Duitse emigrantenliteratuur in de Belgische dagbladpers

Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwste Geschiedenis

Duitse emigrantenliteratuur in de Belgische dagbladpers 1933- 1939

door

An-Marie Buyse

Promotor: Prof. dr. Jan Art Copromotor : Dr. Hans Vandevoorde

Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis

1

“Wanneer gij thans dezen geestelijken rommel in de vlammen werpt, moet gij daarmee ook den plicht op u nemen in de plaats van dien rommel leven te geven aan een werkelijk Duitschen geest... Wij voltrekken een krachtige groote en symbolische handeling. Zij moet aan een ieder verkondigen, dat de geestelijke grondslagen van de November-republiek verdwenen zijn en dat zich uit haar puinhoopen een nieuwe geest verheft, dien wij dragen en bevorderen..." 2

1

Vooruit, 13/05/1933, p.1 “Het duitsche “Beschavingsvuur” laait alderwege! (naar een teekening van Funke Küpper in “Het Volk” van Amsterdam. 2 Vertaling van een deel van de toespraak van Goebbels na de boekenverbranding te Berlijn in: Vooruit 14/05/1933 p.8

2

DOELSTELLING ...................................................................................................................... 6 PROBLEEMSTELLING EN STAND VAN ZAKEN VAN HET ONDERZOEK ................ 7

Stand van zaken van het onderzoek naar emigrantenliteratuur… .............................. 8 …met betrekking tot België? ........................................................................................ 10 …en de vermelding ervan in de dagbladpers? ......................................................... 11 INLEIDING .............................................................................................................................. 15 1. Economische crisis in een ‘gestraft Duitsland’: Hitler grijpt de macht ...................... 15 1.1. Het verdrag van Versailles ....................................................................................... 15 1.2. Hoop op economische welvaart in Duitsland en wereldwijde crisis................... 17 1.3. Hitler wordt bondskanselier ...................................................................................... 19 2. Het Hitlerbewind ................................................................................................................ 21 2.1. Algemeen .................................................................................................................... 21 2.2. De rol van kunst in het Duitsland van de jaren ‘30 ............................................... 24 2.3. De Duits-Belgische betrekkingen in de jaren ‘30 .................................................. 27 3. Exilliteratur.......................................................................................................................... 30 3.1 Wie waren de emigrantenauteurs? .......................................................................... 30

Vrijwillige emigranten .................................................................................................... 30 3.2. Op zoek naar een tweede thuisland… ................................................................... 31 3.2.1. De emigrantensituatie in Europese landen .................................................... 32 3.2.2. De exilsituatie buiten Europa ............................................................................ 33

Ballingschap in de VS ............................................................................................... 33 Ballingschap in de USSR ......................................................................................... 37 Ballingschap in Latijns-Amerika .............................................................................. 38 3.3. Enkele voorbeelden van Exil-werken ..................................................................... 39 METHODOLOGIE ................................................................................................................. 39 1. Methode .............................................................................................................................. 39 1.1. Inhoudsanalyse .......................................................................................................... 39 1.2. Discoursanalyse en Linguïstische pragmatiek ...................................................... 41 1.3. Categorieën ................................................................................................................ 43 2. Verantwoording mediakeuze ........................................................................................... 45 2.1. Vooruit ......................................................................................................................... 47 2.1.1. Culturele rubriek: Het Geestesleven ............................................................... 47 2.2. De Standaard ............................................................................................................. 48

3

2.2.1. Culturele rubriek: Kunst- en geestesleven ..................................................... 48 2.3. Het Laatste Nieuws ................................................................................................... 49 2.3.1. Culturele rubriek: Kunst en Letteren................................................................ 49 2.4. De Schelde/Volk en Staat......................................................................................... 49 .4.1. Culturele rubriek: Geestelijke tijdspiegel en Letteren en Kunst .................... 50 3. Selectieverantwoording .................................................................................................... 50 3.1. Keuze artikelen........................................................................................................... 50 3.2. Problematisering emigrantenliteratuur ................................................................... 51 3.3. Periode 1933 – 1939 ................................................................................................. 53 ONDERZOEK......................................................................................................................... 53 1. Canon .................................................................................................................................. 54 1.1. Emigrantenauteurs .................................................................................................... 55 1.1.1. Verdeling van de auteurs over de verschillende kranten. ............................ 56 1.1.2. Accenten en overlappingen in de selectie van de respectieve kranten ..... 59 Overlapping ................................................................................................................ 59 Eigen accenten .......................................................................................................... 60

Vooruit ..................................................................................................................... 61 De Standaard ......................................................................................................... 71 Het Laatste Nieuws ............................................................................................... 79 De Schelde / Volk en Staat .................................................................................. 82 2. Persoonlijke aandacht/ betrokkenheid ........................................................................... 85 2.1. Expliciete naamsvermelding ................................................................................... 85 2.2. Foto’s of illustraties .................................................................................................... 87 2.2.1 Inhoud foto’s ......................................................................................................... 89

Vooruit ......................................................................................................................... 90 Case-studie : Vooruit klaagt aan door middel van fotomateriaal: afbeeldingen van Erich Mühsam en Carl von Ossietzky ................................. 92

De Standaard ............................................................................................................. 95 Het Laatste Nieuws ................................................................................................... 97 De Schelde/Volk en Staat ........................................................................................ 98 Algemeen .................................................................................................................... 99 2.3 Betrokkenheid? ........................................................................................................... 99 3. Toon en houding kranten naar aanleiding van emigrantenliteratuur. ..................... 100

4

3.1. Recensies als aanleiding tot kritiek?..................................................................... 100 3.2. Titelanalyse ............................................................................................................... 104

Informatief ..................................................................................................................... 105 Ironisch/spottend ......................................................................................................... 105 Verontwaardigd/aanklacht .......................................................................................... 106 Oproep/Strijdvaardig ................................................................................................... 109 Bewonderend ............................................................................................................... 110 Algemeen ...................................................................................................................... 112 3.3. Thema’s in verband met emigrantenliteratuur en hun vermelding in de verschillende kranten, ..................................................................................................... 112 3.3.1. Boekenverbranding .......................................................................................... 114 3.3.2. Concentratiekampen ........................................................................................ 116 3.3.3. Boekenproductie in Duitsland ......................................................................... 118

Vooruit ....................................................................................................................... 119 Illegale Duitse literatuur. ..................................................................................... 119 De Standaard ........................................................................................................... 121 Het Laatste Nieuws ................................................................................................. 122 3.3.4. Algemeen ........................................................................................................... 123 3.4. Het “andere” Duitsland ......................................................................................... 124\\ 3.5. Perceptie als ‘emigrantenauteurs’ of niet?........................................................... 128

Specificiteiten toegedicht aan emigrantenliteratuur ............................................... 128 4. Enkele invloeden op de berichtgeving. ........................................................................ 130 4.1. Door kranten gebruikte bronnen............................................................................ 130

Vooruit ........................................................................................................................... 130 De Standaard ............................................................................................................... 132 Het Laatste Nieuws ..................................................................................................... 133 De Schelde/ Volk en Staat ......................................................................................... 134 Algemeen ...................................................................................................................... 134 4.2. Specifieke journalistieke schrijfstijl. ....................................................................... 135

Vooruit ............................................................................................................................... 135 Uitgebreidere case-studie: de journalistieke stijl van Nico Rost. ......................... 136

De Standaard ................................................................................................................... 143 Het Laatste Nieuws ......................................................................................................... 146

5

De Schelde/Volk en Staat .............................................................................................. 147 BESLUIT. .............................................................................................................................. 148 BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................... 150 BIJLAGEN............................................................................................................................. 157

DOELSTELLING 6

Voor mijn masterproef die zal handelen over Duitse Exilliteratur in de Belgische dagbladpers van 1933 tot en met het uitbreken van de oorlog in 1939, heb ik systematisch vier Belgische kranten van verschillende strekking doorgenomen. Mijn hoofddoelstellingen hierbij zijn na te gaan in welke kranten in welke mate over emigrantenliteratuur bericht wordt en waar de verschillende kranten over dit thema specifiek belang aan hechten. Daarvoor ga ik de frequentie en toon na waarmee de kranten over dit onderwerp informatie verstrekken. Daaruit leid ik af welk publiek op welke manier geïnformeerd wordt over die specifieke literatuur. Hierbij zoek ik naar oorzaken voor de specifieke interesses van de verschillende kranten betreffende dit thema, door onder andere rekening te houden met verzuiling van de toenmalige pers in België.

PROBLEEMSTELLING EN STAND VAN ZAKEN VAN HET ONDERZOEK Op 10 mei 1933 werden op de Opern-platz te Berlijn meer dan 20 000 boeken verbrand. Op de brandstapel vonden we veel werken van joodse, communistische of sociaal-democratische auteurs terug. Deze brandstapel kan dienen als symbool voor de bejegening van zogezegde ‘gevaarlijke’ of ‘vreemde’ auteurs in nazi-Duitsland. In 1933 werden in Duitsland werken van onder andere Ernst Bloch, Bertolt Brecht, Hermann Broch, Max Brod, Gertrud von le Fort, Walter Hasenclever, Hugo von Hofmannsthal, Erich Kästner, Georg Kaiser, Bernhard Kellermann, Alfred Kerr, Egon Erwin Kisch, Heinrich Mann, Thomas Mann, Robert Musil, Carl von Ossietzky, Erich M. Remarque, Ludwig Renn, Joseph Roth, René Schickele, Reinhold Schneider, Anna Sehers, Carl Sternheim, Ernst Toller, Ernst Wiechert, Arnold Zweig, Stefan Zweig enzovoort… verboden. Vele van deze uitstekende auteurs genoten internationale faam. Zij – en nog vele andere kunstenaars – moesten echter als gevolg van hun achtergrond of politieke overtuiging Duitsland verlaten. Zij pasten niet in het Duitsland dat Hitler, Rijksminister Goebbels en minister-president Göring voor ogen hadden, en waren op de “zwarte lijst” geplaatst. In Duitse bibliotheken en boekenwinkels mochten hun werken niet meer in de rekken te vinden zijn. Zijzelf moesten veelal vrezen voor opsluiting of hun leven, als ze besloten in hun land te blijven. Voor deze auteurs zat er niets anders op dan hun heil te zoeken in het buitenland. Zij werden bannelingen. De Duitse literatuur die in deze omstandigheden tot stand kwam in het

7

buitenland tussen 1933 en 1939 staat bekend als Exilliteratur. Emigrantenliteratuur is echter geen term die alleen op Duitse literatuur en op die periode slaat. Vele schrijvers in ballingschap weken uit naar de VS. Ook Frankrijk, Tsjechoslovakije, Palestina, Zwitserland, Denemarken, Noorwegen, Turkije, België, Nederland en in eerste instantie Oostenrijk, vingen Duitse schrijvers op en zorgden dat hun werk uitgegeven kon worden. Zo richtte de Amsterdamse uitgeverij Querido,vier maanden nadat Hitler in Duitsland aan de macht gekomen was, een speciale afdeling op voor Duitse Exilliteratur. 3 Op die manier konden kritische werken over Hitlers regime buiten zijn invloedssfeer verschijnen en goede auteurs werken blijven uitgeven. Een andere Nederlandse uitgeverij waar ‘verboden’ Duitse boeken een kans kregen, was het Amsterdamse Allert de Lange. Beide uitgeverijen werden in mei 1940 opgedoekt. De schrijvers die bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nog niet in de VS woonden, probeerden alsnog daarheen te vluchten via Frankrijk, Spanje en Portugal. Ook Mexico of Canada werden toen populair als toevluchtsoord. Vele van de emigrantenauteurs eindigden echter in concentratiekampen of zochten hun toevlucht in het plegen van zelfmoord. Stand van zaken van het onderzoek naar emigrantenliteratuur… Over emigrantenliteratuur zijn al heel wat boeken en artikelen verschenen. Uiteraard zijn hierover vooral werken gepubliceerd in landen waar zich veel emigrantenauteurs vestigden. Zo vond ik een groot aantal werken over emigrantenliteratuur in Nederland terug. De toonaangevende persoon van Hans Würzner moet hier zeker vermeld worden. Met Dittrich Kathinka schreef hij Die Niederlande und das deutsche Exil 1933-1940 4. Verder verscheen van hem ook Zur deutschen Exilliteratur in den Niederlanden 1933—1940 5 en samen met Karl Kröhnke gaf hij Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 6 uit. Würzner schreef eveneens een artikel betreffende dit onderwerp 7. J. Schmidinger en Wilfried F. Schoeller schreven met 3

Durzak, Manfred “Die deutsche Exilliteratur 1933-1945” Stuttgart : Reclam, 1973. p.44 Würzner, Hans en Dittrich Kathinka (Hrsg.) Die Niederlande und das deutsche Exil 1933-1940, Anthenäum Verlag, Königstein, 1982, p.251 of in de Nederlandstalige versie Dittrich Kathinka en Würzner Hans, ‘Nederland en het Duitse Exil 1933-1940’ Amsterdam 1982 5 Würzner Hans Zur deutschen Exilliteratur in den Niederlanden 1933—1940 Amsterdam Rodopi 1977 6 Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.247 7 Würzner, Hans. 1994. ’Die Rezeption der deutschen Exilliteratur in den Niederlanden in den Jahren 19331940’. In: Jattie Enklaar en Hans Ester (red.). Ungenaue Grenze: Deutsch-Niederlaendische Beziehungen in Vergangenheit und Gegenwart. Amsterdam: Rodopi. p. 223-236. 4

8

Transit Amsterdam. Deutsche Künstler im Exil 1933-1945 8 ook een belangrijk werk over verbannen auteurs in Nederland. Klaus-Dieter Lehmann richtte zich met Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 9, ook specifiek op de link tussen emigrantenliteratuur en Nederland. Kerstin Schoor focuste dan weer op de emigrantenafdeling van uitgeverij Allert de Lange met haar Verlagsarbeit im Exil. 10Ook interessant als secundaire literatuur bij een onderzoek naar emigrantenauteurs was Berlijn – Amsterdam. 1920-1940. wisselwerkingen 11, een uitgave van uitgeverij Querido. 12 Ook kunnen we Menno ter Braaks De artikelen over emigrantenliteratuur 1933-1930 13vermelden. Over emigrantenliteratuur verschenen eveneens enkele algemene werken die noodzakelijk of nuttig bleken als secundaire literatuur. Een belangrijk en volledig naslagwerk bleek het uit vier volumes bestaande werk van Hans-Albert Walter Deutsche Exilliteratur 1933-1950. 14 Ook Manfred Durzaks Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 15, John Spaleks Deutschsprachige Exilliteratur seit 1933 16en Martin Tuckers Literary Exile in the Twentieth Century 17 verdienen hier een vermelding. Een handig en volledig overzicht van emigrantenauteurs kunnen Wilhelm Tiedemann Sternfeld en Eva Eppelsheimer bieden met hun Deutsche Exil-Literatur 1933-1945

8

Schmidinger J. und Wilfried F.Schoeller, ‘Transit Amsterdam. Deutsche Künstler im Exil 1933-1945.’ Alliteraverlag, München, 2007, 259 p. 9 Kesten, Hermann Deutsche Literatur im Exil. Briefe europäischer Autoren 1933-1949. Verlag Kurt Desch, Wien München Basel, 1964, 380 p. 10 Schoor, Kerstin Verlagsarbeit im Exil. Untersuchungen zur Geschicht der deutschen Abteilung des Amsterdamer Allert de Lange Verlages 1933-1940 Uitgeverij Allert de Lange en Rodopi, Amsterdam-Atlanta, 1992, 281p. 11 Berlijn – Amsterdam. 1920-1940. wisselwerkingen. Em.Querido’s uitgeverij B.V., Amsterdam, 1982, 408 p. 12 Hier kan misschien ook het werk Helmond, Toke van 100 jaar Allert de Lange Amsterdam, 1980 vernoemd worden 13 Braak, Menno ter De artikelen over emigrantenliteratuur 1933-1940, bijeengebracht en ingeleid door Francis Bulhof. ’s-Gravenhage, 1980 14 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950. Stuttgart : Metzler, 1978-2006. Dit werk omvat volgende volumes: 1.1. Die Vorgeschichte des Exils und Seine erste Phase: Die Mentalität der Weimardeutsche; Die Politisierung der Intellektuellen; 2. Europaïsche Appeasement und überseeische Asylpraxis; 3.Internierung, Flucht und Lebensbedingungen im Zweiten Weltkrieg; 4. Exilpresse 15 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. 624 p 16 Spalek, John M., and Joseph Strelka, eds. Deutschsprachige Exilliteratur seit 1933. vol in 2 parts.: New York, Bern: Francke Verlag, 1989. 1817 p. 17 Tucker, Martin,ed. Literary Exile in the Twentieth Century. An Analysis and Biographical Dictionary.New York: Greenwood Press, 1991. 854 p.

9

: eine Bio-Bibliographie. 18 Konrad Feilchenfeld schreef Deutsche Exilliteratur 19331945 19 en van J. Elema verscheen het artikel Duitse emigrantenliteratuur. 20 Het Duitse aanbod boeken over dit onderwerp is redelijk uitgebreid, 21 ook op vlak van biografieën van emigrantenauteurs 22 en beschouwende werken over de verbanning door emigrantenauteurs zelf uitgegeven. 23 …met betrekking tot België? De aandacht voor emigrantenliteratuur in relatie tot België bleek echter miniem te zijn. De twee werken die hier zeker vermeld moeten worden zijn Mark Schaevers Oostende, de zomer van 1936 24 en Bericht uit Bredene van John Geeraert 25. In deze twee boeken wordt ons meer verteld over de ontmoeting van Joseph Roth, Irmgard Keun en Stefan Zweig in het toeristische Oostende in de zomer van 1936. Ook de verbannen Egon Erwin Kisch, Hermann Kesten, Ernst Toller en Arthur Koestler zouden diezelfde zomer Oostende aandoen. Roth zou er onder andere opstellen tegen de nationaal-socialisten schrijven en Stefan Zweig gaf aan Oostende te missen toen hij erna doorreisde naar Brazilië.26 Naast deze werken bestaan er echter heel weinig

18

Sternfeld, Wilhelm Tiedemann, Eva Eppelsheimer, Hanns W. Deutsche Exil-Literatur 1933-1945 : eine BioBibliographie Heidelberg : Schneider, 1970. 606 p. 19

Feilchenfeld, Konrad: Deutsche Exilliteratur 1933-1945. Kommentar zu einer Epoche, München: Winkler 1986 20 Elema, J. Duitse emigrantenliteratuur, in: Levende talen, p.179-208. Utrecht, 1939 21

zie ook: Berthold, Werner Wilhelmi, Christa Exil-Literatur 1933-1945 / Ausstellung und Katalog: Werner Berthold; mitarb.: Christa Wilhelmi. Frankfurt am Main : Weisbecker, 1966. 324 p. 22 Hier kunnen bijvoorbeeld de artikelen over specifieke emigrantenauteurs van Harold von Hofe vermeld worden. bijvoorbeeld: Hofe, Harold von German Literature in Exile: Alfred Döblin In: The German Quarterly, Vol. 17, No. 1. (Jan., 1944), pp. 28-31. ;Hofe, Harold von German Literature in Exile: Heinrich Mann The German Quarterly, Vol. 17, No. 2. (Mar., 1944), pp. 88-92. ;Hofe, Harold von German Literature in Exile: Thomas Mann in: The German Quarterly, Vol. 17, No. 3. (May, 1944), pp. 145-154. ;Hofe, Harold von German Literature in Exile: Franz Werfel in: The German Quarterly, Vol. 17, No. 4, Part 2. (Nov., 1944), pp. 263-272. ;Hofe Harold von, German Literature in Exile: Bruno Frank in: The German Quarterly, Vol. 18, No. 2. (Mar., 1945), pp. 86-92. ;Hofe, Harold von German Literature in Exile: Leonhard Frank in: The German Quarterly, Vol. 20, No. 2. (Mar., 1947), pp. 122-128. zie bijvoorbeeld ook: Bronsen David: Joseph Roth. Eine Biographie, Kiepenheuer & Witsch, Köln, 1974, p. 423 23 zie bijvoorbeeld: Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, 421 p. en Kesten, Hermann Deutsche Literatur im Exil. Briefe europäischer Autoren 19331949. Verlag Kurt Desch, Wien München Basel, 1964, 380 p. 24 Schaevers, Mark Oostende, de zomer van 1936 Amsterdam : Atlas, 2001. 142 p. 25 Geeraert, John Bericht uit Bredene: vermaarde Joodse emigranten in Vlaanderen Antwerpen: De VriesBrouwers, 1987, 53 p. 26

Geeraert, John Bericht uit Bredene 1987, p.7

10

publicaties over een specifieke link tussen België en Duitse emigrantenliteratuur. 27 Wel bespreekt Leopold Decloedt in Der oft steinige Weg zum Erfolg 28 de receptie van Duitstalige auteurs, onder wie ook emigrantenauteurs, in Nederland en Vlaanderen. Deze masterproef kan een bijdrage betekenen op het nog relatief onontgonnen gebied van de relatie emigrantenliteratuur - België.

…en de vermelding ervan in de dagbladpers?

Ook wat krantenonderzoeken naar emigrantenliteratuur betreft, is er nog weinig gepubliceerd. In haar thesis uit 2004 analyseerde Katrien Denayer de opvattingen over kunst en socialisme in Vooruits culturele rubriek Het Geestesleven. De focus lag daarbij echter niet op literatuur waardoor ik over emigrantenliteratuur niets terugvond. Voor Nederland moet ik op het vlak van krantenonderzoeken Paul Buurmans doctoraatsscriptie Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955 vermelden. 29 Dit krantenonderzoek beschouwt echter de vermeldingen van de gehele Duitse literatuur, waarvan de emigrantenauteurs wel een belangrijk deel uitmaakten, in de Nederlandse kranten. In deze masterproef wordt voor het eerst gefocust op vermeldingen van emigrantenliteratuur in de Belgische dagbladpers.

Door dit krantenonderzoek te voeren, wil ik enkele vragen over emigrantenliteratuur in de Belgische dagbladpers oplossen. Ik zal me vragen stellen bij hoe bekend het fenomeen van emigrantenliteratuur nu was in de onderzochte periode, en uit de kranten proberen af te leiden welke opvattingen erover bestonden? Hoe kunnen we die courante meningen destilleren uit de krantenberichten van toen?

27

Over Oostenrijkers in België verscheen voor een voor deze masterproef niet-relevante periode Dokumentationsarchiv des österreichischen Widerstandes Österreicher im Exil Belgien 1938-1945. Eine Dokumentation. Österreichischer Bundesverlag, Wien, 1987, 165 p. Ook verscheen de tentoonstellingscatalogus Gotovitch, José Delrue, Christiane Deutsche Exil-Literatur (19331945) Catalogi van tentoonstellingen georganiseerd in de Koninklijke bibliotheek Albert I C191, 1983, 61 p. 28

Leopold Decloedt Der oft steinige Weg zum Erfolg. Literatur aus Deutschland im niederländischen Sprachraum 1900-2000. 29 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Een historisch-documentair receptie-onderzoek. Dessertatie. Vrije Universieit Amsterdam, 1996. p.385

11

Voor België is het interessant een onderzoek te doen naar de kranten Het Laatste Nieuws, de Vooruit, de Standaard en de krant De Schelde, die in 1936 een naamsverandering tot Volk en Staat onderging. Deze vier kranten behoorden tot verschillende zuilen en strekkingen in het toenmalige België. De Standaard schreef uit een katholiek standpunt, het Laatste Nieuws was een liberale krant, de Vooruit was van socialistische inslag en De Schelde was fervent Vlaams-nationalistisch. Het is interessant om na te gaan welk doelpubliek de verschillende kranten hadden en te verifiëren in welke oplage ze respectievelijk verschenen. Achtergrondinformatie over de specifieke zuil, strekking of overtuiging waartoe ze behoren is noodzakelijk om de relevante artikelen over emigrantenliteratuur in een bredere context te plaatsen. Voor iedere krant kan ook nagegaan worden of ze naast emigrantenliteratuur ook berichten over ‘gewone’ Duitse literatuur. Uit de verhouding in frequentie waarop deze twee vormen van Duitse literatuur worden vermeld, kunnen enkele nuttige conclusies getrokken worden. Trouwens, niet alleen de áánwezigheid van artikelen over emigrantenliteratuur is een goede indicator, ook de áfwezigheid van dergelijke artikelen kan dat zijn. Daarom is het belangrijk te focussen op “belangrijke gebeurtenissen of data” en te kijken wat de verschillende geschreven media hier rond brengen. Dergelijke gebeurtenissen kunnen de boekenverbranding op de Opern-platz te Berlijn op 10 mei 1933 zijn, de Nobelprijs voor Carl von Ossietzky in 1936, de aanwezigheid van vele emigrantenauteurs in Oostende in de zomer van 1936, de Anschluss van Oostenrijk of het in voege treden van jodenwetten. Het is ook interessant na te gaan welke emigrantenauteurs in de verschillende kranten als toonaangevend of meest gezaghebbend aangeduid worden. Hiervoor kunnen we kijken naar de frequentie van vermelding van een bepaalde auteur in een specifieke krant, alsook naar de toon waarin die berichtgeving plaatsvindt. Focussen op adjectieven kan hier cruciaal zijn. Werden personen die zich inzetten voor verbannen schrijvers bijvoorbeeld in een positief daglicht gesteld?

Het is natuurlijk ook belangrijk na te gaan wie de journalisten zijn die de artikelen of recensies over Exilliteratur schreven. De vraag naar de achtergrond van die persoon moet zeker gesteld worden. Welk beroep oefent hij nog uit? Is hij louter journalist? En zo ja, uitsluitend verbonden aan deze krant? Is hij misschien zelf emigrantenauteur? Ook zijn nationaliteit en politieke overtuiging zijn van belang bij het interpreteren van datgene hij schrijft. Met ander woorden moeten de verschillende identiteiten van de auteur nagegaan

12

worden en daaraan gekoppeld moet de vraag naar zijn bedoelingen of motieven zo goed mogelijk beantwoord worden. Nico Rost trok zich bijvoorbeeld het lot van emigrantenauteurs specifiek aan. Hoe kwam hij in de vermelde kranten aan bod? Welke exacte rol speelde hij met betrekking tot Exilliteratur? Welke inspanningen van hem werden meer belicht, en welke inspanningen kregen minder aandacht?

Ook de vorm van het artikel kan belangrijk zijn voor een correcte interpretatie. Zo plaatsen redacteurs hoofdartikels vooraan in de krant. Vanzelfsprekend dichten ze die het meeste belang toe. Het is dus noodzakelijk na te gaan op welke pagina van de krant het artikel teruggevonden kan worden. Eventueel kan er op de voorpagina reeds een korte verwijzing naar het artikel te vinden zijn. Ook de grootte van het artikel is een indicatie van het belang dat het toegeschreven krijgt. Tevens moet rekening gehouden worden met opvallende vormelementen in vergelijking met andere artikelen. Vetgedrukte of schuin gedrukte woorden kunnen ironische of cynische nuances inhouden. Vaak worden artikelen geïllustreerd met een foto of tekening. Analyse van die foto of tekening kan zeer nuttig zijn. Hierbij moet ook rekening gehouden worden met het feit of die specifieke krant vaak foto’s bij artikelen plaatst, of of het hier eerder om een uitzondering gaat. Ook moet de vraag gesteld worden of het artikel in een regelmatig terugkerende culturele katern gepubliceerd wordt of niet. In 1929 werd bijvoorbeeld in Vooruit de culturele katern Geestesleven geïntroduceerd. Deze had tot doel het lezerspubliek, dat vooral bestond uit arbeiders, cultureel op te voeden. Welke rol speelde deze culturele katern bij de verspreiding en bekendmaking van emigrantenauteurs?

Naar inhoud toe moet het artikel ook geanalyseerd worden. Wat is de aard van het artikel? Betreft het een literaire recensie, een interview, een maatschappelijk of politiek opiniestuk? We moeten ons ook afvragen of er verwezen wordt naar de status van auteur als zijnde ‘emigrantenauteur’. Verder moeten we kijken of in het artikel meer uitleg verschaft wordt over de poitieke situatie in Duitsland en vooral welke toon hiertoe gehanteerd wordt. Komt er bijvoorbeeld in het artikel naar aanleiding van de vermelding van emigrantenliteratuur of auteurs, een uitwijding over censuur in Duitsland? Of over censuur in het algemeen? 13

In het geval van een recensie van publicaties van emigrantenauteurs, wordt het werk dan gepropageerd of afgebroken? Spelen hierbij louter literaire criteria een rol? Verder moeten we nagaan of de krant een (al dan niet verborgen) waardeoordeel uitspreekt over de situatie rond emigrantenauteurs of over de situatie in Duitsland.

Interviews met emigrantenauteurs kunnen in die mate interessant zijn, dat ze een zicht kunnen geven op de eigen perceptie als groep bij die auteurs zelf. Zo kunnen we nagaan of geïnterviewde emigrantenauteurs eerder naar andere emigrantenauteurs zullen verwijzen of naar “gewone” auteurs. Los van de interviews moet in de artikelen ook gezocht worden naar signaalwoorden die er op wijzen dat Exilliteratur vereenzelvigd zou worden met “joodse literatuur” of “communistische literatuur”. Om dit alles in een breder sociaal-maatschappelijk kader te plaatsen zullen we in het onderzoek rekening houden met de verschillende strekkingen in de pers en het literaire veld in Vlaanderen in de jaren ’30. Als we de strekkingen van de kranten nagegaan hebben, kunnen we kijken in welke mate de canon die na de verwerking van deze primaire bronnen opgesteld kan worden, afwijkt van een literatuurgeschiedenis betreffende literatuur in het algemeen en emigrantenliteratuur in het bijzonder.

Deze vragen kunnen ons helpen een goed overzicht op te stellen van de vermelding van Duitse Exilliteratur in de Belgische dagbladpers tussen 1933 en 1939.

14

INLEIDING Vooraleer we overgaan tot de bespreking van de methodologie, wil ik het fenomeen Exilliteratur in deze inleiding in een bredere historische context plaatsen en wat meer uitleg verschaffen over wat de term juist inhoudt.

1. Economische crisis in een ‘gestraft Duitsland’: Hitler grijpt de macht 1.1. Het verdrag van Versailles Vaak wordt gezegd dat het Verdrag van Versailles de kiemen van de Tweede Wereldoorlog in zich droeg. Met het ondertekenen van het Verdrag van Versailles probeerden de Europese mogendheden een basis te scheppen voor een toekomst waarbij de verschillende landen die deel hadden genomen aan de oorlog, naast elkaar konden blijven verder bestaan. 30 De Vredesonderhandelingen te Parijs vonden plaats in een gespannen sfeer. 31 Paul Van de Meerssche stelt dat enge nationale belangen de vredesonderhandelingen helemaal domineerden en dat de voorstellen van VS-president Woodrow Wilson tot het creëren van een nieuwe wereldorde slechts bijzaak waren in de discussies. 32 32 staten namen deel aan de onderhandelingen, maar de Raad van Tien

33

en dan vooral ‘de Grote Drie’ 34 hadden bijna alle

beslissingsmacht. Noch Duitsland, noch Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije, Turkije of de Sovjet-Unie, werden op de Vredesconferentie uitgenodigd. 35

Frankrijk had enorm zwaar onder de oorlog geleden en zag zijn kans schoon om wraak te nemen op Duitsland. Het eiste enorme herstelbetalingen en wilde ook dat de Frans-Duitse grenzen herbekeken werden. 36 Groot-Brittanniê wilde op zijn beurt geen té sterk Frankrijk in West-Europa. Italië eiste gebiedsuitbreiding ten koste van Oostenrijk-Hongarije, zoals in de 30

De voornaamste geallieerde en geassocieerde machten waren de VS, Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Japan. 31 Thompson D., Europe since Napoleon, Pelican Books, Londen, 1966, 621 p. 32 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties. Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 142 33 de Raad van Tien bestond uit telkens de eerste minister en de minister van Buitenlandse Zaken van Frankrijk, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Italië en Japan. 34 Met de ‘Grote Drie’ worden de Amerikaanse president Woodrow Wilson, de Britse premier Lloyd George en zijn Franse collega Georges Clemenceau bedoeld. 35 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties. Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 143 36 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties. Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 143

15

Akkoorden van Londen uit 1915 stond geschreven. De VS wilden dat het vredesakkoord nauw aansloot bij hun voorgestelde Veertien Puntenprogramma. 37 Uiteindelijk hield het verdrag naast het militaire kortwieken ook financiële en territoriale beperkingen in voor Duitsland. Ook werd bij middel van de Volkenbond beslist tot een systeem van collectieve veiligheid. De herstelbetalingen waartoe Duitsland verplicht werd, betekenden een zware klap voor de Duitse economie. De Amerikaanse president Woodrow Wilson recipieerde het Verdrag als een nederlaag. Hij had nog gepoogd de herstelbetalingen tot een maximum van 25 miljard dollar te beperken, maar Frankrijk en Groot-Brittannië wezen dit voorstel af. 38 De Duitse president Ebert en kanselier Erzberger legden zich noodgedwongen, na een aanvankelijke weigering waarop de geallieerden dreigden de vijandigheden opnieuw te beginnen 39, bij het verdrag neer. Drie jaar later werd Erzberger door twee Duitse nationalisten vermoord tijdens een wandeling. 40

Vanaf 5 november 1919 was de situatie in Duitsland enorm gespannen en kwam het zelfs tot een regelrechte burgeroorlog. 41 De politieke elites konden echter de schuld afwenden op het Verdrag van Versailles, dat Duitsland als grote schuldige aan de oorlog had aangewezen. Zo stond het ook in artikel 231 van het Verdrag van Versailles te lezen. 42 Op basis van die oorlogsschuldclausule konden ook de zware herstelbetalingen van Duitsland geëist worden. Het ‘Diktat von Versailles’ werd bijgevolg algemeen gehaat in Duitsland. Frankrijk was als de dood voor het moment waarop Duitsland zich hersteld zou hebben van de kater die het Verdrag van Versailles na zou laten, 43en hamerde op het belang van de herstelbetalingen. De bestuurders van de jonge Weimarrepubliek zagen nog mogelijkheden in de Sovjet-Unie, die geen aandeel had in het Verdrag van Versailles. Op die manier kwam het verdrag van Rapallo in 1922 tot stand tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Dit verdrag stelde Duitsland onder andere in de mogelijkheid om in het geheim z’n leger in Rusland te trainen en technische 37

Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 143 38 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 150 39 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.692 40 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 145 41 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 155 42 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.691 43 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.750

16

kennis te laten verwerven. 44 Zo verloederde de militaire capaciteit van Duitsland niet in de mate waartoe was besloten te Parijs. De jaren die volgden verklaarden politici uit verschillende geallieerde landen dat het Verdrag van Versailles op bepaalde punten toch niet zo fair geweest was. De twijfel over het dictaat, waarvan nu af en toe ook de geallieerde landen blijk gaven, klonk als muziek in de oren van oproerkraaiers in Duitsland die het Diktat openlijk verwierpen. 45 De NSDAP en Hitler zouden de sfeer die rond het Verdrag hing, in hun voordeel kunnen aanwenden. 46

1.2. Hoop op economische welvaart in Duitsland en wereldwijde crisis

Na de oorlog kende Europa de opkomst van verschillende totalitaire regimes. Zo pleegde Stalin na de dood van Lenin in 1924, een machtsgreep in de Sovjet-Unie. Ook in Italië kwam in 1924 met Mussolini een dictator aan de macht. Dit geschiedde terwijl ook elders in Europa democratische regimes met problemen kampten. In Duitsland swingde de inflatie tegen 1923 de pan uit. 47 Het Dawes-plan -in 1929 door het Young-plan vervangen- dat voorzag in Amerikaanse gelden, probeerde samen met het systeem van de ‘Renten-mark’, dat tot stand kwam onder Dr.H. Schacht als president van de Reichsbank, de crisis te beperken. 48 Toch bleef het Weimarregime onder president Hindenburg heel erg kwetsbaar. 49 Het Locarno-pact normaliseerde in de mate van het mogelijke de Frans-Duitse betrekkingen en Duitsland trad in 1926 toe tot de Volkenbond. 50 Door de ondertekening van het BriandKellog-Pact in 1928, verklaarden vijftien staten – waaronder ook de VS- zich bereid internationale conflicten vreedzaam op te lossen. In die periode werden ook de eerste aanzetten gegeven richting het creëren van een Europese Economische Unie. 51 Door de 44

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.751 45 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.693 46 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties. Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 155 47 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.751 48 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 186 49 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 186 50 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 197 51 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 200

17

economische crisis van de jaren ’30 stierven deze (voornamelijk Franse) voorstellen echter al snel een stille dood. Het wereldwijde kapitalistische systeem kende zijn grootste inzinking tot dan toe, in oktober 1929. De prijs van vele basisvoorzieningen werd bepaald door het spel van vraag en aanbod. 52 In de jaren ’20 werd veel op krediet aangekocht. Investeerders en crediteurs vertrouwden erop dat zij hun geld in de toekomst terug zouden zien als ze leenden of investeerden. De tweede helft van de jaren ’20 was een gunstige periode. De autoproductie groeide, de omstandigheden waren er om aan massaproductie te doen, enz. Deze welvaart werd echter gefinancierd door krediet, wat de zwakte van het systeem zou blijken. 53 De landbouw had het in naoorlogse jaren echter moeilijk. In Europa waren vele akkers verwoest. Amerikaanse en Canadese boeren investeerden in mechanisatie van hun landbouw, om aan de wereldwijde vraag te voldoen. Toen de Europese landbouw zich hersteld had en ook Oost-Europa weer op de markt afzette, werd een enorm overschot aan tarwe geconstateerd, wat de prijs kelderde. 54 Boeren konden hun leningen veelal niet terugbetalen. Toen ook de industrie slabakte, begonnen mensen minder uit te geven aan voedsel, wat de situatie alleen maar erger maakte. De aanleiding tot de echte Grote Depressie van de jaren ’30 was een financiële crisis en een crisis van de stockmarkt. 55 De speculatie liep eind de jaren ‘20 de spuigaten uit. De Amerikaanse president Coolidge wilde niet tussenkomen in het financieel-economische systeem. 56 Net voor 24 oktober 1929, de befaamde ‘Black Thursday’, werden aandelen door overmatige speculatie aan woekerprijzen verhandeld. Ook de gewone burger had met geleend geld zijn kans op de effectenmarkt gewaagd. 57 Men leende bij effectenmakelaars die op hun beurt bij de bank hadden geleend. De aangekochte aandelen fungeerden hierbij als onderpand. 58 Na de Crash stagneerde de gehele economie in de Verenigde Staten. Er volgden faillissementen, wat werklozen en verminderde koopkracht met zich meebracht, waarop nog 52

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.764 53 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.765 54 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.765 55 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.766 56 Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 206 57 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.766 58 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.766

18

meer bedrijven over kop gingen. De financiële crisis was dus overgewaaid naar de Amerikaanse industrie en ook in de rest van de wereld werden de gevolgen al gauw voelbaar. Als gevolg van de wereldwijde recessie plooiden alle landen terug op zichzelf. Er kwam een economisch nationalisme. De ‘Beggar thy neighbour’-politiek werd algemeen toegepast werd. Die hield onder andere competitieve devaluaties in. De situatie verbeterde door die tactiek echter helemaal niet. De Verenigde Staten, zelf zwaar getroffen door de economische malaise, trokken zich financieel grotendeels terug uit Duitsland. Verhogen van de belastingen, bezuinigingsmaatregelen, … Niets mocht baten om de Weimarrepubliek er terug bovenop te helpen, met als gevolg dat de bevolking haar geloof in de republiek verloor. 59

1.3. Hitler wordt bondskanselier De Grote Depressie gaf dictators als Hitler vrij spel. 60 De heersende onzekerheid in het begin van de jaren ’30 creëerde het verlangen naar een sterke leider 61 of voorzag tenminste een mogelijkheid voor hen die een gooi naar het leiderschap in Duitsland wilden doen. 59

Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 209 60 Hierover bestaan belangrijke discussies tussen aanhangers van de ‘agent-benadering’ en aanhangers van een ‘structure-benadering’. Ik neig zelf iets meer naar het structuralisme,vandaar ook de ruime beschrijving van het tijdskader in deze inleiding, maar vind dat ook de ‘agent-benadering’ niet kan uitgesloten worden. Het thema dat ik in deze masterproef behandel, namelijk Duitse Exilliteratur, is een schoolvoorbeeld van hoe ‘agent’ en ‘structure’ elkaar wederzijds kunnen beïnvloeden. Exilliteratur ontstaat namelijk duidelijk in een breder kader van repressie door een overheid. Die overheid kon op zijn beurt aan de macht komen in een context van nationale economische recessie, die op zijn beurt te kaderen viel in een mondiale economische achteruitgang, te wijten aan een niet eerder geziene krach van een relatief recent kapitalistisch systeem. Anderzijds is er ook het belang van de persoon van ‘Hitler’, die door persoonlijke kronkels enkele groepen fixeerde en ze vervolgens verbande of uitroeide. Ook Hitlers mislukte carrière als artiest (zie bijvoorbeeld: Werckmeister, O.K. Hitler the Artist in: Critical Inquiry, Vol.23, No.2 (Winter, 1997), uitgeverij: The University of Chicago Press, pp.270-297 ), heeft er misschien voor gezorgd dat hij zich op andere dingen focuste. We moeten bij dit thema ook rekening houden met andere specifieke agents; exilschrijvers, die er bewust voor kozen hun literaire activiteiten niet te staken. Ze weken uit naar een ander land dat ze al dan niet opzettelijk selecteerden. De mogelijkheid om tot de specifieke plaatsen waar ze belandden, hun toevlucht te zoeken, kan door de ‘structure-aanhangers’ wederom in een breder kader van economische, politieke en praktische omstandigheden gezien worden. Toch zullen in sommige gevallen, ook persoonlijke wensen of ervaringen, de uiteindelijke keuze voor een tweede ‘thuisland’, beïnvloed hebben. Het veelvuldig voorkomen van zelfmoord onder exilschrijvers kan in het ruimere kader van angst voor een vervolgend en onderdrukkend regime gezien worden, maar kan ook geweten worden aan inherent persoonlijke kenmerken en keuzes van de betreffende ‘agent’. (voor andere opvattingen over ‘structure’ en ‘agent’benaderingen betreffende het Nazisme zie bijvoorbeeld: Goriely G. Hitler prend le pouvoir Brussel, Ed.Complexe, 1985 (in: Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 209) waarin Goriely erop wijst dat zelfs zonder de opstanding van een Hitler, men in Duitsland afstevende op een autoritair en antiparlementair politiek systeem. Of zie bijvoorbeeld: Burrin, Philippe Hitler dans le iiie reich: Maïtre ou serviteur? Martin Broszat et l’interprétation fonctionnaliste du regime nazi in: Vingtième Siècle. Reveu d’histoire, no.16 (Oct.-Dec., 1987),

19

Hitler was eind 1923 reeds actief betrokken geweest bij de “beer hall putsch” door de bruinhemden, toen ze Weimar verweten zich te laten doen door Frankrijk in verband met de Ruhrbezetting. 62 Dit kostte hem 5 jaar celstraf, waarvan hij er nog geen volledig jaar uitzat en tijdens dewelke hij zijn befaamde racistische en nationalistische boek ‘Mein Kampf’ schreef. In eerste instantie hadden Hitler, zijn boek en het nationaalsocialisme veel succes tot het Duitsland midden de jaren ’20 economisch beter begon te gaan. 63 Na de krach van Wall Street, die zoals vermeld Duitsland enorm hard trof, was er wel weer een publiek bereid te luisteren naar hoe anderen voor de economische problemen met de vinger gewezen werden. De democratie bleek moeilijk in stand te houden in een land met dergelijke problemen en een democratische traditie die slechts enkele jaren oud was en veelal als ‘opgelegd door de overwinnaars van de oorlog’ gepercipieerd werd . 64 Hitler kon het volk enorm manipuleren door middel van zijn propaganda. Hij fulmineerde tegen de valse democratie die ongelijkheid met zich meebracht, pleitte voor een ‘ware’ democratie, en vond een ideale zondebok in de joodse gemeenschap die een 600 000-tal leden telde in het toenmalige Duitsland. 65 Waar de nazi’s in 1928 slechts 12 zetels in de Reichstag bemachtigden, werd dat in het economische rampjaar 1930 opgetrokken naar 107 en in juli 1932 konden zij een aandeel van 230 zetels op hun naam schrijven. 66 Linkse historici wijzen erop dat Hitler bij zijn tocht naar de verovering van de macht door kapitalistische krachten pp.31-42 en Burrin, Philippe - Het ontstaan van een volkerenmoord. Hitler en de joden, Amsterdam, Van Gennep, 1990, waarin Hitler meer als oorzaak van al het gebeurde wordt gezien. In het laatst vernoemde boek hanteert men de stelling dat zonder Hitler de uitroeiing van de joden nooit zou plaats gevonden hebben en legt men bijgevolg heel veel nadruk op Hitler als ‘agent’) of bijvoorbeeld: Turner, Henry Ashby Big Business and the Rise of Hitler in: The American Historical Review, Vol. 75, No. 1, (Oct., 1969), pp. 56-70 uitgeverij: American Historical Association waarin o.m. de these van de door de communisten veronderstelde samenzwering van monopoliekapitalisten die leidde tot het nationaalsocialisme, uitgelegd wordt. Turner ziet het nazisme als direct gevolg van het kapitalisme.) (Voor een grondige analyse van de verschillende oorzaken- zowel agent- als structure-gerelateerd- van de overgang van Weimarrepubliek naar Hitlerdictatuur, zie o.a.: Bracher K.D., Die Auflösung der Weimarer Republik Villingen, Ring Verlag, 1964, 809p.)

