h t s p u n t v a n d e w a a r n e m e r zich in scheve positie t e n o p z i c h t e v a n het g e s c h i l d e r d e o p p e r v l a k b e v o n d (tevens he t p u n t w a a r v a n d a a n d e projectie v a n he t b e e l d met h et i n s t r u m e n t was gemaakt). Als m e n n a a r h et m i d d e n v a n d e g a n g loopt, verdwijnt h e t b e e l d l a n g z a m e r h a n d e n v e r a n d e r t he t in e e n uitgestrekt h e u v e l a c h t i g l a n d s c h a p dat h e r i n n e r t a a n d e g e b o o r t e s t r e e k v a n d e heilige; de C a l a b r i s c h e kust. Bij n a d e r i n z i e n blijkt dit nieuwe b e e l d h e t d o o r d e heilige verrichte w o n d e r te g e d e n k e n t o e n hij d e straat van M e s s i n a o p zijn over d e golven g e s p r e i d e m a n t e l overstak. N i c e r o n h e e f t met deze u i t v i n d i n g k e n n i s g e m a a k t o p zijn t w e e d e reis n a a r R o m e in 1622 en h e e f t zich ervan b e d i e n d om o p e e n a n d e r e w a n d v a n h e t z e l f d e klooster e e n vergelijkbare a n a m o r fotische compositi e te r e a l i s e r e n , e e n a f b e e l d i n g v a n J o h a n n e s o p Patmos 6 . De perspectivische k u n s t g r e e p , d o o r N i c e r o n b e s c h r e v e n in de tweed e latijnse editie v a n zijn tractaat 7 , was gelijk a a n die v a n M a i g n a n s h a n d : d e evangelist, bij het scheve a a n z i c h t v e r s c h i j n e n d tijdens h et schrijven van d e Openbaringen, v e r a n d e r d e bij h et v o o r a a n z i c h t in e e n l a n d s c h a p m e t t a f e r e l e n die t o e s p e l i n g e n m a a k t e n o p de a p o c a l y p t i s c h e v i s i o e n e n . In dit type a f b e e l d i n g e n o n v o u w t he t v e r h a a l zich in twee o p e e n v o l g e n d e scènes, d e scheve e n d e f r o n t a l e , die v e r s c h i j n e n e n verdwijnen zoals d e b e e l d e n o p het o p p e r v l a k v a n e e n spiegel. Verlaat d e w a a r n e m e r h e t scheve a a n z i c h t die he t ' t e g e n w o o r d i g e ' o n d e r w e r p (de heilige) a f b e e l d t en b e n a d e r t hij h e t v o o r a a n z i c h t , d a n is het alsof hij e e n m e t a f o r i s c h e spiegel ingaat die d e nevelige b e e l d e n van het ' g e h e u g e n ' of v a n d e ' h e l d e r z i e n d h e i d ' van d e heilige weerspiegelt. O o k v a n u i t t e c h n i s c h o o g p u n t h e e f t m e n de i n d r u k dat h et snijvlak van d e perspectivische c o n s t r u c t i e (het s c h a r n i e r e n d luikje v a n h et i n s t r u m e n t ) zich bij h et o n t v a n g e n en p r o j e c t e r e n v a n b e e l d e n g e d r a a g t als e e n mogelijke spiegel, die he t werkelijke b e e l d vervormt. Mijn h y p o t h e s e luidt, dat d e revolutie v a n he t h e r z i e n van d e sportello van D ü r e r j u i s t b e s t o n d in e e n t h e o r e t i s c h e h e r z i e n i n g van he t snijvlak v a n d e visuele p y r a m i d e : niet m e e r - n a a r d e r e n a i s s a n c i s t i s c h e d e f i n i t i e v a n L e o n Battista Alberti 8 - een r a a m d o c h e e n spiegel. Het g e b r u i k v a n d e spiegel h e e f t c o n c r e t e t o e p a s s i n g e n g e h a d bij d e o n d e r z o e k i n g e n o m t r e n t b e e l d v e r v o r m i n g . Via d e b e n u t t i n g van verschijnsele n van l i c h t w e e r k a a t s i n g ('catoptrique') k r e g e n d e v e r w r o n g e n b e e l d e n h u n o o r s p r o n k e l i j k e integriteit t e r u g o p h e t o p p e r v l a k van cilindrische, kegelvormige en p y r a m i d i s c h e spiegels. De b e n u t t i n g van v e r s c h i j n s e l e n van lichtbreking ('dioptrique') l e i d d e d a a r e n t e g e n tot d e r e g e n e r a t i e v a n b e e l d e n in speciaal g e s l e p e n lenzen. De w e t e n s c h a p p e l i j k e creativiteit die deze k u n s t z i n n i g e toepass i n g e n leidde werd o n d e r h o u d e n d o o r filosofische o v e r p e i n z i n gen over de b e t e k e n i s van h e t e p h e m e r e : d e i j d e l h e i d v a n het menselijk b e s t a a n , he t verval van d e d i n g e n en d e d w a l i n g van d e l a n g s b e d r i e g l i j k e z i n t u i g e n verworven k e n n i s . M a i g n a n liet zich b o v e n d i e n m e e v o e r e n d o o r t h e o l o g i s c h e g e d a c h t e n e n vergeleek d e a n a m o r f o s e met d e w o n d e r e n v a n d e t r a n s s u b s tantiatie ( v e r a n d e r i n g van b r o o d e n vlees in C h r i s t u s ' l i c h a a m e n b l o e d ) en t r a n s f i g u r a t ie (Christus' verheerlijking). N i c e r o n s p r a k e c h t e r van 'wonderlijke v o o r t b r e n g s e l e n ' e n 'magie artificielle des effets merveilleux'. En magie b e t e k e n d e voor h e m dat wat r e e d s Piero della F r a n c e s c a h a d o m s c h r e v e n als ' d e a l l e r h o o g s t e vervulling van de n a t u u r f i l o s o f i e ' 9 .