61

Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties . Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, p. 209 62 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.791 63 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.792 64 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.792 65 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.792 66 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793

20

financieel enorm gesteund geweest is. 67 Dit geschiedde ondanks zijn antikapitalistisch programma. 68 In elk geval werd Hitler op 30 januari 1933 op legale wijze tot kanselier van de Duitse republiek benoemd door president Hindenburg. 69 Ook de nationalisten bekleedden enkele functies in het kabinet. De brand in de Reichstag op 27 februari 1933, waarover in de door mezelf doorgenomen Belgische kranten enorm veel bericht wordt 70, was voor Hitler een ideaal excuus om de communisten te beschuldigen. 71 De verkiezingen een week later zorgden voor een meerderheid van 52% voor de nazi’s en de nationalisten samen. Hitler kon de Reichstag, zonder communisten, danig naar zijn hand zetten dat hij dictatoriale macht verkreeg. 72

2. Het Hitlerbewind 2.1. Algemeen In Hitlers Dritte Reich 73 werd een strikt onderscheid gemaakt tussen alles wat “volkseigen” en “vreemd” was. De regel was dat al de zogezegd volksvreemde invloeden moest verwijderd worden, zodat een “zuivere” staat bekomen werd. 74 Zo werden joden, Slaven en zigeuners als inferieure volken bestempeld. 75 Ook andere “lastpakken”, zoals democraten, communisten, personen met een afwijkende mening enzovoort, was men liever kwijt dan rijk. De Russen die 67

Turner, Henry Ashby Big Business and the Rise of Hitler in: The American Historical Review, Vol. 75, No. 1, (Oct., 1969), uitgeverij: American Historical Association , p.68 In dit artikel gaat Turner verder in op de vraag of de ‘big business’ Hitlers race naar de macht financierde of niet. Hijzelf besluit dat tijdens de opgang van het nationaalsocialisme in de vroege jaren ’30, dit eerder een beweging was die bestond uit slachtoffers en verliezers van het kapitalistische systeem, of toch ten minste uit hen die bang waren slachtoffers te worden van het systeem. Dit in tegenstelling tot de these als zouden kapitalistische overwinnaars zware financiers van het nationaalsocialisme geweest zijn in die tijd, de these die ook door Palmer min of meer vermeld wordt als medesteun in de opgang van Hitler in Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793 68

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793 69 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.18 70 Vooral de krant Vooruit fulmineert tegen de valse beschuldigingen die Hitler hier zou geuit hebben. Verder meer hierover. 71 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793 72 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793 73 Als Eerste Rijk werd het Heilig Roomse Rijk en als Tweede het rijk door Bismarck gesticht, gezien. 74 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.18 75 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.18

21

in 1933 in Duitsland woonden, verloren hun weinige rechten. 76 De meesten van die 100.000 Russen, waren na de communistische revolutie hun land ontvlucht en hadden een nieuw leven in Duitsland opgebouwd. Velen van hen belandden in de armoede en marginaliteit vanwege discriminerende maatregelen na Hitlers machtovername. 77 Om de superioriteit van het ras te “bewaren” en te bewijzen, schrokken de autoriteiten van het Derde Rijk er niet voor terug te moorden, te straffen of flagrante leugens te gebruiken. Zo vermeldt een artikel in de Standaard van 17 oktober 1936 welke “oplossingen” er in Duitsland gevonden werden voor bepaalde “problemen”: Zo zou een zekere Mr. Blunck, president van de Reichskulturkamer beweerd hebben dat een Deen van Germaansch ras, Amerika ontdekte. En het feit dat 'Jezus' ontegensprekelijk van joodse afkomst was, zou een Duitse professor in het Derde Rijk proberen te omzeilen hebben door te “bewijzen” dat Jezus 'Ariër' was en in buurt van Mecklenburg geboren werd. 78 Kerken kwamen onder staatscontrole. 79 De belangrijkste verafgoding moest die van de Staat zelf zijn. Zowel in de Hitlerjugend, in scholen als op universiteiten werd aan indoctrinatie van de jeugd gedaan. 80 Ook de vakbonden werden door de Staat gecontroleerd. Zodra Hitler aan de macht kwam, ontvluchtten duizenden communisten, socialisten, geestelijken, syndicalisten en intellectuelen Duitsland. 81 Joden werden als niet-Arisch bestempeld en dus collectief geviseerd. Je kreeg al de term ‘jood’ opgeplakt, als één van je grootouders joods was. Het antisemitisme in Duitsland dreef een wig door de samenleving. Joden waren immers in iedere klasse van de samenleving en in alle politieke partijen vertegenwoordigd. 82Daar ze in alle aspecten van de gemeenschap vertegenwoordigd waren, was het makkelijk hen op ieder vlak de fouten te verwijten. Voor linksdenkend Duitsland waren de rechtse kapitalistische joden, nog vóór Hitler de macht greep, de hel. Rechtsdenkend Duitsland kon zich in het antisemitisme vinden bij de gedachte het verpauperde of 76

Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 77 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 78 Emil Ludwigs toespraak op het P.E.N.-congres. De boosaardige werkelijkheid in het Paradijs van den geest. In: De Standaard, 17/10/1936, p.10 79 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.795 80 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.795 81

Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.23 82

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.792

22

revolutionaire deel der joodse gemeenschap. 83 Hitler deed er tijdens zijn propagandacampagnes dan ook alles aan om de perceptie danig om te buigen zodat hij de joden probleemloos als grote schuldigen voor de Duitse problemen te stigmatiseren. Onder de joden, werden de ‘Ostjuden’ veelal om twee redenen geviseerd. 84 Deze groep had het ongeluk zowel jood als – in vele gevallen toch – vreemdeling te zijn. Ook vormden zij duidelijk de economisch zwakkeren onder de joden in Duitsland, 85 wat hen in de ogen van de Duitse overheid nog ‘nuttelozer’ maakte. 86 Eind 19de eeuw was een enorm aantal Joden vanuit de Oost-Europese getto’s op zoek gegaan naar een beter leven in West-Europa en de Verenigde Staten. Van degenen die zich toen in Duitsland vestigden, waren velen nog niet genaturaliseerd in de vroege jaren ’30. Zij bezaten enkel hun Poolse of Roemeense nationaliteit of waren in sommige gevallen zelfs ‘staatloos’. 87 Eén procent van de Duitse samenleving bestond in 1933 uit joden 88, één vijfde daarvan bezat niet de Duitse nationaliteit. 89 Voor de staatlozen was de situatie het ergst. Terwijl bijvoorbeeld Poolse Joden die in Duitsland verbleven, in zekere mate op steun van de Poolse overheid konden rekenen, werden de staatlozen totaal aan hun lot over gelaten. 90 Alle naturalisaties die na 1919 plaatsvonden, werden in 1933 herroepen. 91 De slachtoffers van deze wet werden nu staatlozen, terwijl velen van hen al tientallen jaren in Duitsland verbleven.

Maar ook voor de Joden met Duitse nationaliteit, die meestal al lang en heel goed geïntegreerd waren in de samenleving, kende het Dritte Reich geen genade. 92 Het 83

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.792 84 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 85 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21 86 In 1933 hadden de nazi’s nog niet het hele staatsapparaat in handen. President Hindenburg kon zo nog enkele voordelen voor Duitse joden die tevens oorlogsveteranen waren, afdwingen. Ook spaarden de overtuiging van de christen-democratische Reichsbankvoorzitter en de toenmalige minister van Economische Zaken de joden in beperkte mate. Zij meenden dat de economische bezigheden van joden, noodzakelijk waren voor het verhoopte economisch herstel in Duitsland. De Ostjuden, die niet tot die nuttige groep behoorden, hadden hier geen boodschap aan. In: Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21 87 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 88 Er waren in 1933 dus zo’n 600 000 joden in Duitsland. 89 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 90 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19 91 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.19

23

antisemitisme werd echter niet direct vertaald in een éénduidige strategie. 93 Uit angst voor economische repercussies, door onvrede van buurlanden en de Verenigde Staten met de antijoodse politiek, kanaliseerde Hitler het geweld tegen joden in één superboycot van 1 tot en met 3 april 1933. Discriminerende wetten 94 en geweld door bepaalde nazibendes, zorgden ervoor dat vele joden die voordien een hoge functie of positie bekleedden, werkloos werden. De Nurembergse wetten van 1935 gingen zelfs zo ver dat ze zogenaamde ‘gemengde huwelijken’, tussen joden en niet-joden, verboden en de joden hun burgerrechten ontnamen. 95 Op 14 juli 1933 werd de NSDAP uiteindelijk de enige toegelaten partij in Duitsland. 96 Meer dan 26 000 politieke tegenstanders werden in kampen opgesloten, en zij die vluchtten naar het buitenland konden hun nationaliteit ontnomen worden. 97 Dit zou onder andere ook Albert Einstein overkomen. 98 Ongeveer 8000 communisten trokken na de machtsovername uit Duitsland weg. 99

2.2. De rol van kunst in het Duitsland van de jaren ‘30

Het Derde Rijk was duidelijk een totalitaire staat. Totalitarisme verschilt van een gewone dictatuur doordat het élk segment van de samenleving reguleert en controleert. In het Derde Rijk werd een allesomvattende “levensfilosofie” aan de burgers opgedrongen. In het Duitsland van Hitler namen ‘kunst’ en ‘cultuur’ een belangrijke plaats in. Zelf was Hitler immers een ‘mislukt’ kunstenaar, die als 19-jarige geweigerd werd op de Weense

92

Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.20 93 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.20 94 Joden mochten geen liberaal beroep meer uitoefenen. Ze werden ook uit het onderwijs en uit openbare diensten verwijderd. 95 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.793 en Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21 96 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21 97 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21 98 Over de denationalisering van Einstein wordt veelvuldig bericht in de Belgische pers die ik onderzocht. (zie verder) 99 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.21

24

kunstschool. 100 Walter Benjamin had het reeds in 1936 over de aestheticization of politics met betrekking tot het Derde Rijk. 101 Alles moest in teken staan van het Rijk, ook de kunst.

In het Derde Rijk was minister van propaganda Goebbels hoofdverantwoordelijk voor het cultuurbeleid. Er werden heel wat prijzen aan nationale schrijvers uitgereikt door Goebbels en partijideoloog Rosenberg, maar die auteurs kenden slechts beperkt succes en alleen binnen Duitsland zelf. 102 De populairste nationale schrijvers, die erg gesmaakt werden door Hitler en zijn kompanen, waren Hanns Johst en Hanns Heinz Ewers. 103 De laatste schreef de biografie van Horst Wessel, die als martelaar van het nationaalsocialisme vereerd werd in Duitsland. De mythe rond Horst Wessel, die volgens sommige bronnen niet door communisten, maar door nazi’s zelf vermoord werd, was de uitvinding van Goebbels. 104 In de jaren ’30 had de Deutsche Akademie, die al sinds 1925 bestond, als doel de Duitse taal in het buitenland te propageren. 105 Het Goethe Institut zur Fortbildung ausländischer Deutschleherer, werd opgericht in 1932 in het kader van deze Akademie. De Deutsche Akademie was onder Hitler uitgegroeid tot een enorm belangrijk instituut. De nazi’s wilden immers de Duitse taal tot belangrijkste wereldtaal maken. 106

Ook gebruikten de machtshebbers tijdens het Hitlerbewind symbolen (zoals de swastika) uit het oud-Germaanse verleden bij hun verering van de Duitse staat. 107 Hitler liet zich in Mein 100

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.790 101 zie Walter Benjamin, Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit, Gesammelte Schriften, ed. RolfTiedemann and Hermann Schweppenhauser, 7 vols. in 14 (Frankfurt am Main, 1972-89), 1:2:431-508. 102

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.121 103

Over deze twee schrijvers vond ik ook heel wat terug in de door mij doorgenomen kranten (zie verder) Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.121 104 Baird, Jay W. Goebbels, Horst Wessel, and the Myth of Resurrection and Return in: Journal of Contemporary History, vol.17, no.4, Oktober 1982,uitgever: Sage Publications,Ltd. p.633 105

Brinson, Charmian Von der Deutschen Akademie zum Goethe-Institut: Sprach-und auswärtige Kulturpolitik 1923-1960 (review van boek van Eckard Michels) vol.25, uitgave 3, uitgever: Sage Publications, Ltd., 2007, p. 445 106

Brinson, Charmian Von der Deutschen Akademie zum Goethe-Institut: Sprach-und auswärtige Kulturpolitik 1923-1960 (review van boek van Eckard Michels) vol.25, uitgave 3, uitgever: Sage Publications, Ltd., 2007, p. 445 107

Mees, Bernard Hitler and Germanetum in: Journal of Contemporary History, Vol.39, no.2, Understanding Nazi Germany (April 2004) uitgeverij: Sage Publications, Ltd. Pp.256

25

Kampf nochtans negatief uit over dergelijke gebruiken. 108 Vooral Rosenberg en Himmler waren uiterst geïnteresseerd in de Germaanse oudheid als bewijs voor de superioriteit van het Arische ras. 109 De filosofie die het Duitse volk opgelegd werd, was dus duidelijk gebaseerd op een overdreven historisch nationalisme. 110 Alle vormen van kunst, zowel in de muziek, de schilderkunst, poëzie, fictie, architectuur en beeldhouwkunst, waren toegelaten, zolang het een uitdrukking was van de Duitse samenleving of nationaliteit. 111 Zo kregen ook enkel nationalistische schrijvers een kans in het Derde Rijk. Anderen, zoals bijvoorbeeld Heinrich Mann in februari 1933, werden uit de Deutsche Akademie gezet. 112

Opvattingen over schoonheid of waarheid werden dus enkel aanvaard als die kaderden in de verheerlijking van de Duitse staat. Censuur zorgde ervoor dat andere opvattingen geen kans kregen. De staat moest ‘gezuiverd’ worden van afwijkende meningen. Het Nazi-regime zorgde door middel van publieke spektakels dat een boodschap van de kracht van de Duitse natie, de wereld ingestuurd werd. 113 Ook auteurs werden ingeschakeld voor propagandadoeleinden. Klaus en Erika Mann beschrijven onder andere in hun boek Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil, hoe de overleden schrijver Rilke in het Derde Rijk opgehemeld werd als ‘echte’ Duitser, terwijl hij bij leven in geen geval ooit een aanhanger van het nationaalsocialisme zou geweest zijn. 114 Ze vermelden ook hoe Goebbels de populaire dichter Stefan George voor de nationaalsocialistische kar probeerde te spannen. 115 George liet zich echter niet ompraten en ging vrijwillig in ballingschap in Zwitserland, waar hij niet veel later stierf. 116 Klaus en Erika Mann hebben het ook over Gerhart Hauptmann en Gottfried Benn,

108

Mees, Bernard Hitler and Germanetum in: Journal of Contemporary History, Vol.39, no.2, Understanding Nazi Germany (April 2004) uitgeverij: Sage Publications, Ltd. Pp.255 109 Mees, Bernard Hitler and Germanetum in: Journal of Contemporary History, Vol.39, no.2, Understanding Nazi Germany (April 2004) uitgeverij: Sage Publications, Ltd. Pp.256 110 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.796 111 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.797 112 Vooruit, 26/02/1933, p.8 : De kultuur der fascisten 113 Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, p.798 114 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.123 115

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.123 Ook in de Vooruit van de jaren ’30 wordt hierover bericht (zie later) 116

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.123

26

voordien van de beroemdste Duitse schrijvers uit de jaren ’20, die zich tijdens het Hitlerbewind tot het nationaalsocialisme bekeerden. 117

2.3. De Duits-Belgische betrekkingen in de jaren ‘30

Teneinde de verzamelde artikelen uit de vier geselecteerde Belgische kranten beter in hun context te plaatsen, is het nuttig te weten hoe de Belgische en Duitse overheden in de jaren ’30 tegenover elkaar stonden. De Europese machtsverhoudingen waren in het begin van de jaren ’30, zoals reeds hoger vermeld, sterk bepaald door het Verdrag van Versailles. Tussen België en Duitsland bestonden er in de jaren ’20 enkele pijnpunten. 118 Het feit dat de door Duitsland erkende neutraliteitsstatus van België geschonden was in 1914 bijvoorbeeld. Duitsland op zijn beurt had het moeilijk met het feit dat het Eupen en Malmedy had moeten afstaan aan België, en met het feit dat België en Frankrijk samen het Ruhrgebied bezet hadden in 1923 om de herstelbetalingen af te dwingen. Met het Verdrag van Locarno in 1925 kwam er een zekere verbetering in de relatie tussen de twee landen. 119 Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, stelde België zich echter weer wantrouwiger op. 120 België was dan ook strategisch aantrekkelijk met het oog op de verwezenlijking van de buitenlandse plannen zoals Hitler die in Mein Kampf beschreven had. Hitler wilde door middel van een oorlog tegen de Sovjet-Unie Lebensraum im Osten bekomen en aan de Franse hegemonie op het Europese vasteland paal en perk stellen. 121 België zou ideaal zijn als buffer tegen Frankrijk en daarom probeerde Hitler de Frans-Belgische betrekkingen te bemoeilijken. Duitsland paaide België door niet moeilijk te doen over Eupen117

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, p.125 (Ook hierover later meer) 118 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.54 119

Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.54 120

G.Convents, Diplomatie en Realpolitik Aspecten van de Belgische politieke en diplomatieke relaties et het Derde Rijk 1933-1935, in: Res Publica 1984/2, in: Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 19301940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.55 en Bonn, Polit.Archiv (PA), Polit.übersicht Belgien 1.6.1933 in: Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.55 121 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.56

27

Malmedy, terwijl het tegelijkertijd het Verdrag van Versailles, de Volkenbond en het Locarno-pact begon uit te hollen. 122 De twee landen wilden elkaar te vriend houden en dit uitte zich onder meer in een opvallend milde bekritisering van het Duitse jodenbeleid door België. 123 Toch fungeerde België als opvangland voor talrijke gevluchte joden. Tussen januari 1933 en de Anschluss van Oostenrijk in maart 1938, zouden in totaal 4000 vluchtelingen uit Nazi-Duitsland in België terecht komen. 124. Het in 1933 opgerichte Hoog Commissariaat voor de Duitse Vluchtelingen, dat in verband met de toevloed aan immigranten op internationaal niveau actie toeliet, was niet direct verbonden aan de Volkenbond. Duitsland was toen immers nog lid van de Volkenbond en zowel België als andere leden wilden Duitsland niet verontwaardigen. 125 Duitsland had dus wel een zekere ‘macht’. Eupen-Malmedy werd bijvoorbeeld door Duitsland als een soort drukkingmiddel gebruikt om de welwillendheid van België tegenover het Derde Rijk af te dwingen. België keek angstvallig toe hoe Duitsland uit de Volkenbond stapte en probeerde een middenweg te vinden om de relaties met Frankrijk noch met Duitsland in gevaar te brengen. 126 België doorzag in 1934 de achterliggende bedoelingen van Duitsland – namelijk het uithollen van het collectieve veiligheidssysteem – toen dat land een niet-aanvalspact voorstelde. Dit voorstel tot het sluiten van een pact werd echter onder het mom van Belgische verontwaardiging over de moorden tijdens de Röhm-Revolte en op Bondskanselier Dollfuss, afgewezen. 127Duitsland werkte zich geleidelijk aan weer op als Europese grootmacht, en ook andere landen 128 brachten het collectieve veiligheidssysteem in gevaar, wat België sterk veroordeelde. 129

122

Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.56 123 Bonn, PA, Abt.Inland II AB, Interventionen betr.Belgien 1933-1935 o.D.. in: Klefisch, Peter Die deutschbelgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.57 124 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.17 125 Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.36 126

Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.58 127 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.59 128 Zo sloot Frankrijk met de SU in mei 1935 een Bijstandspact, GB sloot met Duitsland een vlootovereenkomst in juni 1935 ,Italië viel het soevereine Abessinië binnen en Japan viel China binnen. Dit bleef ongesanctioneerd terwijl het tegenstrijdig was met de principes van de Volkenbond. 129 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.60

28

De woelige binnenlandse politieke toestand in België 130 en het feit dat Duitsland in maart 1936 het Rijnland opnieuw bezette, zorgden voor een heroriëntering van de Belgische buitenlandse politiek. 131 Vooral het Vlaamsch Nationaal Verbond – waarvan een groot aantal leden het blad De Schelde/ Volk en Staat las- onder leiding van Staf de Clerq, protesteerde hevig tegen de samenwerking tussen België en Frankrijk. Sinds 1935 was de linkse Léon Blum daar immers premier. Ook de recent opgekomen en uiterst rechtse Rex-beweging 132 onder leiding van Léon Degrelle liet zich tegen de eenzijdige samenwerking met Frankrijk uit en verlangde terug de vooroorlogse neutraliteit voor België. 133 Het enorme succes van Rex bij de verkiezingen in 1936, zorgde ervoor dat de partij zijn stem kon laten gelden. Ze dwong een terugkeer naar een politiek van neutraliteit af: Politique de l’indépendance. 134 Duitsland was heel blij met deze verandering 135, Frankrijk kon de ommezwaai uiteraard minder appreciëren. 136 Doordat België zich terug neutraal wilde opstellen, verviel immers onder andere voor Franse troepen het recht op doortocht op Belgisch territorium. Hitler stelde in januari 1937 een Duitse garantie voor neutraliteit aan België en Nederland voor. Daarop erkenden Frankrijk en Engeland de onschendbaarheid van Belgisch grondgebied. Zo kon België zich ontdoen van de bijstandsverplichtingen uit het Verdrag van Locarno. In de zomer van 1937 verklaarde het Duitse Rijk zich dan akkoord met die territoriale integriteit van België. 137Duitsland had bereikt wat het wilde: België was uit de veiligheidsalliantie gestapt en de Duitse westgrens was weer dezelfde als voor de oorlog. Duitsland hamerde op Belgiës neutraliteit bij de Sudeten-crisis in 1938 en de aanvalsvoorbereidingen tegen Polen in de zomer van 1939. Duitsland wees hiervoor op België’s afhankelijkheid van overzeese bevoorrading en de mogelijkheid van een zeeblokkade door Engeland bij een eventuele oorlog. België bleef, ook tegenover Franse troepen het 130

Door de economische crisis en daaraan gekoppelde hoge werkloosheid in België kregen radicale politieke stemmen meer en meer gehoor. 131 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.62 132 De verrechtsing van het politieke milieu in België en het zoeken van toenadering tot Duitsland, is duidelijk te merken in de krant Volk en Staat. 133 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.62 134 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.63 135 Brussel, AMAEB, Belgique-Allemagne Correspondance politique, 29.4.1936 in: Klefisch, Peter Die deutschbelgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.63 136 P. van Zuylen, Les mains libres.Politique extérieure de la Belgique 1914-1940, Brussel, 1950; in: Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.63 137 Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.64

29

neutraliteitsprincipe handhaven bij de Anschluss van Oostenrijk en toen Duitsland Polen binnenviel op 1 september 1939. 138 Op 10 mei 1940 viel Duitsland echter België ook binnen en was België officieel in oorlog.

3. Exilliteratur 3.1 Wie waren de emigrantenauteurs?

De hierboven vermelde ‘zuivering’ had als gevolg dat vele schrijvers, kunstenaars, artiesten, acteurs en toneelspelers Duitsland – al dan niet vrijwillig – verlieten. Toen op 10 mei 1933 nationaalsocialistische studenten boeken van ‘verboden’ auteurs verbrandden op de Opernplatz te Berlijn, een rechtstreekse aanval op vele belangrijke schrijvers en dichters, verlieten vele auteurs die dat nog niet gedaan hadden het land. De meesten die het land niet verlieten, belandden in tuchthuizen of in het concentratiekamp. Vele artistieke of literaire carrières werden zo beëindigd of onderbroken. Vele jonge auteurs kregen niet de kans hun loopbaan volwaardig uit te bouwen. De voornaamste redenen waarom ze door de overheid geviseerd werden was dat ze joods waren, dat ze er een ‘afwijkende’ politieke mening op nahielden of dat de inhoud van hun boeken de machtshebbers van het Derde Rijk niet zinde. Een combinatie van de drie voorgaande redenen was natuurlijk een motivatie te meer om een auteur te verbannen.

Vrijwillige emigranten

Tot de auteurs die na de Machtergreifung van Hitler Duitsland verlieten, behoorden bijna alle grote schrijvers van dat moment. Heinrich Mann, Stefan Zweig, Lion Feuchtwanger, Alfred Döblin, … zijn maar enkele van de wereldbekende Duitse auteurs die het land ontvluchtten. Klaus en Erika Mann, de kinderen van Nobelprijswinnaar Thomas Mann, wijzen er in hun boek Deutsche Kultur im Exil 139 op dat er naast de gedwongen bannelingen, ook auteurs waren die vrijwillig het land verlieten. Alle niet-joden mochten in principe in Duitsland blijven, als ze hun vijandschap tegenover het nationaalsocialisme staakten en loyale burgers

138

Klefisch, Peter Die deutsch-belgischen Beziehungen 1930-1940 in: Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 1933-1940 , Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.66 139 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, 421p.

30

van het Derde Rijk werden. 140 De auteur Oskar Maria Graf genoot bijvoorbeeld aanzien bij de nazi’s voor zijn literatuur die de liefde voor Duitsland uitdrukte. Politiek werd hij verdacht, maar in tegenstelling tot vele nieuwe Blut-und-Boden-dichters wist hij echt hoe het er bij de boeren en op het platteland aan toe ging. 141 Hij was woedend toen hij vernam niet op de lijst te staan van boeken die Dr. Goebbels aan het vuur wilde toevertrouwen en schreef dan ook een protest waarin hij eiste verbrand te worden. 142De nazi’s schreven de uiterst linkse auteur Bertolt Brecht in 1933 aan om te vragen of hij toch niet naar de heimat terug wilde keren. Het regime verklaarde zich bereid het verleden te vergeten. Leonhard Frank vertrok vrijwillig naar Parijs omdat hij niet in een Berlijn van rovers en leugenaars kon blijven wonen. 143 Ook René Schickele, die na de Eerste Wereldoorlog al de Franse identiteit aannam, vertrok in 1933 uit het Duitsland waarvan hij zich vervreemd voelde, om zich in Frankrijk te vestigen. 144 Bernard von Brentano verhuisde naar Zwitserland met vrouw en kinderen. Hij zag zichzelf echter niet als zomaar één van de bannelingen. 145 Hij getuigde van een uitgesproken Duits patriottisme en nam andere emigrantenauteurs hun internationalistische oriëntering kwalijk. Velen verlieten Duitsland dus al voor ze daar uitdrukkelijk toe aangemaand werden of zonder dat ze voor hun leven vreesden, maar uit overtuiging of omdat het heersende klimaat hen niet langer aanstond. Onder hen waren er natuurlijk ook die vreesden dat de situatie in Duitsland zou escaleren.

3.2. Op zoek naar een tweede thuisland…

De emigrantenauteurs zouden in hun vlucht weg van de naziterreur uitzwermen naar 41 verschillende landen. 146 In eerste instantie vestigden de uitgeweken schrijvers zich dicht bij de Duitse grens. 147 Ze wilden in de buurt van hun oorspronkelijke thuisland blijven, dus 140

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.76 141

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.77 142 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.77 143 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.81 144 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.82 145 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.87 146 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.40 147 Mews, Siegfried Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.103

31

probeerden ze een onderkomen te vinden in één van de buurlanden van Duitsland. In België kwamen amper intellectuelen wonen aangezien onder meer Parijs op hen een veel grotere aantrekkingskracht uitoefende. 148 Tot aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog waren Frankrijk en Tsjecho-Slowakije de belangrijkste gastlanden voor deze auteurs. 149 Toen de oorlog uitbrak, ontvluchtten vele emigrantenauteurs Europa. 150 De meesten belandden in de Verenigde Staten of in Canada.

3.2.1. De emigrantensituatie in Europese landen

Zoals hoger vermeld, vestigden de emigrantenauteurs zich rond 1933 vooral in landen dicht bij Duitsland, en dan in het bijzonder in Tsjechoslovakije en Frankrijk. Praag en Parijs waren de belangrijkste centra van waaruit Exilliteratur of migrantenpers halverwege de jaren ‘30 werd uitgegeven. De algemene opvatting was dat men dan snel terug naar Duitsland kon, als de situatie daar weer beter werd. 151 België, Oostenrijk, Denemarken en Noorwegen fungeerden in die beginperiode vooral als doorgangsstation voor emigrantenauteurs. Na de Anschluss van Oostenrijk en de bezetting van Sudetenland en Tsjechoslovakije weken vele immigranten uit naar Engeland, Palestina, Zwitserland, Zweden, Turkije, Rusland, de VS en zelfs China. 152 Eens de oorlog was uitgebroken, waren vooral de VS en Mexico in zwang als toevluchtsoord. Ook in Palestina belandden enkele Exil-auteurs naast de vele andere immigranten. 153

In Nederland werden zo’n honderdtal kunstenaars opgevangen, naast 30 000 andere Duitse emigranten. 154 Nederland was kort na 1933een belangrijk ballingenoord. Max HerrmannNeisse, Joseph Roth, Klaus en Erika Mann, Walter Kolbenhoff, Irmgard Keun, Ludwig Berger… verbleven er tijdelijk. 155 Voor velen was de eindbestemming toen nog Frankrijk.

148

Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.26 149 Mews, Siegfried Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.103 150 Mews, Siegfried Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.103 151

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.42 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.43 153 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.49 154 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.44 155 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.44 152

32

Nederland werd van groot belang voor de productie van Exilliteratur, daar twee Amsterdamse uitgeverijen, Emanuel Querido en Allert de Lange, speciale afdelingen voor Duitse literatuur oprichtten. Onder leiding van Klaus Mann verscheen tussen september 1933 en augustus 1935 ook het emigrantentijdschrift Die Sammlung bij uitgeverij Querido. 156 André Gide, Aldous Huxley en Heinrich Mann namen het patronaat waar van dit Exilliteratuurtijdschrift. Luxemburg en België speelden op geen enkel ogenblik zo een grote rol voor de literaire ballingen als Nederland. Annette Kolb en Karl Schnog konden wel op asiel rekenen in Luxemburg. 157 En tijdens de zomer van 1936 brachten, zoals hierboven vermeld, enkele vooraanstaande emigrantenauteurs, onder wie Stefan Zweig en Joseph Roth, hun vakantie door in Oostende. 158

3.2.2. De exilsituatie buiten Europa Ballingschap in de VS 159

De sterkste groepering van Duitssprekende Exil-auteurs vinden we zonder twijfel terug in de Verenigde Staten. 160 Vanaf 1931 kwam de immigratie van Duitstalige auteurs op gang. 161 Vicki Baum was één van de eersten die in de VS aankwam. 156

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.44 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.47 158 Geeraert, John Bericht uit Bredene: vermaarde Joodse emigranten in Vlaanderen Antwerpen: De VriesBrouwers, 1987, 53 p. en Schaevers, Mark Oostende, de zomer van 1936 Amsterdam : Atlas, 2001. 142 p. 157

159

De auteurs Bruno Frank, Curt Goetz, Raoul Auernheimer, Ludwig Marcuse, Hans Habe, Franz Molnar,

Alfred Neumann, Erich Maria Remarque, Leonhard Frank, Friedrich Torberg, Thomas en Heinrich Mann, Alfred Polgar, Franz Werfel, Alfred Polgar, Bertold Brecht en Oskar Jellinek vestigden zich eind de jaren ’30 of begin de jaren ’40 in Zuid-Californië.159

In New York vonden auteurs zoals Stefan Heym, Klaus en Erika Mann, Ferdinand Bruckner, Richard Heulsenbeck, Ernst Toller, Heinz Liepman, Kurt Pinthus, Manfred George, Oskar Maria Graf, Joseph Wechsberg, Ernst Waldinger, Hermann Broch, Weland Herzfelde, Richard Beer-Hofmann, Berthold Viertel, Albrecht Schaeffer, Carl Zuckmayer, Fritz von Unruh, Hermann Kesten, Amil Luwig, Alexander Roda-Roda, Leopold Schwarzschild, Walter Mehring, Leo Lania, Albert Ehrenstein, Hans Marchitza en Johannes Urzidil vanaf het jaar 1935 een tweede thuis. 160

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.145

33

In eerste instantie zou men kunnen denken dat de stroom van vluchtelingen richting VS te maken heeft met de traditie Amerikaanse gastvrijheid. De bevolking van de Verenigde Staten was enorm heterogeen, en bestond grotendeels uit inwijkelingen of “vluchtelingen”. 162 Vooral de Amerikaanse joden voelden zich sterk verbonden met de slachtoffers van het nationaalsocialistische geweld en spraken zich sterk uit vóór het opvangen van vluchtelingen. 163 Maar zo groot was de instroom van Duitse vluchtelingen niet. Vanaf de jaren ’20 werden reeds emigrantenquota’s gehanteerd, die de overvloed aan inwijkelingen moesten inperken. 164 Die quota’s waren nationaliteitsgebonden. In de jaren ’30 bleef het aantal inwijkelingen echter onder de vastgestelde grens en was er zelfs een groter emigratiedan immigratiecijfer op te tekenen in de VS. Zo was er ook een uitstroom merkbaar van Duitse Amerikanen die de VS ten voordele van Duitsland verlieten, omdat ze zich wel konden vinden in de idee van Hitlers Grote Duitse Rijk. 165 Op het eerste gezicht waren er dus weinig redenen om diegenen te weigeren die op de vlucht waren voor de nazi-wreedheden. Maar in werkelijkheid werden velen van hen die een aanvraag tot visum indienden, afgescheept. Dit kwam doordat het grote aantal Duitse Amerikanen, die vooral in het Mid-Westen van de VS woonden, sympathie hadden voor Hitlers Derde Rijk en weigerachtig stonden tegenover de opname van nog meer joden in de VS. 166 Ook werden emigranten ervan verdacht communistische sympathieën te koesteren. Iets wat zelfs in de VS van vóór de Koude Oorlog een nadeel betekende. 167 Manfred Durzak wijst er in zijn boek Die Deutsche Exilliteratur 1933-1945 dan ook op dat de perceptie van de Amerikaanse inspanningen in verband met nazi-vluchtelingen, misschien wel positiever is dan wat de VS in werkelijkheid deed. 168 Het feit dat enkele boegbeelden onder de bannelingen overstelpt werden met aandacht bij hun verhuis naar de VS, corrigeert dit deels vertekende beeld allerminst. 169 Zo mocht het feit dat de VS Albert Einstein en Thomas Mann ontving, op veel belangstelling rekenen. Toch vond een zeker deel van de uit Duitsland verbannen intellectuelen in de VS een tweede thuishaven. Vicki Baum, Anna Seghers, Thomas Mann, Franz Werfel en Lion Feuchtwanger werden veelvuldig vertaald en

161

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.145 163 De doorsnee-Amerikaan hield zich eerder afzijdig. In: Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.145 164 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.146 165 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.146 166 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.147 167 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.147 168 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 169 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 162

34

gelezen in de VS. 170 De boekenverbranding van 10 mei 1933 werd er dan ook op ontzetting onthaald. 171 De meeste emigrantenauteurs bleven echter onbekend voor het Amerikaanse lezerspubliek. 172 In de New York Herald Tribune kwam er wel een column over het lot van de belangrijkste auteurs en verschillende comités zorgden voor publicaties en financiële middelen voor emigrantenauteurs. 173

In tegenstelling tot landen en steden (zoals Praag en Parijs) met echte Exil-centra, werd de VS gekarakteriseerd door een grote versplintering qua aanwezigheid van ballingen. 174 New York en Los Angeles waren de steden waar eerder grote concentraties vluchtelingen te vinden waren. New York kende reeds een grote joodse gemeenschap en was een internationaal centrum van kunst- en cultuur. 175 Er waren ook joodse hulporganisaties gevestigd, wat de stad des te aantrekkelijker maakte voor nieuwe joodse inwijkelingen. Vanaf 1933 werd daar ook een researchinstituut voor onderzoek naar sociale wetenschappen en economie als “Universiteit in Exil” uitgebouwd. 176 Tegen 1940 waren er niet minder dan 60 verbannen wetenschappers actief. Zo zou de socioloog Albert Salomon er ook doceren. 177 Ook de Princeton University kon als Exil-centrum gezien worden, daar zowel Einstein, de wiskundigen Johann von Neumann en Kurt Gödel , de kunsthistorici Erwin Panofsky en Paul Frankl, Thomas Mann, Erich Kahler en Hermann Broch hier allen een tijdje doceerden. 178

De bloeiende filmindustrie in Hollywood, vlakbij Los Angeles, zorgde ervoor dat deze laatste een aantrekkingspool voor gevluchte Duitse regisseurs werd. Des te meer doordat de eerste aldaar ingeweken regisseurs ook hulpinitiatieven ten voordele van auteurs opzetten, zodat deze voorlopig als draaiboekschrijvers aan de bak konden komen. Onder andere Alfred Döblin, Heinrich Mann, Alfred Polgar en Bertolt Brecht maakten van deze kans gebruik. 179 Vele intellectuele bannelingen zochten een toevlucht in Los Angeles omwille van het

170

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.153 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.153 172 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.153 173 Zo was er het Exiled Writers’ Committee , door de Amerikaanse P.E.N.-club opgericht en het Exiled Writers’ Committee van het linksgeöriënteerde League of American Writers. In: Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.153 174 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 175 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 176 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 177 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.150 178 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.150 179 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 171

35

aangename klimaat dat Thomas Mann bijvoorbeeld bijzonder op prijs stelde. 180 Ook het feit dat de University of Southern California enkele onderwijsbetrekkingen toegankelijk maakte voor de wetenschappers onder de bannelingen, bleek zijn effect niet te missen. 181 Onder andere Ernst Ludwig zou er doceren. 182

Het feit dat de aanwezigheid van bannelingen in de VS danig versnipperd was, was enerzijds het gevolg van de grootte van het land. Anderzijds was er ook slechts zelden een gevoel van samenhorigheid onder de verbannen Duitsers te bespeuren, daar die uit alle lagen van de samenleving kwamen. 183 Ze beoefenden de meest uiteenlopende beroepen en werden ook om de meest verschillende redenen de toegang tot Duitsland ontzegd. Ook de uitgewezen joden vormden niet één groep, daar zij voordien tot de laagste tot en met de hoogste standen van de Duitse samenleving behoord hadden. 184 De politieke emigranten bestonden uit zowel leden van communistische bewegingen, conservatieve katholieken, democraten, enzovoort. 185 De uitgewezen kunstenaars, filmregisseurs zoals Fritz Lang, Ernst Lubitsch, Wilhelm Dieterle, Billy Wilder en Robert Siodmak, dirigenten (bijvoorbeeld Bruno Walter) en acteurs (bijvoorbeeld Ernst Deutsch of Marlene Dietrich) die in Hollywood succes boekten, zagen zichzelf als een op zichzelf staande verbannen groep. 186 Voor theaterregisseur Max Reinhardt 187 bleef het succes in Hollywood echter uit, alsook voor Erwin Piscator, die met jonge acteurs werkte in New York. 188 Binnen de kunstenaarsgroep konden de auteurs als een zelfstandige groep bekeken worden. Ook zij leefden echter enorm verspreid over heel de Verenigde Staten. De bekendste auteurs die in de States terecht kwamen zijn de reeds vermelde Thomas Mann, Franz Werfel en Lion Feuchtwanger. Andere Duitse auteurs die niet zo succesvol bleken toen ze in de VS belandden, kwamen slechts met de schaduwzijde van het leven in verbanning in contact. 189 Thomas Mann fungeerde in de VS als spreekbuis tegen het Derde Rijk voor de bannelingen. 190 Hij was geknipt voor die rol, daar hij paste bij de burgerlijke mentaliteit die

180

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 182 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.149 183 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.150 184 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.150 185 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.150 186 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 187 uit de door mij gelezen kranten blijkt dat Max Reinhardt in de jaren ’30 enorm success kende in Europa (zie verder) 188 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 189 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 190 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 181

36

onder de VS-emigranten heerste. Bertolt Brecht had zich misschien beter gevoeld in Mexico, waar de meeste van de linkse Duitse emigrantenauteurs terecht kwamen. 191

Als er al een gevoel van samenhorigheid en solidariteit tussen deze auteurs bestond, verdween dit in elk geval snel. Zo kan men de antifascistische ‘strijd’ van burgerlijke auteurs als Thomas Mann 192, Zuckmayer, Werfel en von Unruh niet echt vergelijken met die van overtuigde linkse auteurs zoals Brecht, Feuchtwanger, Herzfelde en Graf. 193

Ballingschap in de USSR

Ook de USSR werd een relatief belangrijk centrum voor Duitstalige exilliteratuur tussen 1933 en 1945. 194 Hier werd dan ook een belangrijk stuk Duitstalige literatuur uitgegeven. Onder andere de Oostenrijker Hugo Huppert en de Duitsers Herwarth Walden , Hotopp, Leschnitzer, Blum, Wentscher en Frida Rubiner zagen de USSR als hun nieuwe thuishaven en konden er aan de slag als docenten Duits. 195 In het jaar 1933 vonden Berta Lask, Ernst Ottwalt, en Erwin Piscator direct hun weg naar de USSR. Velen, zoals Peter Kast, Franz Leschnitzer, Maxim Vallentin en Dora Wentscher, kwamen de USSR binnen na eerst een tussenstop in Praag gemaakt te hebben. 196 Anderen kwamen via Zwitserland, Frankrijk of andere landen naar Moscou. 197 Anderen gebruikten de USSR dan weer als tussenstop. Bertolt Brecht, Oskar Maria Graf en Erwin Piscator zouden uiteindelijk, zoals reeds hierboven vermeld, in de VS belandden.

191

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 Thomas Mann stond met zijn conservatieve burgerlijke houding tegenover zijn zeer linksgeöriënteerde broer Heinrich Mann. Heinrich Mann liet zich ook niet van zijn politieke overtuiging brengen door het schijnproces tegen Stalin in Moscou. Klaus Mann liet zich echter geleidelijk van zijn links enthousiasme brengen, en kwam tot een afwachtend sceptische houding aan en kwam tussen beide ‘kampen’ in zijn familie te staan. In: Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.152 : deze scheiding wordt ook ter sprake gebracht in de Vooruit in de jaren ‘30(zie verder) 193 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.152 194 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 19331945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.172 195 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 19331945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.172 196 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 19331945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.162 197 Voor de volledige lijst van exilauteurs die in de USSR terechtkwamen zie Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.159-174 192

37

De auteurs die de USSR kozen als bestemming om hun ballingschap door te brengen, deden dat meestal uit politieke en levensbeschouwelijke overtuiging. 198 De emigrantenauteurs in de USSR werden door de overheid gesteund en gezien als belangrijke partners in de ideologische strijd tegen het fascisme. 199 Toch bleven ze niet allemaal buiten schot. Zo werden Hans Günther en Ernst Ottwalt valselijk beschuldigd onder het Stalin-regime maar jaren later (in 1953) in ere hersteld. Ook Hugo Huppert zou een tijd in de gevangenis doorbrengen. 200 Er verschenen in de jaren ’30 en ’40 verschillende emigrantentijdschriften in de USSR, waarvan Internationale Literatur één van de belangrijkste was. De Duitsers Becher, Renn en Weinert zaten in de redactieraad van dit tijdschrift. 201 Tot de Internationale Vereinigung Revolutionärer Schriftsteller in 1935 ophield te bestaan, was dit tijdschrift haar blad. 202

Ballingschap in Latijns-Amerika

In Latijns-Amerika was vooral Mexico belangrijk als gastland voor emigrantenauteurs. In Argentinië en Chili verschenen ook wel bladen die de antifascistische kaart trokken en opkwamen voor ‘het andere’ Duitsland, maar vooral Mexico fungeerde er als nieuwe basis van enkele emigrantenschrijvers. Er belandden opvallend veel Duitse geestelijken en personen met communistische overtuiging in Mexico. 203 Het land werd vooral populair als gastland nadat de oorlog in 1939 was uitgebroken. De meeste vluchtelingen hadden reeds Tsjechoslovakije, Rusland, Frankrijk, Noord-Afrika, Spanje, Cuba en Amerika aangedaan, vooraleer ze Mexico bereikten. 204 Zo zullen onder andere Ludwig Renn en Anna Seghers daar tijdens de Tweede Wereldoorlog belanden. 205

198

Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.163 199 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.164 200 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.163 201 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.165 202 Kudlinska Krystyna Die Exilsituation in der UdSSR in Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.165 203 Marianne O. De Bopp ‘Die Exilsituation in Mexiko in: Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.175 204 Marianne O. De Bopp ‘Die Exilsituation in Mexiko in: Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.175 205 Marianne O. De Bopp ‘Die Exilsituation in Mexiko in: Durzak, Manfred 1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.178

Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933Die deutsche Exilliteratur 1933-

38

3.3. Enkele voorbeelden van Exil-werken In het literaire werk dat de auteurs produceerden, stond vaak openlijk of tussen de lijnen kritiek te lezen op het Derde Rijk. Zo wordt in het fictieve werk Transit , van Anna Seghers, verhaald over het ontwortelde bannelingenbestaan. 206 De droefheid om zijn deels “vrijwillige” verbanning, is ook in Leonhard Franks Traumgefährten duidelijk merkbaar. 207 Bernard von Brentano beschrijft in zijn werk Prozess ohne Richter de vernedering die bepaalde mensen ondergaan in het Derde Rijk. Hij doet dit op een subtiele manier, want in het boek wordt nooit rechtstreeks naar Duitsland verwezen. 208 Natuurlijk verschenen ook vele werken in Exil die zich van de politieke situatie in Duitsland niets aantrokken.

METHODOLOGIE 1. Methode

In dit hoofdstuk probeer ik de methodes die ik in mijn onderzoek naar de literatuurberichtgeving in kranten gebruikt heb, te verantwoorden. Naast de kennis van het historisch kader en de literaire invalshoek, nam immers ook de media-analyse een belangrijke plaats in deze masterproef in. Ik streef er in dit kapittel ook naar het onderwerp van mijn onderzoek nader af te bakenen aan de hand van de onderzoeksvragen die ik in 1.1 stelde. Ik maakte voor dit onderzoek gebruik van de methodologie van inhoudsanalyse, discoursanalyse en linguïstische pragmatiek.

1.1. Inhoudsanalyse

Vanaf midden de jaren ’70 won binnen de literatuurwetenschap het functionalistische geleidelijk aan meer aan belang ten nadele van het substantialistische. 209 Concreet betekende 206

Mews, Siegfried Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.103 207 Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, Münschen, 1991, p.81 208 Bernard von Brentano Prozess ohne Richter 209 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Een historisch-documentair receptie-onderzoek. Desertatie. Vrije Universieit Amsterdam, 1996. p.23

39

dit dat de structuur of opbouw van een literair werk aan belang inboette en het vooral de inhoud en het doel van dat werk was dat nu in het centrum van de aandacht kwam te staan. Het feit dat ik met het oog op dit onderzoek kranten moest doornemen die respectievelijk 69 tot 75 jaar oud zijn, impliceert dat de functie van die kranten, vertaald in de exacte bedoelingen van de toenmalige specifieke actoren –hierbij denk ik aan de journalisten, recensenten, uitgevers, lezers- nooit helemaal exact gereconstrueerd kan worden. Dit louter al door het feit dat we vandaag in een totaal andere maatschappelijke context en historisch tijdsvak leven. Door hierboven een ruime inleiding op de historische context van toen te geven, hoop ik bepaalde dingen toch in een breder perspectief te kunnen plaatsen. Uiteraard is het niet onmogelijk een dergelijk onderzoek wetenschappelijk te voeren. Ik heb getracht systematisch en descriptief te werk te gaan, zodat een maximale intersubjectiviteit bereikt kon worden. Hiertoe heb ik gebruik gemaakt van de kwantitatieve inhoudsanalyse 210. Deze methode is oorspronkelijk uit de massacommunicatiewetenschappen afkomstig. 211 Ik wees reeds op de interdisciplinariteit van dit onderzoek, waar historische, literairwetenschappelijke en aspecten uit de sfeer van de communicatiewetenschappen een rol spelen. Daar dit onderzoek gebouwd is op informatie die ik uit dagbladen filterde, leek de meest geschikte methode tot het voeren ervan, er één te zijn die haar oorsprong kent in discipline van de communicatiewetenschappen. De inhoudsanalyse 212 wordt vooral gebruikt om de inhoud van dagbladen te kwantificeren. 213 Op die manier kunnen verschillende kranten onderling vergeleken worden en valt deze vergelijking intersubjectief te controleren. Deze methode kwam vooral in trek vanaf de 20ste eeuw. Toen groeide het aantal kranten ook spectaculair, wat hiervan de oorzaak kan zijn. 214 Bij inhoudsanalyse gaat de onderzoeker er van uit dat de oppervlakkige betekenis van een

210

Zoals die onder meer uitgelegd wordt in Berelson, Bernard “Content analysis in communication research.”

New York (N.Y.) : Hafner, 1971. 220 p. 211

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. p.24

212

zie: Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Een historisch-documentair receptie-onderzoek.” Dessertatie. Vrije Universieit Amsterdam, 1996. p.24 en: Berelson, Bernard “Content analysis in communication research.” New York (N.Y.) : Hafner, 1971. 220 p. 213 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.24 214 zie: Krippendorf 1980 p.13-14, Lisch en Kriz p.24-25 in Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.25

40

tekst uitgedrukt kan worden in kwantitatieve termen. 215 Bijgevolg zou deze tekstbetekenis vrij ondubbelzinnig zijn. Ik wilde dit historisch krantenonderzoek echter kwalitatief, eerder dan kwantitatief voeren. Toch zijn enkele technieken uit de kwantitatieve wetenschap noodzakelijk om tot een kwalitatieve analyse te kunnen komen. Daarom gebruikte ik de methode van de frequentieanalyse, een soort inhoudsanalyse. Naar aanleiding van mijn vraagstelling stelde ik verschillende categorieën op die ik in elk van de 769 gelezen artikelen probeerde terug te vinden. Bij de frequentietelling in de kwantitatieve inhoudsanalyse komt het er op neer (delen van) de geselecteerde artikelen uit dagbladen bij een bepaalde vooraf geformuleerde categorie te plaatsen. 216 Men kan het gehele artikel onder een bepaalde categorie plaatsen of het betreffende artikel opsplitsen. Ik heb gekozen voor een combinatie van deze twee technieken. Ik opteerde namelijk voor een titelanalyse van alle geselecteerde artikelen, en verdeelde de inhoud van alle artikelen dan nog eens apart in relevante categorieën. Verder liet ik ook wat de titelanalyse betreft een onderzoekerbetrouwbaarheid uitvoeren. Concreet hield dit een tweede opinie in betreffende de door mij eerder toegekende categorie aan de kop en ondertitel.

1.2. Discoursanalyse en Linguïstische pragmatiek Bij een discoursanalyse gaat de onderzoeker op zoek naar de latente betekenis in teksten. 217 Het betreft hier een subdiscipline van de linguïstiek, waarbij ook aandacht wordt geschonken aan het stilistische van een tekst. Zo worden semantische relaties, collocaties, assumpties en verzwegen elementen in een tekst geanalyseerd. Zo kunnen ideologische effecten van een discours onderzocht worden alsook de identificatie van de journalist met een bepaalde belangengroep blootgelegd worden. Zo wordt bijvoorbeeld gekeken of de journalist een bepaalde groep negatief afschildert. Bij de Linguïstische pragmatiek, die net zoals de discoursanalyse eerder een kwalitatieve en interpretatieve analyse van de latente betekenis van teksten nastreeft 218, wordt vooral de 215

Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, p.25 216 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.26 217 Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, p.27 218 Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, p.27

41

nadruk gelegd op het belang van de context waarbinnen een tekst of in dit geval artikel ontstaat. Er wordt gefocust op de verwoordingsstrategieën die de journalist gebruikt en op de impliciete betekenis die in de artikels vervat zit.

Het interpreteren van titels en inhoud van de artikelen deed ik aan de hand van een Excelbestand. 219 Het feit dat ik het onderzoek in de eerste plaats kwalitatief wilde voeren uit zich in de kolommen die ik beschikbaar hield voor extra uitleg betreffende een artikel. Deze kolommen vulde ik met informatie die nuttig was daar het de inhoud van het artikel bijvoorbeeld in zijn bredere historische context plaatste. Ook was hier ruimte om bepaalde tussenanalyses te maken die meer uitleg verschaften bij kwantitatieve frequentietellingen van een bepaald artikel. Ook integreerde ik in het Excel-bestand kolommen waarin verbanden aangestipt konden worden tussen delen van het artikel onderling of tussen verschillende artikels.

Door een combinatie van inhoudsanalyse, discoursanalyse en linguïstische pragmatiek kwam ik tegemoet aan de kritiek die vooral vanuit structuralistische hoek geuit wordt op de inhoudsanalyse. Structuralisten protesteren immers tegen het uit de context halen van verschillende segmenten van een tekst die als een geheel beschouwd wordt. 220 Het structuralisme stelt immers dat ieder deel van een tekst in verband staat met de andere delen en het geheel van die tekst en zo expliciet bijdraagt tot het karakter van de tekst. Dit maakt van het opdelen van teksten in verschillende categorieën een contextbrekende bezigheid. Hoe ruimer de analyse-eenheden (dus de segmenten waarin met een tekst kan opdelen) gedefinieerd worden, hoe minder men dit context-argument kan volhouden. 221

Een ander punt van kritiek is dat de inhoudsanalyse alleen de manifeste inhoud van teksten bloot zou kunnen leggen. 222 Met andere woorden zou de inhoudsanalyse falen daar waar het niet louter waarnemeronafhankelijke criteria moet kwantificeren, maar eveneens waarnemerafhankelijke criteria. 223 Met waarnemerafhankelijke criteria worden de connotatiegerelateerde betekenissen die ‘achter de woorden schuilgaan’ bedoeld. Iedere waarnemer kan een bepaald woord of bepaalde woordengroep immers op zijn eigen manier 219

zie bijlage 1 Buurman, Paul 221 Buurman, Paul 222 Buurman, Paul 223 Buurman, Paul 220

Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.

p.27 p.27 p.27 p.27

42

interpreteren. Een kwantitatieve inhoudsanalyse zou niet in staat zijn die latente connotaties weer te geven. Eveneens kan ik hierbij aanstippen dat de bijkomende interpretaties die door middel van discoursanalyse en linguïstische pragmatiek gebeurden, deze kritiek opvangen door hun aanvullende functie. Door deze interpretaties komt de nadruk op het kwalitatieve van het onderzoek te liggen. Het systematische en descriptieve van het onderzoek en de deels bijkomende onderzoekerbetrouwbaarheidstest proberen het intersubjectief controleerbare van deze interpretatie zo hoog mogelijk te houden.

1.3. Categorieën

Een heel belangrijk aspect bij de inhoudsanalyse is uiteraard de keuze van de categorieën. Ook Berelson legt daar in zijn Content analysis in communication research (1971) de nadruk op. 224 Vooraleer de inhoudsanalyse uitgevoerd kan worden, moeten eerst de meest relevante categorieën gekozen worden. Deze categorieën moeten in eerste instantie gekozen worden in functie van de doelstellingen van het onderzoek en dus in functie van de onderzoeksvragen bepaald worden. 225 Verder moeten de categorieën onafhankelijk van elkaar zijn en ze moeten van eenzelfde classificatieprincipe of dimensionaliteit afgeleid zijn. 226

De categorieën en subcategorieën die in dit onderzoek gehanteerd zijn, vallen op te splitsen in enkele grote groepen. Door middel van een eerste categorie vragen wordt gepeild naar de canon in de jaren ’30 wat specifieke emigrantenauteurs en –literatuur betreft, zoals de verschillende kranten die verraden. Hiervoor wordt de vraag gesteld naar de aard van het artikel: of het uitsluitend emigrantenauteurs behandelt of eveneens ‘gewone’ Duitse auteurs vermeldt. Verder werden de namen van de emigranten- en ‘gewone’ auteurs ook in volgorde van belang opgenomen in het Excel-bestand. Bij vermelding van meer dan vier belangrijke emigrantenauteurs bieden de kolommen met ruimte voor extra informatie de nodige duiding bij het feit of er al dan niet aan één bepaalde auteur meer aandacht geschonken wordt dan aan andere. Door middel van deze extra kolommen kan ook een valentie- en intensiteitsanalyse gemaakt worden. 227 Alle namen van emigrantenauteurs die genoemd werden staan

Berelson, Bernard “Content analysis in communication research.” New York (N.Y.) : Hafner, 1971. p.147 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. p.28 226 Holsti 1969 pp.95-101 in Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. p.28 227 Dit zijn naast de frequentie-analyse soorten inhoudsanalyse. De valentie-analyse peilt naar de positieve of negatieve beoordeling gekoppeld aan een vermeld woord in een tekst. De intensiteits-analyse onderzoekt dan hoe sterk deze positieve of negatieve beoordeling is. 224 225

43

nauwkeurigheidshalve wel genoteerd. Ook wordt gepeild naar de vermelde literaire werken van de auteurs en bij welke uitgever deze gepubliceerd werden. Vergelijkingen tussen de kranten onderling is mogelijk. Om vervolgens de titelanalyse zo goed mogelijk uit te voeren voorzag ik aparte kolommen voor de kop en de eventuele ondertitel(s), waarnaast ik een kolom plaatste om de categorie van de titel te plaatsen. De verschillende subcategorieën waaronder de titels geplaatst konden worden waren informatief, ironisch/cynisch/spottend, verontwaardigd/aanklacht, strijdvaardig/oproep en ten laatste bewonderend.

Een andere categorie vragen heeft betrekking op de literaire beoordeling van boeken van emigrantenauteurs. Zo werd in het Excel-bestand een kolom voorzien om aan te geven of het artikel al dan niet een recensie is, en een kolom om de mening van de recensent omtrent de besproken werken weer te geven. Om een beter overzicht van de journalisten of recensenten van de artikels te kunnen krijgen en eventuele tendensen in hun berichtgeving te ontdekken, werd steeds de naam van de journalist –indien vermeld- genoteerd.

Om te kijken hoe verschillende kranten de vermelding van emigrantenliteratuur aangrijpen om al dan niet hun mening over het Derde Rijk te geven, werd een kolom voorzien om te noteren of er aan de Duitse politieke situatie gerefereerd wordt in het artikel, en zo ja of het Derde Rijk positief, negatief of neutraal bejegend wordt. Om een beter inzicht te krijgen in hoe de kranten over emigrantenliteratuur berichtten en wat ze ermee in verband brachten, werd een frequentietelling gehouden van artikels die bepaalde woorden of begrippen bevatten die in de huidige historisch-wetenschappelijke lectuur met Exil-literatur en zijn auteurs in verband gebracht worden. Zo werd er gekeken in welke artikelen verwezen werd naar de status van ‘emigrant zijn’, naar de boekenverbranding op 10 mei 1933 en naar auteurs die door de nazi’s gevangen gezet zijn in het Derde Rijk. Ook hierbij werd telkens onderzocht of dit door de krant eerder als iets positief of eerder negatief belicht werd.

Om de kranten onderling te kunnen vergelijken qua factor van belang die zij deze artikelen over emigrantenliteratuur toedichtten, werd ook gepeild naar de grootte van de verschillende artikels, op welke pagina in de krant zij gedrukt staan en of er al dan niet een foto bij hoort. Paul Buurman schenkt hier in zijn Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 19301955 geen aandacht aan daar hij meent dat de arbeidsintensiviteit van een dergelijke

44

werkwijze niet opweegt tegen de voordelen voor zijn onderzoek. 228 Mijns inziens kan deze informatie op zijn minst een ondersteunende factor zijn voor eventuele conclusies over het verschil in aandacht voor emigrantenliteratuur in de verschillende kranten, maar ook op zichzelf reeds een indicatie of bewijskracht vormen. Daarom werd ook telkens het bijschrift bij foto’s genoteerd in het Excel-bestand (Bijlage 1). 229 Ook werden cursief gedrukte (stukken) tekst of eventueel het voorkomen van (stukken van) artikelen in blokletters consequent weergegeven, indien deze informatie relevant leek. Om de relevantie uit te maken werd gekeken naar het feit of het betreffende tekstdeel over emigrantenliteratuur ging of niet.

Om dan nog eventueel conclusies te trekken aangaande de berichtgeving over emigrantenliteratuur in verband met de verschillende strekkingen van de geselecteerde Belgische kranten, werd ook gekeken naar welke buitenlandse kranten of tijdschriften deze 4 geselecteerde kranten als gezaghebbende bron vermelden of uit welke buitenlandse kranten en tijdschriften zij artikels overnemen. Ook werd gelet op specifieke uitingen die het resultaat kunnen zijn van hun strekking.

Tenslotte werden ook nog kolommen voorzien om zaken die aangeklaagd worden in de artikelen, om oproepen die erin gelanceerd worden of uitdrukkingen in verband met het Hitler-regime of emigrantenliteratuur, enzovoort, in onder te brengen. Om de verwoordingsstrategie van de journalisten te onderzoeken, werden relevante kleurwoorden telkens aangeduid in het Excel-bestand.

2. Verantwoording mediakeuze

Aangezien een volledig onderzoek naar de berichtgeving over emigrantenliteratuur in de geschreven Belgische pers van 1933 tot en met 1939 een onderzoek van de gehele toenmalige dagblad- en tijdschriftenpers zou omvatten, en daar in het kader van een masterproef onvoldoende tijd voor vrijgemaakt kan worden, drong een keuze uit de verschillende media zich op. Naast de overvloed aan primaire bronnen die op zich al tot een beperking van de keuze noopte, stak ook nog een ander probleem de kop op. Deze bronnen zijn immers nog 228

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.

229

zie Bijlage 1, kolom K

. p.26

45

niet gedigitaliseerd. Er worden momenteel aanzetten tot ontsluiting gegeven, wat dergelijke onderzoeken in de toekomst uiteraard zal vergemakkelijken.

Om de homogeniteit van het onderzoek te bewaren, verkoos ik het aanvankelijke plan om zowel een tijdschriften- als krantenonderzoek te voeren, te laten varen. Het werd dus louter een dagbladonderzoek. Om tot mijn uiteindelijke keuze van bronnen te komen keek ik eerst en vooral naar het toenmalig maatschappelijk kader in België. Het was voor mij een must om van de verschillende belangrijke strekkingen die we in het perswezen terugvinden, een representatieve krant te onderzoeken. Gemakkelijkheidshalve sloot ik de Franstalige kranten uit. In de jaren ’30 speelden verschillende strekkingen in het perslandschap een heel belangrijke rol. Binnen de verschillende strekkingen heb ik me laten leiden door de oplagecijfers van de verschillende geschreven media en de aandacht die geschonken werd aan buitenlandse literatuur. De kranten met de grootste oplage en bijgevolg het grootste lezerspubliek kregen de voorkeur binnen hun strekking, als die ook getuigden van voldoende aandacht voor literatuur.

De oplagecijfers zijn na de afschaffing van de zegelbelasting niet meer exact te achterhalen voor alle kranten. 230 Toch kan uit de verschillende voor handen zijnde bronnen afgeleid worden dat Vooruit rond 1935 een oplage 40 000 exemplaren had, De Standaard goed was voor 50 000 exemplaren en Het Laatste Nieuws voor maar liefst 261 975 exemplaren. 231

De Belgische dagbladpers van de jaren ’30 bestond uit vele opiniekranten, zelfs binnen de grote politieke zuilen. 232 Er was dus pluriformiteit binnen die zuilen. Tegen midden de jaren ’30 zou de gespannen internationale toestand zijn weerslag vinden in de veelvuldige berichtgeving hierover. 233 Belangrijk met het oog op dit onderzoek is het feit dat de Belgische regering, die vanaf 1936 een neutraliteitspolitiek voerde ten opzichte van buitenlandse mogendheden, de pers tot eenzelfde neutrale ‘sereniteit’ wilde aanzetten. 234 Er werden maatregelen getroffen om kranten die hiermee geen rekening hielden terug te fluiten.

230

Bens, Els de De Pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers. Gisteren, vandaag en morgen. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2001, p.37 231 Luykx, 1978, p.509 in: Bens, Els de De Pers in België. p.37 232 Bens, Els de De Pers in België. p.36 233 Bens, Els de De Pers in België. p.36 234 Bens, Els de De Pers in België. p.36

46

Velen hielden hier echter geen rekening mee, en zoals verder zal blijken verscherpten de standpunten pro of contra Duitsland naarmate de Tweede Wereldoorlog dichterbij kwam. 235

2.1. Vooruit

De socialistische krant Vooruit ontstond in de textielstad Gent met zijn brede arbeidersbevolking uit de door Edward Anseele opgerichte coöperatieve bakkerij Vooruit. 236 In 1884 verscheen deze krant voor het eerst. Na een periode van gratis verspreiding, waarin de krant als propagandablad voor socialistische verkiezingskandidaten fungeerde, werden alle leden van de coöperatie ertoe verplicht het blad te kopen. 237 Vanaf het ontstaan van de Belgische Werklieden Partij in 1885 wierp Vooruit zich op als spreekbuis.

2.1.1. Culturele rubriek: Het Geestesleven

Vanaf 1 januari 1933 ging de Vooruit van start met een nieuwe culturele rubriek die voor mijn onderzoek een waardevolle bron om uit te putten bleek: Het Geestesleven. Deze rubriek verscheen doorgaans ’s zondags op de achtste pagina van de krant. Op 8 januari van datzelfde jaar schetste hoofdredacteur Gust Van Hecke de bedoeling van deze nieuwe culturele katern. Hij verwees hiervoor naar een radio-rede gehouden door bestuurder van Vooruit, G.Balthazar, waarin deze aanstipte dat het blad niet alleen tot doel had ‘socialistische kiezers te kweeken’ 238, maar ook opvoedend van aard trachtte te zijn. Het pasgeboren Geestesleven kaderde duidelijk in deze tweede vooropstelling want men hoopte “aan onze lezers te geven dat minimum van algemeene ontwikkeling dat den mensch vormt!” 239 Doch vertrok dit opvoedkundige aspect nog steeds vanuit een socialistische visie, daar Van Hecke duidelijk maakte dat hij in Het Geestesleven een poging zou doen de socialistische cultuurbeweging te verklaren en te bevorderen met in het achterhoofd reeds bestaande en meer volgroeide cultuurvormen. Van Hecke gaf nog mee dat de rubriek bedoeld was voor ‘elken weetgierigen lezer, of hij ook al een hoogerop willende arbeider of een naar

235

Bens, Els de De Pers in België. Bens, Els de De Pers in België. 237 Bens, Els de De Pers in België. 238 Vooruit, 8/01/1933, p.8 239 Vooruit, 8/01/1933, p.8 236

p.36 p.322 p.322

47

meer kultuur dorstenden intellektueel [is]’.240 Na enkele jaren wordt deze rubriek echter al afgevoerd daar er te weinig interesse bij de arbeiders was en ze te snobistisch overkwam. In Het Geestesleven bleken de subrubrieken De Tijdsgeest, Wat de tijdschriften ons brengen, De boeken die wij ontvingen, Bij de wereldbibliotheek en Boeken over politiek interessant om heel nauwkeurig uit te pluizen. Naast Het Geestesleven kon ook in de rubriek De Boekuil nuttige literaire informatie gevonden worden. De Boekuil vond men doorgaans enkele malen per week op de vierde pagina terug.

2.2. De Standaard De Standaard werd officieel reeds in 1914 opgericht. 241 Door de oorlogsomstandigheden werd de publicatie ervan echter uitgesteld tot 4 december 1918. 242 Het oorspronkelijke doel van Frans Van Cauwelaert en collega’s was een “katholiek Vlaams dagblad te Brussel” uit te geven. 243 Al snel groeide De Standaard uit tot een veelgelezen en volwaardige katholieke krant. 244 In 1929 kwam de kapitaalkrachtige en meer Vlaams-nationalistisch gezinde Gustaaf Sap aan de leiding van De Standaard, waardoor de krant een rechtsere koers ging varen. 245

2.2.1. Culturele rubriek: Kunst- en geestesleven

De voornaamste culturele rubriek in De Standaard in de voor mij relevante periode was de rubriek Kunst- en geestesleven. Deze rubriek verscheen doorgaans op zaterdag op pagina 4 van de krant. Vanaf eind 1934 krijgt deze rubriek zijn wekelijkse plaats op pagina 10 van het dagblad. Er was onder andere een subrubriekje voorzien voor het kort aanraken van recente ontwikkelingen op cultureel gebied; Nieuwtjes uit de wereld van kunst en letteren. Een andere subrubriek, “Uit Tijdschriften” genaamd, hield de lezers op de hoogte van interessante artikels of interviews uit verschenen katholieke tijdschriften. Ook verschenen op de pagina of halve pagina Kunst- en geestesleven onregelmatig de subrubrieken Kroniek der

240

Vooruit, 8/01/1933, p.8 Bens, Els de De Pers in België. 242 Bens, Els de De Pers in België. 243 Bens, Els de De Pers in België. 244 Bens, Els de De Pers in België. 245 Bens, Els de De Pers in België. 241

p.35 p.241 p.241 p.35 , p.244

48

Wereldletterkunde , Onze letterkundige overzichten, Uit boek en blad en Duitsche letteren waarin voor mijn onderzoek relevant bronnenmateriaal gevonden kon worden. Buiten deze culturele katern konden literaire werken in de rubrieken ‘Boekennieuws’ 246 of Het hoekje van den boekhandel besproken of vermeld worden.

2.3. Het Laatste Nieuws

In 1888 besloot een drietal Vlaamse liberale vrijzinnigen, onder wie de toenmalige burgemeester van Brussel Buls een dagblad op te richten. 247 Het bleek een echt succesnummer te zijn. Toen in 1933 toenmalig directeur Julius Hoste overleed, kwam de leiding van de krant in handen van zijn zoon en naamgenoot die een belangrijk figuur was in de liberale partij, daar hij van 1936 tot 1938 tevens de functie van minister van Onderwijs bekleedde. 248 Het Laatste Nieuws van de jaren ’30 kan getypeerd worden als informatiekrant met veel aandacht voor sport. Het oplagecijfer bleef stijgen en in 1939 werden maar liefst al 285 557 exemplaren van deze populaire krant gedrukt. 249

2.3.1. Culturele rubriek: Kunst en Letteren

De belangrijkste culturele katern in Het Laatste Nieuws werd ‘Kunst en Letteren’ gedoopt en kon men meestal wekelijks op pagina 9 van de krant vinden. Doorgaans verscheen deze rubriek op donderdag, maar dat veranderde in de 6 onderzochte jaren wel eens een periode. De subrubrieken Boekennieuws en Nieuwe Uitgaven en herdrukken bleken vooral nuttig voor dit onderzoek. Het Laatste Nieuws wierp zich vooral op als sportkrant 250 en dat uitte zich soms in een kleinere culturele katern. Vooral vanaf 1938 valt op dat de boekenrubriek geringer wordt.

2.4. De Schelde/Volk en Staat

246

Deze rubriek vond ik echter ook enkele keren terug onder de hoofdrubriek Kunst-en geestesleven. Bens, Els de De Pers in België. p.309 248 Bens, Els de De Pers in België. p.310 249 Bens, Els de De Pers in België. p.310 250 Bens, Els de De Pers in België. p.310 247

49

De Schelde was in eerste instantie de spreekbuis van de Frontpartij. Toen die echter begin de jaren ’30 met financiële problemen begon te kampen, zocht zijn hoofdredacteur, Herman Van Puymbroek, toenadering tot het pas opgerichte Vlaams Nationaal Verbond. 251 Op 20 september 1933 kopte de krant dan ook “Ik word geroepen! Hier ben ik! Heil den Leider!” als bewijs van die toenadering tot het VNV. 252 In 1934 was De Schelde een volwaardige woordvoerder van deze Vlaams-Nationalistische partij. Op zondag 15 november 1936 verscheen deze krant voor de eerste keer onder de naam Volk en Staat. Hoofdredacteur Van Puymbroeck was een aanhanger van het nationaal-socialisme en zou er al snel voor zorgen dat de krant radicaliseerde. Dit stoorde vele VNV’ers. Zelf ontkende de toenmalige De Schelde echter een fascistisch blad te zijn. 253 Heel interessant voor het onderzoek dat volgt, is te weten dat Volk en Staat rechtstreeks subsidies kreeg van het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken. 254 Uit de Akten zur Deutscher Auswärtigen Politik 19181945 blijkt dat de steun voor Volk en Staat achthonderd rijksmark bedroeg. 255 Er deden evenwel geruchten de ronde dat Volk en Staat op veel meer dan die achthonderd rijksmark steun kon rekenen van de Duitse regering. Deze geruchten werden echter aangewakkerd door radicale VNV’ers. 256 In 1938 moest Van Puymbroeck zijn post als hoofdredacteur afstaan aan een meer gematigde Antoon Mermans. Toch zou de krant tijdens de Tweede Wereldoorlog de weg van de collaboratie inslaan. 257

2.4.1. Culturele rubriek: Geestelijke tijdspiegel en Letteren en Kunst

In 1933 vinden we Geestelijke tijdspiegel als culturele rubriek terug in De Schelde. Vanaf 1934 wordt deze rubriek omgedoopt tot Letteren en Kunst. Enkele relevante subrubrieken bleken Boeken en tijdschriften, Kunstnieuwtjes, Feiten en verschijnselen en Boekbespreking.

3. Selectieverantwoording 3.1. Keuze artikelen

251

Bens, Els de De Pers in België. p.35 Bens, Els de De Pers in België. p.35 253 De Schelde, 4 juni 1936 p.1 254 Ook Le Pays Réel, de spreekbuis van Rex kreeg dergelijke subsidies. La Métropole kon dan weer rekenen op een Duitse medewerker die betaald werd door de Duitse ambassade. In: Bens, Els de De Pers in België. p.39 255 Bens, Els de De Pers in België. p.39 256 Bens, Els de De Pers in België. p.39 257 Bens, Els de De Pers in België. p.35 252

50

Binnen deze vier kranten ging ik op zoek naar alle artikelen die verband hielden met emigrantenliteratuur. Hierbij zocht ik specifiek naar recensies, interviews met emigrantenauteurs of algemenere artikelen over dit onderwerp. Hierbij week ik ook af van het louter literaire en spits ik me eveneens toe op artikelen die de levensomstandigheden van deze groep auteurs als onderwerp hebben. Ook ga ik na hoe de beschrijving van hun situatie aanleiding geeft tot het spuien van kritiek of het geven van commentaar bij de politieke ontwikkelingen in het Derde Rijk. De politieke situatie wordt echter steeds belicht in relatie tot deze bannelingen.

3.2. Problematisering emigrantenliteratuur

Uiteraard is het noodzakelijk te weten op welke manier ik de Duitse emigrantenliteratuur afbaken. Normalerwijze zou je aannemen dat het hier literatuur geproduceerd door Duitse emigranten in het buitenland betreft. Ik zal dit begrip op volgende manier hanteren: ten eerste neem ik in mijn onderzoek alle ‘Duitstalige’ emigrantenliteratuur op. In dit onderzoek wordt dus bijvoorbeeld ook de Oostenrijkse literatuur in exil beschouwd. Na de Anschluss groeit dit land als ‘afzetter’ van emigrantenauteurs, maar reeds jaren daarvoor vluchtten auteurs omdat het politieke klimaat hen ongunstig leek. Ten tweede beschouw ik hier ook deze auteurs die om hun politieke overtuiging gevangen gezet werden en dus waarschijnlijk gewoon door deze gevangenschap niet naar het buitenland uitweken. Ook ‘verboden’ journalisten nam ik op in de selectie, daar zij ook om hun publicaties geviseerd werden en er naar aanleiding van hun arrestaties of vervolging heel vaak een debat in de kranten op gang kwam over emigrantenliteratuur strictu sensu. Hierbij zullen we Carl von Ossietzky als typevoorbeeld bespreken. Ten slotte hou ik ook rekening met de vermeldingen in de kranten van de zogenaamde ‘illegale’ Duitse literatuur. Dit was literatuur die verboden was door het Hitlerregime, maar toch in Duitsland gepubliceerd werd. Voor het opstellen van de canon leggen deze illegale auteurs weinig gewicht in de schaal daar zij –begrijpelijkerwijs- anoniem bleven, er weinig over hen geweten was en het hen in gevaar bracht veel over hen te publiceren. Ondanks deze poging tot duidelijke afbakening blijft er door deze definitie toch nog een schermerzone bestaan. Deze beslaat auteurs die claimden een soort ‘innere Emigration” te beleven. 258 Over sommigen schrijvers kan er tot op vandaag geen uitsluitsel gegeven worden 258

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Een historisch-documentair receptie-onderzoek.” . p.83

51

of zij al dan niet nationaal-socialistische literatuur produceerden. Velen kwamen immers met hun ‘geestelijke emigratie’ aandraven nadat Duitsland de oorlog verloren had. 259 Ook bestaat bij sommige auteurs nog steeds de twijfel of zij nu nationaal-socialistische dan wel “völkischnationale” literatuur produceerden. De auteur Hans Carossa en zijn werk zijn hierbij bijvoorbeeld een interessante brok discussiemateriaal. 260 Voor alle zekerheid laten we dergelijke auteurs weg uit de tellingen. 261 Stefan George reken ik dan weer wel tot de emigrantenauteurs, vanwege zijn weigering om het voorzitterschap van de nieuwbakken Duitse Akademie für Dichtung op zich te nemen. Hij verliet Duitsland zwaar ziek om in Zwitserland te sterven, wat door velen opgevat wordt als een duidelijke afwijzing van het nationaalsocialisme. Ook werden vaak hoogleraren in de artikelen vermeld. Albert Einstein was bijvoorbeeld een figuur die vaak aan bod kwam. Hij wordt in deze masterproef bij de emigrantenauteurs gerekend, omdat naar aanleiding van zijn lotgevallen de discussie over deze problematiek ingang vond in de kranten. Ik heb de artikels over alle twijfelgevallen eveneens uitgeplozen en zal ik deze informatie bijkomend geven waar ze past. Auteurs die vóór 1933 stierven, reken ik normalerwijze niet tot de emigrantenauteurs, wat hun politieke overtuiging ook was. Ook de informatie die ik over hén vond, pas ik op een geschikte plaats in. Om die reden reken ik de Tsjechische antifascistische auteur Karel Capek bijvoorbeeld niet bij de emigrantenauteurs. Hij stierf vlak na de Duitse bezetting in 1938, maar emigreerde nooit en liet dus geen werk in ballingschap verschijnen. Vanzelfsprekend leidt de vermelding van deze auteur en gelijkaardige gevallen wel tot ruimere besprekingen aangaande de internationale situatie. Daar wordt evenzo de nodige aandacht aan besteed. Voor de Oostenrijkse auteur Hugo von Hoffmansthal maakte ik hier een uitzondering. Deze stierf reeds in 1929 maar bleek vooral voor De Standaard een belangrijke aanleiding om over het lot van emigrantenauteurs en Duitse censuur te berichten. Waar echte twijfel optrad over de status van een bepaalde auteur, liet ik me leiden door de Bio-bibliografie van de hand van Wilhelm Sternfeld en Eva Tiedemann: Deutsche ExilLiteratur 1933-1945: eine Bio-Bibliographie. (1970) waar een volledig overzicht gegeven wordt van alle auteurs van Duitstalige emigrantenliteratuur van 1933 tot en met 1945. In dit werk verkiezen Sternfeld en Tiedemann echter de schrijvers die door gevangenschap in

259

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.

. p.83

260

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.

. p.83

261

zij werden wel bij ‘gewone Duitse auteurs’ in het Excel-bestand vermeld zodat waar nodig uitleg en duiding over hun opvoering in de krantenartikels gegeven kan worden.

52

Duitsland niet meer konden publiceren niet te vermelden, waar ik in dit onderzoek wel met hen rekening hield. Zo neem ik Carl von Ossietzky en Ernst Wiechert op in de tellingen.

3.3. Periode 1933 – 1939 Voor dit onderzoek doorzocht ik de geselecteerde kranten specifiek van 30 januari 1933 tot en met 1 september 1939. Deze data staan respectievelijk voor de Machtsgreifung van Hitler en het officiële begin van de Tweede Wereldoorlog toen Duitsland Polen binnenviel. Het betreft hier uiteraard arbitraire data. Ook vóór deze onderzochte periode namen auteurs die het klimaat voelden radicaliseren de wijk. De geschiedenis van emigrantenauteurs stopt niet met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Deze geschiedenis kent een tragisch verder verloop.

ONDERZOEK In alle tabellen die volgen worden afkortingen gebruikt voor de onderzochte kranten. ‘V’ staat voor de krant Vooruit, ‘S’ staat voor De Standaard, ‘HLN’ wordt gebruikt om Het Laatste Nieuws aan te duiden en de afkorting ‘Sch/VeS’ slaat op De Schelde/Volk en Staat. De combinaties van kranten, worden weergegeven door hun respectieve symbolen, verbonden met een liggend streepje (-).

In totaal selecteerde ik uit de vier kranten 694 relevante artikelen die rechtstreeks of onrechtstreeks over emigrantenliteratuur handelden. Ik fotografeerde en las heel wat meer artikelen, die ik echter niet allemaal in het Excel-bestand inbracht, aangezien ze louter als achtergrondinformatie dienst zouden doen. De weergave in tabelvorm van de spreiding over de vier kranten van die 694 relevante artikelen, geeft al een eerste indicatie over het belang en de aandacht die de kranten respectievelijk aan emigrantenliteratuur of verwante thema’s schenken.

Aantal artikels ivm

V

S

HLN

Sch/VeS

322

138

85

149

emigrantenliteratuur

53

Tabel 1: spreiding relevante artikelen over de 4 kranten

Het valt onmiddellijk op dat bijna de helft van de artikelen teruggevonden werden in Vooruit . We kunnen hieruit afleiden dat Vooruit de krant was waarin het thema van de emigrantenauteurs het meest aan bod kwam. De culturele katern Het Geestesleven nam inderdaad steevast een belangrijke plaats in de zondagse Vooruit in beslag. Het Laatste Nieuws hinkt dan weer wat achterop. Deze vaststelling strookt met de reputatie van Het Laatste Nieuws als algemene informatiekrant met een extra focus op sport. 262 Er was iets minder aandacht voor cultuur in deze krant, dat uitte zich in de beperktere ruimte die voorzien werd voor culturele thema’s (vooral vanaf 1938). Dit kan de geringere aandacht voor emigrantenliteratuur kan verklaren. Deze tabel geeft zoals vermeld slechts een eerste indicatie. Zo werden 149 artikelen uit De Schelde/Volk en Staat relevant bevonden. Heel veel van deze artikelen werden echter opgenomen omdat ze emigrantenliteratuur bijvoorbeeld doodzwijgen in een kader waar het voor de hand zou liggen om erover te schrijven. Om deze resultaten beter te kunnen plaatsen, moeten we dus eerst een valentie-onderzoek en intensiteitsonderzoek voeren. Deze interpretaties zullen in het volgende onderzoek gegeven worden en komen specifiek in hoofdstuk 6 aan bod.

1. Canon De geschreven media van verschillende strekkingen onderscheidden zich uiteraard van elkaar door de manier van voorstellen van een bepaald item. Zo kon een bepaalde situatie in de ene krant toegejuicht worden, waar die in een andere krant verguisd werd. Dit gegeven wordt in een later hoofdstuk behandeld. Willen we echter een volledig overzicht geven van de vermelding van emigrantenliteratuur in deze kranten, moeten we ons eerst focussen op een vroegere stap in het proces van de krantenpublicatie: nl. op de selectie van de items –en de auteurs – die in de krant aan bod kwamen. Door de aandacht voor bepaalde auteurs in de verschillende kranten onder de loep te nemen, kan de canon van auteurs in de respectievelijke kranten opgesteld worden. Er zijn vele auteurs die al pogingen ondernamen het begrip ‘canon’ te expliciteren. 263 Buurman meent dat de verschillende definities aangaande canonisering, samen te vatten 262

Bens, Els de De Pers in België. p.310 zie o.m. Rosengren 1981, Vervliet 1984, Schmunck 1981 in: Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.8 263

54

vallen in de onderzoeksvragen ‘welke groep mensen maakt welke keuze uit het totale aanbod teksten en in hoeverre komt deze keuze overeen met of verschilt van de keuze die een andere groep maakt? Treden er binnen de overlappingen en verschillen verschuivingen op in tijd?’ In mijn onderzoek is de tijdsparameter van minder belang, aangezien mijn hoofdopzet in dit hoofdstuk niet echt is een vergelijking te maken van canonverschuiving in tijd maar eerder een overzicht te geven van de ‘populairste’ Duitstalige emigrantenauteurs in de Belgische kranten. De eerste vraag die Buurman hier opgeeft, zal ik wel in dit onderzoek oplossen. Ik zal eerst een algemeen overzicht met algemene conclusies geven over de canon van auteurs in de onderzochte kranten en daarna de kranten afzonderlijk beschouwen en hun selecties van emigrantenliteratuur vergelijken. Hierbij zal ik in eerste instantie een frequentietelling uitvoeren van het aantal vermeldingen van verbannen auteurs in de afzonderlijke kranten 264. Dit om na te gaan welke emigrantenauteurs in de periode 1933-1939 het meest in de geschreven Belgische media kwamen, m.a.w. welke op de meeste aandacht konden rekenen. Hierbij zal ik ook kijken of deze auteurs positief of negatief bejegend werden. Verder zal ik ook nagaan welke auteurs het meest gerecenseerd werden en welke literaire emigrantenboeken het populairst waren. De inhoud van deze recensies zal ik waar interessant als casestudies bespreken.