J.F. N i c e r o n : h e t i n s t r u m e n t v a n
Maignan.
Het g e s c h e m a t i s e e r d e verschil perspectief en a n a m o r f o s e.
tussen
J. D u B r e u i l : p y r a m i d a l e a n a m o r f o s e n
door
weerspiegeling.
Schott h e e f t o o k enkel e a r c h i t e c t o n i s c h e t o e p a s s i n g e n voorgesteld die v o o r z a g e n in b e e l d p r o j e c t i e s o p o n r e g e l m a t i g e vlakken, zoals o p k o l o m s c h a c h t e n e n o p s t a n d b e e l d e n . Voor architectonische interieurs heeft Niceron verscheidene oplossingen b e d a c h t die later w e r d e n g e ï l l u s t r e e rd e n uitgewerkt d o o r de F r a n s e j e z u ï e t J e a n du Breuil 1 3 . I n deze voorstellen w e r d e n d e perspectivische vervormingen gerealiseerd op de plafonds, de w a n d e n e n d e v l o e r e n v a n grot e zalen of o p d e zijvlakken van kegels e n p y r a m i d e n die in d e g e o m e t r i s c h e as b e k e k e n m o e s t e n w o r d e n . M a a r v o or d e o p l o s s i n g e n m e t w e e r s p i e g e l i n g w e r d e n als s l u i t s t e n e n o p g e h a n g e n c i l i n d e r s of g l a n z e n d gepolijste k o l o m m e n gebruikt , w a a r i n d e o p he t p l a f o n d vervormd e b e e l d e n weerspiegelden. A. D ü r e r : ' h e t r a a m p j e ' ( s p o r t e l l o ) . D e snijpunten van de visuele straal
(getekend
op het draaibar e luikje) worden
bepaald
d o o r t w e e d r a d e n in h e t g e t o u w te k r u i s e n , in o v e r e e n s t e m m i n g met het p u n t waar de d r a ad die van het gewichtje n a a r het object loopt, door het vlak van het getouw gaat.
De o v e r r e d e n d e k r a c h t van d e c o m p o s i t i e s in grote m a t e n h e e f t d e t o e p a s s i n g e n van d e ' a n a m o r f o t i s c h e toverij' o p grot e archi tectonische oppervlakken begunstigd; deuren en rame n werden d e b e l a n g r i j k s t e w a a r n e m i n g s p u n t e n in als f a n t a s t i s c h e t h e a t e r s voor optische effecten geconcipieerde gebouwen. Het ' m i r a k e l ' w e r d o o k b u i t e n h et g e b o u w g e r e a l i s e e r d in h e t o m r i n g e n d e l a n d s c h a p w a a r r o t s p a r t i j e n , b o m e n , b e k e n e n straten allerlei b e e l d e n van d i e r e n of m e n s e l i j k e g e z i c h t e n uitbeeld d e n ; e e n l a n d s c h a p van dit type w e r d d o o r de j e z u ï e t A t h a n a s i u s Kircher b e s c h r e v e n , zijn o n d e r z o e k i n g e n zijn direct o p d e activiteiten van d e F r a n s e M i n i m i s t e n t e r u g te v o e r e n 1 0 . Het a n t r o p o m o r f e l a n d s c h a p (campus antropomorphus) was e e n d r i e d i m e n s i o n a a l perspectivisch k u n s t w e r k w a a r a a n h e t z e l f d e c o n c e p t t e n g r o n d s l a g lag als a a n de c o m p o s i t i e s v a n M a i g n a n e n N i c e r o n ; het was m e t a n d e r e w o o r d e n e e n l a n d s c h a p d at in e e n m e n s e l i j k e gestalte v e r a n d e r d e . Het m e c h a n i s m e v a n dit l a n d s c h a p p e l i j k kunstwerk, b e s c h r e v e n d o o r de leerling v a n Kircher, G a s p a r d Schott 1 1 , was gelijk a a n d e werkwijze die M a i g n a n h a n t e e r d e . H e t b e e l d , gevat in h e t snijvlak v a n d e 'mesoptico' v a n Kircher, werd uit h e t v e n s t e r v a n e e n paleis o p d e t u i n of h et b e t r e f f e n d e stuk l a n d s c h a p g e p r o j e c t e e r d ; e e n assistent f i x e e r d e m e t wat s t e n e n d e g e p r o j e c t e e r d e p u n t e n om vervolgens he t b e e l d d e f i n i t i ef te t e k e n e n met beeklopen, boomgroepen , paden en fonteinen. Wanneer de waarnem e r uit het b e w u s t e r a a m keek, o n t h u l d e d e lieflijke t u i n zijn geheime beeld. De b r o n v a n dit ' f a n t a s t i s c h e ' o n t w e r p was wellicht e e n d o o r Schott b e s c h r e v e n schilderij dat zich in R o m e in d e ( t h a n s v e r d w e n e n ) villa v a n k a r d i n a a l M o n t a l t o bij d e t h e r m e n v a n D i o c l e t i a n us b e v o n d . Het stelde d e t u i n v a n e e n villa voor, m a a r a c h t e r o v e r h e l l e n d t o o n d e dit schilderij h et profiel v a n e e n m e t loof b e k r a n s t menselijk gezicht 1 2 .
De o v e r h e e r s e n d e karakteristiek v a n deze o n t w e r p e n was d e v o o r t d u r e n d e illusionistische b e w e g i n g v a n he t b e e l d in relatie tot d e v e r s c h i l l e n d e g e z i c h t s p u n t e n v a n d e w a a r n e m e r . De beweg i n g v a n d e w a a r n e m e r b e p a a l d e d e e f f e c t u e r i n g v a n h e t optisch s c h o u w s p e l d o o r h e t a f g e b e e l d e t a f e r e e l te o n t v o u w e n : b e w e g e n d t o n e e l was t r o u w e n s k e n m e r k e n d v o o r h e t B a r o k k e t h e a t e r . De w a a r n e m e r vervulde e e n rol als m e d e s p e l e r en, o v e r e e n k o m s t i g e e n in d e t o e n m a l i g e t h e a t e r o p v a t t i n g t e r u g k e r e n d f e n o m e e n , v e r a n d e r d e hij o n g e m e r k t v a n t o e s c h o u w e r in acteur. B e r o o f d v a n e e n vast m i d d e l p u n t was d e t o e s c h o u w e r - a c t e u r g e d w o n g e n o m te b e w e g e n e n alle mogelijke e p h e m e r e middelp u n t e n o p te z o e k e n z o d a t e e n visuele b e t r e k k i n g tot he t b e e l d k o n w o r d e n gevestigd. Het b e w e e g l i j k e e n e x c e n t r i s c h e v a n deze s c h i l d e r k u n s t i g e b e e l d e n v e r t a a l d e zich bij d e a r c h i t e c t o n i s c h e r u i m t e n in e e n p r o c e s v a n c o n t i n u e g e d a a n t e v e r w i s s e l i n g van de morfologische elementen. De t h e o r e t i s c h e legitimatie v a n d e o p a r c h i t e c t u u r t o e g e p a s t e p e r s p e c t i v i s c h e v e r v o r m i n g e n , n e e r g e l e g d in h e t werk v a n d e S p a a n s e b i s s c h o p C a r a m u e l d e Lobkowitz, werd h a a s t gelijktijdig m e t d e d o o r g e l e e r d e n ontwikkelde a n a m o r f o s e t h e o r i e ë n gerealiseerd. De architectura obliqua of scheve a r c h i t e c t u u r van Caram u e l was e e n t r a n s f i g u r a t i e v a n d e architectura recta of r e c h t e a r c h i t e c t u u r , die zich v o o r d o e t w a n n e e r het klassieke beginsel v a n d e o r t h o g o n a l e vlakken e n d e p r o p o r t i o n e l e o r d e vervalt. Dit g e b e u r t b i j v o o r b e e l d als he t h o r i z o n t a l e vlak ten o p z i c h t e v a n h e t verticale helt zoals bij t r a p p e n ; als w a n d e n s c h e r p e of s t o m p e h o e k e n m a k e n of als o p h o g e p u n t e n g e s i t u e e r d e archit e c t o n i s c h e e l e m e n t e n h u n p r o p o r t i o n a l i t e i t verliezen als gevolg v a n p e r s p e c t i v i s c h e verkorting. In d at laatste geval d e e d C a r a m u e l d e suggestie o m h et optisc h m a n c o te v e r h e l p e n d o o r middel v a n e e n systeem v a n a n a m o r f o s e n , d at wil zeggen d o o r he t v e r l e n g e n v a n d e b o v e n o p d e k r o o n l i j s t e n te p l a a t s e n s t a n d b e e ld e n om er bij d e perspectivisch e v e r k o r t i n g de p r o p o r t i e s v a n te w a a r b o r g e n ; dit was in w e z en h e t z e l f d e h u l p m i d d e l als d e o p t i s c h e rectificaties die in d e o u d h e i d b e o e f e n d e n d o o r Plinius e n Vitruvius b e s c h r e v e n w e r d e n . Het d o o r h e m t o e g e p a s t e grafische systeem volgde evenwel niet he t perspectivische systeem m a a r g i n g o p e e n o u d e r w e t s e m a n i e r te werk, met d e e e n v o u d i g e o r t h o g o n a l e v e r l e n g i n g van h e t constructieraster 1 4 .
Het p r o b l e e m werd c o m p l e x e r en e c h t perspectivisch bij d e p l a t t e g r o n d o p l o s s i n g e n w a a r alles a a n h e t g e z i c h t s p u n t v a n d e w a a r n e m e r was o n d e r s c h i k t . C a r a m u e l zag de ellips als e e n v e r v o r m i n g v a n d e cirkel e n d a a r o m m o e s t elk p u n t d at o p e e n elliptische o m t r e k lag w o r d e n vervormd in v e r h o u d i n g tot zijn a f s t a n d van h et m i d d e l p u n t , da t tegelijk he t ideal e g e z i c h t s p u n t van d e w a a r n e m e r vormde. O m dit te d o e n b e d i e n d e hij zich van e e n h u l p c i r k el met e e n middellijn gelijk a a n d e kleine as v a n de ellips w a a r u i t hij d e te v e r v o r m e n e l e m e n t e n p r o j e c t e e r d e . Uit dit systeem b e s t o n d h e t w e t e n s c h a p p e l i j k p r o c é d é o m bijv o o r b e e l d k o l o m m e n van e e n ovale k o l o n n a d e te v e r v o r m e n in v e r h o u d i n g tot e e n g e o m e t r i s c h e n visueel m i d d e l p u n t . Bij e e n o p l o s s i n g v o o r e e n vier k o l o m m e n dikke ovale z u i l e n g a n g o n d e r ging elke kolom e e n a n d e r e v e r v o r m i n g die niet a l l e e n d o o r zijn plaats o p de o m t r e k van ellips, m a a r o o k d o o r d e g r o o t te v a n d e g e z i c h t s h o e k was b e p a a l d . De d o o r s n e d e v a n d e k o l o m s c h a c h t , die n o r m a a l e e n in d e vierkante voet i n g e s c h r e v e n cirkel is, werd geleidelijk vervormd tot e e n ovaal, terwijl d e voet d o o r de p r o j e c t ie van d e g e z i c h t s h o e k g e d w o n g e n werd d e vorm v a n e e n t r a p e z i u m a a n te n e m e n .