1.1. Emigrantenauteurs Van de 694 relevante artikelen die ik voor het Excel-bestand geselecteerd heb, vermelden er 362 emigrantenauteurs bij naam. De spreiding van die artikelen over de kranten lezen we af uit tabel 2.

V Aantal artikelen met 221

S

HLN

Sch/VeS

Totaal

52

50

39

362

138

85

149

694

naamvermelding emigrantenauteurs Aantal artikelen

322

ivm emigrantenliteratuur Verhouding

69,6 % 37,7 % 58,8 %

26,2 %

artikelen met 264

zie Bijlage 4 voor de volledige frequentietelling

55

naamvermelding /geselecteerde artikelen van deze krant Tabel 2: spreiding artikelen met expliciete naamvermelding emigrantenauteurs over de vier kranten

De verdere interpretatie van deze tabel, volgt in hoofdstuk 6, dat zal handelen over de betrokkenheid van de kranten bij de problematiek van emigrantenauteurs.

1.1.1. Verdeling van de auteurs over de verschillende kranten. In totaal tekende ik uit alle vier de kranten samen 211 265 verschillende emigrantenauteurs 266 op. 267 In vele artikelen werden verschillende auteurs naast elkaar vermeld. Nagaan welke krant welk aandeel had in de vermelding van emigrantenauteurs, kunnen we best doen aan de hand van een overzichtelijke tabel.

Kranten

Aantal

% van het

% van het

% van het

% van het

% van het

vermelde totale aantal

aantal

aantal

aantal

aantal

auteurs

verschillende verschillende verschillende verschillende

vermelde

verschillende auteurs in V

auteurs in S

auteurs in

auteurs in

auteurs

vermeld

HLN

Sch/VeS

vermeld

vermeld

V

187

88,6%

S

29

13,7%

vermeld

100%

1 100%

265

Sommige namen werden in kranten verkeerd gedrukt. Waar duidelijk was wie bedoeld werd, werd in Bijlage 2 de naam zoals teruggevonden in Deutsche Exil-Literatur 1933-1945, Eine Bio-Bibliographie van Sternfeld Wilhelm en Tiedemann Eva vermeld. Wellicht werden door drukfouten toch enkele namen van emigrantenauteurs niet opgenomen. Twijfel was er bijvoorbeeld bij de eventuele vermelding van Philippe Heinrich Scheidemann in De Schelde van 27/08/1933 p.8. Deze naam is dan ook weggelaten. In het artikel werd er verder geen uitleg verstrekt waaruit zeker kon worden afgeleid dat de emigrantenauteur Scheidemann bedoeld werd. 266 Hierbij gerekend zijn dus ook de auteurs die na hun arrestatie in Duitsland gevangen zaten en daardoor geen werken konden uitgeven. 267 Volledige lijst van de namen per krant: zie Bijlage 2

56

2 HLN

47

22,2%

100%

Sch/VeS

59

28%

Sch/Ves-

24

11,4%

19

9%

47

22,3%

HLN-S

21

10,3%

HLN-V

37

17,5%

19,8%

S-V

28

13,3%

15%

96,6%

Sch/VeS-

18

8,5%

9,6%

62%

HLN-V-S 20

9,5%

10,7%

69%

42,5%

Sch/VeS-

14

6,6%

48,3%

29,8%

23,2%

23

10,9%

12,3%

48,9%

39%

13

6,2%

7%

27,7%

22%

3 100%

4

5

65,5%

32,2%

S Sch/Ves-

7

40,7%

HLN Sch/VeS-

6

51%

25,1%

79,7%

V 72,4%

44,7%

8 78,7%

9

10 30,5%

11 S-V

12

13 HLN-S Sch/VeS14 HLN-V V-S-

44,8%

15 HLNSch/VeS TOTAAL 211

100%

Tabel 3: Verdeling van de auteurs over de verschillende kranten 268

268

Idee tabel: Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.8 Ik heb zelf wel aanpassingen aan de tabel gedaan, dus de onderverdeling is niet integraal overgenomen.

57

Van Tabel 3 kunnen we de verspreiding van deze emigrantenauteurs over de onderzochte kranten aflezen. Het valt onmiddellijk op dat Vooruit maar liefst 187 verschillende emigrantenauteurs vermeldt in de periode 1933-1939, als we de absolute cijfers onder de loep nemen. De Schelde/Volk en Staat houdt het bij 59 verschillende emigrantenauteurs, direct gevolgd door Het Laatste Nieuws dat 47 auteurs bij naam noemt. De Standaard ten slotte, biedt voor deze periode slechts een variëteit van 29 verschillende emigrantenauteurs. Als we Tabel 2 er even bijnemen, kunnen we afleiden dat De Schelde/Volk en Staat deze 59 auteurs in slechts 39 verschillende artikelen vermeldt. Dit levert een gemiddelde van 1,5 verschillende auteurs vermeld per artikel met expliciete naamsvermelding op. Voor Het Laatste Nieuws tellen we 47 auteurs verspreid over 50 artikels, zijnde 0,94 verschillende auteurs per artikel met naamsvermelding gemiddeld. De Standaard vermeldt gemiddeld 0,55 verschillende auteurs per artikel en de Vooruit vernoemt gemiddeld 0,85 auteurs in artikelen met expliciete naamvermelding. Relatief bekeken betekent dit dat De Schelde/Volk en Staat gemiddeld meest auteurs per artikel met expliciete naamsvermelding bespreekt of vernoemt en De Standaard het minst verschillende auteurs in één zelfde artikel opneemt. Gemiddeld gezien bespreekt De Standaard iedere auteur die in zijn krant aan bod komt in bijna twee artikelen. Hoewel dit gemiddelde niet vanzelfsprekend garant staat voor de beste representatie van de werkelijkheid, is het toch een indicatie. We moeten echter ook zogenaamde “uitschieters” in rekening brengen. Zo publiceert Vooruit op 8 maart 1936 in de rubriek Geestesleven de Eerste volledige lijst der uitgeweken Duitsche schrijvers en publicisten. 269 Deze lijst, een lijst der uitgeweken Duitsche schrijvers en publicisten, mede inbegrepen de auteurs van Oostenrijksche, Zwitsersche en Tsjecho-Slovaksche afkomst, die zich vóór Hitler in Duitschland hadden gevestigd maakt zoals in het artikel aangegeven, geen aanspraak op volledigheid, maar bevat toch 120 auteurs in totaal. Vele van deze auteurs worden in Vooruit in andere artikelen genoemd, maar toch vinden we hier 27 auteurs terug die alleen in dit artikel genoemd worden. Dit verklaart deels het grote aantal verschillende emigrantenauteurs dat in Vooruit voorkomt (187). Ook in De Schelde/Volk en Staat vinden we zo’n – zij het een minder omvangrijke – “uitschieter” terug die de variëteit aan emigrantenauteurs in deze krant de hoogte injaagt. Op 27 augustus 1933 verschijnt onder de titel Uitgeweken Duitsche vooraanstaanden het staatsburgerschap ontnomen. De eerste lijst 270, een lijst die een dertigtal bannelingen bij naam noemt. Negen emigrantenauteurs uit deze lijst worden in deze krant 269 270

Vooruit, 8/03/1936, p.8 De Schelde, 27/08/1933, p.1

58

verder niet meer vernoemd. Bij deze twee voorbeelden van “uitschieters” moeten we ook louter van naamsvermeldingen spreken. Er wordt niet dieper ingegaan op de specifieke lotgevallen of het werk van deze personen. Er wordt enkel op gewezen dat zij uitgeweken of verbannen zijn.

1.1.2. Accenten en overlappingen in de selectie van de respectieve kranten

Krant

V

S

HLN

Sch/VeS

Aantal

124 271

0

9 272

11 273

emigrantenauteurs die enkel in deze krant vermeld worden Tabel 4: Aantal emigrantenauteurs per krant die enkel in die specifieke krant vermeld werden

Met behulp van bovenstaande tabel 3, tabel 4 en bijlage 3 zal ik nu een overzicht geven van de belangrijkste overlappingen en verschillen in het vermelden van bepaalde auteurs in bepaalde kranten. Hieraan koppel ik een valentie- en intensiteitsanalyse.

Overlapping

Als we de kranten per twee beschouwen, merken we de grote overlapping tussen de variëteit aan emigrantenauteurs in De Standaard met die in de Vooruit op. Maar liefst 28 van de 29 auteurs die in De Standaard vernoemd worden, zijn in Vooruit terug te vinden. Alleen Hugo von Hoffmansthal – een reeds in 1929 overleden katholieke Oostenrijkse auteur – vinden we wel in De Standaard en niet in Vooruit terug. Maar daar die ook in HLN vermeld wordt, kunnen we met behulp van tabel 4 concluderen dat De Standaard geen enkele emigrantenauteur vermeldt die niet in één van de andere kranten voorkomt. 271

voor de volledige lijst: zie bijlage 3 voor de volledige lijst: zie bijlage 3 273 voor de volledige lijst: zie bijlage 3. Bij dit aantal komt eventueel nog Phillipp Heinrich Scheidemann. Ook ontstond twijfel over het al dan niet vermelden van Willi Münzenberg (eventueel aangeduid door: Wilhelm Muenzenberg) in De Schelde van 37/08/1933, p.1. De naam is niet opgenomen bij het totale aantal verschillende vermelde emigrantenauteurs. Mocht het hier toch de emigrantenauteur Willi Münzenberg betreffen, brengt dit het aantal vermeldingen van emigrantenauteurs die enkel in Vooruit voorkomen op 123 i.p.v. 124, en wordt de overlapping tussen De Schelde/Volk en Staat wat vermelding van verschillende emigrantenauteurs betreft, op 48 i.p.v 47. 272

59

De Schelde/Volk en Staat heeft bijna 80% van zijn emigrantenauteurs gemeenschappelijk met Vooruit. Ook van de auteursselectie van Het Laatste Nieuws vinden we een kleine 80% terug in Vooruit. Deze gemeenschappelijke emigrantenauteurs zijn voor het grootste deel van linkse signatuur. Het grootste deel van de emigrantenauteurs was immers sociaal-democraat, marxist of socialist. 274 Uit rij 15 van tabel 3 lezen we af dat dertien auteurs in alle vier de kranten vermeld worden. Het betreft hier Alfred Döblin, Albert Einstein, Lion Feuchtwanger, Hermann Kesten, Emil Ludwig, Heinrich Mann, Klaus Mann, Thomas Mann, Ludwig Renn, Joseph Roth, Ernst Toller, Jacob Wassermann en Stefan Zweig. Daar deze auteurs bijna de helft van de gehele Standaard-variëteit uitmaken en De Standaard verder met elke andere krant grote overlappingen toont, kunnen we stellen dat De Standaard het minst afwijkt van de andere kranten qua auteursselectie. Om eigen accenten te ontdekken bij De Standaard, zullen we ons dus op de frequentie van voorkomen van een bepaalde auteur moeten richten.

Eigen accenten Nu volgt per krant een overzicht van de 10 ‘populairste’ 275emigrantenauteurs in deze respectieve krant. Er wordt geen rekening gehouden met het aantal verschillende vermeldingen van een auteur binnen eenzelfde artikel. In de tabellen zal ik telkens aangeven in hoeveel % van de artikelen uit dezelfde krant een bepaalde auteur vermeld wordt. Dit procent wordt berekend op het totaal aantal artikelen van dat dagblad waarin emigrantenauteurs worden vermeld en die dus in Bijlage 1 in categorie P het cijfer 1 of 3 toegekend kregen. Dit om de representativiteit te verhogen als de krantenselecties vergeleken worden. Het voordeel is hierbij dat de algemene aandacht die er naar emigrantenauteurs uitgaat per krant niet meegerekend wordt. In het Excel-bestand zijn vele artikelen opgenomen die relevant zijn als achtergrondinformatie daar ze bijvoorbeeld een kijk geven op de manier waarop de betreffende krant informatie verstrekt over emigranten die geen auteurs waren. Andere artikelen behandelen dan weer algemenere thema’s die relevant zijn voor dit onderzoek, zoals de boekenverbranding op 10 mei 1933, zonder daarbij specifieke auteurs te noemen. Deze artikelen tellen we hier even niet mee.

274 275

Met ‘populair’ wordt hier gewoon bedoeld de auteur wier naam in de meeste artikelen vermeld wordt, ongeacht hij positief of negatief in het artikel besproken wordt.

60

Vooruit emigrantenauteur Aantal

% aantal % aantal

Plaats-

% aantal

Plaats-

% aantal

Plaats-

artikelen artikelen artikelen

nummer

artikelen

nummer artikelen

nummer

waarin

waarin

met

in

met naam-

in

met

in

vermeld

vermeld

naamver-

De

vermelding

Het

naamver-

De

melding

Standaard van Het

Laatste

melding van

Schelde/

van De

Laatste

Nieuws

De

Volk en

Standaard

Nieuws

Schelde/Volk Staat

waarin

waarin

en Staat

vermeld

vermeld

waarin vermeld

1 Heinrich

47

21,3%

7,7%

9

8%

5

17,9%

2

36

16,3%

25%

1

12%

3

10,3%

4

33

14,9%

5,8%

11

10%

4

12,8%

4

29

13,1%

1,9%

20

2,6%

20

Mann 2 Thomas Mann 3 Lion Feuchtwanger 4 Egon Erwin Kisch

(laatste)

5 Bertold

27

12,2%

(laatste) 2%

Brecht

19

2,6%

20

(laatste)

6 Ludwig

25

11,3%

5,8%

11

2%

Renn

19

(laatste) 2,6%

20

(laatste)

7 Ernst

22

10%

5,8%

11

8%

22

10%

5,8%

11

18

8,1%

3,8%

16

4%

18

8,1%

9,6%

4

2%

5

(laatste) 8%

11

10,3%

7

12

12,8%

4

19

8%

11

Toller Carl von Ossietzky 9 Alfred Döblin Joseph Roth

(laatste) Tabel 5: emigrantenauteurs die in Vooruit de meeste vermeldingen kregen

61

In Vooruit worden in 221 artikelen emigrantenauteurs vermeld. Bovenaan de lijst prijken de gebroeders Heinrich en Thomas Mann. Heinrich Mann krijgt in Vooruit wel de meeste positieve aandacht. Hij was een uitgesproken radicaal-democraat die bewust afstand van de burgerlijke maatschappij nam. 276 Broer Thomas wordt door Vooruit af en toe eens in een negatiever daglicht geplaatst. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het iets burgerlijker karakter dat hem eigen was. 277 Zijn iets gereserveerdere en conservatievere houding 278 zorgt ervoor dat Vooruit soms aan zijn motieven lijkt te twijfelen en hem ervan beschuldigt te zwijgen uit lafheid. Zo kant Vooruit zich tegen het feit dat Thomas Mann te weinig kritiek zou spuien op het nieuwe Duitse regime in zijn werk. Thomas Mann kan niet vanaf begin 1933 als emigrant bestempeld worden. Hij nam in die periode nog een geheel andere politieke houding aan als later. Naar aanleiding van Heinrich Manns ‘Der Hass’ merkt Nico Rost in die context op dat het verschijnen van dit werk beschamend is voor Thomas Mann. Die zou immers zwijgen over de toestand in Duitsland om er werken te kunnen blijven uitgeven. 279 Wanneer “Die Geschichte Jaacobs” in de herfst van 1933 bij S.Fischer Verlag te Berlijn verschijnt, vindt Vooruit-journalist Rost het dan ook gepast zich af te vragen: Voor wie schreef Thomas Mann dit boek; wat zijn de gevolgen van de publicatie in Duitschland en wie heeft daar voordeel van? 280 Het feit dat dit boek niet in exil verschijnt, stuit Vooruit duidelijk voor de borst. Deze vraagstelling wijst op enig wantrouwen ten opzichte van Thomas Mann. Ook een andere kwestie waarin de jongste van de gebroeders Mann betrokken was, baart Rost zorgen. In mei 1933 beslist Klaus Mann tot het uitgeven van een tijdschrift waarvan de bedoeling ganz literarisch zou zijn en de politieke oppositie nur auf eine würdige Weise. 281 André Gide, Aldous Huxley en Heinrich Mann nemen het patronaat van dit tijdschrift – Die Sammlung genaamd – op zich. Thomas Mann zou in eerste instantie zijn medewerking aan het emigrantentijdschrift toezeggen. De “Reichsstelle zur Förderung des deutschen Schrifttums” vaardigt echter op 10 oktober 1933 een waarschuwing uit: Iedere buitenlandse auteur of verbannen Duitse schrijver die meewerkt aan Klaus Manns tijdschrift zou nooit meer in een Rijksduitse uitgeverij uitgegeven worden. 282 Deze dreiging miste zijn effect bij Thomas Mann, Alfred Döblin, René Schickele, Robert Musil en Stefan Zweig niet. 276

Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 424 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.151 278 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.152 279 Vooruit, 10/12/1933, p.8 280 Vooruit, 21/01/1934, p.8 281 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 424 282 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 427 277

62

Hun weigering kan bij Vooruit op niet veel appreciatie rekenen. Rost geeft te kennen dat deze beslissing in elk opzicht zeer te betreuren is. 283 Toch wordt Thomas Mann altijd om zijn schrijverscapaciteiten geloofd in Vooruit. Op een bepaald moment wordt hij den belangrijksten Duitsche prozaïst genoemd. 284 En wanneer Dr. Jan Van Gorp over Thomas Mann het volgende zegt: Niemand betwist hem het talent van een groot kunstenaar, maar het gebrek aan kultureele waarde, aan zedelijk opvoedend gehalte van zijn scheppend werk, wordt hem door de jongere generaties scherp verweten.

285

,

verdedigt Rost Thomas Mann vurig: Door welke jongere generatie, mijnheer van Gorp? U bedoelt waarschijnlijk door de Hitler-jeugd? Maar niet door de vele Duitsche jongeren, die in Thomas Mann één der grootste hedendaagsche schrijvers zien. Der Hass van Heinrich Mann wordt door Vooruit met grote vreugde onthaald. Het zou den haat van de Duitsche machthebbers tegen de dingen des geestes ontmaskeren. 286 Volgens Rost schreef Heinrich Mann dit boek omdat hij niet schuldig wil worden bevonden aan de misdaad van het Hitlerregiem. 287 Ook de andere figuur uit de top drie van Vooruit wordt in deze recensie geprezen. Alleen Lion Feuchtwanger en Heinrich Mann zouden de kourage bezitten dergelijke werken uit te geven, stelt Rost. Later zegt Vooruit dat Heinrich Mann in dit boek nog te braaf was voor het nationaalsocialisme. Hij nam het toen op als een overval op Duitsland door enkele krankzinnigen. In 1937 wordt Heinrich Mann geprezen als Heraut van het Duitsche volksfront. 288 Vooruit klaagt aan dat zijn Trilogie der Leidenschaften, Kleine Stadt, Zwischen den Rassen, Die Armen, Der Kopf, Mutter Marte en Die grosse Sache weinig gelezen worden in ons land terwijl bijna alle werken van Jacob Wassermann en Georg Hermann vertaald werden. Vooruit vindt hem de door het Hitlerregime meest gehate auteur. Zij denken dat er in West-Europa meest naar Heinrich Mann geluisterd wordt. Ze zien hem als een auteur die in nauw contact staat met de anti-fascistische massa in strijd tegen fascisme. 289 We vinden zowel Thomas als Heinrich Mann in de top tien van de vier kranten terug. Bij de niet-linkse kranten staat ‘de gematigdere’ Thomas wel elke keer boven de zeer linksgeoriënteerde 290 Heinrich genoteerd.

283

Vooruit, 21/01/1934, p.8 Vooruit, 8/03/1936, p.8 285 Vooruit, 29/03/1936,p.8 286 Vooruit, 10/12/1933, p.8 287 Vooruit, 10/12/1933, p.8 288 Vooruit, 24/01/1937, p.8 289 Vooruit,31/01/1937, p.8 290 Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. p.152 284

63

Lion Feuchtwanger – een auteur van joodse afkomst – vervolledigt deze top drie. Hij was één van de auteurs die best verkocht in de Weimarrepubliek. 291 Na zijn emigratie konden zijn boeken bij Querido Verlag in Amsterdam uitgegeven worden. Feuchtwanger zet zich sterk af tegen de ontwikkelingen in Duitsland. Vooruit wijdt een artikel aan Feuchtwangers mening over Hitlers Mein Kampf. 292 Feuchtwanger meent dat slecht één waarheid in het boek vervat zit: Wanneer men de sympathiën der groote massa winnen wil, dan moet men de grofste en de domste dingen vertellen… Vooraleer Die Geschwister Oppenheim als boek verschijnt, biedt Vooruit er zijn lezers een fragment uit aan. 293 Het gekozen fragment is een aangrijpend stukje tekst over Dr.Edgard Oppenheim die na een nationaalsocialistische inval zijn ziekenhuis moet verlaten. Een week later wordt een recensie van Die Geschwister Oppenheims opgenomen onder de titel: Het nieuwe boek van den grooten joodschen schrijver Lion feuchtwanger: De Oppenheims. Feuchtwanger schreef hier zijn machtige “ j’accuse” tegen het Derde Rijk. 294 Ook Erfolg prijst Vooruit als een doorn in het oog van de Hitler-regering. 295 Tijdens een inval in Feuchtwangers huis in Berlijn werd het vervolg van Der Jüdische Krieg, het handschrift van Flavius Josephus verscheurd. 296 Vooruit legt de oorzaak bij het antisemitisme van de Duitse regering. Bij die inval werden volgens Vooruit ook Feuchtwangers katten en schildpad gedood, werd zijn huis vernield, en zijn auto gestolen. Daarom getuigt het verschijnen van Die Geschwister Oppenheims des te meer van moed, volgens Vooruit. Het is zijn tweede groote daad in een jaar tijd en de eerste fundamentele roman van een groot auteur tegen het Derde Rijk. Na Heinrich mann’s “Der Hasz” is dit wederom een bewijs van civielcourage in de moderne Duitsche literatuur.[…] Feuchtwanger zijn “j’accuse” kon niet meer wachten, zwijgen, de Waarheid verplichtte hem hiertoe, daar hij een groot schrijver is. 297 Eveneens zijn reeds in 1925 geschreven Jud Süss en Die hässliche Herzogin krijgen een positieve vermelding. 298 Over Die Söhne merkt Nico Rost op dat dergelijke werken niet te vergelijken vallen met de minderwaardige literatuur van het Derde Rijk, zoals Urbain Van de Voorde wel neigt te doen. 299 Van de Voorde is recensent van Duitse literatuur bij De Standaard en wordt in Vooruit negatief bejegend. 291

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. p.93 Vooruit, 9/04/1933, p.8 293 Vooruit, 11/02/1934, p.8 294 Vooruit, 18/02/1934, p.8 295 Vooruit, 18/02/1934, p.8 296 Vooruit, 2/04/1933, p.8 297 Vooruit, 18/02/1934, p.8 298 Vooruit, 29/07/1934, p.8 299 Vooruit, 1/11/1936, p.8 292

64

In september 1935 verschijnt een stukje overgenomen uit ‘Die neue Weltbühne’ getiteld Lion Feuchtwanger’s leven in cijfers. 300 Het is een ironisch geschreven stukje dat ook in De Standaard 301 opgenomen wordt. Het fragment komt uit Feuchtwangers autobiografie. Zo staat er : ik heb 14 jaar op school doorgebracht, 17 dagen krijgsgevangenschap, 5 1/2de maand in dienst, verder 11 jaar in München, mijn overige jaren in betrekkelijke vrijheid […], 162 keer opgebeld voor voordelige Perzische tapijten, turn 4 1/2de minuut per dag, […], ik ben 26 keer verboden, […]. Van Egon Erwin Kisch kunnen we zeggen dat alleen Vooruit veel aandacht voor hem heeft. In Het Laatste Nieuws wordt hij helemaal niet vermeld en in de andere kranten slechts één maal. Zijn persoonlijk contact met journalist Nico Rost – dat zijn oorsprong kende toen Rost nog als journalist in Berlijn woonde 302 – kan een reden zijn voor de vele vermeldingen van Egon Erwin Kisch in deze krant. Vijftien van de 29 artikelen waarin hij vernoemd wordt, zijn expliciet door Rost geschreven. De Tsjech Kisch wordt na de Eerste Wereldoorlog commandant van de revolutionaire Rote Garde en in 1925 sluit hij zich bij de KPD aan. 303 De uitgesproken linkse Kisch – waarschijnlijk een tweede reden waarom hij vooral in de Vooruit op aandacht kan rekenen – schrijft vooral ‘reportages’. Dit zijn echter vaak fictionele verhalen die in een reportagestijl opgesteld zijn. 304 In Vooruit worden vele van die reportagebundels – zoals Eintritt verboten en de bloemlezing van zijn beste reportages Abentauer in vier Kontinenten – positief gerecenseerd. Ook wordt van Kischs artikel in “Die Wiener Weltbühne” over gruwelijkheden in nazi-gevangenissen een overzicht gegeven. 305 Vooruit publiceert integraal een interview met Kisch uit les Nouvelles Littéraires. 306 Ook dit interview gaat over de gevangenissen van de nationaalsocialisten waar Kisch zelf gezeten heeft. Hij betreurt dat Ossietzky, Otto Lehmann-Rüssbult, Herman Duncher, Ludwig Renn, Erich Mühsam, Kurt Kleber en Erich Baron hetzelfde meemaakten of nog steeds meemaken. Vooruit protesteert tegen het feit dat Kischs bundels Eintritt verboten en Geschichten aus sieben Ghetto’s verboden worden in Duitsland. 307 Vooruit prijst hem als één der grootste reporters van dezen tijd 308 en heeft het

300

Vooruit, 29/09/1935, P.8 De Standaard,14/07/1934, p.4 302 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 162 303 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 670 304 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 663 305 Vooruit,16/04/1933, p.8 306 Vooruit, 13/08/1933, p.8 307 Vooruit, 11/11/1934, p.8 308 Vooruit, 15/02/1936, p.8 301

65

over reportagekunst met betrekking tot Kisch. Ook over Kischs reis naar Australië bericht Nico Rost in drie artikels. 309 Rost windt zich op over het feit dat Kisch in 1934 de toegang tot Australië ontzegd werd. Hij stond immers op de zwarte lijst van de Engelse consulaten aangezien hij een anti-fascistisch reporter was. 310 Hij kwam naar Australië om het woord te voeren op een anti-oorlogscongres. Kisch sprong echter toch uit de boot en verstuikte daarbij zijn voet. Nadat hij dan toch op het congres gesproken had werd hij alsnog aangehouden en veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf. Een Vooruit-journalist merkt in die context ironisch op: Een der beroemdste reporters, die een Melbourne-tocht onderneemt om tegen den imperialistischen oorlog te strijden, wordt met zes maanden gevangenis gestraft. 311 Tot de Vooruit- top vijf behoort ook de overtuigde Marxist Bertolt Brecht. 312 Net als Kisch krijgt hij in de andere kranten hoogstens één vermelding. Er worden geen afzonderlijke artikels helemaal aan Brecht – wier naam vaak tot Bert Brecht verkort wordt – gewijd, maar zijn Dreigroschenroman krijgt wel enkele keren een positieve vermelding. 313 Een interessant figuur in deze top tien is ook Ludwig Renn. Renns echte naam, luidt Arnold Vieth von Golssenau. 314 Hij is de auteur van de anti-oorlogsboeken Krieg en Nachkrieg. In dit laatste werk beschrijft hij zijn moeilijke ontwikkeling na de Eerste Wereldoorlog waarin hij van intellectuele burgerij – zoals zijn oorspronkelijke naam al doet vermoeden – naar het communisme overgaat. 315 Renn is van geboorte van adel en was officier tijdens de oorlog. Na zeven jaar vindt hij de weg van het socialisme, die hem loutering brengt. 316 Deze keuze wordt hem door de nieuwe Duitse regering echter niet in dank afgenomen. Van 1933 tot en met 1935 wordt Ludwig Renn gevangen gehouden op beschuldiging van hoogverraad. 317 Naar aanleiding van deze aanhouding verschijnt er een relatief neutraal artikel in Vooruit. 318 In de loop van zijn gevangenschap wordt Renn door Vooruit echter iets vuriger gesteund. Zo neemt Rost in de Open brief aan de Hollandsche gedelegeerden op het Pen-club kongres te Barcelona 319 expliciet de verdediging van de gevangen Renn en Ossietzky op zich. Rost fulmineert dat Renns enige misdaad het socialisme was. Renn wordt vergeleken met Bodo

309

Vooruit, 23/05/1937 , p.8 en Vooruit, 30/05/1937, p.8 Vooruit, 23/05/1937, p.8 311 Vooruit, 17/02/1935, p.8 312 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 313 zie bijvoorbeeld: Vooruit, 17/02/1935, p.8 314 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 777 315 Vooruit, 26/02/1933, p.8 316 Vooruit, 6/12/1936, p.8 317 Sternfeld, Wilhelm en Tiedemann, Eva Deutsche Exil-literatur 1933-1945 p. 412 318 Vooruit, 26/02/1933, p.8 319 Vooruit, 2/06/1935, p.8 310

66

Uhse, die eveneens een ommekeer naar de “partij der revolutionaire arbeiders” maakte. 320 Over zijn werk zijn de meningen echter niet onverdeeld positief. Achilles Mussche vindt dat Renns tweede boek Nachkrieg een ontgoocheling was. 321 Toch worden zijn werken meestal geprezen. Zo schrijft Rost op cynische toon: Een jaar geleden is hij uit de fascistische gevangenis ontslagen en is het hem gelukt de grenzen van Hitler-Duitschland te overschrijden. Daar hij een der belangrijkste Duitsche schrijvers is, werd hij niet in de Akademie der Dichtkunst gekozen, maar in de gevangenis opgesloten, het lot van elke schrijver in het Derde Rijk die de waarheid verkondigt. 322 Hij wordt tevens geprezen omdat hij in Zwitserland het schrijven opnieuw aanvat en zo onder andere Carl Mierendorf en Carl von Ossietzky niet ‘alleen in het concentratiekamp achterlaat.’ Op een gedeelde zevende plaats vinden we Ernst Toller en Carl von Ossietzky terug. Beide staan in Vooruit hoger gerangschikt dan in andere kranten. Ernst Toller was een overtuigd socialist. 323 Vooruit prijst Toller omdat hij in het voorwoord van zijn boek Ik was een Duitscher oproept tot strijd en het zwijgen wil doorbroken zien. Wie in zoo’n tijd zwijgt, pleegt verraad aan zijn roeping als mensch. 324 Na enkele citaten van Toller mee te geven, waarin hij uiting geeft aan zijn socialistische levensvisie, besluit Vooruit dat hij één der markantste figuren uit de naoorlogische Duitsche schrijversgeneratie is. 325 Zijn bundel In de boeien die verschijnt bij Solidariteit te Hilversum 326 wordt ook meerdere malen bewierookt. In mei 1939 pleegt Toller zelfmoord in New York waar hij sinds 1936 vertoefde. 327 Onmiddellijk verschijnt in Vooruit – op pagina 4 van de krant – een ophemelend artikel over Toller. De journalist insinueert direct dat er misschien sprake kan zijn van moord: …en ik vraag mij niet eens af, of hij nu in Amerika zelfmoord heeft gepleegd, dan wel of hij, zooals het gerucht gaat, vermoord is geworden nadat verscheidene aanslagen op hem vroeger reeds waren mislukt. 328 De journalist is ervan overtuigd dat Toller geen zelfmoord pleegde om van zijn eigen ellende verlost te zijn. Indien hij het deed, kan het enkele zijn omdat hij de ellende van anderen niet kon dragen. De journalist sluit het artikel af met een citaat uit Tollers

320

Vooruit, 9/06/1935, p.8 Vooruit, 13/06/1937, p.8 322 Vooruit,6/12/1936, p.8 323 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 324 Vooruit, 7/07/1935, p.8 325 Vooruit, 7/07/1935, p.8 326 Vooruit, 18/08/1935, p.8 327 Sternfeld, Wilhelm en Tiedemann, Eva Deutsche Exil-literatur 1933-1945 p. 504 328 Vooruit, 21/05/1939, p.4 321

67

Brieven uit de gevangenis: Doen wat nodig te doen is. En strijden wij tevergeefs, er komen anderen. Een strijd, die tegen eeuwen gevoerd wordt, wordt niet in jaren beslist. 329 Carl von Ossietzky is samen met Kurt Tucholsky van 1933 tot 1936 uitgever van het links maatschappij-kritische dagblad Weltbühne. 330 Tijdens het laatste jaar van de Weimarrepublik hangt het weekblad echter een verbod boven het hoofd wegens zijn kritische houding. Zo moet Von Ossietzky voor het Hooggerechtshof verschijnen. 331 Tucholsky heeft ondertussen reeds maatregelen getroffen: hij richt de Wiener Weltbühne op voor het geval dat de oorspronkelijke Berliner Weltbühne verboden zou worden. Carl von Ossietzky wordt – net zoals vele anderen – de dag na de Rijksdagbrand opgepakt. 332 De Berliner Weltbühne verschijnt echter nog enkele malen vooraleer die ook verboden wordt. Daarop zet Willy Schlamm vanuit Wenen onmiddellijke de uitgeweken versie van de Weltbühne verder, die na enkele nummers onder de naam Neue Weltbühne zal verschijnen. Dat Vooruit sympathiseert met de Neue Weltbühne, kunnen we afleiden uit het grote aantal vermeldingen van dit blad. Er worden veel artikelen uit overgenomen of samengevat. 333 Carl von Ossietzky mag ook op veel steun rekenen tijdens zijn verblijf in het Duitse concentratiekamp. In een artikel volledig aan de gevangen von Ossietzky en zijn Weltbühne gewijd, wijst Vooruit erop dat hij net zoals Ludwig Renn en Helmut von Gerlach oorspronkelijk uit het kamp der tegenpartij afkomstig is. 334 Von Ossietzky wordt als democraat en pacifist omschreven. Nico Rost valt zowel de vorige als de huidige Duitse regering aan in verband met von Ossietzky’s behandeling. Allebei veroordeelden ze hem immers, de eerste onder druk van rechtse partijen – aldus Rost – en de huidige omdat Von Ossietzky […] niet zomaar voor een uniform [boog].335 Tijdens zijn eerste gevangenschap van 16 maanden werd von Ossietzky voor een tweede maal aangeklaagd omdat Tucholsky in Weltbühne geïmpliceerd had dat soldaten moordenaars zijn. De pacifist Von Ossietzky – verantwoordelijk gehouden voor de uitspraak in het tijdschrift waarvan hij hoofdredacteur was – kon na zijn tweede proces op veel sympathiebetuigingen rekenen. Nico Rost geeft aan dat al deze sympathisanten nu waarschijnlijk ook gevlucht of gearresteerd zijn. In de onderzochte periode wordt de gevangenschap van von Ossietzky gebruikt als illustratie van de ironie en het verdorvene van het nazisme: een pacifist in de gevangenis. Vooruit toont zich in deze zaak ook bijzonder strijdvaardig en roept meerdere 329

Vooruit, 21/05/1939, p.4 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 23 331 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 23 332 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 23 333 zie bijvoorbeeld: Vooruit, 14/05/1933, p.8 334 Vooruit, 14/05/1933, p.8 335 Vooruit, 14/05/1933, p.8 330

68

malen op om von Ossietzky te redden. 336 Wij moeten Carl von Ossietzky redden! Het is noodig en noodzakelijk, dat ook in ons land voraanstaande figuren uit de pacifistische beweging protesteeren tegen de behandeling van ossietzky die ter wille van zijn pacifistische gezindheid gevangen wordt gehouden en mishandeld. Ook democraten, die nog steeds een groote macht bezitten in vele staaten van Europa, hebben een plicht te vervullen. Een protestactie voor de bevrijding van Ossietzky moet ook in ons land op touw worden gezet. Het is – en niet het minst door de macht der publieke opinie – gelukt Dimitroff en de Bulgaren te bevrijden. […] Het moet ook gelukken Ossietzky te redden – van een zekeren dood te redden. 337 Von Ossietzky wordt dus vooral symbool voor een strijd. Een strijd tegen alle onterecht opgesloten politieke gevangenen. Hij wordt ook als publicist van wereldberoemdheid 338geprezen. Dit gebeurt echter meestal als aanleiding om wederom over de kwestie van politieke gevangenen te beginnen. De top tien wordt afgesloten door Alfred Döblin en Joseph Roth. Alfred Döblin past met zijn radicaaldemocratische overtuiging binnen de ideologie van Vooruit. 339 Joseph Roth kunnen we als katholiek en Oostenrijks monarchist bij de conservatieven rekenen. 340 Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij in De Standaard op de vierde plaats terug te vinden is. Van Döblin vinden we een uitgebreide recensie over Die Fahrt ins Land ohne Tod – uitgegeven bij Emmanuel Querido te Amsterdam – terug. Het boek wordt positief onthaald en er wordt nadruk op gelegd dat Döblin dezelfde doelen als Vooruit heeft. […] reeds dit eerste deel levert opnieuw het bewijs, dat ook Alfred Döblin in zijn kunst intensief deelneemt aan den strijd ter verdediging der kultuur en dat zijn strijd – hetgeen we de laatste jaren wel eens te veel vergaten – ook onze strijd is.341 Eerder werd immers kritiek op Döblin geleverd in Vooruit in een artikel over Bernard von Brentano. Hij vond dat Döblins Berlin Alexanderplatz van houding en structuur veel te burgerlijk was. 342 Naar aanleiding van zijn zestigste verjaardag wordt hij echter door Nico Rost omschreven als Een strijdbaar humanist in Ballingschap. 343Vooruit bewierookt zijn Babylonische Wanderung, Pardon wird nicht gegeben, Die Fahrt ins Land ohne Tod en Der blaue Tiger door onder andere te schrijven: Weinig Duitsche schrijvers hebben bovendien in deze zware jaren van ballingschap een zoo groot aandeel genomen aan den strijd voor de verdediging der kultuur. […] Daar hij dichter 336

zie bijvoorbeeld: Vooruit, 10/06/1934, p.8: “Wij moeten Carl Ossietzky redden!!!” Vooruit, 10/06/1934, p.8 338 Vooruit, 10/06/1934, p.8 339 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 340 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 341 Vooruit, 19/09/1937, p.8 342 Vooruit, 4/06/1933, P.8 343 Vooruit, 6/11/1938, p.8 337

69

der menschelijkheid was en steeds blijven zal, schaarde hij zich in de emigratie terstond aan de zijde der strijdende Duitsche schrijvers, en wendde hij zich tegen zijn kollega’s die nog altijd van meening waren, dat een schrijver zich in een ivoren toren kon opsluiten. Onder de Duitsche schrijvers is hij dan ook stellig een der felste en onrustigste, een denker, onverbiddelijk tegen zichzelf, een machtig prozaist, een kunstenaar, wiens ontwikkeling – ondanks zijn zestig jaar – nog lang niet afgesloten is. Alfred Döblin is een der strijdbaarste humanisten onzer dagen en daarom een der waardigste representanten van het Duitschland van Goethe, Schiller en Lessing. 344 Joseph Roth is zoals vermeld de enige in deze top tien die niet expliciet van linkse strekking is. 345 Vooruit publiceert in juli 1934 een fragment uit Tarabas, ein Gast auf dieser Erde, 346 met een inleiding. Roth wordt hierin niet als ‘emigrant’ voorgesteld. De aandacht blijkt puur literair. Het fragment wordt geprezen als een spannend stuk moderne historie schildering. Andere werken zoals Die Flucht ohne Ende en De Radetzkymarsch worden hier ook vermeld. Ook de recensie van Der Antichrist beperkt zich tot kritiek op literaire aspecten. Een eerste keer wordt hij onrechtstreeks als ‘uit Duitsland verjaagd’ voorgesteld – wat deze in Berlijn wonende Oostenrijker in een interview ooit gecounterd had door te zeggen dat hij vrijwillig de wijk had genomen 347 – bij de aankondiging van een reeks nieuwe boeken die bij Allert de Lange in 1935 zouden verschijnen. 348 Roth wordt ook expliciet bejubeld door Vooruit : Joseph Roth, zelf een der voortreffelijkste stilisten – en dus geëmigreerd […] 349. De liefde voor zijn vaderland die na de Oostenrijkse Anschluss nog meer tot uiting kwam, bleef Vooruit ook niet onopgemerkt: de groote Oostenrijksche romancier Joseph Roth publiceerde dezer dagen onderstaanden “Brief aan een stadhouder”, een diep-menschelijk kultuurdokument, waarin uit elken zin, uit elk woord, de hooge verachting voor de Hitler-barbarij en de groote liefde van het eeuwige Oostenrijk spreken. 350 De religieuze inslag die Roths werk had, belette niet dat hij in Vooruit veel aandacht kreeg. Een Vooruit-journalist legt naar aanleiding van Roths overlijden zelf uit waarom: Alhoewel katholiek en legitimist – wat zijn demokratische gevoelens en ideeën niet belette – moest Joseph Roth gelijk zooveele andere intellektueelen, schrijvers en geleerden, voor de nazi-overweldiging van Oostenrijk uitwijken.[…] Als demokraat ijverde Roth, destijds een der dappersten, voor de bevrijding uit het 344

Vooruit, 6/11/1938, p.8 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 346 Vooruit, 15/07/1934, p.8 347 De Standaard, 25/05/1935, p.10 348 Vooruit, 3/11/1935, p.8 349 Vooruit, 22/03/1936, p.8 350 Vooruit, 3/04/1938, p.8 345

70

koncentratiekamp van den Nobelprijswinnaar Carl von Ossietzky. 351 […]Roth protesteerde herhaaldelijk tegen de schande van de koncentratiekampen, tegen bruine barbarij, solidarizeerde met slachtoffers: artikelen bij de dood van Karl von Ossietzky en Erich Mühsam leveren hiervan het bewijs. Fel was ook zijn verontwaardiging over de daden van de renegaat Ernst Glaeser (die – dit terloops – 13 april l.l. naar Hitler-Duitschland terugkeerde!) en in Das Tagebuch. 352 Roths zin voor democratie zorgden er – zoals uit voorgaande citaten blijkt – voor dat zijn katholieke overtuiging Vooruit niet voor de borst stuitte. Hij was ook strijdvaardig, wat Vooruit wist te appreciëren. Zo zette hij zich actief in oor Oostenrijkse vluchtelingen en het legitimisme.

Al we nog een beter beeld willen krijgen van de specifieke accenten die in de auteursselectie van Vooruit te ontdekken is, moeten we terug naar Bijlage 3. Uit tabel 4 lazen we reeds af dat Vooruit maar liefst 124 emigrantenauteurs vermeldt die in de andere kranten niet genoemd worden. Die kunnen we niet allemaal bespreken, maar we concluderen wel dat de meesten van hen een overwegend linkse signatuur dragen. De communist Willi Münzenberg 353, de Marxisten Ernst Bloch en Alfred Kantorowicz 354 of de socialist Kurt Kesten 355 bijvoorbeeld. Wat ook opvalt is dat enkel bij Vooruit de apolitieke auteur 356 Jacob Wassermann de top tien niet haalt. Waarschijnlijk was hij niet strijdvaardig genoeg om meer aandacht te verdienen. Hij stierf ook reeds in 1934. Buurman draagt nog een andere verklaring aan. Volgens hem paste het individualisme van Wassermann niet in het socialistische wereldbeeld. 357

Uit de top tien van populairste emigrantenauteurs in Vooruit en de lijst van auteurs die van de vier kranten enkel bij Vooruit genoemd worden, kunnen we afleiden dat de aandacht voor emigrantenauteurs in Vooruit vooral uitgaat naar linkse auteurs.