J. Caramuel de Lobkowitz: t e t r a s t y l e p e r i s t y l i u m in e e n ellips.
C a r a m u e l h e e f t zijn t h e o r e t i s c h e positie v e r h e l d e r d in h e t h o o f d stuk De la Perspectiva. Hij o n d e r s c h e i d d e twee s o o r t e n perspectief: d e schilderkunstige, die de r e e d s in d e n a t u u r b e s t a a n d e d i n g e n leert t e k e n e n , e n d e bouwkundige, die d a a r e n t e g e n leert d e t e v o r e n o n t w o r p e n v o r m e n te c o n s t r u e r e n . Deze t w e e d e soort p e r s p e c t i ef leert w e r k e n met k o l o m m e n , s t a n d b e e l d e n , kapitelen, al n a a r gelang de vervormende effecten van de onderschikking aan het g e z i c h t s p u n t v a n d e w a a r n e m e r . De g r o n d s l a g v a n deze o n d e r s c h e i d i n g m o t i v e e r d e hij d o o r e e n kritiek o p het r e n a i s s a n c i s t i s c h p e r s p e c t i e f , die hij v o o r n a m e l i j k s c h i l d e r k u n s t i g a c h t t e ; m e e r toegespitst hield hij vol, da t d e perspectivisten uit d e R e n a i s s a n c e , in het b i j z o n d e r S e b a s t i a n o Serlio, eigenlijk g e e n o n d e r s c h e i d tussen d e twee s o o r t e n p e r s p e c t i e f h a d d e n g e m a a k t d a a r zij zich o p e e n v e r k e e r d e i n t e r p r e t a t i e van d e V i t r u v i a a n s e scenographia h a d d e n g e b a s e e r d . N a a r zijn m e n i n g was d e scenographia v a n Vitruvius g e e n vlakke a f b e e l d i n g v a n e e n g e b o u w m a a r e e n d r i e d i m e n s i o n a a l a r c h i t e c t o n i s c h model. Zijn a r c h i t e c t u u r o p v a t t i n g kwam evenwel n e e r op g r o n d v a n niet reële, m a a r s c h i j n b a r e p r o p o r t i e s o n t w o r p e n ruimtelijk m o d e l . Hij o n d e r s c h e i d d e d e d i m e n s i e s v a n e e n l i c h a a m quoad se, oftewe l d e reële dimensies, e n quoad nos, oftewel d e s c h i j n b a r e dimensies. En hij p r e c i s e e r d e dat het p e r s p e c t i ef d e d i n g e n niet a f b e e l d t zoals ze in werkelijkheid zijn m a a r zoals ze a a n d e o g e n v a n d e w a a r n e m e r v e r s c h i j n e n . Het was d e r h a l v e zijn p a r a d o x a l e voorstel om alle a r c h i t e c t o n i s c h e e l e m e n t e n te v e r v o r m e n z o d a t het r e s p e c t voo r d e p r o p o r t i o n e l e c a n o n s g e w a a r b o r g d bleef; h i e r m e e leverde hij w e l h a a s t e e n w e t e n s c h a p p e l i j k bewijs v o or het B a r o k k e g e z e g d e 'del vero piü bello e la menzogna', s c h o n e r d a n het w a r e is de leugen. De discussie v a n C a r a m u e l over de c o r r e c t e wijze om e e n tetrastyle k o l o n n a d e te o n t w e r p e n hield e e n o p e n l i j k polemiek in m e t e e n b e l a n g r i j k o n t w e r p , destijds in het B a r o k k e R o m e in a a n b o u w : d e k o l o n n a d e v a n he t Sint Pieterplein van Gian L o r e n z o B e r n i n i .
Rome, p l a t t e g r o n d van het capitool-plein.
Het tetrastyle peristylium v a n d e S p a a n s e b i s s c h o p m o e s t d e m a t h e m a t i s c h c o r r e c t e versie zijn v a n d e drie s c h e p e n b r e d e k o l o n n a d e van B e r n i n i . Deze laatste week in zijn uiteindelijk r e s u l t a a t in wezen niet af v a n C a r a m u e l s voorstellen, voorzover hij t i j d e n s h et o n t w e r p v o o r d u r e n d was o n d e r w o r p e n a a n bewerk i n g e n met h e t o o g o p louter artistieke k e u z e n . Want d e k o l o m m e n v a n h e t Sint Pieterplein zijn in v e r h o u d i n g tot h u n c o n v e r g e n t i e n a a r d e g e o m e t r i s c h e en visuele f o c u s s e n van d e ellipsen verv o r m d terwijl, ne t als in h et peristylium v a n C a r a m u e l , d e a f s t a n d v a n d e s c h e p e n gelijk blijft. Alleen h e e f t B e r n i n i , in t e g e n s t e l l i n g tot d e o p l o s s i n g v a n d e cisterciënser, de v e r v o r m i n g van d e b i n n e n k a n t n a a r de buitenkant van de k o l o n n a de geëffectueerd. De inzet v a n h et p e r s p e c t i e f als o n t w e r p m i d d e l , d o o r C a r a m u e l g e t h e o r e t i s e e r d , blijkt bevestigd te w o r d e n in allerlei architect o n i s c h e i n g r e p e n in he t B a r o k k e Rome. B e r n i n i b e d i e n d e zich o o k v a n he t perspectivisch systeem o m d e o v e r g a n g s r u i m t e tussen d e Sint Pieterbasiliek en d e ovale k o l o n n a d e o p te lossen. De s c h e r p e h o e k die d e b e s t a a n d e g e b o u w e n m a a k t e n , d e gevel v a n d e basiliek en d e m u u r v a n d e l a n g e v e r b i n d i n g s g a n g t u s s e n d e k o l o n n a d e e n d e Vaticaanse p a l e i z e n , d e e d v o o r deze r u i m t e d e t r a p e z i u m v o r m i g e o p l o s s i n g a a n d e h a n d , die t e r u g g r e e p o p e e n r e e d s d o o r B e r n a r d o R o s s e l l i n o te P i e n z a e n d o o r Michel a n g e l o o p het Kapitool b e p r o e f d s c h e m a . I n dit s c h e m a v e r l e n g e n d e n a a r d e t o e s c h o u w e r to e c o n v e r g e r e n d e vleugels d e p e r s p e c tivische v l u c h t e n m a k e n o p illusionistische wijze he t plein tot e e n s a m e n g e s t e l d vierkant.
De p e r s p e c t i v i s c h e k u n s t g r e e p is het b e s t e b e n u t in d e r e a l i s e r i n g v a n d e Scala Regia, die v a n d e g e n o e m d e g a n g o p h e t n i v e au v a n d e z u i l e n h a l v a n de basiliek n a a r d e Scala Regi a en P a o l i n a kape l voert. O o k h i e r h e e f t d e wijking v a n twee r e e d s b e s t a a n d e m u r e n d e perspectivische keuze gemotiveerd, die m a j e s t e it en l e n g t e a a n e e n in w e r k e l i j k h e i d n a u w e en korte r u i m t e h e e f t v e r l e e n d . Het illusionistisch e f f e c t werd t o e v e r t r o u w d a a n d e p e r s p e c t i v i s c h e v e r k l e i n i n g v a n d e k o l o m m e n en a a n he t subtiel g e b r u i k v a n licht da t d e r h a l v e e e n soort ijl s c h e r m c r e ë e r d e , h e t g e e n d e p e r s p e c t i v i s c he a f s t a n d b e n a d r u k t e . E e n zelfde, m a a r wel s p e c t a c u l a i r d e r k u n s t g r e e p , was al g e r e a liseerd d o o r F r a n c e s c o B o r r o m i n i in het h o f v a n he t S p a d a paleis; h i e r hield d e a r c h i t e c t zich vooral b e z i g met het e x p e r i m e n t e r e n m e t e e n m o d e l w a a r m e e hij o v e r i g e n s in d e praktijk o o k he t v o o r d e e l v a n illusionistische e x p a n s i e v a n een tamelijk o n d i e p e r u i m t e b e h a a l d e . Slechts e n k e l e m e t e r s l a n g is d e k o l o n n a d e e e n ruimtelijk m o d e l dat zich met d e d o o r C a r a m u e l a a n d e Vitruv i a a n s e scenographia gegeven i n t e r p r e t a t i e laat vergelijken. H i e r i n wilde B o r r o m i n i k e n n e l i j k e x p e r i m e n t e r e n m e t d e mogelijkheid om d e r u i m t e vorm te geven d o o r niet alleen p e r s p e c t i v i s c he v e r v o r m i n g e n m a a r ook, n e t als B e r n i n i d e e d , l i c h t e f f e c t e n te h a n t e r e n ; e e n p o ë t i s c h e versie die C a r a m u e l niet h a d b e d a c h t . Via e n k e l e o p e n i n g e n die in h e t gewelf v a n de k o l o n n a d e zijn g e m a a k t , k o m e n a c h t e r e l k a a r l i c h t b u n d e l s b i n n e n die a a n he t k u n s t m a t i g e a r c h i t e c t o n i s c h e p e r s p e c t i e f e e n sterk a t m o s f e r i s c h perspectief toevoegen.
F. Borromini: d e z u i l e n g a n g v a n h e t palazzo Spada.
J. Caramuel de Lobkowitz: s c h e v e vervorming van elementen.
architectonische
De b e l a n g s t e l l i n g v o o r h e t m e r k w a a r d i g e , s p e c t a c u l a i r e m a a r tegelijkertijd w e t e n s c h a p p e l i j k b e p a a l d e e f f e c t h e e f t , n a a r h et schijnt, r e c h t s t r e e k s de i n t e r p r e t a t i e v a n d e o u d h e i d b e ï n v l o e d . De r e c o n s t r u c t i e v a n e e n tempel aan de Via Appia d o o r G i o v a n n i Battista M o n t a n o lijkt wel direct g e ï n s p i r e e r d o p h e t Borromi n i a a n s e e x p e r i m e n t e n wellicht o o k o p d e eerste t h e o r i e ë n van Caramuel17. T e g e n zulke e x t r e m e t o e p a s s i n g e n van d e perspectivisch e system e n k a n t t e zich G u a r i n o G u a r i n i , T e a t i j n e r m o n n i k , t o e n hij, h a n d e l e n d over d e s c h e e f h e i d w a a r v a n hij h e t n u t a l l e en zag v o o r d e a r c h i t e c t u u r van t r a p p e n , o p e n l i j k p o l e m i s e e r d e met d e r a d i c a l e t h e o r i e ë n v a n C a r a m u e l 1 8 . G u a r i n i v o n d da t d e archit e c t u u r zich niet die m a t e v a n vrijhei d e n f a n t a s i e k o n t o e s t a a n die d e perspectiviste n v e r g u n d was. T o c h s c h r o k hij er niet v o o r t e r u g om o p p o ë t i s c h e wijze h e t optisch i l l u s i o n i s m e tot inzet te m a k e n in d e k o e p e l v a n d e k a p el v a n d e S.Sindone in Turijn. In dit werk wordt h e t licht p a s g o e d e e n perspectivisch h u l p m i d d e l . In d e kegelvormige s t r u c t u u r v a n d e koepel, die o p zich al e e n p e r s p e c t i v i s c h e f f e c t h e e f t , v e r l o p e n d e g e d r u k t e tussenb o g e n e n d e h o r i z o n t a l e lijsten, die als o n d e r r a n d v a n d e r a m e n f u n g e r e n , perspectivisch n a a r e e n c e n t r a a l v e r d w i j n p u n t . De p e r s p e c t i v i s c h e v e r s n e l l i n g die v a n o n d e r e n te zien is, m a a k t d e k o e p e l veel h o g e r d a n hij in w e r k e l i j k h e id is. Het e f f e c t w o r d t n o g s p e c t a c u l a i r d e r d o o r h e t slim g e b r u i k van kleur e n licht; d e grijze s t e e n v a n d e k o e p e l t e g e n h e t zwarte m a r m e r d at d e kapel b e k l e e d t e v e n a ls d e h e r h a a l d e l i c h t b u n d e l s die d o o r d e v e n s t e r s vallen, s c h e p p e n e e n ijle a t m o s f e e r die a a n d e hele s t r u c t u u r g r o o t s h e i d e n l i c h t h e i d verleent.