De Standaard

351

Vooruit, 29/05/1939, p.8 Vooruit, 4/06/1939, p.8 353 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 128 354 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 355 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 356 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 357 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. p.97 352

71

auteur

Aantal

% aantal % aantal

Plaats-

% aantal Plaats-

artikelen artikelen artikelen

nummer

artikelen nummer artikelen van nummer

waarin

waarin

van

in

van Het

in

De

vermeld

vermeld

Vooruit

Vooruit

Laatste

Het

Schelde/Volk De

waarin

Nieuws

Laatste

en Staat

Schelde/

vermeld

waarin

Nieuws

waarin

Volk en

vermeld

Staat

vermeld

% aantal

Plaats-

in

1

Thomas Mann

13

25%

16,3%

2

12%

3

10,3%

4

2

Stefan Zweig

9

17,3%

7,7%

11

5,8%

9

8%

11

3

Franz Werfel

6

11,5%

4,1%

25

12%

3

5,1%

20

4

Stefan George

5

9,6%

3,2%

31

8%

5

5

Emil Ludwig

5

9,6%

6,8%

16

14%

2

8%

11

6

Erich Maria

9,6%

5,4%

19

5,8%

9

9,6%

8,1%

9

2%

19

8%

11

Remarque

5

7 Joseph Roth 8

Jacob Wassermann

9

5

10 Heinrich Mann

9,6%

7,2%

14

8%

5

30,8%

1

7,7%

8,1%

9

2%

19

5,1%

20

17,9%

2

5

Hugo von Hofmannsthal

(laatste)

4 4

(laatste) 7,7%

21,3%

1

8%

5

Tabel 6: emigrantenauteurs die in De Standaard de meeste aandacht kregen

In de top tien van exilauteurs in De Standaard prijkt Thomas Mann bovenaan en Heinrich Mann onderaan. De reden hiervoor is dat De Standaard de burgerlijke Thomas meer weet te waarderen dan zijn ‘rebelsere’ broer. Thomas Mann vierde zijn verjaardag in vrijwillige ballingschap in Zwitserland, niet als actief bestrijder van het nieuwe Duitsche regiem, zooals zijn broeder Heinrich en kinderen Klaus en Erika. 358 De Standaard prijst Thomas Mann om zijn “burgerzin” – iets wat bij Vooruit net negatief onthaald werd – die samengaat met zijn “kunstenaar zijn”. Hij wordt niet zoveel gelezen omdat wat hij schrijft te intellectueel is. In 1929 krijgt hij de Nobelprijs voor de literatuur. “Vreemd genoeg” is er daarna niet meer veel 358

De Standaard, 22/06/1935, p.10

72

belangstelling meer voor zijn werk. Buddenbrooks wordt positief gerecenseerd. 359 Als Thomas Mann genoemd wordt in een plagiaatschandaal in verband met zijn roman Joseph verdedigt De Standaard hem door te zeggen dat hij waarschijnlijk nergens van weet. 360 Dat De Standaard voor Thomas Mann – in tegenstelling tot Vooruit – meer positieve woorden over heeft dan voor zijn broer, blijkt nogmaals uit de recensie van Der Hass. De Standaard breekt dit boek helemaal af: In “Der Hass” richt Heinrich Mann de felste beschuldigingen tegen Hitler en diens aanhangers, waarbij hij zich echter zoo mateloos partijdig uitlaat en in zulke onbeheerschte termen, dat ook vele zijner medestanders slecht over dit boek te spreken zijn. 361 Stefan Zweig vinden we bij de andere kranten net buiten of net in hun top tien terug. Hier bekleedt hij de tweede positie. Vooruit stond wantrouwig tegenover Stefan Zweig daar hij het niet nodig vond om in zijn werk positie in te nemen. Vooruit fulmineert in die context over Zweigs Erasmus: […] Evenals Erasmus wil Zweig zijn onafhankelijkheid niet prijs geven. Hij wil zich alleen in de sferen van de geestesaristokratie bewegen. Geen woord van VERZET of verontwaardiging lezen we tegen de boekenverbranding, die nochtans een misdaad tegen de beschaving moet beteekenen voor de stafhouders der kultuur! We lezen geen schaduw van protest toen verfaamde schrijvers gefolterd en vermoord werden. Hij schreef geen bijdrage voor het tijdschrift der uitgeweken Duitsche literatoren. Dat alles is partijpolitiek en fanatisme meent Zweig. Alleen de sieraden van den geest en de ‘hoogste harmonie’ vergen zijn aandacht. 362 Marnix Van Groenendael besluit: Stefan Zweig’s biographie van den humanist Erasmus wreekt zich op zijn voorgenomen zelfverdediging. Zweig immers, behandelt het naïeve humanisme der 15e eeuw met welwillende ironie. De lezer geraakt er overigens spoedig van overtuigd dat Zweig in dit humanisme vooral waardeert: de eenigezins hoogmoedig maar kleinzielige sluwheid, die een geestesaristokraat aanraadt onafhankelijk te blijven, zich onbetuigd te laten en neutraal te blijven in naam van de “op wolken gebouwde hoogste harmonie” . 363 Hij wordt in Vooruit dan weer wel geprezen Europa’s meest gelezen schrijver 364 te zijn – dankzij Marie-Antoinette – en de gave te bezitten de psycholoog en historicus te verenigen. De bezwaren die Vooruit uit tegen de persoon van Stefan Zweig, lijken in De Standaard net in het voordeel van deze emigrantenauteur te werken.

359

De Standaard, 11/04/1936, p.8 De Standaard, 29/05/1937, p.10 361 De Standaard, 11/04/1936, p.8 362 Vooruit, 12/05/1935, p.8 363 Vooruit, 12/05/1935, p.8 364 Vooruit, 18/02/1934, p.8 360

73

Stefan Zweigs Ausgewählte Prosa wordt warm aanbevolen én om de intrinsieke waarde van de stukken, én om de duidelijk-sprekende groote humaniteit . 365 Zweig wordt ook als altijd interessant en vooraanstaand kunstenaar 366 omschreven. Daar waar Vooruit enorm kritisch was over Erasmus von Rotterdam is De Standaard neutraal tot positief over het boek. 367 De Standaard hanteert in het algemeen opvallend minder enthousiast en gekleurd woordgebruik dan Vooruit om bepaalde auteurs te omschrijven. De top drie bevat ook nog de religieuze Franz Werfel. 368 De Standaard klaagt met betrekking tot deze auteur aan dat er in Duitsland met twee maten gemeten wordt. 369 Hein Hoeben spot met Hitlers vuurdood voor werken van Jacob Wassermann en Franz Werfel terwijl Het werk van vuilschrijvers als Hanns Heinz Ewers […]’eervol’ onaangetast [blijft].” De religieus geïnspireerde boeken van Werfel mogen steevast op veel bijval rekenen in De Standaard. Barbara oder die Frömmigheit wordt geprezen als één der grootste en onvergankelijkste boeken van de tijd. 370 Dit boek gaat over een zekere Ferdinand die God leert kennen door de liefheid van het kindermeisje Barbara. Het thema van het christendom staat hier zeer centraal, daar het boek eigenlijk vertelt over een christen jood die krankzinnig wordt door de beproeving zowel jood als christen te zijn. Over het feit dat Franz Werfels hoge aanschrijving in De Standaard met het vaak christelijke thema van zijn boeken te maken heeft, kan niet veel twijfel bestaan. Zo vermeldt journalist P.Morlion met ingetogen enthousiasme: Men fluistert in de welingelichte kringen van Weenen dat Franz Werfel tot de Katholieke Kerk toegetreden is. 371 Ook zijn boeken Spiegelmensch, Paulus unter den Juden (over een patriarch van het jodendom die in Paulus het christendom moet zegenen), Der Tod des Kleinbürgers (over de Oostenrijkse naoorlogse economische crisis tijdens dewelke de arme burgers een diepere waarde, sterker dan de dood ontdekken), Geheimnis eines Menschen en Der Abituriententag. Die Geschichte einer Jugendschuld (die peilt naar “de oogenblikken waarin een vonk overspringt tusschen God en de mensch”) worden vermeld. 372

Op een gedeelde vierde plaats vinden we Stefan George, Emil Ludwig, Erich Maria Remarque, Joseph Roth en Jacob Wassermann terug. 365

De Standaard, 22/08/1934, p.7 De Standaard, 8/09/1934, p.4 367 De Standaard,1/12/1934, p.10 368 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.p.110 369 De Standaard 28/10/1933, p.4 370 De Standaard, 18/08/1934, p.4 371 De Standaard, 18/08/1934, p.4 372 De Standaard, 18/08/1934, p.4 366

74

Bij Joseph Roth wordt sterk de aandacht op zijn katholieke overtuiging gelegd. De Standaard vindt zijn mening blijkbaar waardevol genoeg om een deel van een interview uit het Nederlandse sociaal-democratisch orgaan ‘Het Volk’ met Roth over te nemen. De Standaard wijst via Roth ook op het onrecht tegenover priesters in Duitsland: Ik keerde Duitschland de rug toe. Weet wel, niet alleen de uwen lijden daar, doch de katholieke priesters niet minder. Men hóórt daar niet zoveel van omdat zij zwijgen… Ook wordt een stukje interview met Roth uit De Tijd – een katholiek Nederlands blad – overgenomen. Joseph Roth uit zich hier tegen het communisme en expliciet pro-katholiek. Wanneer men gelooft dat de mensch kan gered worden door den mensch, is men rijp voor het communisme of voor het nationaal-socialisme. Roth geeft aan, Lenin als grootvader, Mussolini als vader en Hitler als zoon van één en hetzelfde systeem te zien. Dit systeem is volgens hem in wezen goddeloos. Ook verder in dit interview geeft hij uiting aan zijn geloof: Indien ik monnik was zou ik een volkomen geluk kennen, maar ik heb de kracht niet om monnik te worden.[…] De genade Gods is alles, zonder haar kunnen wij niet schrijven. 373 De Standaard legt er de nadruk op dat Roth slechts emigrant uit solidariteit is, 374zoals hij in het interview met Het Volk zelf aangeeft. De Standaard wil hem duidelijk afscheiden van de andere emigranten. Joseph Roth behoort dus niet tot de verbannen Duitsche schrijvers. De Standaard-journalist voegt hieraan toe: zijn boeken zijn zelfs niet verbrand of verboden. 375 Hij wordt duidelijk als een Rooms-katholiek auteur naar voren geschoven. Als De Tijd-journalist hem vraagt: Is het waar Mijnheer Roth, dat u een “Leven van Jezus” aan het schrijven is? Het werd hier in Holland verteld. Ik geloof zelfs dat ik een bericht ergens gepubliceerd heb gezien. antwoordt Roth: ‘Ich bin ja doch zu fromm dazu, nicht? Bovendien: het “Leven van Jezus” is al geschreven. Dat moet “der Ludwig” maar op zijn eigen manier herhalen. Hier levert Roth dus enige kritiek op Emil Ludwig, die in 1928 Der Menschensohn uitbracht over het leven van Jezus Christus. De Standaard-journalist besluit tevreden: Joseph Roth is meer dan tevreden met de bestaande evangeliën en lijdt niet aan de behoefte, er een bij te maken. Hij is er immers te vroom voor! Het schrijven van boeken over Jezus is tegenwoordig meestal, tenminste voor letterkundigen, een zeer onvroom bedrijf. Zijn werk Der Antichrist (oa. over de film als anti-christelijk machtsmiddel) wordt in De Standaard enorm positief gerecenseerd.

376

Bij zijn overlijden

wordt Roth in dezelfde krant geprezen voor zijn fantasie. 377 Nogmaals wordt de nadruk 373

De Standaard, 9/06/1934, p.4 De Standaard, 25/05/1935, p.10 375 De Standaard, 25/05/1935, p.10 376 De Standaard, 25/05/1935, p.10 377 De Standaard, 3/06/1939, p.10 374

75

gelegd op de scheidingslijn tussen hem en andere emigrantenauteurs: [Joseph Roth]noemde zich “de minst geassimileerde” onder de Duitsch-Joodsche schrijvers, de auteur in wiens boeken de ouderwetsche geloovige Joden uit Rusland, Polen en Galicië, wier bloedverwant hij was, met de meeste liefde zijn geteekend. Verder benadrukt de journalist nog eens dat hij “vrijwillig emigrant” en “conservatief uit principe” was. Eerlijkheidshalve wijst de Standaard-journalist op Roths drankprobleem: Hij was in elk geval een natuur vol tegenstrijdigheden, een onverzadigbare drinker, die ascese predikte, een innerlijke-eenzame, die in nagenoeg iedere hoofdstad van Europa, zoowel in de kleine artistencafé’s als in de nog kleinere volkskroegen, zijn kennissen had. De journalist beschouwt zijn drinken als een langzame vorm van zelfmoord en sluit met een ironische noot af: Post-mortuum zal nog een nouvelle bij Albert (sic) de Lange te Amsterdam verschijnen: Die Legende vom heiligen Trinker. Dit boek eindigt na den dood van den drinker, met de woorden: “Gebe Gott uns allen, uns Trinkern, einen so leichten und so schönen Tod!.

Stefan George krijgt in De Standaard en Het Laatste Nieuws aandacht, maar in de andere kranten niet of bitter weinig. Urbain Van de Voorde prijst George als één der beste Duitse dichters van voor de oorlog. 378 Een reden voor de relatief frequente vermelding van George in De Standaard kan gelinkt worden aan het feit dat hij enerzijds in katholieke familie geboren werd en anderzijds samen met Rainer Maria Rilke en Hugo von Hofmannsthal in studies over de Duitse katholieke literatuur vaak wordt aangevoerd als een wegbereider van de heropleving van deze specifieke literatuur. 379 Ook De Standaard merkt de gelijkenissen tussen de Neo-romantiek van Rilke, George en von Hofmannsthal op en prijst Rilkes christelijkheid expliciet. 380 De Standaard wijst op het feit dat Goebbels George wou overtuigen zich ten dienste van het nationaalsocialisme te stellen, maar dat deze laatste dat steevast afwimpelde. In 1936 neemt De Standaard de volledige tekst van Emil Ludwigs toespraak op het P.E.N-congres uit het Neue Tagebuch hieromtrent over. Hij vaart als volgt uit tegen het Derde Rijk: De Nazi’s pronken met de beroemde STEFAN GEORGE en OSWALD SPENGLER, maar dat zijn tegenstanders van deze regeering. 381 De Standaard wijst op Emil Ludwigs verontwaardiging over het feit dat in het land van Schiller, ooit misschien wel het meest gecultiveerde land der wereld, de vrijheid van het

378

De Standaard, 28/01/1939, p.10 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.p.116 380 De Standaard, 9/01/1937, p.12 381 De Standaard, 17/10/1936, p.10 379

76

woord werd opgeheven. 382 In zijn toespraak op het P.E.N.-congres van 1935 te Barcelona had Ludwig er ook op gewezen dat sommige katholieke schrijvers voor hun geloof in het Oude Testament aangehouden werden. Dit feit uit zijn toespraak wordt in bijvoorbeeld Vooruit niet vermeld. De Standaard is duidelijk ook als enige krant geïnteresseerd in wat Ludwig over religieuze aangelegenheden aanklaagt in het Derde Rijk. Ludwig verzucht bij het feit dat er in Duitsland een professor is opgestaan die bewezen heeft dat Jezus een ‘Ariër’ was en in de buurt van Mecklenburg geboren werd. U ziet, hoe diep de opvolgers van Kant zijn gezonken. Emil Ludwig – die in Vooruit de top tien niet haalt en in dit artikel deels als een verdediger van het geloof naar voren wordt geschoven – wordt tot “der beste na-oorlogsche proza” 383gerekend. In Het Laatste Nieuws vermelden ook bijna 10% van de artikelen over emigrantenauteurs Emil Ludwig. In De Standaard lijken vooral zijn interviewtechnieken sterk gewaardeerd te worden en wordt zijn interviewtalent geprezen. 384 Over Erich Maria Remarque klaagt Dr. Hein Hoeben aan dat hij eens samen met Plivier, Renn en Glaeser de favorieten van het Duitse lezerspubliek was, maar dat er nu niemand meer over zijn werk durft te spreken. 385 Drie kameraden van Remarque wordt in De Standaard niet zo goed onthaald. 386 Filip de Pillecijn vond Remarques eerste oorlogsboek Im Westen nichts Neues goed. Der Weg zurück – dat hij al minder wist te appreciëren – werd geboren uit het succes van het eerste boek. Maar dit derde deel vindt hij er te veel aan. Eerder had De Standaard het boek aangekondigd en er redelijk hoopvol bij vermeld dat het dit keer geen oorlogsboek zou worden. 387 In Vooruit weet Achilles Mussche de boeken met pacifistische inslag van Remarque echter meer te waarderen. Hij geeft aan de opvolgwerken van Im Westen nichts Neues even goed te vinden als dat eerste boek. 388 Remarque staat dus wel in de top tien van auteurs die meest vermeld worden in De Standaard, maar de aandacht die hij krijgt blijkt niet altijd even positief te zijn. Het verregaand en terugkerend pacifisme in zijn werken kan hiervoor als oorzaak aangeduid worden. De joodse apolitieke Jacob Wassermann 389– die we ook in Het Laatste Nieuws in de top vijf terugvinden – krijgt dan wel weer meer positieve aandacht in De Standaard. Ook in De Schelde/ Volk en Staat wordt deze auteur vaak vermeld.

382

De Standaard, 17/10/1936, p.10 Vooruit, 29/03/1936, p.8 384 De Standaard, 18/04/1936, p.10 385 De Standaard, 28/10/1933, p.4 386 De Standaard, 9/10/1937, p.10 387 De Standaard, 14/02/1937, p.10 388 Vooruit, 13/06/1937, p.8 389 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 383

77

De Standaard neemt een artikel over dat uit het katholieke tijdschrift Leven en Werken waarin Annie Salomon heel lovend schrijft over de bescheiden Wassermann. 390 De Standaard klaagt aan dat auteurs zoals Wassermann, Feuchtwanger en Döblin in Duitsland reeds verdacht zijn door hun niet-arische bloedmenging. 391 Bij zijn overlijden wordt Wassermann als een beroemd romanschrijver omschreven. De Standaard stipt aan dat Wassermann in recente verklaringen den indruk [wekte]het christendom genaderd te zijn. 392 Hierover vinden we in de andere kranten die veel over Wassermann schrijven echter niets terug. Hugo von Hofmannsthal - die samen met de reeds besproken Heinrich Mann deze top tien afsluit- noemt Urbain Van de Voorde ook als één van de beste vooroorlogse dichters. 393 Hij stierf reeds in 1929 en is bijgevolg geen echte emigrantenauteur. De literatuur van deze katholieke auteur 394was in het nieuwe Duitsland echter ten strengste verboden. Het valt op dat De Standaard von Hofmannsthal in de context van verboden Duitse literatuur aanhaalt, daar waar de andere kranten dit achterwege laten. Het feit dat von Hofmannsthal praktiserend katholiek was, 395 speelt hier misschien een rol in.

We merken de voorkeur voor religieuze boeken en auteurs in De Standaard ook in de artikelen over auteurs die minder aandacht krijgen. Naar aanleiding van 396 de bespreking van het werk van Vicki Baum, haalt De Standaard fel uit naar niet-religieuze literatuur en bevestigt zijn eigen religieuze overtuiging: Wij, kristenen, gelooven in de eeuwige hel die God in het hiernamaals geschapen heeft. De meesters der wereldletterkunde hebben echter dien God en die hel reeds lang vergeten en gelooven nu hevig in de hel die de menschen voor mekaar geschapen hebben. De Standaard geeft aan te willen zoeken naar de gedachten en levenshoudingen van Vicki Baum, zoeken naar de verschillende reacties van den voltooid heidenschen mensch. Baums werken komen er niet goed uit. God en Kerk, en plicht en zonde en vrijheid en berouw en schuld worden uit het leven uitgeschakeld. De personages van Baum zijn zakelijke, moderne personages. […] zij hebben geen last van gedachten, a foriori niet van geweten. […] De romans van Vicki Baum zijn dus klaar en gezond, en leeg en oppervlakkig.” “Arme tevredenheid! conludeert de journalist.

390

De Standaard, 7/01/1933, p.4 De Standaard, 28/10/1933, p.4 392 De Standaard, 4/01/1934, p.5 393 De Standaard, 28/01/1939, p.10 394 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.p.116 395 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.p.116 396 De Standaard, 21/04/1934, p.4 391

78

Samenvattend kunnen we over de auteursselectie in De Standaard zeggen dat deze veel gemeen heeft met die van Het Laatste Nieuws. Voor De Standaard blijkt de religieuze overtuiging of godsdienstige inslag in de werken van deze auteurs een punt van interesse te zijn aangezien er in de artikels vaak naar verwezen wordt. Verder lijkt De Standaard een voorkeur te koesteren voor iets conservatievere auteurs dan pakweg Vooruit.

Het Laatste Nieuws Emigrantenauteur Aantal

% aantal % aantal

Plaats-

% aantal

Plaats-

artikels

artikelen artikelen

nummer

artikelen

nummer artikelen van nummer

waarin

waarin

van

in

van De

in

De

Vooruit

Vooruit

Standaar

De

Schelde/Volk De

waarin

d waarin

Standaa en Staat

vermeld

vermeld

rd

vermeld vermeld

1

Klaus Mann

8

16%

5,4%

19

1,9 %

20

% aantal

Plaats-

in

Schelde/

waarin

Volk en

vermeld

Staat

10,3%

4

(laatste) 2

Emil Ludwig

7

14%

6,8%

16

9,6%

4

8%

11

3

Thomas Mann

6

12%

16,3%

2

25%

1

10,3%

4

4

Lion

10%

14,9%

3

5,8%

11

12,8%

4

Feuchtwanger

5

5

Stefan George

4

8%

3,2%

31

9,6%

4

6

Heinrich Mann

4

8%

21,3%

1

7,7%

9

17,9%

2

7

Ernst Toller

4

8%

10%

7

5,8%

11

8%

11

8

Jacob

8%

7,2%

14

9,6%

4

30,8%

1

6%

3,6%

29

1,9%

20

15,4%

3

8%

11

Wassermann

4

9 Albert Einstein

3

10 Erich Maria Remarque 11 Stefan Zweig

(laatste) 6%

5,4%

19

9,6%

4

6%

7,7%

11

25%

2

3 3

Tabel 7: emigrantenauteurs die in Het Laatste Nieuws de meeste aandacht kregen

79

Klaus Mann, de zoon van de reeds besproken Thomas Mann, krijgt relatief gezien in Het Laatste Nieuws de meeste aandacht. Klaus Mann die aanvankelijk nog socialist in hart en nieren was, ging zich naarmate hij ouder werd iets sceptischer opstellen. Hij kan tussen zijn eerder burgerlijke vader en linkse oom Heinrich gesitueerd worden. 397 De meeste aandacht die hij hier echter krijgt, houdt verband met het door hem opgerichte eigrantentijdschrift Die Sammlung. Zijn Flucht in den Norden wordt positief gerecenseerd, daar het boek een goed beeld van onzen rusteloozen tijd zou geven. 398 Toussaint van Boelaere is dan weer ronduit negatief over zijn te scherp optreden op het P.E.N.-clubcongres te Barcelona in 1935. 399 Emil Ludwig wordt in vele artikelen in deze krant vermeld, maar wordt slechts genuanceerd positief benaderd. Zo noemt journalist Johan de Maegt het boek dat Dr. H. Wolf over Goethe schreef, beter dan Ludwigs werk over de auteur. 400 Ook als Ludwig verplicht moet uittreden uit de Duitse P.E.N.-club, is de berichtgeving hieromtrent neutraal. 401 De aankondiging van zijn werken (zoals onder andere Der Nil) gebeurt zonder verder commentaar. In een interview met Emil Ludwig, afgenomen door Kees van Hoek, komen we echter iets meer te weten. 402 Ludwig wordt de bekendste der levende biografen genoemd. Het Laatste Nieuws bericht nog steeds relatief neutraal, maar laat Ludwig wel aan het woord. Deze spuit echter geen bakken kritiek op de behandeling van niet-gelijkgeschakelde Duitse schrijvers. Door middel van dit interview komen we te weten dat aan de deurpost van Ludwigs werkkamer een kleine ingelijste foto van de boekenverbranding hangt. Boven deze foto heeft Ludwig een aan hem gericht citaat van Thomas Edison opgehangen: Ludwig, de wereld is rijker om de gedachten welke gij haar gegeven hebt. Deze beschrijving van Ludwigs werkkamer biedt ons enig inzicht in de persoon van Emil Ludwig, die de boekenverbranding hier op een nogal cynische manier opvat. Over de boekenverbranding – waarin onder ander zijn Unter den Linden moest sneuvelen – merkt hij alleen op : Ik had een eereplaats – tusschen Spinoza en Heine… Thomas Manns Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull wordt positief gerecenseerd. 403 In een vergelijkend artikel over Thomas en zijn broer Heinrich, stipt de journalist aan dat men Thomas Mann in het buitenland zeker beter kent. 404 Thomas Mann wordt als een naturalist met lichte romantische inslag omschreven. Zijn broer Heinrich als naturalist met veel 397

Durzak, Manfred “Die deutsche Exilliteratur 1933-1945” (1973). p.152 Het Laatste Nieuws, 15/11/1934, p.9 399 Het Laatste Nieuws, 20/06/1935n p.9 400 Het Laatste Nieuws, 7/04/1932, p.9 401 Het Laatste Nieuws, 29/05/1933, p.9 402 Het Laatste Nieuws, 28/06/1938, p.9 403 Het Laatste Nieuws, 28/10/1938, p.9 404 Het Laatste Nieuws,23/02/1933, p.9 398

80

Nieuwromantiek om dicht bij het jonge expressionisme te komen. Heinrich wordt ook een bruisender temperament, scherper verzet, meer scepticisme en afwezigheid van berusting of gelatenheid toegeschreven. Het Laatste Nieuws klaagt aan dat Thomas Mann, die toegaf sociaal-democraat te zijn, nu in Duitsland voor een halven bolsjeviet versleten wordt. Als we dit artikel naast artikelen over de gebroeders Mann in Vooruit leggen, merken we toch wel overduidelijk het minder scherpe taalgebruik in Het Laatste Nieuws op. Lion Feuchtwanger mag rekenen op een positieve recensie van De Jood van Rome. 405 De recensent zegt dat dit boek […] er ook een voor ons [is]. Over Ernst Tollers optreden op het P.E.N.-clubcongres in Barcelona wordt neutraal berichtgegeven. 406 Zijn Briefe aus dem Gefängnis worden geprezen voor de geschiedkundige waarde die ze hebben betreffende de ontwikkelingen in Duitsland. 407 Over Stefan George verschijnt naar aanleiding van zijn 65ste verjaardag een lovend artikeltje waarin zijn lyrische stijl geprezen wordt. 408 Wanneer George nauwelijks een half jaar later overlijdt, wordt hij een van de grootste Duitsche dichters genoemd. 409 Hij stichtte ondermeer het literaire tijdschrift Blätter für die Kunst, wat Het Laatste Nieuws duidelijk apprecieert door deze expliciete vermelding. In dit tijdschrift publiceerde Stefan George naast eigen werk ook verzen van dichters zoals Mallarmé, Verlaine en Baudelaire die in de symbolistische stroming gesitueerd kunnen worden. 410 Zijn weigering lid te worden van de Duitse Dichtersacademie wordt ook vermeld, maar hieraan wordt geen waardeoordeel gekoppeld door Het Laatste Nieuws. Over Jacob Wassermanns biografie – die door zijn vrouw Martha Karlweis geschreven werd – zegt deze krant dat ze van groot belang is. 411 Ze schatten deze overleden auteur dus hoog in en geven bij zijn overlijden dan ook een overzicht van zijn leven en werk. Wassermann was de zoon van een kleine koopman, wat de extra aandacht van het liberale Laatste Nieuws deels kan verklaren. Er wordt benadrukt dat hij een harde jeugd doormaakte mede wegens miskenning van zijn jodendom. Met elk drie vermeldingen in verschillende artikelen, sluiten hoogleraar Albert Einstein – die in exil in de VS ook heel wat werk produceerde – , Erich Maria Remarque en Stefan Zweig deze top tien af. Het Laatste Nieuws prijst Drie kameraden van Remarque als warm, boeiend 405

Het Laatste Nieuws, 2/03/1933, p.9 Het Laatste Nieuws, 15/06/1933,p.9 407 Het Laatste Nieuws, 27/02/1936, p.9 408 Het Laatste Nieuws, 13/07/1933, p.9 409 Het Laatste Nieuws, 7/12/1933, p.9 410 Cronheim, F.G., review: Blätter für die Kunst by Carl August Klein, in: The Modern language Review, Vol.64, No.3 , juli 1969, p.713 411 Het Laatste Nieuws, 30/01/1936, p.9 406

81

1

en met knap uitgetekende personen. Deze bladzijden behooren tot het beste in de hedendaagsche wereldliteratuur. 412 Ook Stefan Zweig krijgt lofbetuigingen van deze krant naar aanleiding van zijn Triomf en tragiek van Erasmus van Rotterdam. 413 Zweig wordt één van de belangrijkste Duitse auteurs genoemd. Het Laatste Nieuws legt de link met de toenmalige tijdsgeest. Ook nu [moet] gezonde rede […] wijken voor zotheid. Hierbij verwijst de krant niet expliciet naar een concrete situatie en dus ook niet naar de toestand in Duitsland.

In de lijst van auteurs die enkel in Het Laatste Nieuws vernoemd worden, vinden we onder andere de liberale 414 Jacob Hans terug. Thomas Theodor Heine – de niet-politiek gebonden oprichter van het satirische tijdschrift Simplicissimus 415 – vinden we ook in dit rijtje terug. Ook Victoria Wolff, die medewerkster was aan de rechtse National Zeitung staat hier bij. 416 Karlweis Martha, de echtgenote van de niet-politiek gebonden Jacob Wassermann, vinden we ook alleen in Het Laatste Nieuws terug. In Het Laatste Nieuws vinden we dus geen linkse emigrantenauteurs terug die niet in Vooruit zijn opgenomen.

De Schelde / Volk en Staat

Emigranten-

Aantal

% aantal

% aantal

Plaats-

% aantal

Plaats-

% aantal

Plaats-

auteur

artikels

artikelen

artikelen

nummer

artikelen

nummer

artikelen

nummer

waarin

waarin

van

in

van De

in

van Het

in

vermeld

vermeld

Vooruit

Vooruit

Standaard

De

Laatste

Het

waarin

waarin

Standaard

Nieuws

Laatste

vermeld

vermeld

waarin

Nieuws

vermeld Jacob

12

30,8%

8%

5

7,2%

14

8%

5

Wassermann 2

Heinrich Mann

7

17,9%

8%

5

21,3%

1

8%

5

3

Albert Einstein

6

15,4%

3,6%

29

1,9%

20 (laatste) 6%

9

4

Alfred Döblin

5

12,8%

8,1%

9

3,8%

16

12

4%

412

Het Laatste Nieuws, 9/12/1937, p.9 Het Laatste Nieuws, 27/12/1934, p.9 414 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 656 415 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 2: Europäisches Appeasement und überseeische Asylpraxis 1978 p. 43 416 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 2: Europäisches Appeasement und überseeische Asylpraxis 1978 p. 173 413

82

5

Lion

12,8%

14,9%

3

5,8%

11

10%

4

1,9 %

20 (laatste) 16%

1

Feuchtwanger

5

6

Klaus Mann

5

12,8%

5,4%

19

7

Alfred Kerr

4

10,3%

4,5%

23

10,3%

4,5%

23

8 Hermann Kesten

4

9

Thomas Mann

4

10

Carl von Ossietzky

1,9%

2%

19

20 (laatste) 2%

19 (laatste)

10,3%

16,3%

2

25%

1

10,3%

10%

7

5,8%

11

12%

3

4

Tabel 8: emigrantenauteurs die in De Schelde/Volk en Staat de meeste aandacht kregen

De a-politieke Jacob Wassermann krijgt in De Schelde/Volk en Staat de meeste aandacht. Aan de hand van het aantal vermeldingen kunnen we een ommekeer merken in de mentaliteit van deze krant. Aanvankelijk wordt Wassermann steevast redelijk positief – bijvoorbeeld als gekende Duitsche schrijver en dichter 417 – omschreven. Uit de berichtgeving over Wassermann kunnen we afleiden dat deze krant zijn joodse achtergrond “door de vingers” ziet, aangezien Wassermann een goed auteur was. Zo wordt deze vruchtbaarste Duitsche romanschrijver van Joodsche afkomst geprezen omdat hij een man [was]die de eigenaardigheden van zijn ras nooit heeft trachten te bemantelen. 418 Toch valt de nadruk op zijn joodse roots, die een negatieve houding hiertegenover impliceert, op. Er verschijnen echter vele positieve recensies over onder andere Wassermanns Lukardis en Casper Hauser of de Traagheid des Harten. Hij wordt geloofd voor zijn psychologisch inzicht. Naar aanleiding van Bula Matari vermeldt De Schelde dat Wassermann een boek van ongemeene beteekenis geschonken heeft. Dit boek neemt een voorname plaats in de wereldliteratuur in, volgens deze krant. Journalist HVP –die vindt dat het incident van den brandstapel niet overdreven mag worden – vindt het toch spijtig dat boeken van groote schrijvers als Jakob Wassermann, Franz Werfel en Stefan Zweig verbrand werden. 419 Enkele jaren later blijkt de toon echter omgeslagen, ook wat Wassermann betreft. In een artikel getiteld Wat is hedendaagsche Duitsche letterkunde haalt Helmut Rumpf uit: Het zijn niet die schrijvers die het land, dat ze in waarheid nooit als hun vaderland lief hadden, nu met leugen en haat trachten te bezoedelen; het zijn niet die werken, die vooral van internationalen of joodschen en niets van

417

De Schelde,3/01/1934, p.1 De Schelde,4/01/1934, p.1 419 De Schelde,26/07/1933, p.4 418

83

nationaal-Duitschen geest getuigen, zij allen, Zweig, Wassermann, Ludwig en hoe ze ook heeten mogen hebben vroeger geen bewijzen van hun Duitschen aard en karakter gegeven en toonen nu slechts haat tegenover dit ‘Deutschtum’. 420 In één zin blijkt het vroegere respect dat voor Wassermann gekoesterd bleek te worden, weggeveegd. Dit is na 1934 de enige vermelding van Wassermann in De Schelde/Volk en Staat. De reden voor de verminderde aandacht voor deze auteur na 1934 moet natuurlijk ook in zijn overlijden gezocht worden, maar toch merken we in deze laatste vermelding niets meer van de vroegere lof die hem zuinig werd toegekend. In het artikel over zijn dood werd zelfs nog vermeld dat het leven hem in het nationaal-socialistisch Duitsland onmogelijk gemaakt was, zodat hij wel naar het buitenland moest uitwijken. 421 Die berichtgeving was eerder neutraal, maar aangezien Wassermann in hetzelfde artikel bejubeld werd als een groot schrijver, was de toon toch niet grimmig. Een reden voor deze ommekeer – die we in een volgend hoofdstuk nog met andere voorbeelden zullen staven – kan gezocht worden in de financiering van deze krant door de Duitse overheid vanaf de tweede helft van de jaren ‘30. 422 Iedere maand ontving Volk en Staat 800 Rijksmark van Duitsland. Sommige bronnen beweren zelfs dat het om nog meer geld ging. 423 Ook Carl von Ossietzky, hier op een gedeelde zevende plaats, krijgt veel belangstelling, maar wel uitsluitend zeer negatieve. De vier artikelen waarin hij vermeld wordt, handelen allemaal over het feit dat hij in aanmerking komt om de Nobelprijs voor de vrede van 1935 te winnen. Volk en Staat is daar radicaal tegen. Ze vinden dat de landverrader Ossietzky deze prijs helemaal niet verdient. Deze artikelen verschenen eveneens in de tweede helft van de jaren ’30 en illustreren de radicalisering van Volk en Staat in die periode.

Vele van de andere emigrantenauteurs in deze “top tien” worden nooit in de context van een artikel dat specifiek aan hen gewijd is, vermeld. Zij komen gewoon voor in een opsomming van auteurs die bijvoorbeeld in het tijdschrift Die Sammlung opgenomen zijn. Ook wordt vermeld dat deze auteurs op “de zwarte lijst” van verboden boeken staan. Dit gebeurt zonder het meegeven van een waardeoordeel. Van Albert Einstein wordt in drie artikelen vermeld dat hij zijn Duitse nationaliteit kwijtraakt en dat er beslag gelegd wordt op zijn kapitaal. 424 Deze berichtgeving is relatief neutraal. In 1937 wordt zijn verbanning echter terecht genoemd door 420

Volk en Staat, 17/01/1937, p.1 De Schelde,3/01/1934, p.1 422 Bens, Els de De Pers in België. 423 Bens, Els de De Pers in België. 424 De Schelde,31/03/1934, p.1 421

, p.50 , p.50

84

Volk en Staat. 425 Einstein wordt voorgesteld als misleider van een ontredderd volk. Volk en Staat vindt dat als Einstein zijn land niet verdedigt – een land dat volgens deze krant op de koop toe in nood is – het maar normaal is dat Duitsland hem verbant. Ook dit getuigt van een radicalisering van Volk en Staat naarmate de oorlog dichterbij komt. Na 1935 wordt in deze krant geen enkele exilauteur nog positief voorgesteld, waar we voordien wél nog enkele eerder positieve berichten terugvonden. Zo verschijnt van de beroemde Thomas Mann in 1934 nog een beschikbare foto. 426 Erich Mühsam, die slechts één maal deze krant haalt, wordt wel met mededogen bejegend; Ook De Schelde trekt in juli 1934 zijn “zelfmoord” (aanhalingstekens aangebracht door De Schelde) in twijfel. 427 Salomon Debitzer, die ook slechts één maal vermeld wordt, krijgt dan weer slechte kritiek op zijn boek vol bitterheid Die Geistigen. 428

Als we nu ook voor De Schelde/Volk en Staat een kijkje nemen naar de auteurs die enkel hier vermeld worden, merken we onder andere de conservatieve zoon van Thomas Mann, Golo Mann, op. 429 Ook de apolitieke Franz Schoenberner wordt alleen hier vermeld. 430 We vinden ook communist Heinz Neumann terug in dit rijtje. Deze komt voor in een lijst van uitgeweken Duitsche vooraanstaanden 431 en wordt dus niet in het linkse Vooruit vermeld.

We kunnen besluiten dat De Schelde/Volk en Staat in de jaren 1933 en 1934 nog enige positieve aandacht voor emigrantenauteurs heeft. Daarna komen ze nog nauwelijks aan bod. Van de 39 artikelen met expliciete naamsvermelding van emigrantenauteurs, werden er maar zeven in de jaren 1935, 1936, 1937, 1938 en 1939 gepubliceerd. De bespreking van de emigrantenauteurs in deze zeven artikelen is steevast negatief.

2. Persoonlijke aandacht/ betrokkenheid kranten 2.1. Expliciete naamsvermelding Van de 694 relevante artikelen die ik voor het Excel-bestand geselecteerd heb, vermelden er – zoals reeds hierboven vermeld- 362 emigrantenauteurs bij naam. De spreiding van die

425

Volk en Staat,, 15/01/1937, p.1 De Schelde, 18/06/1934, p.5 427 De Schelde, 16/07/1934, p.3 428 De Schelde, 19/03/1934, p.2 429 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 430 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 476 431 De Schelde, 27/08/1933, p.1 426

85

artikelen over de kranten lezen we af uit tabel 2, die we gemakkelijkheishalve nogmaals weergeven.

V Aantal artikelen met 221

S

HLN

Sch/VeS

Totaal

52

50

39

362

138

85

149

694

naamvermelding emigrantenauteurs Aantal artikelen

322

ivm emigrantenliteratuur Verhouding

69,6 % 37,7 % 58,8 %

26,2 %

geselecteerde artikelen van deze krant/ artikels met naamvermelding Tabel 2: spreiding artikelen met expliciete naamvermelding emigrantenauteurs over de 4 kranten

Een eerste conclusie dringt zich hier reeds op. We kunnen zien dat hoewel voor de krant De Schelde/Volk en Staat 149 relevante artikelen geselecteerd werden, slechts een vierde hiervan rechtstreeks emigrantenauteurs bij naam vernoemt. Hieruit kunnen we afleiden dat er veel van de relevante artikelen niet rechtstreeks de problematiek van concrete emigrantenauteurs zullen bespreken, maar veeleer algemene thema’s met betrekking tot deze problematiek zullen aansnijden. Bij deze krant werden als ‘relevante artikelen’ ook vaak artikelen geselecteerd die – zo bleek na lectuur – een indicatie waren voor een grotere sympathie voor ‘gewone’ Duitstalige auteurs ten nadele van hun verbannen collega’s. Bij de Vooruit is de persoonlijke benadering en benoeming van de auteurs dan weer het grootst. Deze persoonlijkere benadering van concrete gevallen uit zich, zo blijkt uit lectuur van de artikelen, veelal in een meer emotioneel-verbonden woordenschat. Bij 116 van de 322 artikelen en dus in 36,6 % van de Vooruit-artikelen vielen overduidelijke “kleurwoorden” op te tekenen. De term ‘kleurwoord’ plakte ik op woorden die duidelijk de subjectieve mening van de journalist verraden met betrekking tot het thema ‘emigrantenliteratuur’ of aanverwante thema’s. Alle kleurwoorden die ik in Vooruit optekende drukten sympathie uit voor de lotgevallen van de verbannen auteurs of kwamen voor in de context van het spuien van kritiek op het Duitse regime. Van die 116 artikelen met kleurwoorden vermelden er 95 expliciet de naam van 86

emigrantenauteurs. Anders gezegd komen in zo’n 43% van de artikelen in Vooruit die één of meerdere auteurs bij naam vernoemen, kleurwoorden voor. Zo beschrijft journalist G.V.H Heinrich Mann, – één van de belangrijkste Duitse auteurs van de jaren ’30 – in De Vooruit van 5 maart 1933 als ‘één der eerste slachtoffers van het Hitleriaansch schrikbewind’. 432 Hij dicht Heinrich Mann verder eigenschappen als manhaftigheid, koelbloedigheid, onverschrokkenheid en beheerstheid toe. Nog vele andere voorbeelden kunnen deze betrokken en persoonsgerichte journalistieke stijl die ik vaak in Vooruit optekende illustreren: Zo bericht wederom G.V.H. over de ‘gruweldaden’ 433 waar onder andere Ernst Toller, Heinrich Mann, Lion Feuchtwanger en Albert Einstein het slachtoffer van werden. Het betreft hier onder andere het in brand steken van Tollers huis door de nazi’s. Hij vermeldt ook dat er in Duitsland van ‘barbaarsche vervolgingen’ sprake is. Van afstandelijke berichtgeving is hier geen sprake. De verschillende specifieke journalistieke stijlen worden in een volgend hoofdstuk behandeld.

Bij De Standaard vielen in totaal een 25 artikels met kleurwoorden op te tekenen, zijnde 25,5% van alle geselecteerde Standaard-artikelen. In Het Laatste Nieuws vinden we op de 85 geselecteerde artikelen er een tiental met expliciete kleurwoorden in terug. Dit is ongeveer 11% van de relevante HLN-artikelen. In De Schelde/Volk en Staat vallen een dertigtal artikelen op een totaal van 149 (of zo’n 20%) met kleurwoorden op te tekenen. Deze kleurwoorden zijn echter van een totaal ander kaliber dan deze die we in Vooruit terugvinden. Op de kleurwoorden wordt ook verder dieper ingegaan. Hier is het vooral van belang te onderstrepen dat er een rechtevenredige relatie waar te nemen valt tussen de frequentie van het subjectieve woordgebruik in De Vooruit, en de frequente expliciete vermelding van emigrantenauteurs bij naam. Vooruit is duidelijk het meest van de vier kranten betrokken bij de concrete persoonlijke problematiek van de emigrantenauteurs.