G.L. B e r n i n i : d e S c a l a R e g i a d o o r s n e d e en perspectief).
(plattegrond,
Het d o o r d e k o e p e l van d e S.Sindon e t e w e e g g e b r a c h t e effect is in zeker o p z i c h t te vergelijken met e e n werk van he t quadraturismo'9. Het wederzijds d o o r d r i n g e n v a n b i n n e n - en b u i t e n r u i m t e r e a l i s e e r d e he t ideologisc h v e r l a n g e n om d e zwaarte d e r m a t e r i e te o v e r w i n n e n en e e n v o l m a a k t e c o n t i n u ï t e i t tussen h e t a a r d s e en het h e m e l s e leven te s c h e p p e n . In s o m m i g e gevallen w a r e n d e k u n s t g r e p e n van h et quadraturismo, vooral in j e z u ï e t e n k r i n g e n , i n d e r d a a d met e e n dergelijke i d e o l o g i s c h e b e t e k e n i s b e l a d e n : d e gewelven die zich n a a r d e h e m e l o p e n d e n t o o n d e n d e h e m e l v a a r t e n van d e h e i l i g e n , e n n o d i g d e n d e gelovigen uit om o p geestelijke wijze a a n d e goddelijke h e e r l i j k h e i d deel te n e m e n . In d e z e zin is het p e r s p e c tivisch illusionisme e e n i n s t r u m e n t v a n religieuze p r o p a g a n d a ter versteviging van d e g o d s d i e n s t g e w o r d e n ; het e n k e l v o u d i g e g e z i c h t s p u n t w a a r u i t d e v o r m e n in evenwicht te zien w a r e n was e e n symbolisch e t o e s p e l i n g o p he t b e s t a a n van é é n w a a r a c h t i g geloof dat v o o r h e t zieleheil b o r g stond. Deze o p o v e r r e d i n g g e b a s e e r d e p r o p a g a n d a is o p w e l s p r e k e n d e wijze g e ï l l u s t r e e r d d o o r d e j e z u ï e t A n d r e a Pozzo in d e Verheerlijking van de heilige Ignatius in Rome20. Het ideal e g e z i c h t s p u n t van de w a a r n e m e r , oftewel gelovige, werd duidelijk o p h et plaveisel van de kerk g e m a r k e e r d . Vanuit dit ' m a g i s c h e ' p u n t v e r a n d e r t het s c h i p van d e kerk in e e n p r a c h t i g e a r c h i t e c t u u r in d e o p e n lucht, r e i k e n d tot in de w o l k e n w a a r d e z e g e p r a a l van d e heilige I g n a t i u s gevierd wordt; m e e r n a a r v o r e n , ter h o o g t e van het d w a r s s c h i p , lijkt zich e e n grote koepel te v e r h e f f e n , geplaatst o p e e n trommel die d e o m r i n g e n d e r u i m t e b e h e e r s t , d o c h w a n n e e r de w a a r n e m e r , oftewel gelovige, dit g e z i c h t s p u n t verlaat, verliest hij m e t a f o r i s c h g e s p r o k e n he t geloof e n verliest ook de a r c h i t e c t u u r s c h i j n b a a r zijn evenwicht; e e n t o e s t a n d van instabiliteit t r e e d t in, de k o e p e l blijkt n u e e n k u n s t m a t i g e perspectivische constructie te zijn, w o n d e r b a a r l i j k g e s c h i l d e r d o p e e n g e h e e l vlakke o n d e r g r o n d .
G.B. Montano: a n t i e k e t e m p e l a a n de Via
Appia
Een dergelijke v e r a n d e r i n g v a n b e e l d is c o n c e p t u e e l te vergelijken m e t d e k u n s t g r e p e n van d e a n a m o r f o s e ; d e a r c h i t e c t u u r is e e n t o n e e l m a c h i n e r i e b e l a d e n met s y m b o l i s c h e i n h o u d e n w a a r v a n d e v o o r n a a m s t e i n t e r p r e t a t i e d o o r d e t o e s c h o u w e r - a c t e u r wordt geleverd. De m e t a f o o r , het b e d r o g , h et w o n d e r , ze k a r a k t e r i s e r e n he t zich vervorme n en r e g e n e r e r e n van d e scheve r u i m t e die e e n beweeglijke, e x c e n t r i s c h e en van a b s o l u t e v o r m e n o n t d a n e r u i m t e is w a a r i n he t b e e l d v a n e e n ' o n r e g e l m a t i g e p a r e l ' wordt g e ë v o c e e r d 2 1 . De v e r b i n d i n g tussen k u n s t e n w e t e n s c h a p die deze buitenissige en m e r k w a a r d i g e ' v i s i o e n e n' v a n d e a n a m o r f o s e h e e f t gelegitimeerd is dus e e n f u n d a m e n t e l e prikkel v o o r d e a r c h i t e c t u u r geweest om te z o e k e n n a a r nieuwe p o ë t i s c h e v o r m e n . v e r t a l i n g : Gijs Wallis d e Vries
Dit artikel is e e n u i t b r e i d i n g van e e n r e c e n t e tekst waari n ik uitsluitend de t h e o r e t i s c h e e n t e c h n i s c h e a s p e c t en van het perspectivische o n d e r z o e k in de B a r o k h e b g e a n a l y s e e r d ; cfr. F. C a m e r o t a , TArchitettura curiosa; anamorfosi e meccanismi prospettici per la ricera dello spazio obliquo', in 'Saggi e d o c u m e n t i di storia d e l l ' a r c h i t e t t u r a \ 11, F l o r e n c e 1987. Het t h e m a is o ok o n d e r w e r p geweest van e e n lezing g e h o u d e n op de T e c h n i s c h e Universiteit van E i n d h o v e n , 4 n o v e m b e r 1987, o p u i t n o d i g i n g van Ir. G. Wallis de Vries, o n d e r de titel: 'From t h e window to the mirror: perspective a n d a r c h i t e c t u r al space d u r i n g the Italian R e n a i s s a n c e a n d B a r o q u e ' . A. P o z z o : d e s c h i j n k o e p e l b i j h e t d w a r s s c h i p (S. I g n a z i o , R o m e ) .
46
Hiervoor m o g e ik oo k verwijzen n a a r de v o l g e n d e f u n d a m e n t e l e teksten: J . Baltrusaitis, 'Anamorphoses ou magie artijicielle des effets merveilleux'. Parijs 1955; Id. TAnamorphose a miroir a la lumiëre des dêcouvertes nouvelles', in 'La Revue
A. P o z z o : V e r h e e r l i j k i n g v a n S. I g n a t i u s (S. Ignazio, Rome).
7. J.F. N i c e r o n , 'Thaumaturgus opticus, seu Admiranda optices per radium directum, catoptrices per radium reflectum', Parijs 1646, pp. 177/78, tav.33. Deze tweede v e r m e e r d e r d e d r u k van 'La Perspective curieuse ou magie artificielle des effets merveilleux' (Parijs 1638), bevat de b e s c h r i j v i n g van e e n a n d e r perspectivisch i n s t r u m e n t (II, pp.191-204), gebruik t d o o r Niceron voor zijn demonstraties van het o m g e k e e r d e perspectief ofwel d e a n a m o r f o s e . Het gaat om een uitvinding van Ludovico Cigoli, Florentijns s c h i l d er en architect (1559-1613), die in de m a r g e o p d e o n d e r z o e k i n g e n van de Minimisten h a d vooruitgelopen. De k u n s t e n a a r h a d er namelijk al mee g e ë x p e r i m e n t e e r d of het gebruikt kon w o r d e n v o o r b e e l d v e r v o r m i n g e n . Het d o o r Cigoli geschreve n tractaat, 'La prospettiva pratica', dat dit i n s t r u m e n t u i t g e b r e i d b e s c h r i j f t e n illustreert, b e v i n d t zich t h a n s in het G a b i n e t to dei Disegni e delle Stampe degli Uffizi te F l o r e n c e (2660 A). Voor e e n analyse van het m a n u s c r i p t cfr. F. Camerota, 'Dalla fenestra allo specchio: la "Prospettiva pratica" di Ludovico Cigoli alle origine di una nuova concezione spaziale', doctoraalscriptie (bij A. G a m b u t i - C. Conforti), A f d e l i n g A r c h i t e c t u u r g e s c h i e d e n i s en Restauratie van Architectonische S t r u c t u r e n van de Universiteit van Florence, 7 april 1987. Een publicatie van het m a n u s c r i p t , b e z o r g d d o o r M. Kemp, M. C h a p p e l l en F. C a m e r o t a is op handen. ( O p m e r k i n g van de vertaler: het g e n o e m d e i n s t r u m e n t van Cigoli is d o o r F. C a m e r o t a exact n a g e b o u w d en o n l a n g s g e d e m o n s t r e e r d ter g e l e g e n h e i d van zijn lezing a a n de T e c h n i s c h e Universiteit van E i n d h o v e n (zie n o o t 1.). Deze p r a k t i s c h e studie h e e f t de auteur van dit artikel in staat gesteld e e n c o n c r e t e ruimtelijke i n t e r p r e t a t i e van de t h e o r e t i s c h e teksten over het perspectief te maken.) G. G u a r i n i : d e k a p e l v a n d e S . S . S i n d o n e t e Turijn (uit: ' A r c h i t e t t u r a Civile', Turijn 1737).
Grafisch schem a van de perspectivische kunstgreep (getekend d o o r de auteur) die G u a r i n i t o e p a s t e in d e S.S. S i n d o n e .