2.2. Foto’s of illustraties.

Ook het illustrerende fotomateriaal bij de artikelen kan een indicatie zijn van wie of wat door de krant belangrijk geacht wordt en blijk geven van een al dan niet meer ‘persoonlijkere’ benadering van de emigrantenauteurs. Door middel van foto’s konden de krantenlezers zich 432 433

Vooruit, 5/03/1933, p.8 Vooruit, 2/04/1933, p.8

87

immers concrete gezichten of taferelen voorstellen bij gebeurtenissen waarover ze geïnformeerd werden. Om de foto’s bij de gelezen artikelen beter te kunnen interpreteren heb ik me de vragen gesteld 434: “Wat wordt afgebeeld?” en “Hoe wordt dit onderwerp afgebeeld?” Hierbij rekening houdend met mise-en-scène, grafische aspecten, beelduitsnede en perspectief. Verder heb ik me ook telkens afgevraagd wat net niet afgebeeld werd en wat de precieze doelstelling van de afbeelding kon zijn. Ik hield bij de analyse uiteraard ook de toenmalige technische mogelijkheden en kennis omtrent fotografie in het achterhoofd.

Vooruit

De

HLN

Standaard

De

Totaal

Schelde/Volk en Staat

Aantal foto’s

144

17

33

6

197

Aantal

103

17

27

4

151

32%

13,3%

31,8%

2,7%

21,8%

72

9

8

1

90

22,4%

6,5%

9,4%

0,7%

13%

verschillende artikelen met foto’s % van de geselecteerde artikelen die met één of meerdere foto’s geïllustreerd zijn. Aantal foto’s die duidelijk 435 een emigrantenauteur 436 afbeelden % van de geselecteerde

434

Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, p.6467 435

Foto’s die deze persoon als onderwerp hebben Hierbij worden ook foto’s gerekend die meerdere emigrantenauteurs voorstellen die toch duidelijk herkenbaar zijn en bij naam worden vernoemd in het onderschrift 436

88

artikelen die duidelijk een emigrantenauteur afbeelden Aantal

33

8

6

1

verschillende gefotografeerde emigrantenauteurs Tabel 10: spreiding geïllustreerde artikels over de vier kranten

We maken uit bovenstaande tabel op dat algemeen 21,8% van de relevante artikelen geïllustreerd worden door foto’s. Het Laatste Nieuws en Vooruit hebben gemiddeld de meeste foto’s bij artikelen die (on)rechtstreeks de problematiek van emigrantenauteurs aansnijden. De Schelde/Volk en Staat en De Standaard zitten onder dit gemiddelde. Zo illustreert De Schelde/Volk en Staat zijn artikelen die betrekking hebben op emigrantenliteratuur slechts in 2,7% van de gevallen met een foto. Hierbij moet worden opgemerkt dat algemeen gezien in deze krant bitter weinig foto’s voorkwamen in de onderzochte periode. In de rubriek ‘de wereld van het witte doek’ kwamen foto’s wel frequent voor, maar andere thema’s werden maar sporadisch geïllustreerd met beeldmateriaal. Als we kijken naar het aantal emigrantenauteurs dat duidelijk met foto wordt afgebeeld bij een artikel, steekt de Vooruit er met kop en schouders bovenuit. Op zekere afstand wordt deze krant gevolgd door Het Laatste Nieuws en De Standaard. De Schelde/Volk en Staat heeft amper een aandeel in de afbeelding van emigrantenauteurs.

2.2.1 Inhoud foto’s In Vooruit worden heel wat verschillende emigrantenauteurs met een foto afgebeeld. 437 Maar liefst 72 foto’s beelden een verbannen auteur af. Verder is Vooruit ook de enige krant die een foto van de boekenverbranding in de krant opneemt. 438 We merken op dat Het Laatste

437

Albert Einstein, Alfred Döblin, Anna Seghers, Arnold Schönberg (componist, schreef ook enkele essays en artikelen), Arhur Schnitzler, Bernard von Brentano, Bertold Brecht(2), Bodo Uhse, Carl Sternheim, Thomas Mann, E.E.Kisch, Else lasker-Schüller, Erich Maria remarque, Erich Mühsam, Ludwig Renn (2), Erich Kästner (2), Ernst Glaeser, Ernst Toller, Felix Fechenbach, Joseph Roth, Heinrich Mann, Heinz Liepmann, Hermann Wendel, Theodor Plivier, Klaus Mann, Kurt Tucholsky (2), Alfred Kerr, Lion Feuchtwanger (3), Max Liebermann, Alfred Polgar, Robert Musil, Georg Bernhard, Magnus Hirschfeld, 438 Zie Bijlage 8

89

Nieuws, dat in vergelijking met Vooruit ongeveer evenveel procent van zijn artikelen in verband met emigrantenliteratuur met foto’s illustreerde, in verhouding, veel minder concrete (gezichten van) emigrantenauteurs afbeeldt. Het Laatste Nieuws beeldt bijvoorbeeld eerder een personage uit een gerecenseerd boek af 439, of geeft de voorkeur aan het afbeelden van een gebouw 440. Ook bespreekt deze krant in verhouding tot de Vooruit veel meer ‘gewone Duitse schrijvers’ die eveneens op foto-aandacht kunnen rekenen in de artikelen waar Duitstalige literatuur in het algemeen besproken wordt. Zo wordt bij een artikel dat onder andere Emil Ludwigs werk Goethe, Geschichte eines Menschen bespreekt, er de voorkeur aan gegeven het Goethe-gedenkteken te Berlijn af te beelden. 441 Slechts 1 foto op ongeveer 3,4 relevante foto’s in Het Laatste Nieuws beeldt daadwerkelijk een emigrantenauteur af. Ook bij De Standaard merken we dat de verhouding tussen geïllustreerde relevante artikelen en relevante artikelen die een specifieke emigrantenauteur afbeelden ongeveer 2 op 1 is, waar die verhouding bij de Vooruit amper 1,4 op 1 is. Ook bij De Standaard moet hiervoor als voornaamste reden de aandacht voor ‘gewone’ of klassieke Duitse auteurs opgegeven worden in ‘gemengde artikelen.’ 442 Zo verkiest De Standaard bij een artikel waarin zowel Rilke, Stefan George en Hugo von Hofmannsthal worden vernoemd, een buste van Rilke als afbeelding te plaatsen, 443 daar hij het hoofdonderwerp van dit artikel is en de anderen slechts vernoemd worden.

Vooruit

Bij Vooruit vinden we bij artikelen die relevant zijn dus het grootste aantal foto’s van daadwerkelijke emigrantenauteurs terug. Dit illustreert wederom de ‘persoonlijkere’ aanpak van de Vooruit die ook uit de lectuur van de artikelen blijkt. Als emigrantenauteurs afgebeeld worden, gebeurt dit meestal onder de vorm van portretfoto’s van alleen de buste. De auteurs werden van redelijk dichtbij op de gevoelige plaat vastgelegd en tonen zelden emotie. Veelal wordt dezelfde foto van een auteur bij verschillende artikelen gebruikt met ertussen soms een tijdsspanne van jaren. Een foto van Heinrich Mann vinden we bijvoorbeeld verschillende malen terug en is ook dezelfde als diegene die we in Het Laatste Nieuws aantreffen bij een 439

Zoals bijvoorbeeld in: Het Laatste Nieuws, 27/12/1934, p.9 zoals bijvoorbeeld in: Het Laatste Nieuws, 18/02/1932, p.9 waar het Goethe-huis te Frankfurt Am Main afgebeeld staat in een artikel waar eveneens Thomas Mann in wordt vermeld 441 Het Laatste Nieuws, 11/02/1932, p.9 442 Hiermee worden artikelen bedoeld die zowel emigrantenliteratuur als ‘gewone’ Duits(talig)e literatuur bespreken 443 De Standaard, 9/01/1937, p.12 440

90

artikel over deze auteur. Ook van Alfred Kerr, Ludwig Renn, Erich Mühsam, Alfrede Döblin en Thomas Mann duikt eenzelfde foto doorheen de krant verschillende malen op. In de toenmalige context van een geringere toegankelijkheid tot beeldmateriaal, is dit echter normaal. Wanneer dan wel een nieuwere foto in de krant verschijnt, wordt dit soms ook uitdrukkelijk meegegeven. Zo staat onder een foto bij een artikel over Thomas Mann te lezen: De jongste foto van Thomas Mann opgenomen in zijn werkkamer te Küsnacht, bij Zürich. 444 Heel zelden worden ook niet-georkestreerde foto’s in de krant opgenomen, zoals bijvoorbeeld een foto van een lachende Heinrich Mann in gezelschap van André Gide. 445 Sommige auteurs worden ook afgebeeld door middel van een tekening (zoals bijvoorbeeld Erich Kästner 446) of door middel van een afbeelding van een beeldhouwwerk (zoals bijvoorbeeld bij Berthold Brecht twee maal gebeurt).

Bij pure literaire recensies gebeurt het ook in Vooruit dat de voorkeur wordt gegeven aan een foto van een boekpersonage, zoals aan Stanley of Erasmus bij de recensies van respectievelijk Wassermanns “Bula Matari” 447 en Stefan Zweigs “Erasmus” 448. Dan lijkt Vooruit zich enkel voor de inhoud van het boek en de schrijverskwaliteiten van de betreffende auteur te interesseren. Het is hier minder de bedoeling de auteur zelf te belichten. Het aantal recensies is echter wel veel minder omvangrijk dan het aantal aanklachtartikelen met afgebeelde emigrantenauteurs. Veel auteurs zoals onder andere Lion Feuchtwanger, Alfred Döblin, Thomas Mann, Heinrich Mann of Klaus Mann worden met een foto weergegeven naar aanleiding van een artikel over hun verjaardag of een voorstelling van een nieuw boek. Joseph Roth wordt afgebeeld naar aanleiding van zijn overlijden 449 maar dezelfde foto siert ook een aanklachtartikel over censuur door de Belgische regering. 450 Het feit dat het bericht over Roths overlijden op de tweede pagina van de krant gedrukt staat, vergezeld van een foto, wijst op het belang dat Vooruit aan dit feit hechtte. In Vooruit worden soms ook zomaar beschikbare foto’s of portretten van emigrantenauteurs in de krant opgenomen, zonder dat er een aanleiding voor is. Zo vinden we ‘Een mooi portret 444

Vooruit, 8/03/1936, p.8 Vooruit, 29/03/1936, p.8 446 Vooruit, 19/02/1933, p.8 447 Vooruit, 27/08/1933, p.8 448 Vooruit, 12/05/1935, p.8 449 Vooruit, 29/05/1939, p.2 450 Vooruit, 31/05/1939, p.1 445

91

van ALBERT EINSTEIN door den Duitschen schilder Emil Orlik’ 451 terug in de Vooruit van 9 april ’33, zonder dat dit portret vergezeld wordt van een artikel. Dergelijke foto’s zonder enige informatieverstrekking vinden we niet terug bij de andere kranten.

Case-studie : Vooruit klaagt aan door middel van fotomateriaal: afbeeldingen van Erich Mühsam en Carl von Ossietzky. 452

De foto’s die worden afgebeeld dienen soms ook tot meer dan louter illustratie. Ze vormen in sommige gevallen ‘bewijzen van wantoestanden’ of echte aanklachten. Omdat het illustratief materiaal in Vooruit nogal omvangrijk is pikken we er één situatie uit waar Vooruit naast artikelen ook foto’s aan besteedt: de situatie van auteurs in concentratiekampen. De twee specifieke personen die dergelijke wantoestanden ondergingen en tevens in Vooruit afgebeeld staan in die context zijn auteur Erich Mühsam en journalist Carl von Ossietzky. Mühsam werd – net zoals vele anderen – de dag na de Rijksdagbrand opgepakt en naar het concentratiekamp Oranienburg overgebracht waar hij in 1934 overleed. 453 Sommige artikels berichten over zijn zelfmoord, anderen beschuldigen de nationaalsocialisten dan weer van ‘rechtstreekse’ moord. Ook von Ossietzky werd op diezelfde 28ste februari 1933 opgepakt en naar een concentratiekamp gebracht. In Vooruit verschijnen in de onderzochte periode maar liefst vijf foto’s waarop Mühsam afgebeeld staan. De laatste vier malen dat dit gebeurt, betreft het telkens dezelfde foto. De foto’s spelen een actievere rol dan louter illustratie. De afgebeelde foto’s dragen er toe bij dat de lezers zich meer betrokken voelen bij deze geslagen, geschopte, vernederde en uiteindelijk “vermoorde” persoon. Onder een foto die in oktober ’33 een artikel over het werk van Mühsam vergezelt 454 staat het onderschrift: Zes personen: zes misdaden van het Hitler-regiem. Staande: Erich Mühsam, A.Granach, E. Gumbel, Viktor Fraenkl. Zittend: Heinrich Mann en Dr.A. Freymuth. Deze foto, zo vernemen we uit bijhorende tekst, werd enkele jaren vóór 1933 door de fotograaf Sasha Stone genomen te Berlijn na een toneelvoorstelling van Piscator. Vogens Vooruit spreekt deze foto boekdelen: Deze foto werpt een schel licht op den cultureelen noodtoestand, waarin Duitschland sedert het Hitlerregiem nog dieper is 451

Vooruit, 19/04/1933, p.8 Zie ook: Bijlage 7 453 Vooruit, 16/09/1934, p.8 454 Zie Bijlage 7, figuur 1; in: Vooruit, 29/10/1933, p.8 452

92

geraakt. 455 Dan volgt een beschrijving van het onrecht dat de afgebeelde personen ondertussen werd aangedaan. Dit artikel krijgt door deze foto een extra dimensie. Zo citeert het onder andere Mevrouw Erich Mühsam die beschrijft hoe ze haar in elkaar geslagen, tanden- en baardloze man bij een vorig bezoek amper herkende. Als de lezersblikken dan kunnen afdwalen naar de afgebeelde Mühsam in betere tijden, wordt het tafereel vanzelfsprekend al aangrijpender. In juli 1934 verschijnt een artikel naar aanleiding van de zelfmoord van Mühsam in het concentratiekamp. 456 Het artikel beschrijft enkele gruwelijkheden waaraan Mühsam blootgesteld werd. De bijhorende foto 457 versterkt ook hier weer de identificatiemogelijkheden van de lezer met deze mishandelde persoon. De portretfoto toont de bebaarde Mühsam die recht in de lens kijkt. Het lijkt alsof hij een blauw oog heeft – maar uit andere foto’s 458 van Mühsam blijkt dat hij altijd met dergelijke wallen rond de oogkassen gefotografeerd werd, zelfs al vóór 1933. Deze donkere rand rond zijn oog – die op deze foto vooral links aanwezig is – geeft hem echter iets meelijwekkends. De woorden in het artikel worden door de aanwezigheid van deze foto zeker versterkt. Dezelfde foto wordt ruim twee maanden later nog eens gebruikt bij een artikel dat de oprichting van het Erich Mühsam-fonds door Parijse letterkundigen aankondigt. 459 Dit fonds –in het leven geroepen door Mevrouw Mühsam – had tot doel de in het Derde Rijk opgesloten politieke gevangenen –zoals bijvoorbeeld Carl von Ossietzky – te redden. 460 In het artikel, dat onder andere als doel had vele inschrijvingen voor het fonds te verwerven, worden wederom enkele gruwelijkheden die de schrijver te beurt vielen beschreven. Ook hier draagt de foto opnieuw tot de overtuigingskracht van het artikel bij. Verder wordt een ander aanklachtartikel onder de vorm van een open brief aan de hollandsche gedelegeerden op het Pen-club kongres te Barcelona 461 andermaal door dezelfde foto vergezeld. Ook een afbeelding van Ludwig Renn prijkt naast dit artikel. Deze open brief kwam in Vooruit naar aanleiding van de afwijzing door Mevrouw Top Van Rijn-Naeff van Klaus Manns motie tegen de behandeling van Duitse schrijvers onder het

455

Vooruit, 29/10/1933, p.8 Vooruit, 15/07/1934,p.8 457 zie Bijlage 7: Figuur 2 458 dit zien we onder andere ook bij figuur 1 in Bijlage 7 459 Vooruit, 16/09/1933, p.8 460 André Gide, Henri Barbusse en Aragon in: Vooruit, 16/09/1934, p.8 461 Vooruit, 2/06/1935, p.8 456

93

Hitlerregime. 462 Zij was de enige die Manns motie afwees te Barcelona. Een jaar na Mühsams dood siert wederom dezelfde foto het herdenkingsartikel Op den sterfdag van Erich Mühsam 463. In dit artikel wijst Vooruit erop dat De heroïsche strijd tegen onrecht en onderdrukking die de dichter Mühsam tot zijn laatste levensdagen voerde […]ons de verplichting op[legt] onzen strijd voor de invrijheidsstelling van Carl von Ossietzky, Hans Litten, Carlo Mierendorf, Cabbalero, Thälmann en tienduizenden anderen zoo krachtig mogelijk te voeren, niets onbeproefd te laten en steeds nieuwe middelen te verzinnen om de aandacht der wereld op hun lot te vestigen. Ook hier worden vreselijke martelingen die Mühsam ondergaan zou hebben beschreven en wijst de foto op de betrokkenheid die Vooruit ervaart en wil delen met zijn lezers. Van von Ossietzky vinden we één afbeelding 464 terug in Vooruit, naar aanleiding van zijn kans om de Nobelprijs voor de vrede te winnen. Von Ossietzky is te zien tussen enkele medegevangenen in het concentratiekamp. Hij wordt op de foto aangeduid met een kruisje op zijn borst. Links op de foto staat een persoon die waarschijnlijk kampbewaker is en een strenge indruk maakt. Als onderzoeker moet je je er echter van vergewissen dat jouw interpretatie van beeldmateriaal, niet dezelfde kan zijn als diegene van de lezers van deze krant in maart 1936. Des te meer omdat wij reeds weten hoe het concentratiekampavontuur van von Ossietzky afloopt, namelijk met zijn dood in 1938 in een ziekenhuis, tengevolge van de jarenlange doorstane ontberingen. Misschien percipiëren mensen nu foto’s uit concentratiekampen met kampbewakers op een andere manier doordat we nu echt uitgebreid weten welke wantoestanden er in dergelijke kampen vooral tijdens WOII voordeden. Het laatste deeltje van een zin in het onderschrift verraadt echter wel de afkeer van de journalist jegens het Hitlerregime en zijn dienaars: … in het koncentratiekamp, waar de Hitleriaansche folteraars hem sedert drie jaar opgesloten houden.

Uiteraard vonden we ook foto’s van ‘gewone’ of nationaalsocialistische auteurs of persoonlijkheden terug. We merken een groot verschil op tussen het afbeelden van dergelijke personen in Vooruit en het afbeelden ervan in de andere drie kranten. In Vooruit gebeurt dit altijd bij een aanklagend of spottend artikel. Zo vonden we foto’s van de dichter Hans Heinz Ewers, Knut Hamsun, Goebbels en Hitler terug bij deze relevante artikelen, maar steevast zijn

462

Vooruit, 2/06/1935, p.8 Vooruit, 7/07/1935,p.8 464 zie Bijlage 7: Figuur 3 in:Vooruit, 1/03/1936,p.8 463

94

deze artikelen net geen scheldtirades. Er worden ook negatieve kleurwoorden in de bijschriften gebruikt, zoals: De beeldhouwer Rudolf Belling waarvan de laffe houding zoo kernachtig door heinrich mann gehekeld wordt 465. Andere foto’s in Vooruit die Hitlersympathisanten afbeelden worden dan weer gepubliceerd om de snel veranderende wereld en perceptie aan te duiden. 466 Ook spotprenten worden in Vooruit opgenomen.Zo wordt na de boekenverbranding een karikatuur van Hitler –als lachende duivel achter een stapel brandende boeken- in Vooruit opgenomen. 467 Terwijl Vooruit zeker een echte foto van Goebbels voorhanden heeft om te publiceren, verkiezen ze er toch voor een karikatuur van hem af te beelden bij een artikel over de literatuur in het Derde Rijk. 468 Ook wordt in Vooruit bijvoorbeeld fel van leer getrokken tegen de Duitse schrijver Gerhart Hauptmann. Hij wordt vaak als verrader voorgesteld. Vooruit meent dat hij tot de knechtenliteratuur […] is afgedaald 469en beschrijft hem als een litterair [sic] ten onder gaande grijsaard. Spottend deelt de Vooruit-journalist mede: Ook in het vat Gerhart Hauptmann woont een God: de God Konjunktuur. In september 1934 wordt in deze context een honend artikel over Hauptmann gepubliceerd in Vooruit, vergezeld van een spotprent. 470 De karikatuur toont ons Gerhart Hauptmann die een harp in de vorm van een hakenkruis bespeelt. “De gouden harp” was een werk van Hauptmann en met deze prent – overgenomen uit de Weense Arbeiterszeitung – illustreert Vooruit zijn weerzin over het geflirt van Hauptmann met het nieuwe Duitse regime. Deze afbeeldingen gaan dus verder dan louter illustratie of informatie. Dit zijn regelrechte aanklachten. Deze spotprenten of karikaturen met betrekking tot dit thema illustreren de combatantere houding –die ook al deels uit sommige gewone foto’s bleek – van Vooruit die we ook in de journalistieke schrijfstijl opmerken. Verder volgt een analyse van de schrijfstijl van de afzonderlijke journalisten.

De Standaard

Bij De Standaard vinden we per artikel nooit meer dan 1 foto terug. De emigrantenauteurs die we met hun afbeelding terugvinden zijn Thomas Mann, Jacob Wassermann, Lion Feuchtwanger, Bruno Walter, Stefan Zweig, Joseph Roth, Emil Ludwig en Ernst Toller. Roth 465

Vooruit, 12/11/1933, p.8 Zie Bijlage 6, Figuur 2. 467 Zie afbeelding p.1 masterproef(in: Vooruit, 13/05/1933, p.1 “Het duitsche “Beschavingsvuur” laait alderwege! (naar een teekening van Funke Küpper in “Het Volk” van Amsterdam.) 468 Zie Bijlage 6, Figuur 1, in: Vooruit, 19/03/1933, p.8 469 Vooruit, 9/09/1934, p.8 470 Zie: Bijlage 6, Figuur 31 466

95

en Ludwig kunnen elk rekenen op 2 foto’s in de krant. Roth prijkt sowieso in de top 10 van meest vermelde emigrantenauteurs in De Standaard op de 7de plaats en deze twee foto’s 471 illustreren nogmaals de grote aandacht die deze krant aan hem besteedt. De Standaard kon duidelijk zijn bekering tot het Christendom appreciëren, daar ook in deze twee artikelen Roths christelijke overtuiging vernoemd en geprezen wordt. Zo neemt De Standaard een interview met Roth uit het katholiek orgaan “De Tijd” over, waarin Roth zichzelf te ‘vroom’ acht om een ‘Leven van Jezus’ te schrijven. Het tweede geïllustreerde artikel over Roth verschijnt naar aanleiding van zijn overlijden en kan als een ‘Ode aan Joseph Roth’ opgevat worden. Opvallend is dat ook hier twee maal dezelfde foto gebruikt wordt, terwijl er toch 4 jaar tussen het verschijnen van beide artikelen zit. Ook bij Vooruit merkten we het veelvuldig gebruik van eenzelfde foto reeds op. De foto van Wassermann wordt in het artikel opgenomen dat verschijnt ter kennisgeving van zijn overlijden. Ook Ernst Toller wordt afgebeeld naar aanleiding van zijn ‘dramatische dood’ in mei 1939. De Standaard laat bij deze zelfmoord de kans echter niet onbenut redelijk betuttelend uit de hoek te komen en komt tot de conclusie dat de afwezigheid van geloof bij Toller één van de oorzaken van deze wanhoopsdaad moet zijn. 472 Deze uitlatingen passen duidelijk in de ‘opvoedende’ en ‘paternalistische’ rol die de kranten zich tijdens het interbellum aanmaten. 473 Er wordt helemaal niet gerefereerd naar de Duitse politieke situatie als mogelijke oorzaak. Dit is een tendens die we bij De Standaard naar het einde van het interbellum wel meer opmerken; nl.dat de krant zich minder negatief jegens Duitsland opstelt. Hierop gaan we dieper in bij de verdere inhoudelijke analyse. Lion Feuchtwangers foto wordt in de krant opgenomen ter ere van zijn 50ste verjaardag. Hij wordt geprezen als Een der meest gelezen romanschrijvers van onzen tijd. 474 Een verdere opvallende artikel- en fotokeuze is deze van Jakob Kneipp, een Zuid-Duitsch volksschrijver. 475 De journalist Schmidt-Laudy geeft aanvankelijk toe dat de “Blut und Boden”-verheerlijkende literatuur in “Hitlerland” omvangrijk maar pover van kwaliteit is. Kneipp is hier echter volgens De Standaard een uitzondering op, des te meer omdat hij het katholicisme niet als een probleem behandelt. Hier speelt duidelijk de katholieke strekking waartoe De Standaard mag gerekend worden een rol in de extra aandacht die naar deze auteur gaat in de vorm van een foto. De journalist doet gretig mee met het spuien van kritiek op de 471

De Standaard, 25/05/1935, p.10 en De Standaard, 3/06/1939, p.10 De Standaard, 27/05/1939, p.10 473 Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, p.47 474 De Standaard, 14/07/1934, p.4 475 De Standaard, 20/03/1937, p.10 472

96

vele literatuur die ontstond na de censuur in Duitsland, maar stelt de katholiekgetinte werken van Kneipp erboven. Kneipps literaire prestaties mogen dan nog beter geweest zijn dan die van andere Duitse auteurs – in Het Laatste Nieuws wordt Hampit de Jager ook positief gerecenseerd –, voor De Standaard speelt hier duidelijk de nadruk op het katholieke in zijn werk de hoofdrol. In deze context kunnen we ook het artikel met als titel Het probleem der “ontaarde”kunst. De macht der artistieke bezieling. bespreken. 476 De foto die bij dit artikel geplaatst wordt, verraadt wederom de katholieke strekking van de Vooruit. Het artikel is kritisch voor Duitsland en klaagt de tentoonstelling Ontaarde kunst die in Duitsland loopt aan. De foto die dit artikel siert, draagt volgend onderschrift: Ernst Barlach: Lezende Monniken, een houtplastiek dat in Duitschland ook al doorgaat voor “ontaarde” kunst. Onrechtstreeks kunnen we hieruit de mening van De Standaard aflezen : Wat in Duitsland gebeurt is erg, maar vooral het feit dat ook katholieke kunstuitingen als ‘ontaarde kunst’ worden voorgesteld, stoot ons tegen de borst.

Het Laatste Nieuws Het Laatste Nieuws drukt twee maal een foto van Emil Ludwig 477 en twee maal een afbeelding van Stefan George af. Stefan George vierde zijn 60ste verjaardag in 1933 en overleed kort daarop. Dit lijken – na interpretatie van de onderschriften – de redenen waarom hij in deze krant twee maal afgebeeld staat. Al uit een vorig hoofdstuk bleek dat Emil Ludwig in Het Laatste Nieuws op veel belangstelling mocht rekenen. Het Laatste Nieuws koppelt aan de geïllustreerde artikels echter geen oordeel over de Duitse situatie, hoewel die wel aan bod komt in deze twee artikels. Ludwigs idee over de ‘onvermijdelijke’ oorlog wordt wel meegegeven. Er wordt dus wel aandacht aan Ludwigs mening besteed. Hij wordt afgebeeld zittend in een stoel en maakt een belezen indruk. Ook een derde artikel over Emil Ludwig, wordt met een foto geïllustreerd. De afgebeelde op foto is echter niet Ludwig maar de journalist die Ludwig interviewde, Kees van Hoek. 478 Verder wordt ook – net zoals in Het Laatste Nieuws– het artikel Bij het overlijden van Jacob Wassermann

479

gesierd met een foto

van de overleden auteur. Ook Heinrich en Thomas Mann mogen rekenen op een foto in een artikel dat onder meer hun politieke standpunten en literaire kwaliteiten vergelijkt. En ook Einsteins aankomst in Antwerpen wordt door middel van beeldmateriaal weergegeven in Het 476

De Standaard, 16/10/1937, p.10 Het Laatste Nieuws, 29/05/1934, p.10 en Het Laatste Nieuws, 5/07/1938, p.9 478 Het Laatste Nieuws, 28/06/1938, p.9 479 Het Laatste Nieuws, 4/01/1934, p.9 477

97

Laatste Nieuws. Een foto van de in 1922 overleden Walter Rathenau 480 – die eveneens op de Duitsche ‘zwarte lijst’ kwam te staan – siert een groot artikel dat zich verwondert over de vervolgingen die blijkbaar zelfs “tot na den dood” plaatsvinden. 481 Rathenau wordt afgebeeld in mooi kostuum en hoge hoed. Het feit dat Rathenau hier wordt afgebeeld –en geen andere of nog levende emigrantenauteur – moet misschien gezocht worden in de liberale strekking 482 waartoe Het Laatste Nieuws mag gerekend worden. De liberale joodse Rathenau –toenmalig minister van Buitenlandse Zaken- werd op 24 juni 1922 vermoord door extreemrechtse officieren. Vooraleer hij minister werd, was hij een belangrijk industrieel in het Duitse zakenleven. 483 In hetzelfde artikel worden eveneens Thomas mann, Heinrich mann, Ludwig Renn, Stefan Zweig, Remarque, Kurt Pinthers en vele anderen genoemd. Toch valt de keuze voor de afbeelding hier op de liberale Rathenau. Bij een recensie over Stefan Zweigs Triomf en Tragiek van Erasmus van Rotterdam 484 wordt de voorkeur gegeven aan een afbeelding van de schrijvende Erasmus in de plaats van aan een foto van de auteur. Dit illustreert de vooral literaire interesse die in Het Laatste Nieuws vaak primeert op de persoonlijke interesse. Op andere illustraties worden overleden Duitse schrijvers –zoals Goethe – afgebeeld, en ook enkele nog levende, zoals Hermann Stehr en Felix Dahn, wat de aandacht van Het Laatste Nieuws voor de ‘gewone’ Duitse literatuur illustreert.

De Schelde/Volk en Staat

De Schelde/Volk en Staat drukt in juni 1934 een foto van Thomas Mann af op bezoek in New York. 485 Het onderschrift luidt: De beroemde Duitsche schrijver, vereerd met een Nobelprijs, bezoekt thans Amerika, in gezelschap van zijn gade. Dit is de enige foto van een emigrantenauteur die in deze krant verschijnt. Er wordt verder niet naar een politiek kader gerefereerd. Alleen de literaire persoon Thomas Mann wordt hier opgevoerd. Hierbij moet opgemerkt worden dat Thomas Mann in die periode door de krant Vooruit eerder negatief bejegend wordt, daar hij zich – in tegenstelling tot zijn broer Heinrich – niet duidelijk tégen

480

deze werd wegens zijn overlijden in 1922 uiteraard niet tot de emigrantenauteurs gerekend. Het Laatste Nieuws, 2/05/1933 482 Bens, Els de De Pers in België. p.309 483 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950.” Stuttgart : Metzler, 1978-2006. Band 1,1: Die Mentalität der Weimardeutschen. Die “Politisierung” der Intellektuellen. p..254, p.445,p.452 481

484 485

Het Laatste Nieuws, 27/12/1934 p.9 De Schelde, 18/06/1934, p.5

98

het Hitlerregime uitspreekt en zich eerder wat op de achtergrond houdt in het publieke debat dat de vervolgingen in het nieuwe Duitsland aanklaagt. In 1934 ontving De Schelde ook nog geen subsidies van de Duitse overheid, wat tevens de afbeelding van deze emigrantenauteur kan verklaren. De andere artikelen met foto’s van deze krant werden eerder in het Excel-bestand opgenomen om het duidelijke doodzwijgen van deze problematiek door de krant aan te geven. Het zijn foto’s van Hitler tijdens de Bayreutsche Feestspelen en afbeeldingen van de in deze krant opgehemelde 18de tot 19de-eeuwse nationalistische dichter Heinrich von Kleist.

Algemeen

Algemeen merken we dat overleden auteurs steevast meer afgebeeld worden dan hun nog levende collega’s. Belangrijke auteurs mogen ook vaak naar aanleiding van hun verjaardag of de voorstelling van een nieuw werk een artikel met foto in de krant verwachten. Verder komt de foto-aandacht voor emigrantenauteurs grotendeels overeen met de algemene aandacht voor een bepaalde auteur in de respectieve kranten: de meest vermelde auteurs krijgen de meeste afbeeldingen in de krant.

2.3 Betrokkenheid?

Uit 2.1 en 2.2 kunnen we concluderen dat Vooruit het meeste emigrantenauteurs vermeldt en afbeeldt. Dit zou wel eens op een grotere betrokkenheid van deze krant bij de emigrantenproblematiek kunnen wijzen. Als we zoeken naar de oorzaken die Vooruit zelf – al dan niet rechtstreeks – voor deze grote betrokkenheid aangeeft, kunnen we vaststellen dat deze krant de aanval op emigrantenauteurs soms als symbool of illustratie neigt op te werpen van de bedreiging die zij menen te voelen tegenover de ideologie waarvoor zij staan. Uiteraard speelt het feit dat veelal marxistische of communistische auteurs geviseerd werden bij dit symboliseren een grote rol. Vooruit merkt vaak de ‘botsing van ideologieën’ op en stelt zichzelf duidelijk recht tegenover het nationaalsocialisme. Ze ervaren dit nationaalsocialisme als een aanval op zichzelf, net zoals het een aanval op deze auteurs is. Zo stelt hoofdredacteur Gust Van Hecke dat het de plicht van Vooruit is te reageren tegen deze ‘verschrikkelijke razzia’ : Met de joden, de schrijvers, de kunstenaars, de journalisten, de geleerden, de

99

intellektueelen die men daar zoo barbaarsch vervolgt en neersmakt, poogt men in de eerste plaats de marxistische gedachte te treffen. 486 Eerder in dit artikel geeft hij aan dat het Van uit het zuiver socialistisch standpunt dat het onze is, […], het onze plicht [is]hier tegen met alle mogelijke middelen verzet aan te teekenen. Dit grote artikel – het neemt ruim een halve bladzijde van Het Geestesleven in en is rijkelijk geïllustreerd met foto’s van afzonderlijke emigrantenauteurs 487 – verschijnt begin april 1933 en zet meteen de toon voor de verdere berichtgeving over dit onderwerp in Vooruit.

3. Toon en houding kranten naar aanleiding van en over emigrantenliteratuur 3.1. Recensies als aanleiding tot kritiek? Om te weten te komen of de aandacht die naar de emigrantenauteurs uitging puur literair was, of er vooral interesse was in hun lotgevallen, kunnen we kijken hoeveel van de geselecteerde artikelen daadwerkelijk literaire recensies zonder meer zijn en welke aanleiding gaven tot commentaar over de Duitse politieke situatie.

Kranten

Aantal

Aantal

% van het

Aantal

Aantal

Aantal

recensies

recensies die

aantal

recensies die

recensies die

recensies die

van

aanleiding

recensies dat

aanleiding

aanleiding

aanleiding

verbannen geven tot

aanleiding

geven tot

geven tot

geven tot

werken 488

vermelding

geeft tot

eerder

eerder

eerder

politieke

vermelding

negatieve

positieve

neutrale

situatie

politieke

commentaar

commentaar

commentaar

Duitsland

situatie

over

over

over

Duitsland

politieke

politieke

politieke

situatie

situatie

situatie

Duitsland

Duitsland

Duitsland

486

Vooruit, 2/04/1933, p.8 zijnde: Else Lasker-Schüller/ Anna Seghers/Egon Erwin Kisch/Arthur Hölitscher/Kurt Tucholsky/ Emil Ludwig/Thomas Mann/ Alfred Döblin/ Fritz von Unruh/ Alfred Kerr 488 Bij de recensies van de verbannen werken worden ook recensies van tijdschriften die in exil ontstonden opgenomen.(bijvoorbeeld een recensie van het tijdschrift ‘Die Sammlung’) 487

100

V

59

51

85,4%

50

0

1

S

10

5

50%

1

0

4

HLN

8

4

50%

1

0

3

Sch/VeS

8

1

12,5%

0

0

1

52

0

8

1

2

3

4 TOTAAL 83 Tabel 9: spreiding van recensies

489

over de vier kranten

Van Tabel 9 kunnen we de verspreiding van de gerecenseerde emigrantenauteurs over de 4 kranten aflezen. Het valt onmiddellijk op dat Vooruit de recensies van verbannen werken het meest aangrijpt om kritiek te spuien over het nieuwe Duitse regime. Aangezien we in 1.1. al enkele recensies – bijvoorbeeld van Heinrich Manns Der Hass – besproken hebben, weten we dat Vooruit bitsig was in de commentaren die hierbij geleverd werden. Ook in de werken die ze aanprijzen, zien we verschillen met andere kranten. Propaganda als Waffe van emigrantenauteur Willi Münzenberg – dat verschijnt bij édition de Carrefour te Parijs – wordt bijvoorbeeld alleen in deze krant warm aanbevolen. 490 Wederom spreekt Vooruit strijdvaardige taal naar aanleiding van het verschijnen van dit boek: Indien wij onze politieke tegenstanders willen verslaan, moeten we zijn wapens kennen. Münzenberg heeft ze met groote vlijt bestudeerd en wij allen kunnen thans van het resultaat profiteeren. Het moet den schrijver wel veel doorzettingsvermogen hebben gekost om de geheele nationaalsocialistische literatuur door te werken en te analyseeren, daar de Duitsche taal hierin steeds wordt misbruikt om menschen te bedriegen, valsche illusies op te wekken en de realiteit te verdoezelen. Vooruit kan zich ook in het besluit van Müzenbergs boek vinden: Aanvallen! Aanvallen en nogmaals aanvallen! Adelante! Slechts één maal gebeurt de verwijzing naar de politieke situatie in Duitsland neutraal in Vooruit. Bij het positief recenseren van Robert Musils Der Mann ohne Eigenschaften 491 – volgens deze krant het beste boek sinds Der Zauberberg van Heinrich Mann – refereert Rost aan de situatie in Duitsland door te schrijven:

489

Hier worden ook recensies van uitgeweken tijdschriften bijgerekend. Vooruit, 24/10/1937, p.8 491 Vooruit, 27/05/1934, p.8 490

101

Zelfs in zoo bewogen tijden als deze, waarin in de Duitsche literatuur door velen naar werken gezocht wordt die deze temporaire storingen overleven, ... Tot de kleine 15% werken die in Vooruit zonder verwijzing naar Duitsland gerecenseerd worden behoren Caspar Hauser of de Traagheid des Harten van Wassermann, In de Boeien van Ernst Toller 492, Cervantes van Bruno Frank, Marie-Antoinette van Stefan Zweig alsook werken van Alfred Polgar, Bernard von Brentano en Joseph Roth.

De Schelde/Volk en Staat heeft in zijn recensies over het algemeen alleen aandacht voor het literaire aspect. Vier van deze recensies betreft werk van Jacob Wassermann. De recensie die naar de situatie in Duitsland verwijst, is er één van het cultureel-literaire tijdschrift Die Sammlung. 493 Het is interessant om te zien hoe De Schelde/Volk en Staat over dit uitgeweken tijdschrift bericht. Dit blad verscheen van september 1933 tot en met augustus 1935. 494 Op 27 september 1933 kondigt De Schelde het eerste nummer van dit nieuwe tijdschrift aan als alles bijeen een tijdschriftnummer dat belangstelling verdient. 495 Er wordt aangekondigd dat voor dit nieuwe tijdschrift – onder patronaat van André gide, Aldous Huxley en Heinrich Mann – de meest vooraanstaande Duitsche woordkunstenaars, die bij de huidige toestanden in Duitschland geen uitgevers meer vinden bijdrages zullen schrijven. Er wordt dus op een neutrale manier naar Duitsland verwezen en de genoemde emigrantenauteurs worden positief bejegend en zelfs als beste Duitse schrijvers aangeduid. Het betreft hier Heinrich Mann, Jacob Wassermann, Alfred Döblin, Joseph Roth, Alfred kerr, Hermann Kesten, Wolfgang Helmut en Klaus Mann. Op 6 september kondigde De Schelde reeds aan dat er bij Emmanuel Querido dergelijk literair tijdschrift zou uitgegeven worden. 496 Tot en met oktober 1934 wordt maandelijks consequent de inhoud van het tijdschrift meegedeeld. Alleen de laatste twee maanden van 1933 lijken te ontbreken. 497 De inhoudsopgave voor februari 1934 wordt in dezelfde aankondiging als die voor maart 1934 weergegeven. 498 In deze aankondiging wordt Die Sammlung “ongetwijfeld een der interessantste [tijdschriften] welke op dit oogenblik in de Duitsche taal verschijnen” genoemd. Na oktober 1934 publiceert De Schelde de inhoud van dit ‘interessant’ tijdschrift echter niet meer mee, alhoewel het nog een tiental maanden verschijnt. Het contrast met de 492

Dit werk wordt later echter wel aangegrepen om negatief te zinspelen op de Duitse gevangenissen De Schelde, 27/09/1933, p.4 494 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 424 495 De Schelde, 27/09/1933, p.4 496 De Schelde, 6/09/1933, p.4 497 misschien werden die tijdens het opzoekwerk over het hoofd gezien, aangezien de consequente maandelijks publicatie van de inhoudsopgave van dit tijdschrift in 1934 498 De Schelde,12/03/1934, p.4 493

102

uitspraken die door journalist Helmut Rumpf gedaan worden in 1935 – en die hierboven al even aangehaald werden – is groot. Zo vindt Rumpf het een schande dat als je in een Vlaamse boekhandel Duitse letterkunde zoekt, je de namen Stefan Zweig, Jakob Wassermann, Emil Ludwig, Lion Feuchtwanger, Heinrich Mann en Alfred Döblin hoort. 499 Hij vindt deze echter niet de echte vertegenwoordigers van hedendaagse Duitse literatuur. Zij tonen enkel haat tegenover het “Deutschtum” (aanhalingsteken van Rumpf). Hij hekelt de boycot tegen de nationaalsocialistische schrijvers: De Anderen nochtans, die door dezen (de emigrantenauteurs) in de Duitsche pers vroeger niet vermeld werden, en die thans door dezelfden door middel van pers en groote boekhandels, den weg naar het buitenland versperd wordt, deze anderen zijn juist de Duitsche literatuur van heden. Onder hen noemen wij een HANS GRIMM die den duitschen noodlotsroman “Volk ohne Raum” schreef, een E.G.KOLBENHEYER, den dichter-filosoff, een E.V.Moller, die den nationalen Buchpreis 1935 bekwam, een W.BEUMELBERG, die het epos van den oorlog “Sperteuer um Deutschland” schreef, een HANS JOHST, die het drama “Schlageter” schiep, een H.BLUNCK, den voorzitter van de Reichsschriftumskammer. Er zijn er nog veel meer, die hier niet alle vermeld kunnen worden, die nochtans met recht op echt Duitsche letterkunde van heden aanspraak kunnen maken. Het wordt tijd dat ze ook buiten Duitschland die plaats bekomen, welke hun toehoort! De recensies die opgetekend werden uit De Schelde zijn allemaal in 1933 en 1934 te dateren. Na 1934 wordt in deze krant dus geen enkel emigrantenwerk meer gerecenseerd. In tabel 9 zijn alleen de recensies van emigrantentijdschriften of werk van verbannen auteurs opgenomen. Naar aanleiding van het recenseren van ‘gewone’ Duitse literatuur, vonden we in De Schelde/Volk en Staat echter heel veel positieve verwijzingen naar de culturele inspanningen van de nieuwe Duitse regering terug. Deze recensies vielen echter grotendeels buiten het onderzoeksveld. Bij Het Laatste Nieuws en De Standaard zien we dat de helft van de recensies een aanleiding vormen om kritiek te geven op Duitsland. Bij beide kranten volgt uit drie recensies een neutrale kritiek.Bij Het Laatste Nieuws volgt een milde negatieve kritiek naar aanleiding van Stefan Zweigs Erasmus. Ook in deze tijd moet de zotheid voor de rede wijken, concludeert de recensent. Een echte aanval op Duitsland is dit echter niet, want er wordt niet expliciet naar het land gerefereerd.

499

De Schelde, 17/01/1937, p.1

103

In Het Laatste Nieuws wordt de roman De stad zonder Joden 500 van de in 1925 overleden Hugo Bettauer nog eens aangehaald omdat hij volgens de journalist profetisch blijkt te zijn.501 Bettauer – die overleed na een nationaal-socialistische aanslag 502 – schrijft er over de stad Wenen die zonder joden volledig verlamd zou zijn. De recensent stelt vast: Wat hij voor Wenen voorspelde is in Berlijn realiteit. De journalist besluit zijn artikel met de vraag: Wat zullen in Berlijn de gevolgen zijn van zo’n middeleeuwsche proefneming? De roman Der Kopflohn van Anna Seghers vormt voor Het Laatste Nieuws ook een aanleiding Hitler in een negatief daglicht te stellen. 503 In De Standaard wijst de recensent van Krieg en Nachkrieg op de onterechte wijze waarop Ludwig Renn verplicht werd uit dienst te treden bij de Schutzpolizei. Zijn werk [was nochtans] boven elke directe poitieke tendenz verheven. 504 Als we de recensies van dezelfde werken in verschillende kranten vergelijken, merken we wederom dat Vooruit het scherpst is in het verdedigen van emigrantenliteratuur, zeker waar die kritiek op Duitsland geeft of van pacifisme getuigt. Daar waar De Standaard Remarques opvolgwerken “Der Weg zurück” en “Drie kameraden” op het eerste deel van zijn trilogie “Im Westen nichts Neues” afbreekt 505, vindt Vooruit dat ze kwalitatief niet moeten onderdoen. 506 Het pacifistische van deze werken –die de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog beschrijven – sluit duidelijk aan bij de opvattingen van Vooruit. Ook de recensies van Der Hass –negatief in De Standaard en uiterst positief in Vooruit – typeren de voorkeur van Vooruit voor aanvallende werken.

3.2. Titelanalyse De titels van krantenartikels verraden vaak al heel wat over de inhoud van het artikel dat volgt en over de manier waarop de krant met een bepaald thema omgaat. Om de titels en ondertitels in deze artikelen die te maken hebben met emigrantenliteratuur goed te kunnen analyseren en vergelijken, werden ze in vijf categorieën onderverdeeld. Per krant zullen we enkele voorbeelden geven bij de typische en uitzonderlijke soorten titels voor deze kranten. Sommige titels werden twee categorieën toegekend. Daarom zal de optelsom van het aantal titels per categorie niet exact overeenkomen met het aantal geselecteerde artikelen per krant. 500

Deze roman werd niet in tabel 9 opgenomen daar het hier geen verbannen werk betreft Het Laatste Nieuws, 3/08/1933, p.9 502 Het Laatste Nieuws, 3/08/1933, p.9 503 De Standaard, 22/03/1934, p.9 504 De Standaard, 21/03/1936, p.10 505 De Standaard, 09/10/1937, p.10 506 Vooruit, 13/06/1937, p.8 501

104

Titels

Informatief

V

205

Ironisch/spottend Verontwaardigd/ Strijdvaardig/ Bewonderend aanklacht

oproep

19 (5,9%)

68 (21,2%)

20 (6,2 %)

31 (9,7%)

1 (0,7%)

15 (12%)

1 (0,7%)

11 (7,9%)

(63,9%) S

111 (82,3%)

HLN

78 (92,9%)

0

4 (4,8%)

0

2 (2,4%)

Sch/VeS

137

0

4 (2,9%)

0

4 (2,9%)

(92,6%) Tabel 10: aard van de titels in de vier kranten

Om per categorie de vier onderzochte kranten onmiddellijk te kunnen vergelijken, zullen we in deze titelanalyse per categorie in plaats van per krant bespreken.

Informatief

Deze categorie titels verklapt iets over de neutraliteit van de kranten en hun emoties of houding tegenover het thema van de emigrantenliteratuur. We merken dat Vooruit het minst louter informatieve titels gebruikt in zijn berichtgeving die te maken heeft met emigrantenliteratuur. De Schelde/Volk en Staat en Het Laatste Nieuws vertalen dan weer minst hun positionering tegenover dit thema in hun titels. We moeten er rekening mee houden dat Vooruit de enige krant was die door de aansluitende politieke partij van de strekking waartoe ze behoorde, gefinancierd werd. 507 Ze was dus echt een partijorgaan die de BWP aanwendde om haar standpunten duidelijk te maken. Het nationaal-socialisme werd door de socialisten echt als een ‘vijand’ bestempeld. De krant nam dus overduidelijk positie in. Dit kan één van de oorzaken zijn voor de tendentieuzere titels.

Ironisch/spottend

Deze categorie titels vinden we enkel bij De Standaard en Vooruit terug. De enige ironische titel die De Standaard opneemt met betrekking tot emigrantenliteratuur is: Literaire censuur

507

Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia 2008, p.59

105

der Gestapo. Boekhandelaars moeten hun voorraden “zuiveren”. 508 Het feit dat de journalist hier aanhalingstekens gebruikt, verklapt dat hij de spot drijft met deze nazi-tactiek. Voor de rest is de berichtgeving in het artikel echter neutraal. Anders zijn de artikelen in Vooruit met ironische of spottende titels. Die bulken eerder uit van de kleurwoorden. Enkele voorbeelden van titels: De “kultuur” der fascisten 509, Jeugdlectuur in het Derde Rijk. De heldendood voor het heilige Duitschland. 510, Wat zei Ossietzky? “interview” onder Gestapo-toezicht. 511, De kultureele brandstapels. De regeering is eens energiek maar…’t is in de tegenovergestelde richting. 512

Van sommige titels blijkt pas bij lectuur van het artikel dat ze op een bepaalde manier bedoeld waren. Zo luidt een titel in subrubriek De Boekenuil in februari 1934 513: Het officieele huwelijksgeschenk in Duitschland. Wat volgt is een enorm spottend artikel over het feit dat in het Duitse dorpje Dettingen Mein Kampf als huwelijksgeschenk aan het jonge bruidspaar wordt geschonken. De journalist spot: Is dat niet prachtig, zeg? Daarvoor alleen zou men in Duitschland willen trouwen, vind ik.

Verontwaardigd/aanklacht

Bij De Schelde/Volk en Staat behoeven de resultaten hier wat meer uitleg. De artikelen met titels die onder de noemer verontwaardigd/aanklacht gecategoriseerd werden, drukken immers geen verontwaardiging over wanpraktijken tegenover emigrantenauteurs uit. De artikelen met als titels – Einstein als misleider van een ontredderd volk 514 en Joodsche onbeschaamdheid 515 – kiezen zelfs overduidelijk partij tégen de emigranten. Laatstgenoemd artikel is enorm antisemitisch. De joden beginnen zoo langzamerhand al de bladen te verpesten die ze maar kunnen.[…] Georg Bernhard, openlijk door Fransche bladen aangeklaagd als profiteerend van de zwarte fondsen der Fransche propagandakas toen hij zijn dagelijksche haatfiolen tegen het Derde Rijk uitspoot in de Pariser Tagezeitung, penkrabbelt in Le Soir.[…]Straks komt de tijd dat de dagbladen in België het zich tot een eer zullen rekenen bovenaan op de eerste bladzijde mee te delen: aan dit blad werken geen joden 508

De Standaard, 2/07/1938, p.10 Vooruit, 26/02/1933, p.8 510 Vooruit, 22/10/1933, p.8 511 Vooruit, 27/08/1937, p.8 512 Vooruit, 31/05/1939, p.8 513 Vooruit, 24/02/1934, p.2 514 Volk en Staat, 15/01/1937, p.1 515 Volk en Staat, 7/08/1937 p.1 509

106

mee! Om zich te onderscheiden van de andere waar joden de plak beginnen te zwaaien. Ook een derde titel – die verontwaardiging over de toekenning van de Nobelprijs in 1935 aan Carl von Ossietzky uitdrukt – getuigt van negativiteit tegenover de emigrantenauteurs. De vierde en laatste “verontwaardigde titel” zou inderdaad als dusdanig opgevat kunnen worden: Duitsche toestanden: ‘DER STURMER’ bijna in beslag genomen. 516 In eerste instantie lijkt dit een kritiek op de censuur in Duitsland. Als we het artikel echter lezen, merken we dat het hier eerder om een zeker opportunisme gaat van De Schelde. Der Sturmer blijkt een anti-joods weekblad te zijn, waarvan De Schelde niet wil dat het niet kan verschijnen. Met het oog op censuur van volgens haar interessante weekbladen, levert deze krant dus wél kritiek op de Duitse censuur. Het Laatste Nieuws drukt door middel van vier titels sympathie voor de vervolgden uit; Vervolgingen tot na den dood. Een brandstapel in Duitsland. 517, De toestand in Duitschland/Massa-bewerking met Hitleriaansch serum op tooneelgebied. 518, De doodende ‘Gelijkschakeling’ 519 en Zwarte dagen voor Europa 520. De Standaard getuigt hier ook weer van iets meer gekleurd taalgebruik en klaagt in vijftien verschillende titels de Duitse toestand aan. Ongeveer de helft van die titels betreft verontwaardiging over de omgang met het religieuze in Duitsland. Een katholiek weekblad verboden 521 komt op pagina 2 van de krant te staan. De Jodenvervolging in Duitsland. Een protestrede van kardinaal Faulhaber- de publicatie ervan werd verboden. 522, Ergerlijke bespotting van de katholieke kerk en geestelijkheid in Duitsche bladen. Een scherp protest van de ‘Osservatore’ 523, koppen twee andere artikelen. Bij de Anschluss is één van de eerste artikeltjes die op de voorpagina verschijnt, getiteld: Een eerste zwaar gevolg van de Duitsche overweldiging van Oostenrijk: alle christelijke jeugdorganisaties in gansch Oostenrijk ontbonden. 524 Maar ook louter culturele aangelegenheden lokken verontwaardigde krantentitels uit bij De Standaard: Het Oostenrijksch uitgeversbedrijf voor den ondergang. Gesaboteerd door de Duitsche Reichsschrifttumkammer. 525 Er moet opgemerkt worden dat er

516

De Schelde, 21/07/1935, p.3 Het laatste Nieuws, 2/05/1933, p.9 518 Het Laatste Nieuws, 21/03/1934, p.9 519 Het Laatste Nieuws, 29/03/1934, p.9 520 Het Laatste Nieuws, 13/03/1938, p.9 521 De Standaard, 8/08/1934, p.2 522 De Standaard,28/08/1934, p.2 523 De Standaard, 21/08/1935, p.2 524 De Standaard, 14/03/1938, p.1 525 De Standaard, 23/10/1937, p.10 517

107

geen verontwaardiging in De Standaard werd teruggevonden in de titels om persoonlijk leed van een emigrantenauteur. Vooruit spant de kroon. Iets meer dan 1/5de van de gebruikte titels in de geselecteerde artikelen drukt verontwaardiging of een aanklacht uit tegenover de behandeling van emigrantenauteurs of de houding van het Hitler-regime in het algemeen. Persoonlijk leed van emigranten wordt veelvuldig aangeklaagd in de koppen en ondertitels, waar andere kranten hoogstens hun mening expliciteren in enkele regels in de artikelen zelf. Erich Mühsam tot zelfmoord getergd, titelt Vooruit bijvoorbeeld. De “moord”-hypothese in verband met Erich Mühsam vonden we bijvoorbeeld ook in De Schelde 526 terug. Daar verraadt de artikeltitel Erich Mühsam echter niets over. Vooruit opteert er dus voor het (persoonlijk) onrecht extra in de verf te zetten door het reeds door middel van een pikante titel aan te klagen. Vooruit blijkt eveneens met Carl von Ossietzky sterk begaan: het lot van Carl von Ossietzky. De beroemde pacifist mag aardappelen schillen… 527 Vooruit is ook niet mals voor emigrantenauteurs die niet in de bres springen voor hun lotgenoten en beschuldigt in november 1933 dan ook: Afvallige Duitsche emigranten. 528 Vooruit klaagt eveneens de reguliere Duitse boeken aan: De wolf in schaapsvacht. Tentoonstelling van Duitsche boeken. Heden in Holland, morgen in Vlaanderen? 529 Vooruit vermoedt heel wat complotten en pakt graag met hun analyses hierover uit. Zo beschuldigt een journalist het Derde Rijk dat het de (film)boycot tegenover zichzelf in Europese landen wil doorbreken door hen te misleiden. Zo zou de Ufa-film Ein gewisser Herr Gran in een Franse versie, Un certain M.Grant, opgenomen worden. Duitsland zou deze film vervolgens aan het Franse publiek aanbieden als de eerste Fransche film door den Duitschen regisseur, Gerhard Lamprecht. 530 Vooruit kopt als gevolg van dit vermoeden beschuldigend: Ein gewisser Herr Gran. Ufa-film welke men buiten het Derde Rijk gaarne voor Fransche film wil doen doorgaan “Un certain M.Grant.” Vooruit denkt eveneens propaganda voor het Derde Rijk in Vlaanderen op het spoor te zijn: Nazipropaganda in Vlaanderen onder literairen dekmantel. Een Vlaamsche leeraar ontdekt de Duitsche Blubo-literatuur. Dr. Jan Van Gorp als propagandist van HITLER’S REICHSKULTURKAMMER. 531

526

De Schelde, 16/07/1934, p.3 Vooruit, 30/09/1934, p.8 528 Vooruit, 5/11/1933,p.8 529 Vooruit, 21/02/1937, p.8 530 Vooruit, 13/10/1933, p.8 531 Vooruit, 29/03/1936, p.8 527

108

Vooruit klaagt meerdere malen het verkrachten van de geschiedenis door de Duitse overheid aan. Onder de titel Wie Horst Wessel was 532 recenseert een Vooruit-journalist Ilja Ehrenburgs Ezvestia. In dit boek schetst Ehrenburg het leven van nazi-martelaar Wessel. Horst Wessel was de uitvinder van Die Fahne hoch, ook bekend als het Horst-Wessel-lied; het officiële Duitse volkslied tijdens Hitlers regeerperiode. 533 Ehrenburg beschimpt Goebbels omdat hij de leugen zou gelanceerd hebben dat Wessel in 1930 door communisten vermoord werd, terwijl zijn moordenaar volgens Ehrenburg een Nazi was. Er is inderdaad twijfel over het feit of het nu een communist, dan wel een nazi was die verantwoordelijk gesteld moet worden voor Wessels dood. 534 In dit artikel lijkt de journalist Ehrenburgs these als zou Wessel door een nazistische mede-hoerenloper vermoord zijn, te volgen. Ehrenburg spot: Ziedaar het beeld en de legende van den martelaar van het Derde Rijk! Ook het Misbruik van Goethe en Schiller 535 in het nieuwe Duitsland weet Vooruit met enkele voorbeelden te staven en onder de titel Literaire lijkenschennis in het Derde Rijk. 536 klaagt de krant het feit aan dat Hitler de 19deeeuwse Duitsche dichter en tevens democraat Hoffmann von Fallorsleben huldigt. Hij was de auteur van het “Deutschland-lied” dat Hitler nu gebruikt. Vooruit concludeert hier: Voor een vrij Duitschland had hij zijn ‘Deutschland-lied’ geschreven en het is noodig en noodzakelijk Hitler’s lijkenschennis te brandmerken, omdat het thans de taak der antifascisten in het buitenland is de ergernis der Duitsche literatuur te behoeden tegen de aanvallen van de vijanden van het Duitsche volk.

Oproep/Strijdvaardig

Ook deze categorie lijkt vooral toepasbaar op titels in de krant Vooruit. Deze krant probeert op te roepen tot verzet tegen wat ze de wantoestanden in Duitsland noemt. Ze wil lezers ook overtuigen echt tot actie over te gaan. We lezen hier dus artikelen getiteld: Ter verdediging der kultuur-tegen het Derde Rijk. 537, Tegen de kultureele brandstapels. Het recht in ons land voor de Duitsche kultuur – de ware en echte, hetzij die der emigranten – te ijveren, maakt deel uit van onze demokratische vrijheden. 538 en Links Front. 539 Ook hier zien we weer dat 532

Vooruit, 16/04/1933, p.8 Baird, Jay W. “Goebbels, Horst Wessel, and the Myth of Resurrection and Return” in: Journal of Contemporary History, vol.17, no.4, Oktober 1982,uitgever: Sage Publications,Ltd. p.633 534 Baird, Jay W. “Goebbels, Horst Wessel, and the Myth of Resurrection and Return” in: Journal of Contemporary History, vol.17, no.4, Oktober 1982,uitgever: Sage Publications,Ltd. p.633 535 Vooruit, 5/12/1937, p.8 536 Vooruit, 7/11/1937, p.8 537 Vooruit, 11/08/1935, p.8 538 Vooruit, 29/05/1939, p.8 533

109

Vooruit ijvert voor emigrantenauteurs wier rechten ze geschonden zien door Duitsland. Zo lezen we in een artikel met als ondertitel: Wij moeten Carl Ossietzky redden!!! 540, de oproep aan vooraanstaande Belgische figuren uit de pacifistische beweging om te protesteren tegen de behandeling van Ossietzky.

De strijdvaardige titel in De Standaard is de volgende: Duitschland op gevaarlijke wegen. Wordt het een oorlog tusschen Rijk en de Kerk. 541 Hier merken we bij lectuur van het artikel voor het eerst echt dreigende taal van De Standaard. Het is ook de enige keer dat we dergelijke sterke taal in De Standaard opmerken. Het artikel is een expliciete aanklacht tegen het Duitsland dat de jeugd onttrekt aan enige godsdienstige opleiding. De Standaard zegt dat het nationaalsocialisme steeds verkondigd heeft dat de nieuwe staat zou worden opgebouwd op de grondbeginselen van de christelijke leer. De leer van het Derde Rijk is volgens deze krant echter racistisch, totalitair en gebaseerd op Hitlers Mein Kampf, Rosenbergs Der Mythus des 20 Jahrhunderts en Brucks Das Dritte Reich. De Standaard klaagt aan dat Rosenberg het katholicisme beschimpt en waarschuwt dat indien het toch tot een oorlog tussen Kerk en Rijk komt, het Rijk ten onder gaat. Dit artikel vond ik relevant, daar het duidelijk toont dat De Standaard bereid is nationaalsocialistische literatuur aan te vallen, vooral als deze de katholieke zaak beledigt. De Standaard recenseert naast emigrantenwerken ook heel vaak gewone Duitse literatuur. Zo wordt Der nackte Mann van de Duitse auteur Emil Strausz heel positief gerecenseerd. 542 Als we naar de inhoud van het boek kijken lijkt dit echt een boek dat door de Deutsche Reichsschrifttumkammer toegejuicht zou worden. De Standaard vindt dat er iets[in] te lezen staat van de grootheid der Duitsche ziel. Dit boek gaat over de grootscheid van den strijd om eigen recht, de trouw aan eigen haard en de verbondenheid met vaderland en vaderstad, vooral als deze zich in gevaar bevinden. Deze krant heeft in se dus geen probleem met reguliere Duitse werken. Valt de nationaalsocialistische literatuur echter de katholieke godsdienst aan, reageert De Standaard bitsig.

Bewonderend

De bewonderende artikelen in De Schelde/Volk en Staat duiden niet altijd bewondering voor verbannen auteurs uit. In mei 1937 drukt Volk en Staat immers zijn bewondering uit voor de 539

Vooruit, 26/11/1933, p.8 Vooruit, 10/06/1934, p.8 541 De Standaard, 23/10/1935, p.8 542 De Standaard, 29/02/1936, p.10 540

110

reguliere Duitse boekenproductie: “Het Duitsche boek. Grootere omzet en meer herdrukken. Toenemende waardering.” 543 De andere bewonderende titels prijzen Hermann Bahr, Jacob Wassermann en Gorki voor hun literaire kwaliteiten. De beschrijving van de Russische Gorki als wereldvermaard prozaschrijver 544 lijkt een anomalie daar dit artikel in 1936 geschreven werd, toen reeds een radicalisering naar rechts in De Schelde/Volk en Staat merkbaar was. In het artikel wordt dan ook de nadruk gelegd op het feit dat Gorki niet akkoord was met het communistische systeem in Rusland, maar zijn voorkeur eerder naar een VS-staatsvorm neigde. In Het Laatste Nieuws kunnen Stefan George (één der grootste Duitsche dichters) 545en de geëmigreerde toneelregisseur Max Reinhardt (één der grootste tooneelkunstenaars) 546op erkenning rekenen in artikeltitels. Ook De Standaard prijst emigrantenauteur Joseph Roth in een titel als een groot schrijver zonder vaderland. 547 Ook Lion Feuchtwanger wordt in een titel geprezen. Zoals reeds vermeld, laat De Standaard ook niet na “gewone” Duitse werken of auteurs te bespreken. Zo wordt ook het werk van de Duitse Bettina von Arnim positief benaderd in de titel: Bettina von Arnim. Een fraaie bloemlezing uit haar werk. 548 In het artikel haalt de Standaard-journalist een stelling van Richard Benz – die von Arnims bloemlezing inleidt – aan. Benz vindt dat de nationaalsocialistische beweging onder andere een protest tegen het uitsluitend mannelijkrationale in de maatschappij is. De journalist van De Standaard geeft deze stelling gewoon weer en breekt die niet af of stemt niet toe. Ook de Oostenrijkse Maria Grengg, krijgt in de week van de Anschluss bewonderende aandacht in een titel. 549 In het artikel zelf wordt haar werk geprezen als zeer zeker de moeite van een kennismaking waard; het is belangwekkend, niet alleen omdat het een sterke persoonlijkheid verraadt maar ook omdat het een werkelijk Duitsche en werkelijk nationale […] zienswijze vertegenwoordtigt, die zich handhaaft met eerlijkheid, warmte en zelfvertrouwen. De Standaard trekt hier de kaart van de gewone Duitstalige literatuur. Bij Vooruit zijn bijna 10% van de titels van de artikelen onder de noemer bewonderend te plaatsen. Bijna in al deze artikelen zijn het emigrantenauteurs over wie bewonderend bericht wordt in de titel van een artikel aan hen of hun werk gewijd. Zo worden bijvoorbeeld Heinrich Mann (tot vier maal toe), Elisabeth Augustin, Erich Kästner, Erich Mühsam (tot drie maal 543

Volk en Staat, 23/05/1937, p.2 De Schelde, 20/06/1936, p.5 545 Het Laatste Nieuws, 7/12/1933, p.9 546 Het Laatste Nieuws, 14/09/1933, p.9 547 De Standaard, 3/06/1939, p.10 548 De Standaard, 17/08/1935, p.6 549 De Standaard, 12/03/1938, p.10 544

111

toe), Lion Feuchtwanger, Theodor Plivier, Hermann Kesten, Leopold Schwarzschild, Gustav Regler, Stefan George, Berthold Brecht, Carl von Ossietzky en Bruno Frank in titels van artikelen lovend voorgesteld.

Algemeen

Algemeen kunnen we concluderen dat Vooruit de meeste gevoelsgeladen titels gebruikt voor zijn artikelen. De gevoelsgeladen categorieën zijn alle categorieën buiten de informatieve. Zowel absoluut als relatief springt Vooruit er bovenuit. Alle gevoelsgeladen titels passen in een verdediging of bewondering van – of steun aan – emigrantenauteurs of hun gemeenschappelijke doelen. In Vooruit worden ook in zowel absolute als relatieve cijfers het meest concrete emigrantenauteurs in deze gevoelsgeladen titels genoemd. De Standaard volgt op de tweede plaats qua aantal gevoelsgeladen titels, maar geeft aan zijn aanklachten en ironie op een bescheidenere manier uiting. Zo vinden we in de titels die De Standaard gebruikt geen enkele keer een uitroepteken terug. Vooruit maakt hier wel gretig gebruik van. Van De Standaard kunnen we ook niet zeggen dat alle gevoelsgeladen titels de kaart van de emigrantenauteurs trekken. De Duitstalige literatuur wordt hier veelal algemeen besproken. De strikte scheiding tussen emigrantenliteratuur en nationaalsocialistische literatuur – die in Vooruit duidelijk voor respectievelijk ‘goed’ en ‘slecht’ staan – is hier niet aanwezig. De Schelde/Volk en Staat beperkt zich vooral tot louter informeren in de titels van haar artikelen die iets meer over emigrantenliteratuur vertellen. Belaadt deze krant haar titels toch met gevoel, dan komt de emigrantenliteratuur hier meestal negatief aan bod. Ook Het Laatste Nieuws houdt er meer neutrale artikeltitels op na. Anders dan in De Schelde/Volk en Staat spreken de minder objectieve titels wel in het voordeel van de emigranten.

3.3. Thema’s in verband met emigrantenliteratuur en hun vermelding in de verschillende kranten,

De titels van artikelen zijn niet genoeg om een volledig beeld van de voorstelling van emigrantenliteratuur door een krant te maken. Het is interessant onder de loep te nemen hoe het thema emigrantenliteratuur voor de verschillende kranten een aanleiding was om over de politieke situatie in Duitsland te berichten. Hiertoe analyseerde ik de 694 artikelen op de aanwezigheid van een negatieve, positieve of neutrale houding jegens het Duitse regime en/of

112

de Duitse houding in verband met literatuur. In sommige gevallen bleek er geen sprake te zijn van een verwijzing naar de politieke situatie, zoals bijvoorbeeld bij de in 3.1. besproken puur literair-gebonden materie.

Houding tegenover Duitsland negatief

positief

neutraal

Geen

Totaal

verwijzing V

261 (81%)

0

8 (2,5%)

53 (16,5%)

322

S

30 (21,7%)

2 (1,4%)

34 (24,6%)

72 (52,2%)

138

HLN

12 (14,1%)

1 (1,2%)

13 (15,3%)

59

85

(69,4%) Sch/VeS

10 (6,7%)

24(16,1%)

34 (22,8%)

81 (54, 4%)

149

Tabel 11: houding artikelen tegenover Duitse politieke situatie/cultuurbeleid

We merken onmiddellijk uit bovenstaande tabel 11 dat Vooruit de krant is waarin de geselecteerde artikelen met betrekking op emigrantenliteratuur de meeste aanleiding geven tot een vermelding van – of discussie over – de toestand in Duitsland of het Duitse cultuurbeleid. In 83,5% van de geselecteerde Vooruit-artikelen wordt gerefereerd naar het Duitse beleid. We zien dat maar liefst 81% van de artikelen Duitsland in verband met emigrantenliteratuur in een negatief daglicht stellen. Een achttal artikelen vermeldt het Duitse beleid op een neutrale manier. Vooruit is de enige krant die in de geselecteerde artikelen niet één maal positief naar Duitsland verwijst. Vooruit stelt zich betreffende de emigrantenproblematiek dus enorm negatief op ten opzichte van Duitsland.

De Standaard verwijst in ongeveer de helft van zijn artikelen over emigrantenliteratuur naar de situatie in Duitsland. Ongeveer in de helft van de gevallen gebeurt dit neutraal. Duitsland komt twee keer positief in deze krant naar voren in verband met emigrantenauteurs en hun werk. In iets meer dan een vijfde van de artikelen wordt Duitsland echter in een negatieve context vermeld. Zoals we reeds vermeldden, is bij De Standaard een grimmigere opstelling tegenover Duitsland te merken naarmate Duitse maatregelen de katholieke Kerk of katholieke kunstuitingen meer belemmeren of bekritiseren.

113

Het Laatste Nieuws verwijst relatief gezien het minst van de vier kranten naar de situatie in Duitsland. Eén maal komt Duitsland positief in een artikel naar voor, twaalf keer wordt het land in een negatiever perspectief geplaatst. Het grootste deel van de verwijzingen naar het Duitse beleid gebeuren echter zonder waardeoordeel in deze krant.

De Schelde/Volk en Staat laat zich relatief het vaakst positief uit over het Duitse beleid van de vier onderzochte kranten. 21 van de 24 positieve vermeldingen van het Duitse regime gebeuren vanaf 1936. Vooral de laatste jaren van het interbellum lijkt de houding van deze krant zich dus te radicaliseren.

Nu zullen we ter illustratie van enkele algemene thema’s die verband houden met emigrantenliteratuur bespreken hoe ze aan bod komen in de verschillende kranten.

3.3.1. Boekenverbranding

In Vooruit gaat de bespreking van de boekenverbranding van 10 mei 1933 over het algemeen gepaard met veel kleurwoorden die het Duitse beleid voor deze daad streng veroordelen. In Vooruit verschijnt enkele dagen na die boekenverbranding een artikel hierover op de voorpagina van de krant. 550 Dit artikel neemt een vierde van de voorpagina in beslag en wordt verdergezet op pagina 2 van het dagblad. Er wordt vanuit deze gebeurtenis vertrokken om de hele Duitse politieke situatie te beschouwen. De journalist geeft aan dat het sinds de middeleeuwen geleden is dat dergelijke praktijken plaatsvonden. Het is niet 50 maar 500 jaren dat Duitschland achteruit werd geworpen door het regiem van Hitler. De journalist stelt zeer duidelijk dat hier de grootste meesterwerken der wetenschap en der letterkunde verbrand werden. De journalist wijst er ook op dat Hitlers doel oorlog en katastrofe is. In een ander artikel wordt deze boekenverbranding nog een grote kulturele gruweldaad genoemd. 551 Er wordt ook naar gerefereerd als de brandstapel der kultuur. 552 Er wordt spottend naar verwezen als een vreugdevuurtje […] aanleggen met de scheppingen van een sereen romancier als Thomas Mann, […]van een zachtmoedig ironist als Arthur Schnitzler […].553

550

Vooruit, 13/05/1933, p.1 en 2 Vooruit, 14/05/1933, p.8 552 Vooruit, 14/05/1933, p.8 553 Vooruit, 14/05/1933, p.8 551

114

Naar aanleiding van dit incident doet Vooruit ook een oproep naar de intellectuelen om uit hun afzondering te treden en hun plaats in te nemen in de rangen der strijdende massa’s. 554 Vooruit ziet dit dus als een voorval waaruit actie moet volgen. Het contrast met de opvattingen over deze gebeurtenissen door journalist H.V.P. 555 in De Schelde/Volk en Staat is groot. Na enkele antisemitische uitspraken schrijft deze journalist immers: Men moet dit brandstapelincident niet overdrijven.[…] het [is] niet mogelijk te ontkennen, dat de daad der nazis op brutale wijze de aandacht vestigt op een problema, dat in werkelijkheid bestaat; dit van de bevordering van goede en de bestrijding van slechte lectuur - een problema, dat in dezen crisistijd een oplossing zoekt als ieder ander problema. De Duitschers noemen het een uitschakelen van “Kitsch” van “Schund und Schmutz”, een opruimen van “asphaltliteratuur”, een inschakelen van “Sauberkeit”. Het kan niet geloochend worden, dat er op gebied van de boekenproductie moet worden ingegrepen. Wij worden overwoekerd door prikkelromans, detectievenverhalen, colportageliteratuur, en waar het lezen een weldaad moest zijn, die de eerlijke kunstenaars van het woord ten goede moet komen, daar wordt het een plaag van het verderfelijkste soort welke haast doet betreuren, dat alle menschen “geletterd” zijn. Het eerste artikel dat deze krant naar aanleiding van de boekenverbranding publiceert, is echter heel kritisch voor Duitsland. Dirk Coster – die onder andere voor De Stem schrijft – laat zich in het artikel getiteld Dirk Coster over het autoda-fe van den geest 556 heel ironisch uit over de boekenverbranding. Hij noemt Goebbels en Goering ontspoorde literatoren en spot dat ze op de brandstapel de boeken van hun betergeslaagde collega’s verbrandden. Dit artikel verschijnt een grote maand na de boekenverbranding. Door nogmaals een maand later het artikel van journalist H.V.P. te publiceren, laat De Schelde over deze gebeurtenissen twee toch wel heel uiteenlopende meningen horen.

In De Standaard verschijnen enkele kritische artikelen over de openbare boekenverbranding. Het meest kritische artikel vermeldt dit voorval echter in een kritiek op het gebrek aan godsdienst in het nationaalsocialistische onderwijs. 557 Dr. Hein Hoeben grijpt de boekenverbranding in een andere bijdrage over De hedendaagsche literatuur in Duitschland aan, om de bemoeiing van de staat in functie van de uitvoering van hun hervormingsideeën aan te klagen. In dit artikel valt een spottende toon op te tekenen als Hoeben schrijft: En Dr. 554

Vooruit, 21/05/1933, p.5 Vooruit, 26/07/1933, p.4 556 De Schelde, 21/06/1933, p.4 557 De Standaard , 2/06/1933, p.4 555

115

Goebbels beklom den katheder om den nieuwen kunstleer te verkondigen en de kunst in ’t Nieuwe Rijk in betere banen te leiden. Verder spot hij nogmaals: Neen, met boeken publiek aan te dragen voor den brandstapel wint de onbeperkte vrijheid van ’t gesproken en geschreven woord – wordt de autonomie van den geest niet gebroken – daarvoor bestaan andere meer beproefde middelen, welke in ’t Germanje van 1933 echter nog ver in ’t verschiet liggen.

In Het Laatste Nieuws wordt de boekenverbranding van 10 mei reeds op 2 mei aangekondigd in een artikel waaruit sterke veroordeling blijkt. In dit artikel wordt ook vooral betreurd dat zelfs liberaal Rathenau, die al 11 jaar overleden is, op de verboden lijst van auteurs staat. 558 Het eerste artikel na de boekenverbranding is echter neutraal en bericht gewoon over het feit dat de stapel niet zo goed brandde door het slechte weer. In de nasleep van deze kwestie publiceert Het Laatste Nieuws nog een artikel 559 waarin ze op een zeer gelukkig besluit willen wijzen dat de week voordien door de Nederlandse P.E.N.-club genomen werd. Dit besluit is de uitsluiting van de Duitse leden uit deze internationale literaire vereniging naar aanleiding van de ergerlijke vervolging van vele intellektuelen die in Duitschland heeft plaats gehad en nog steeds heeft.

3.3.2. Concentratiekampen

Een ander thema dat verband houdt met emigrantenliteratuur is dat van de Duitse concentratiekampen. Niet-gelijkgeschakelde schrijvers die niet tijdig het land konden verlaten, kwamen in de gevangenis of in een concentratiekamp terecht. Vooral na de Rijksdagbrand werd een groot aantal “ordeverstoorders” opgepakt.

Vooruit

We bespraken eerder al het fotomateriaal en de heftige bewoordingen die Vooruit aanwendt om de opsluiting van Carl von Ossietzky en Erich Mühsam aan te klagen. Voor Vooruit zijn dergelijke opsluitingen onaanvaardbaar en de krant bericht er dan ook veelvuldig over. De krant Vooruit bespreekt Tollers Brieven uit de gevangenis en Kischs interview in Les Nouvelles Littéraires over de nazi-gevangenissen dan ook meerdere malen. Dit interview 558 559

Het Laatste Nieuws, 2/05/1933, p.9 Het Laatste Nieuws, 29/06/1933, p.9

116

wordt integraal overgenomen 560 en later grijpt een Vooruit-journalist het aan om het misleiden van de buitenlandse pers door de Duitse overheid aan te klagen. 561 Kisch zou immers andere bevindingen hebben over het Duitse gevangenisleven dat de buitenlandse journalisten die door de overheid zelf uitgenodigd werden om de gevangenissituatie te leren kennen. In het interview vermeldt Kisch von Ossietzky, Herman Duncher, Otto Lehmann-Rüsbult, Ludwig Renn, Sheringer, Erich Mühsam, Kurt Kleber en Erich Baron als personen die net als hijzelf tijd doorbrachten of -brengen in een nazi-gevangenis. Boeken die (onder andere) de gruwelijkheden in Duitse concentratiekampen tot onderwerp hebben, zoals Hier spreekt de Saar van Theodor Balk, worden door Vooruit warm aanbevolen. 562 Ook Willi Bredels Die Prüfung over het allendige leven in Duitsche koncentratiekampen wordt door Vooruit positief gerecenseerd. Vooruit laat de auteur van dit anti-Hitler werk zelf aan het woord door zijn open brief aan Goebbels in de krant op te nemen. Daarin laat Bredel zich spottend uit: 13 maanden lang heb ik in het koncentratiekamp Fuhlsbüttel bij Hamburg uw staatsburgerlijk onderwijs genoten. Toen ik dan uit Duitschland was weggevlucht hebt gij mij de Duitsche identiteit ontnomen, mij uit het vaderland gestooten. 563 Bredel heeft het ook cynisch over Goebbels ranselpedagogen. Vooruit betuigt expliciet zijn steun aan initiatieven die opgesloten auteurs in de aandacht willen brengen. Zo publiceert de krant een artikel waarin aangekondigd wordt dat de Parijse uitgever Carrefour een brochure plant uit te geven ter ondersteuning van de in Duitsche koncentratiekampen en gevangenissen verblijvende schrijvers. E.E.Kisch, Anna Seghers, Bertolt Brecht en Theodor Balk zouden de redactie van deze brochure uitmaken. Ook laat Vooruit niet na te vermelden dat de Nederlandse socialistische tijdschriften Links richten en Het roode Baken samen de uitgave van een bundel Dichten in de gevangenis voorbereiden. 564

De Standaard

De Standaard bericht opvallend minder dan Vooruit over de wantoestanden in Duitse concentratiekampen en gevangenissen. Doordat Emil Ludwigs toespraak op het P.E.N.congres te Barcelona in de krant gepubliceerd wordt, worden de lezers wel ingelicht over von

560

Vooruit, 13/08/1933, p.8 Vooruit, 30/07/1933, p.8 562 Vooruit, 6/01/1935, p.8 563 Vooruit, 5/05/1935, p.8 564 Vooruit, 30/07/1933, p.8 561

117

Ossietzky die wegkwijnt in een concentratiekamp. 565 Hierbij legt De Standaard wel vooral de nadruk op wat Ludwig vertelde over de katholieke schrijvers die aangehouden en opgesloten werden wegens hun geloof in het Oude Testament. Werken over deze problematiek worden in De Standaard ook niet specifiek gerecenseerd. De link tussen gevangenschap en verboden schrijvers wordt dus niet expliciet gelegd in deze krant.

Het Laatste Nieuws

Het Laatste Nieuws legt eveneens veel minder dan Vooruit de nadruk op gevangen genomen auteurs. Wel vermeldt deze krant het verschijnen van Tollers Briefe aus dem Gefängnis bij uitgeverij Emanuel Querido. 566 In één zin verduidelijkt Het Laatste Nieuws dat deze brieven ook een geschiedkundige waarde hebben over de Duitsche omwenteling en een aktueele beteekenis bezitten. Dit is de enige keer dat gevangenschap vermeld wordt in een artikel dat verband houdt met emigrantenauteurs.

De Schelde/ Volk en Staat

In de eerste helft van de jaren ’30 brengt De Schelde dit thema wel nog eens in verband met emigrantenliteratuur. Dirk Coster vermeldt dat indien Goethe nu zou leven hij kniebuigingen [zou] maken in een concentratiekamp, of drie uur per dag in de heilhitler-houding [zou] staan. 567Er verschijnt een stukje over Mühsams “zelfmoord”in het concentratiekamp van Oraniënburg 568 en de opsluiting van de redacteur van de Deutsche Zeitung wordt ook vermeld in deze krant. 569 Uit deze vermeldingen blijkt enige sympathie voor de gevangenen. Na 1935 wordt echter alleen nog over gevangenissen gesproken in verband met van Ossietzky die er opgesloten zat. 570 Hier blijkt de toon helemaal omgeslagen. Van Ossietzky wordt als landverrader uitgemaakt en uit niets kunnen we enig mededogen met de gevangene afleiden.

3.3.3. Boekenproductie in Duitsland

565

De Standaard, 17/10/1936, p.10 Het Laatste Nieuws, 27/02/1936, p.9 567 De Schelde, 21/06/1933, p.4 568 De Schelde, 16/07/1934, p.3 569 De Schelde, 19/07/1933, p.1 570 Volk en Staat, 26/11/1936, p.2 566

118

Vooruit

De Vooruit vermeldt de reguliere boekenproductie in Duitsland steevast in een negatieve of spottende context. Zo schrijft Nico Rost: Zelfs de nieuwe Duitsche minister van landbouw, Walter Darré, auteur van “Neu-adel aus Blut und Boden” zal er niets aan kunnen veranderen: de eerste groote realistische Duitsche boerenroman verscheen buiten de grenzen van het Derde Rijk. Het betreft hier Adam Scharrers Maulwürfe. In datzelfde artikel wordt ook met Gottfried Benn gespot, die enorm veel over Duitse boerenromans praat maar waarschijnlijk geen tarwe van rogge [kan]onderscheiden. 571 Een andere journalist tekent op: dat het met de artistieke prestaties in het Derde Rijk niet al te schitterend staat, is geen geheim. Al even bedenkelijk als met de ekonomie. De namen van tel treft men meestal in het buitenland aan, (zooniet in de koncentratiekampen), en wat overbleef weegt niet heel zwaar. 572 In een ander artikel vermeldt een journalist: Zelfs zonder in een wetenschappelijk werk partij te kiezen, kan men toch niet anders dan constateeren, dat sedert 4 jaar, de groote Duitsche literatuur, in ballingschap leeft, 573en Nico Rost laat optekenen: De Duitsche literatuur die binnen de grenzen van het Derde Rijk verschijnt, kan het laatste anderhalf jaar geen nieuwe talenten aanwijzen. Dit is bedroevend maar logisch en zelfs nog zoo krampachtige bemoeiingen der Reichsschriftumkammer kunnen hier weinig aan veranderen 574. Nog vele voorbeelden uit de artikelen kunnen ons doen besluiten dat Vooruit niets positiefs over reguliere Duitse literatuur – die ze veelal als knechtenliteratuur benoemt – te zeggen heeft. De terugvallende boekenproductie in Duitsland wordt door Vooruit overduidelijk als rechtstreeks gevolg van de verplichte emigratie van schrijvers gezien.

Illegale Duitse literatuur.