des Arts', 1956, pp.85-98; Id., 'Anamorphoses, chasse a travers les collections du musée', Musée des Arts Décoratifs, Parijs 1975-1976; ld., 'Anamorphic Art', C a m b r i d g e 1977; F. Bassoli, 'Leonardo da Vinei e l'invenzione dell'anamorfosi', in 'Atti della Societa dei Naturalisti e Matematici di M o d e n a ' , LXIX, 1938, pp.61-67; M. Docci, C. J a n n i c a r i , 'Anamorfosi: illusione e realta', R o m e 1963; M. G a r d n e r , 'Mathematical games, the curious magic of anamorphotic art', in 'Scientific A m e r i c a n ' , j a n u a r i 1975, 1, p.232; F. L e e m a n , 'Anamorphosen. Ein Spiel mit der Wahrnehmung dem Schein und der Wirklichkeit', Keulen 1975; A. van Schendel e.a., 'Anamorphosen', Keulen 1975. Voor de relaties met h e t C a r t e s i a a n s e d e n k e n cfr. G. Rodis-Lewis, 'Anamorphoses: Machinerie et Perspective curieuse dans le rapport avec le cartesianisme', in 'Bulletin de la Société d ' E t u d e s du XVIIe sièle, 1956. 3. J . C a r a m u e l de Lobkowitz, 'Architectura civil rectay obliqua consideraday dibuxada en el tempeo de Jerusalem', Vigevano 1678, I: 'Aan Zijne Koninklijke H o o g h e i d (-) T h a n s wordt e e n Nieuwe Kunst g e b o r e n ; (de Achtste d e r Vrije K u n s t e n , de T i e n d e d e r Muzen) waarover n i e m a n d ter wereld h e e f t g e s c h r e v e n . Het is de A R C H I T E C T U R A O B L I Q U A , die veel omvat, te weten A r c h i t e c t u r a Recta, de Tempel van J e r u z a l e m , Arithmetisch e e n L o g a r i t h m e t i s c h e R e k e n k u n d e , M e e t k u n d e , Schilderkunt, B e e l d h o u w k u n s t , Perspectief e n n o g a n d e r e W e t e n s c h a p p e n die in dit Boek w o r d e n b e s p r o k e n ' .
8. L.B. Alberti, 'De Pictura', I, 19, Basilea 1540. 9. G. Pico della M i r a n d o l a , 'De hominis dignitate', in ' O p e r a ' , Basiliae 1601. 10. A. Kircher, 'Ars magna lucis et umbrae in decern libros digesta', R o m e 1646, p.810, tav. XVIIII. 11. G. Schott, 'Magiae universalis naturae et artis', I, III ('De magia a n a m o r p h o t i c a ' ) , Würzburg 1657. I n dit werk verschijnt het w o o r d ' a n a m o r p h o s i s ' v o o r de eerste maal. 12. I d e m , I, IV, p.194. 13. J . Du Breuil, 'La Perspective pratique', Parijs 1694. 14. Een dergelijk s c h e m a werd voorgesteld d o o r J a c o p o Barozzi d a Vignola, 'Le due regole della prospettiva', ed. E. Danti, R o m e 1583, p.96, tav. XVIII; later werd dit s c h e m a d o o r a n d e r e t h e o r e t i ci w e e r opgepakt: Samuel Marolois, 'Perspective contenant la théorie et pratique d'icelle', Den H a a g 1614, p.280; Mario Bettini, 'Apiarium' V, p.26; Grégoire H u r e t , 'Optique de Portraiture et Peinture', Parijs 1670, tav. VI, p . 6 5 / 9 . 15. J . C a r a m u e l de Lobkowitz, op.cit., II, VI, p . l l . 16. Het perspectivisch werk van S. Serlio is vervat in het ' S e c o n d o libro' van zijn 'Sette libri di architettura'. Het werd t e s a m e n met het 'Primo libro di a r c h i t e t t u r a' uitgegeven in Parijs in 1545 (in het I t a l i a a n s , met een F r a n s e vertaling d o o r J e a n Martin); e e n N e d e r l a n d s e vertaling werd g e p u b l i c e e rd in Antwerpen in 1553. 17. G.B. M o n t a n o , 'Raccolta de tempii et sepolcri disegnati dall'antico' R o m e 1638. 18. G. G u a r i n i , 'Architettura civile', III, XXIII, Turijn 1737. 19. Het ' q u a d r a t u r i s m o ' : k e n m e r k e n d voor dit s c h i l d e r k u n s t g e n r e , dat zich r e e d s in de loop van de 16e eeuw ontwikkelde, w a r e n grote m u u r s c h i l d e r i n g e n van a r c h i t e c t o n i s c h e e n s c e n o g r a f i s c h e perspectieven. 20. A. Pozzo was o o k de a u t e u r van e e n b e l a n g r i j k tractaat over perspectief, w a a r v a n de v e r k l a a r d e opzet blijkens de titel was gelegen in het ' q u a d r a t u r i s m o ' : 'Perspectiva pictorum et architectorum Andreae Putei E Societate Jesu Pars Prima. In qua docetur modus expeditissimus delineandi optice omnia quae pertinent ad Architecturam' ('Perspectief voor schilders en a r c h i t e c t en (-) waarin o n d e r w e z e n wordt de snelste m a n i e r o m alle a r c h i t e c t u u r in perspectief te tekenen). 21. Een van de etymologische v e r k l a r i n g e n van het woord ' B a r o k' is de afleiding van het P o r t u g e se w o o r d ' b a r r o c o ' dat (een) onregelmatig(e) en ruw(e) (parel) b e t e k e n t , gekruist met ' b a r ö c o ' de n a a m v o o r e e n syllogisme uit de scholastiek.
4. Het i n s t r u m e n t wordt b e s c h r e v e n e n geïllustreerd in A. Dürer, 'Underweysung der Messung...', IV, N e u r e n b e r g 1525. 5. E. M a i g n a n , 'Perspectiva horaria, sive de Horographia gnomonica...', libri q u a t u o r , Rome 1648, pp.438-445. 6. Het f r e s c o is verdwenen ten gevolge van de bezetting van het klooster d o o r F r a n s e soldate n in 1798; a a n Niceron t o e g e s c h r e v e n a a n t e k e n i n g e n over de b e i d e a n a m o r f o s e n b e v i n d e n zich in F. Titi, 'Descrizione delle pitture, sculture e architetture esposte al pubblico in Roma', R o m e 1763, p.380.
47