Als enige krant bericht de Vooruit over de illegale Duitstalige literatuur. Dit is literatuur die in Duitsland wordt uitgegeven of verspreid maar door de overheid ten strengste verboden is. Vooruit helpt actief mee aan de strijd van de illegale auteurs door bijvoorbeeld reclame te maken voor Deutsch für Deutsche, een klein werkje dat uitgegeven wordt voor illegaal gebruik. 575 Dit werkje is te 571

Vooruit, 15/04/1934, p.8 Vooruit, 24/06/1934, p.8 573 Vooruit, 11/04/1937, p.8 574 Vooruit, 17/02/1935, p.8 575 Vooruit, 18/08/1935, p.8 572

119

bestellen bij de Deutsche Freiheits-Bibliothek te Parijs. Vooruit spoort zijn lezers uitvoerig aan dit werkje te kopen daar er voor elk gekocht en betaald exemplaar drie werkjes gratis in Duitsland verdeeld worden. Vooruit is blij dat 43 van de meestbekende Duitse schrijvers er zich hun medewerking aan verleend hebben. In dit boekje staat geen woord Hitler-Duitsche, alleen goed Duitsch. Het boek bericht onder ander over de Duitsche gevangenissen en koncentratiekampen, over het lijden van arme Joden, de lafheid der gelijkgeschakelde en de omkoopbaarheid van de Nazi-leiders. In ditzelfde artikel over literair smokkelwaar heeft Nico Rost het over de proletarische Duitse dichter Erich Weinert die smokkeltactieken en –wegen uit de doeken doet. Vooruit heeft ook speciale aandacht voor de man met den blauwen bril. Dit is een illegaal Duits auteur die aanwezig was op het eerste congres van de schrijversvereeniging ter verdediging der Cultuur te Parijs in 1935. Vooruit koestert een grote bewondering voor de moed van deze man 576 en Rost beschrijft de spanning op het internationaal Schrijverscongres toen deze auteur de zaal binnenstapte dan ook nauwkeurig 577; een der laatste dagen van het kongres werden plotseling alle deuren gesloten en de toegangskaarten aan een pijnlijke kontrole onderworpen. Een jonge man in een blauw hemd, met een blauwe bril, nam het woord. Een representant der illegale duitsche literatuur. Hij was een paar uur geleden uit Duitschland gekomen en wilde uit naam van vele honderden illegale Duitsche schrijvers het kongres mededeelen, hoe zij ondanks Gestapo en Hitler-terreur ijverig bezig waren in het Derde Rijk de ware kultuur te verdedigen. Een diep zwijgen volgde op zijn indrukwekkende mededeelingen over dit levensgevaarlijke werk… Wanneer deze illegale auteur in 1938 het boek Meine Strasse uitbrengt, kan dit hooglied van den illegalen strijd dan ook op een heel erg positieve kritiek rekenen. Vooruit ziet dit werk als het verhaal van het Duitsland van morgen dat onder den grond zulke diepe wortels heeft geslagen, dat zelfs de bloedigste terreur ze niet kan uitrukken. Ook de bijdrage Die Stimme aus Deutschland door een illegale Duitse auteur in de Neue Deutsche Blätter kan bij Vooruit op bewondering rekenen. Rost 576 577

Vooruit, 10/04/1938, p.8 Vooruit, 29/06/1935, p.8

120

wijst erop dat deze bijdrage met de grootste aandacht gelezen moet worden, 578 wat zijn respect voor de auteur ervan uitdrukt. In Die Stimme aus Deutschland heeft de illegale het onder andere over de “Anthologie der drie en veertig geëmigreerde Schrijvers” als nieuw wapen en wijst hij erop dat Duitsland Hitler niet is.

Voor Vooruit mogen deze illegale auteurs echter niet de enige zijn die de wantoestanden in Hitler-Duitsland aanklagen. Dit is de plicht van iedere emigrantenauteur, volgens deze krant. Willi Bredel wordt in die context geprezen om zijn boek Dein unbekannter Brüder dat gaat over de illegale strijders – waarmee hier de socialistische arbeiders bedoeld worden – in Duitsland. Voor Vooruit is dit boek het bewijs dat men ook een roman kan schrijven over gebeurtenissen in Duitsland die men niet zelf heeft meegemaakt, indien het contact van de schrijvers die in emigratie vertoeven met de tegenstanders van Hitler in Duitsland sterk en innig genoeg is. 579

De Standaard

De Standaard verwondert zich over het feit dat het Rijksbureau ter bevordering der Duitsche letterkunde in 1934 40% van de 10 000 nieuwe boeken in Duitsland afkeurt voor publicatie. 580 Toch vinden we in deze krant voor de relevante periode zowel neutrale verwijzingen naar reguliere als naar emigrantenliteratuur terug. Boekenprijzen die in Duitsland aan nationaalsocialistische auteurs uitgereikt worden, vermeldt de krant altijd zonder enige vorm van kritiek of ironie. Soms vinden we echter enkele prikken van negativiteit over de kwaliteit van recente Duitstalige literatuur en tijdschriften terug. De Standaard schrijft bijvoorbeeld laatdunkend over het Duitse antisemitische tijdschrift Die neue Literatur. 581 Betreffende het thema van de Duitse boekenproductie is het wederom Dr. Hein Hoeben die zich in oktober 1933 het meest kritisch opstelt en opmerkt: Voor de literatuur geldt in bijzondere mate het aloude adagium: “gedurende het strijdrumoer zwijgt de muze”. Na 1933 kan men zelfs van een volkomen stilstand gewagen. Er is een vacuum ontstaan in de boekenwereld – vooreerst door de begrijpelijke voorzichtigheid van 578

Vooruit, 8/10/1933, p.8 Vooruit, 30/01/1938, p.8 580 De Standaard, 6/03/1935, p.10 581 De Standaard, 5/06/1937, p.10 579

121

uitgeverszijde in ’t publiceeren van menig werk en tevens door de tijdelijke uitval van de z.g. roode productie van socialistische, communistische en zelfs pacifistische makelij. 582 Hoeben merkt ook op dat het vooral de politiek is die in Duitsland de literatuur bepaalt. In januari 1935 krijgen we ook inzicht in Hoebens mening over emigrantenliteratuur. Voor hem laat ook dit alternatief voor de bloed-mythologie te wensen over. Hoeben opent zijn afbrekend pleidooi over de recente Duitse literatuur wederom met te vermelden: Onder de dictatuur zwijgt angstig de muse. Ondanks deze uitval merken we in dit artikel maar een zweem van de heftigheid waarmee Vooruit de reguliere boekenproductie in Duitsland aanvalt. Zo wijst Hoeben op enkele passages uit Mein Kampf waarvan hij vindt dat ze tot nadenken stemmen ondanks het artistieke falen van het boek. In Vooruit, waar Hitlers in gevangenschap geschreven boek zonder uitzondering enorm negatief beoordeeld wordt, zou dergelijke uitspraak ondenkbaar zijn. Ook soortgelijk neerhalen van de emigrantenliteratuur vinden we in Vooruit geen enkele keer terug. Dat De Standaard vooral voor katholieke auteurs – zoals bijvoorbeeld Jakob Kneip – een uitzondering maakt op de regel als zou alle recente Duitse literatuur ondermaats zijn, haalden we eerder al aan. Uit Hoebens slotbijdrage over De literatuur in het Derde Rijk 583 kunnen we opmaken dat hij Döblins Babylonische Wanderung als enige betekenisvolle emigrantenwerk beschouwt daar de auteur de Bijbelmotieven respectvol behandelt in tegenstelling tot bijvoorbeeld Thomas Mann die dit in Die Geschichten Jaakobs nalaat te doen.

Het Laatste Nieuws

Het Laatste Nieuws vaart één maal heel heftig uit tegen de Gleichschaltung van film en theater in Duitsland. 584 De krant beschuldigt de Duitse overheid ervan mensen via propagandafilms met het nationaal-socialistisch SERUM te willen bewerken. De literatuur wordt in dit artikel echter niet genoemd. In een ander artikel geeft deze krant neutraal Kestens mening weer over de Duitse letterkunde die niet oorspronkelijk zou zijn.585 Hierbij geeft de journalist van Het Laatste Nieuws zijn eigen waardeoordeel echter niet mee.

De Schelde/ Volk en Staat

582

De Standaard, 28/10/1933, p.4 De Standaard, 12/01/1935, p.4 584 Het Laatste Nieuws, 21/03/1934, p.9 585 Het Laatste Nieuws, 21/06/1934, p.9 583

122

De Schelde/ Volk en Staat brengt de stagnerende boekenproductie in het Derde Rijk geen enkele keer in verband met de verbannen auteurs. In een neutraal artikel vermelden ze de terugvallende productie in 1934, maar zoeken hier geen oorzaak voor, 586 terwijl Vooruit die link als vanzelfsprekend beschouwde. In 1937 verschijnen positieve artikelen over de heropleving van de Duitse boekenmarkt. De toenemende waardering die Volk en Staat voor deze boeken opmerkt, wordt blij onthaald. Zo publiceert Volk en Staat in 1937 een artikel dat de stijging van de omzet van Duitse boekhandels met 15 tot 25% als onderwerp heeft. 587 De oplage zou 25% hoger liggen dan het jaar voordien en de verkoopwaarde maar liefst 30%. Daar Volk en Staat deze informatie overneemt uit het verslag van de vergadering der boekhandel in Leipzig, weten we niet of deze cijfers kloppen. Volk en Staat besluit: Dit bewijst dat er van de marxistische fabeltjes dat door de uitschakeling der joden de cultuur vernietigd zou zijn, niets klopt. Het tegendeel is het geval. Door de uitschakeling van een volksvreemd intellektualisme blijkt juist de volkscultuur versterkt te worden. Uit verschillende artikelen uit de tweede helft van de jaren ’30 blijkt soms een antisemitische houding van deze krant. De joden beginnen zoo langzamerhand al de bladen te verpesten […] 588 De Schelde/Volk en Staat recenseert ook veel meer reguliere en nationaal-socialistische werken dan emigrantenwerken. In de tweede helft van de jaren ’30 wordt zelfs geen enkel emigrantenwerk nog besproken. Het boek Kampf in Böhmen van Hans Krebs, de leider van het Sudeetse Duits nationaal-socialisme, dat bij Volk und Reich Verlag te Berlijn verschijnt, wordt dan weer wel geprezen omdat het al de groote problemen en de stuwende drijfkrachten van dezen groeienden volksstrijd met groote helderheid [voorstelt].589 De voorbeelden van nationaal-socialistische boeken die vermeld, gerecenseerd of bejubeld worden in Volk en Staat zijn enorm talrijk.

3.3.4. Algemeen

Vooruit wordt getypeerd door zijn combatante en uitgesproken anti-Duitse houding wat het onderwerp van de emigrantenliteratuur betreft.De aandacht van De Standaard komt dan weer veeleer op het religieuze thema te liggen. Zo publiceert de krant een artikel over Hitlers 586 587

588 589

De Schelde, 23/11/1935, p.8 Volk en Staat, 23/05/1937, p.7 Volk en Staat, 7/08/1937, p.1 Volk en Staat, 28/02/1937, p.6

123

kunstopvattingen. 590 Daarin citeert de journalist enkele zinnen uit een rede van Hitler. Ook wordt de zin De bewering, dat Duitsch denken onchristelijk is, wijzen wij af met een lach, die Hitler op het einde van deze rede uitsprak, opgenomen. In geen enkele van de andere drie kranten wordt deze zin als belangrijk opgevat. De berichtgeving in dit artikel in De Standaard is wel neutraal – er wordt geen waardeoordeel meegegeven – maar de selectie van citaten wijst wel op de voorkeur van het godsdienstig thema in De Standaard. Op 31 oktober 1934 staat er een protest te lezen tegen de behandeling van de kerk in Duitsland: De kerkvervolging in Duitschland. Men tracht de katholieke jeugd godsdienstloos te maken. 591 De Standaard laat zich hier positief uit over het feit dat kaholieke publicisten in de leidende Duitse uitgeversfondsen, en niet alleen in de kleine puur katholieke, een ereplaats gekregen hebben. 592 Bij De Schelde/ Volk en Staat merken we een kentering in de berichtgeving op omstreeks midden de jaren ’30. De uitspraken worden veel radicaler en de sympathie voor naziDuitsland wordt vaak geëxpliciteerd in artikelen in verband met emigrantenliteratuur. Waar tijdens de eerste jaren van Hitlers bewind de Duitsche mentaliteit soms nog in een negatief daglicht gesteld wordt 593, gebeurt dit nooit meer vanaf 1936. Deze krant kan in sommige gevallen ook echt antisemitisme en racisme verweten worden. In 1933 merkt journalist H.V.P. nog op: een groote aberratie van het nationaal socialisme is zijn optreden tegenover Joodsche kunstenaars en geleerden, die zonder eenige consideratie uit de schowburgen, concertzalen en universiteiten worden verwijderd. 594 Vanaf 1936 laat Volk en Staat zich echter meerdere malen positief uit over de uitschakeling van een volksvreemd intellektualisme dat de volkscultuur zou versterken met betrekking tot de vervolging van joodse auteurs. 595 De krant vindt de inspanningen in Berlijn om de joodse kunstenaars een eigen arbeidsveld te bezorgen door ze te laten optreden in een apart Joodsch theater grootmoedig. 596

3.4. Het “andere” Duitsland

590

De Standaard, 8/09/1934, p.4 De Standaard, 31/10/1934, p.2 (dit artikel staat niet in het Excel-bestand opgenomen daar het louter achtergrondinformatie betreft) 592 De Standaard, 6/07/1935, p.4 593 zie bijvoorbeeld: De Schelde, 30/01/1934, p.2 594 De Schelde, 14/04/1933, p.1 595 Volk en Staat, 23/05/1937, p.7 596 De Schelde, 26/09/1936, p.4 591

124

Tot de auteurs die na de Machtergreifung van Hitler Duitsland verlieten, behoorden bijna alle belangrijke schrijvers van dat moment. De bannelingen begonnen zichzelf dan ook al snel te zien als representanten van het ‘andere’, ‘betere’ of ‘echte’ Duitsland. 597 Verbannen auteurs claimden vaak morele superioriteit tegenover de nazi’s en identificeerden zich veelal met de humanistische traditie. 598 Zo schreef Heinrich Mann in 1934 over de ballingschap: Die Emigration wird darauf bestehen, dass mit ihr die größten Deutschen waren und sind, das heißt zugleich: das beste Deutschland. 599. De Franse schrijver en pacifist Romain Rolland verklaarde zich solidair met zijn Duitse collega’s in de volgende bewoording : Ja, ich bin mit euch – euch, dem besseren Deutschland, dem unterdrückten, vertriebenen, aber unbesiegbaren Deutschland, das leidet, aber kämpft. 600 Frank Caestecker geeft in zijn boek Ongewenste Gasten aan dat het denationaliseren van Duitsers in het buitenland slechts sporadisch gebeurde, en dan wel bij de meest vooraanstaande figuren van het ‘andere Duitsland’. 601 Dat vele van de auteurs zich niet met het nieuwe regime in Duitsland willen vereenzelvigen, maar toch wel nog met positieve gevoelens aan hun vaderland denken, blijkt meerdere malen uit de vele artikelen die ik las. Nico Rost bekritiseert zelfs zijn collega van De Standaard, Urbain Van de Voorde, naar aanleiding van zijn insinuatie als zouden de uitgeweken schrijvers geen liefde voor hun vaderland koesteren met de woorden: De heeren van Berlijn zullen Urbain Van de Voorde dan ook stellig dankbaar zijn voor zijn brochure. Schreeuwde Hitler-Duitschland de laatste jaren niet moord en brand, dat men in het buitenland aan de emigrantenliteratuur de voorkeur gaf boven de officieele bruine en worden met het oog hierop de bruine blubo-boeken in het buitenland niet reeds met een korting van 25 t.h.verkocht? 602 Zo vermeldt Theodor Plivier dat hij veelvuldig gefeliciteerd werd toen hij het Duits staatsburgerschap kwijt speelde daar hij als ‘onwaardig Duitser’ werd bestempeld. 603 Toch blijkt de liefde voor zijn land nog steeds uit het feit dat hij in datzelfde artikel het Verdrag van Versailles zwaar veroordeelt voor alles wat het teweeg gebracht heeft. Ook voelt hij geen 597

Mews, Siegfried “Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay” in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.103 598 Mews, Siegfried “Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay” in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) p.106 599 Plum s.Lit, S. 410 in: Hans-Helmuth Knütter “Zur Vorgeschichte der Exilsituation” in: Durzak, Manfred “Die deutsche Exilliteratur 1933-1945” Stuttgart : Reclam, 1973. p.27 600

Durzak, Manfred “Die deutsche Exilliteratur 1933-1945” Stuttgart : Reclam, 1973. p.9

601

Caestecker, Frank “Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren.” VUBpress, Brussel, 1993, p.21 602 Vooruit, 1/11/1936, p.8 603 Vooruit, 12/04/1934, p.8

125

afkeer van zijn nationale taal. Hij wil deze zelfs inzetten als wapen tegen een systeem dat een anti-beschaving en anti-menselijke samenleving is. Het blijkt duidelijk dat Plivier de huidige situatie niet als ‘inherent aan Duitsland’ ervaart of bestempeld. Ook Emil Ludwig spreekt geen kwaad woord over “Duitsland” zelf, in een interview voor het Laatste Nieuws. 604 Kees van Hoek vraagt hem expliciet: “Haat u Duitsland?” waarop Ludwig antwoordt: […] Goethe en Beethoven, zij zijn mijn vaderlijk erfdeel. Ik woon reeds dertig jaar in Zwitserland, ik had recht op Zwitsersche naturalisatie kunnen doen gelden toen de wereldoorlog uitbrak, doch ik ging direct naar Berlijn en meldde me vrijwillig aan. Na den oorlog wilden mijn vrienden en ik een beter Duitschland helpen bouwen, een Duitschland dat een geëerd lid der Vereenigde Staten van Europa zou worden. Het is ons niet gelukt, doch we gaven onze beste krachten aan de poging. Hoe zou ik daarom Duitschland kunnen haten? Ik haat alleen een regime. En het regime haat mij wijl ik een der uitgestootenen ben die het oor der gansche wereld hebben!. Vooruit is de enige krant die zelf – dus niet via de citaten van emigrantenauteurs – de scheidingslijn ‘echt Duitsland’ – ‘onecht Duitsland’ trekt. Met het ‘andere Duitsland’ doelt de krant enerzijds soms op de niet-territoriaal-bepaalde sfeer van de emigrantencultuur of anderzijds soms op een Duitsland uit een verleden tijd. Een voorbeeld van dit eerstgenoemde ‘echte’ Duitsland, vinden we in de titel: Tegen de kultureele brandstapels. Het recht in ons land voor de Duitsche kultuur - - de ware en echte, hetzij die der emigranten - - te ijveren, maakt deel uit van onze demokratische vrijheden. 605 Een ander voorbeeld ter illustratie vinden we in een artikel van Nico Rost. Als Rost het – onder zijn pseudoniem W.van Elhorst – over de ingewilligde nood aan goedkope Duitse boeken onder de vorm van Duitsche Salamandersheeft, verklaart hij die nood als volgt: De Duitsche emigratie verarmde en ook velen die met het ware Duitschland sympathiseerden werden door de krisis getroffen. Ook hier stelt hij de emigrantenauteurs gelijk aan ‘het ware Duitsland’. Een voorbeeld van het laatstgenoemde ‘ware’ Duitsland - namelijk de typering door Vooruit van dit ‘andere’ Duitsland door het te linken aan grote Duitse schrijvers uit vroegere tijdenvinden we bijvoorbeeld in een artkel over Döblin : Alfred Döblin is een der strijdbaarste humanisten onzer dagen en daarom een der waardigste representanten van het Duitschland van Goethe, Schiller en Lessing. 606 Nico Rost impliceert hier dat het moed vergt om tot dit ‘andere’ Duitsland gerekend te worden. Een Duitsland getypeerd door strijdvaardige

604

Het Laatste Nieuws, 28/06/1938, p.9 Vooruit, 29/05/1939, p.8 606 Vooruit, 6/11/1938, p.8 605

126

humanisten en figuren uit de literaire wereld. Rost beweert tevens dat Hitler-Duitschland dat Kesten en zoo vele anderen verbande, zichzelf heeft beroofd van haar beste kultureele krachten en er dientengevolge niet in geslaagd is deze auteurs hun vaderland te ontnemen. 607Vooruit legt ook hier duidelijk de link tussen het ‘literaire’ en ‘het vaderlandsgevoel’. Het komt er op neer dat wie de cultuur van een volk bezit, het ‘echte’ land bezit. Dit gevoel wordt volgens Vooruit niet bepaald door een afgebakend territorium. Het betreft hier een gevoel dat gezocht moet worden in de culturele sfeer. Vooruit volgt hierin de mening van enkele emigrantenauteurs zoals Roth. Joseph Roth, […] heeft naar aanleiding van het werk van kesten geschreven dat ‘die wahre Heimat eines echten Dichters die Sprache ist.’ 608 Nico Rost vermeldt dat vele emigrantenauteurs – en niet louter deze die in de gevangenis of in concentratiekampen gezeten hebben zoals Bredel, langhoff, Renn en Billinger – uiting geven aan hun haat voor het Duitse fascisme en aan hun liefde voor het Duitse volk. Hij vindt dat de meeste anderen eveneens hoofdzakelijk over hun land , de fascistische barbarij en den illegalen strijd schrijven. 609 Over Ludwig Renns gruwelijke beschrijvingen van toestanden in het huidige Duitsland in Vor grossen Wandlungen schrijft Nico Rost: Renn heeft in dit Duitschland geleefd, maar zijn verstand en zijn hart hebben desondanks het andere – het WARE Duitschland dat de bruine machthebbers zouden willen,maar niet kunnen gelijkschakelen – niet verloren. 610 Ook naar aanleiding van de internationale P.E.N.-congressen ontstond er discussie over wat het “echte Duitsland” nu was. Zo vermeldt Vooruit de socialistische Belg Louis Piérard die op het internationale congres van de P.E.N.-club te Edingburgh opstond en de leden van de Berlijnse P.E.N.-club veroordeelde die toestonden dat Alfred Kerr, Alfred Dôblin, Heinrich en Thomas Mann en nog zovele anderen uit Duitsland verjaagd werden. Hij spreekt: Het zijn deze bannelingen, die voor ons de Duitsche literatuur vertegenwoordigen […]en we moeten hen in staat stellen buiten hun land de echte en ware Duitsche PEN-club te stichten, die we in ons midden zullen opnemen. 611 We merken duidelijk op dat dit thema vooral in Vooruit aan bod komt en dat deze krant de mening van het gros van de emigrantenauteurs volgt over deze kwestie. De andere kranten

607

Vooruit, 22/03/1936, p.8 Vooruit, 22/03/1936, p.8 609 Vooruit, 31/01/1937, p.8 610 Vooruit, 6/12/1936, p.8 611 Vooruit, 24/06/1934, p.8 608

127

lijken zich niet in die mate in te leven in de gedachtewereld van bepaalde emigrantenauteurs, dat ze hun meningen omtrent de “twee Duitslanden” weerspiegelen in hun artikelen.

3.5. Perceptie als “emigrantenauteurs” of niet? In De Schelde wordt de term “emigrantenauteurs” voor het eerst gebruikt in oktober 1935. 612 In dit artikel wordt vermeld dat het Duitse Insel Verlag werken van schrijvers die in het Derde Rijk persona grata zijn, begint uit te geven. Dit vindt De Schelde logisch omdat in Praag, Parijs en Amsterdam reeds emigrantenauteurs uitgegeven worden en deze steden voordien de werken van gewone Duitse schrijvers minder uitgaven. Eerder werd de term “uitgewekenen” reeds gebruikt, 613 maar deze sloeg dan op alle Duitse vooraanstaanden die de wijk hadden genomen. Andere auteurs - zoals Wassermann bijvoorbeeld - werden als “uitgeweken” aangeduid, maar er was nog geen verzamelterm die courant in gebruik was. Naarmate Volk en Staat radicaliseert, merken we dat deze krant de verbannen auteurs op een opvallende manier doodzwijgt. Vele van deze auteurs mochten bij het bespreken van Duitstalige literatuur niet genegeerd worden, aangezien ze door velen tot de toenmalig belangrijkste Duitse schrijvers gerekend werden. Het feit dat Volk en Staat hun vermelding meer en meer uit de weg gaat, kan als een soort van omgekeerde “groepering” van deze verbannen auteurs gezien worden. In Vooruit vinden we reeds vanaf 1933 de percipiëring als groep van emigrantenauteurs terug. 614 In De Standaard worden emigrantenauteurs ook al heel snel als groep beschouwd en met het jodendom geassocieerd. In 1933 heeft De Standaard het over die schrijvers die elders asyl [zochten] om kerkering en broodeloosheid te ontvluchten. 615 In een groot artikel staat Hein Hoeben uitgebreid stil bij het verdwijnen van vele groote auteurs uit Duitsland. 616 Ondanks dat Het Laatste Nieuws al van 1933 de inhoudsopgave van het emigrantentijdschrift Die Sammlung meegeeft, vermeldt de krant pas in juni 1934 voor het eerst expliciet dat dit letterkundig tijdschrift door uitgeweken Duitsche letterkundigen wordt uitgegeven. 617 Pas vanaf 1934 lijkt deze krant de uitgeweken auteurs ook als dragers van hetzelfde lot te beschouwen.

Specificiteiten toegedicht aan emigrantenliteratuur

612

De Schelde, 29/10/1935, p.3 De Schelde, 27/08/1933, p.1 614 Vooruit, 30/04/1933, p.8 615 De Standaard, 28/10/1933, p.4 616 De Standaard, 28/10/1933, p.4 617 Het Laatste Nieuws, 21/06/1934, p.9 613

128

De kranten zien de emigrantenauteurs naarmate het besef over dit fenomeen doordringt meer en meer als groep. Ze gaan ze zelfs eigen specificiteiten toedichten. Zo vindt Richard Declerck dat de emigranten vaak doen alsof het’Emigrantentum’ het centrum van het wereldgebeuren is. 618 Een ander euvel waaraan emigranten gewoonlijk lijden bestaat er volgens hem uit, dat ze de Duitse toestanden belichten met het oog van hoop of vrees. Blijkbaar menen anderen dan weer dat emigrantenliteratuur gekenmerkt wordt door een teruggrijpen naar het verleden. Vooruit besluit immers naar aanleiding van Herman Kestens Ferdinand und Isabella 619: […]ook in deze roman, evenals in zijn vorig werk ‘der Gerechte’, klaagt deze schrijver het Onrecht aan, dat zich onder de mom van Rechtvaardigheid verbergt. Waarmee voor degenen, die nog steeds meenen te mogen beweren, dat de Duitsche emigranten-literatuur ‘naar het verleden vlucht’ omdat ze de laatste jaren zoo vele historische romans produceert het bewijs voor de onhoudbaarheid van hun theorie is geleverd. Dr.Hein Hoeben meent dan weer dat het werk van de uitgewekenen […] minder met de literatuur te maken [heeft], doch […] meer in ’t teeken [staat] van een apostolaat. 620 Dit percipieert Hoeben als iets negatiefs.

Naarmate de tijd vordert, beschouwen de auteurs zichzélf ook geleidelijk aan als een groep van “emigrantenauteurs”. Theodor Plivier gebruikt niet expliciet de term “exil-auteur”, om zichzelf in 1934 te omschrijven. Hij ziet zichzelf eerder als één van de vele uitgewekenen, zo blijkt uit zijn artikel dat in Vooruit verschijnt. 621 Thomas Mann verzet zich echter een tweetal jaar later tegen het feit dat de emigranten-literatuur als een joodse aangelegenheid bestempeld wordt. Behoef ik u te zeggen, dat diet niet gaat? Mijn broer Heinrich en ik zijn geen Joden, Leonhard Frank, René Schickee, de soldaat Gritz von Unruh, Oscar Maria Graf, Annette Kolb, A.M. Frey en, om slechts enkele jongere talenten te noemen: Gustav Regler, Bernhard von Brentano en Ernst Glaeser, zijn het ook niet. 622 Dat het begrip hier als redelijk nieuw beschouwd wordt, merken we aan de aanhalingstekens die Vooruit bij het woord “emigranten-literatuur” plaatst. 623 Een tweetal weken later laat de krant de aanhalingstekens bij dit nieuw geïntroduceerde woord reeds vallen in de bewering dat emigratie-literatuur […]

618

Vooruit, 29/07/1934, p.8 Vooruit, 22/03/1936, p.8 620 De Standaard, 28/10/1933, p.4 621 Vooruit, 12/04/1934, p.8 622 Vooruit, 8/03/1936, p8 623 Vooruit, 8/03/1936, p.8 619

129

nog een groote toekomst voor zich heeft. 624 Vooruit doet geen moeite deze term verder uit te leggen.

4. Enkele invloeden op de berichtgeving. 4.1. Door kranten gebruikte bronnen. In de bronnen die de verschillende kranten als gezaghebbend beschouwen, merken we ook enkele tendenzen op. De kranten lijken elk een aantal buiten- of binnenlandse kranten en tijdschriften te hebben waar ze geregeld artikelen, opiniestukken of interviews uit overnemen.

Vooruit

Vooruit vermeldt het politiek-culturele Exil-tijdschrift Das Neue Tagebuch enkele malen en neemt er informatie uit over. Uitgever Leopold Schwarzschild had eveneens kritiek op de te zwakke houding van Thomas Mann, waar Vooruit eerder ook al eens op had gewezen. 625 Ook de Neue Weltbühne geniet aanzien in Vooruit. Over deze twee bladen schrijft Richard Declerck: “Leopold Schwarzschild is, naast Ossietzky met zijn Weltbühne, één der weinige klaarziende scherpschutters.” 626 Schwarzschild wordt geprezen niet aprioristisch en heel erg kritisch te zijn. Declerck raadt ook zijn boek over veertien jaar ontgoocheling in de Duitse republiek Das Ende der Illusionen sterk aan. Das Neue Tagebuch wordt geprezen omdat het niet doet alsof ‘Emigrantentum’ het centrum van het wereldgebeuren is. Het tijdschrift wordt door Declerck ook bewierookt aangezien het de Duitse toestanden niet met hoop of vrees belicht, maar een zeldzame poging [doet] om met dokumentatie uit de eerste hand te werken en een nauwkeurige zifting [maakt] tusschen alle berichten die in een land met sterke censuur gemakkelijk een karakter van sensatie aannemen eerder dan van betrouwbaarheid. 627 Ook de Neue Deutsche Blätter krijgen veel krediet bij Vooruit. Dit was een politiek-cultureel Exil-tijdschrift onder redactie van Wieland Herzfelde, Anna Seghers, Oskar Maria Graf en een anonieme redacteur in Duitsland. 628 Nico Rost prijst de moed van dit tijdschrift om de

624

Vooruit, 22/03/1936, p.8 Vooruit, 8/03/1936, p.8 626 Vooruit, 29/07/1934, p.8 627 Vooruit, 29/07/1934, p.8 628 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p.306 625

130

rubriek Die Stimme aus Deutschland op te nemen. 629 Het is immers telkens gevaarlijk om deze bijdrage tot op de redactie te krijgen. Ook kan Rost zich perfect vinden in Herzfeldes mening dat schrijvers positie moeten innemen in hun werk. Dit besef zit volgens Rost in het eerste nummer van Neue Deutsche Blätter ingebakken. Het lezen van Die Sammlung wordt meerdere malen aanbevolen in Vooruit en uit de Wiener Weltbühne worden stukken van een artikel van E.E.Kischs hand overgenomen. 630 Naast deze emigrantentijdschriften worden ook vaak buitenlandse socialistische bladen als gezaghebbende bron gebruikt door Vooruit. Uit de Nederlandse arbeiderskrant Het Volk worden bijvoorbeeld afbeeldingen, artikelen en scherpe citaten veelvuldig overgenomen. 631 Vooruit expliciteert enkele keren dat ze zich op dezelfde golflengte als deze Nederlandse krant bevindt, bijvoorbeeld aangaande de verontwaardiging over de emigrantenauteurs Stefan Zweig, Thomas Mann, René Schickele en Alfred Döblin die zich in 1933 niet langer bereid verklaren om mee te werken aan Die Sammlung. We lezen in ‘Het Volk’ (Amsterdam) deze zeer juiste beschouwing […] schrijft Vooruit alvorens een enorm kritisch artikel over dit voorval uit Het Volk over te nemen. In Nederland was Exilliteratur meer aanwezig dan in België, wat het regelmatig citeren uit dit Amsterdams partijorgaan in artikelen over deze problematiek deels kan verklaren. Voor een bepaalde uitgave van de Nederlandse tijdschriften Links Richten en De Roode Baken over emigrantenliteratuur wordt in Vooruit publiciteit gemaakt. 632 Vooruit klaagt de censuur in Duitsland op het vlak van kranten sterk aan 633, daar waar De Standaard, Het Laatste Nieuws en De Schelde altijd neutraal het verbod op een bepaald blad in Duitsland meedelen. Over het Berliner Tageblatt schrijft Vooruit dat het een van die befaamde persorganen [was] dat met groot journalistiek talent, door Theodor Wolff geleid werd. 634 Het was de spreekbuis voor zwakke demokraten maar had wel een grote intellektueele invloed volgens Vooruit. De vervolging en arrestatie van reporters zoals die van Dr. Arnold Höllstegel van het Berliner Tageblatt, wordt in Vooruit expliciet betreurd. 635

629

Vooruit, 8/10/1933, p.8 Vooruit, 16/04/1933, p.8 631 zie bijvoorbeeld: Vooruit, 21/05/1933, p.5 en Vooruit, 15/07/1934, p.8 In dit laatste artikel neemt Vooruit de veronderstelling van Het Volk over dat Erich Mühsam waarschijnlijk tot zelfmoord gefolterd werd. Zie ook: Vooruit, 29/07/1934, p.8 waar de krant een artikel over Lion Feuchtwanger gedeeltelijk uit de Nederlandse krant Het Volk overneemt. Zie ook: Vooruit, 14/01/1934, p.8 waar de krant een artikel uit Het Volk over Jacob Wassermann overneemt. 632 Vooruit, 28/01/1934, p.8 633 zie bijvoorbeeld: Vooruit, 6/05/1933, p.2 634 Vooruit, 2/02/1936, p.8 635 Vooruit, 3/04/1938, p.8 630

131

Kranten die niet verdwenen werden gelijkgeschakeld in het Duitsland onder Hitler. Joden en sociaal-democraten werden, zoals onder andere bij de Kölnische Zeitung gebeurde 636, uit de redactie verwijderd en er kwam een sterke controle op de artikelen. In 1933 klaagt Vooruit de ommezwaai bij de Frankfurter Zeitung van links blad naar zogezegd nationaal-socialistische krant aan. Correspondent M. F. Sieburg wordt hard aangepakt door Vooruit: M.F. Sieburg is de Parijsche korrespondent van het bijgedraaide “jodenblad” de “Frankfurter Zeitung”. Vroeger was Sieburg LINKS! Vooruit spot: Men gaat slapen als Weimar-republikein en ontwaakt als nazi. Vooruit is ook geen zeker opportunisme vreemd. Zo citeert Vooruit uit het liberale Engelse blad ‘Manchester Guardian’ als dat bericht over de heldhaftigste houding van sociaaldemocraten tegenover hun gewetenlooze beulen. 637 Soms gaan de kranten ook onderling in de clinch. Zo reageert Vooruit op de bewering in De Standaard als zou grof materialisme ten grondslag van het marxisme liggen, door deze krant spottend het orgaan der Vlaamsche gentlemen te noemen. 638Naar aanleiding van het ontheven uit het lidmaatschap van de Academie van Kunsten van onder ander Alfred Döblin, Thomas Mann, Jacob Wassermann en Franz Werfel 639 en het tot lid benoemen in diezelfde Academie van onder andere Hans Carossa, Hans-Friedrich Blunck en Hans Johst 640, sneert Vooruit: waarschijnlijk ook een kultuurmaatregel, die “De Standaard” goedvindt. 641

Vooruit gebruikt als bronnen bij het schrijven over emigrantenliteratuur dus overwegend opinies of artikelen uit emigrantentijdschriften enerzijds en socialistische bladen anderzijds.

De Standaard

De Standaard houdt het vooral bij katholieke tijdschriften en kranten als bron voor informatie. We zien vaak dat deze krant tegen het Hitlerregime protesteert enkel en alleen als de katholieke kerk door de Duitsers beledigd wordt. Waar De Standaard eerder niet echt over het Duitse persbeleid klaagde, doet ze dit wel naar aanleiding van gespot met de katholieke

636

Vooruit, 12/11/1933, p.8 Vooruit, 13/05/1933, p.8 638 Vooruit, 23/04/1933, p.8 639 ook ontheven uit het lidmaatschap in 1933: Frank, Fulda, Kaiser, Kellermann, Momberg, Pathe, Pannwitz, Schickler, von Unruh, in: Vooruit, 9/05/1933, p.8 640 ook benoemd in 1933 in de Academie van Kunsten: Beumelburg, Dörfler, Ernst, Griese Grimm, Kolbenheyer, Agnes Miegel, von Münchhausen, Schäfer in: Vooruit, 9/05/1933, p.8 641 Vooruit, 9/05/1933, p.8 637

132

kerk. 642 Het Vaticaans blad Osservatore Romane dient als gezaghebbende bron in het artikel getiteld: Ergerlijke bespotting van de katholieke kerk en geestelijkheid in Duitsche bladen. Een scherp protest van de ‘Osservatore’. 643 Waar De Standaard eerder neutraal over de censuur berichtte, gebruikt de krant nu ook kleurwoorden om de Duitse censuur die dergelijke ergerlijke spot met kerk en geestelijkheid toelaat, aan de kaak te stellen. De Standaard schaart zich achter de mening van de Osservatore Romane die schrijft dat het kenschetsend is, dat de strenge censuur die in het Derde Rijk op de pers wordt geoefend, dergelijke onsmakelijkheden duldt, terwijl door de Duitsche autoriteiten de strengste maatregelen worden getroffen tegen de katholieke pers, alleen wegens het feit, dat deze haar meening verdedigt, zonder daarbij iemand te kwetsen, of te beleedigen. Niet zozeer de censuur klaagt De Standaard hier dus aan, maar wel vooral het feit dat deze niet streng genoeg zou zijn op bepaalde vlakken. Wederom wijkt De Standaard vooral voor de katholieke zaak soms af van zijn gematigde toon. Het verbod op Stimmen der Zeit, het tijdschrift van de Jezuïten, vermeldt de krant dan wel weer op een neutrale manier. 644 De Standaard is wel de enige van de vier kranten die het verbod van deze Jezuïtsche krant vermeld. De Standaard neemt verder onder andere meningen en stukjes artikel over uit de katholieke Nederlandse tijdschriften Roeping 645en Leven en Werken, de katholieke Nederlandse krant De Tijd646, de conservatieve Britse krant The Morning Post en de eerder liberale Nederlandse Nieuwe Rotterdamse Courant. 647 In mindere mate dan Vooruit wendt De Standaard ook uitgeweken tijdschriften, zoals het Neue Tagebuch en de Neue Weltbühne als bron aan, in artikelen met betrekking tot emigrantenliteratuur. 648 De Standaard haalt – net als Vooruit – informatie over Duitstalige literatuur uit kranten van een andere strekking dan de katholieke, als deze haar interessant lijkt. Wanneer een journalist van het liberale Algemeen Handelsblad van Amsterdam vindt dat Rilke priesterlijke gaven blijkt te hebben, vermeldt De Standaard dit bijvoorbeeld. 649

Het Laatste Nieuws

642

De Standaard, 21/08/1935, p.2 De Standaard, 21/08/1935, p.2 644 De Standaard, 24/11/1934, p.10 645 De Standaard, 23/10/1935, p.8 646 De Standaard, 16/10/1937, p.10 647 Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955.p.42 648 De Standaard, 17/10/1936, p.10 649 De Standaard, 10/08/1935, p.4 643

133

Het Laatste Nieuws heeft dan weer meer vertrouwen in de liberale Vlaamsche Gids als bron. Een artikel over het ontslag van de hoogleraren wordt hier dan ook integraal uit overgenomen. 650 Dat het liberale Amerikaanse tijdschrift Liberty Emil Ludwig de opdracht gaf tot het schrijven van President Roosevelts biografie, wordt enkel in deze krant vermeld. 651 Het Laatste Nieuws klaagt in enkele artikelen het verdwijnen van alle dagbladen van beteekenis sterk aan. Deze krant betreurt dat de Vossische Zeitung na 230 jaar verboden wordt. 652 Artikelen of citaten uit emigrantentijdschriften zelf overgenomen, vinden we in het Laatste Nieuws veel minder terug.

De Schelde/ Volk en Staat

De Schelde/ Volk en Staat neemt heel wat artikelen en citaten over uit gelijkgeschakelde tijdschriften en kranten. Daar waar het emigrantentijdschrift Die Sammlung in 1934 nog als interessant omschreven wordt, blijkt de belangstelling voor dit blad na 1935 helemaal weggeëbt te zijn. Het aprilnummer van het Berlijns maandschrift Volk und Reich wordt echter in 1935 geprezen daar het wederom zeer leerrijke bijdragen bevat. 653 Ook wendt deze krant de rechtse Deutsche Allgemeine Zeitung aan als bron voor informatie voor eigen artikelen. 654 Dit is een krant die in Vooruit beschimpt werd als voorstander van het wegnemen van “ontaarde kunst”. Het feit dat één bepaalde avondeditie van deze krant in beslag genomen wordt door de overheid is voorpaginanieuws en wordt alleen in De Schelde vermeld. 655 Ook het gerucht dat het anti-joodse blad Der Sturmer in beslag genomen zou zijn, lijkt in deze krant enige onrust te wekken. 656 Emigrantentijdschriften worden hier niet gebruikt om informatie uit te putten voor eigen artikelen.

Algemeen

Algemeen merken we dat er vaak naar Nederlandse kranten en tijdschriften teruggegrepen wordt, daar in dat land meer aandacht was voor emigrantenliteratuur door de vele auteurs die er hun toevlucht zochten en de uitgeverijen die emigrantenwerken publiceerden. Het feit dat 650

Het Laatste Nieuws, 14/08/1935, p.1 Het Laatste Nieuws, 5/07/1938, p.9 652 Het Laatste Nieuws, 29/03/1934, p.9 653 De Schelde, 3/06/1935, p.4 654 De Schelde, 6/03/1934, p.4 655 De Schelde, 31/05/1933, p.1 656 De Schelde, 21/07/1935, p.4 651

134

bij het citeren of overnemen van artikelen uit Nederlandse kranten geen vertaling nodig is, verklaart misschien ook de populariteit van deze kranten als bron voor informatie over emigrantenliteratuur. Het valt ook op dat deze vier kranten bij voorkeur artikelen of citaten over deze problematiek overnemen uit tijdschriften of buitenlandse kranten van dezelfde strekking.

4.2. Specifieke journalistieke schrijfstijl.

In dit hoofdstukje gaan we even dieper in op de specifieke journalistieke stijlen. Iedere auteur heeft zijn eigen schrijfstijl en specifieke achtergrond die invloed kan hebben op de manier waarop hij een bepaald thema in zijn medium voorstelt. Algemeen kan aangenomen worden dat iemand met een bepaalde overtuiging geneigd is artikelen te schrijven voor de krant die best bij deze ideologische visie aansluit. Toch zijn er nog verschillen te ontdekken tussen de afzonderlijke manieren van het bespreken van bijvoorbeeld emigrantenliteratuur tussen de journalisten onderling. Hier duiden we even de opmerkelijkste verschillen aan.

Vooruit

In Vooruit merken we –zoals reeds aangetoond – een strijdvaardige tot soms agressieve toon op. Enkele belangrijke bijdrages worden in deze krant door Nico Rost, Gust Van Hecke, Richard Minne – de toenmalige rubrieksleider van Geestesleven – en Gust De Muynck geleverd. Hoofdredacteur Gust Van Hecke maakte reeds bij de geboorte van de rubriek Het Geestesleven duidelijk dat deze een opvoedende functie had die vertrok vanuit een socialistische visie. 657 Hij legt in zijn artikelen vaak de link naar dat socialistische waar Vooruit voor staat. Het is in die context dat Van Hecke zegt dat hij de vervolgingen van Duitse kunstenaars als een aanval op de Marxistische gedachte ziet. 658 In 4 van 10 artikeltitels die hij schreef staat ook een verwijzing naar het socialisme; zoals bijvoorbeeld Het fascisme drijft al wat links denkt…Saam! 659

657

Vooruit, 8/01/1933, p.8 Vooruit, 2/04/1933, p.8 659 Vooruit, 2/04/1933, p.8 658

135

Gust de Muynck zijn specialisatie lijkt dan weer het recenseren van politiek getinte boeken. In deze subrubriek neemt hij 10 relevante boeken voor zijn rekening. In al deze recensies laat hij zijn afkeuring voor de Duitse politieke situatie en haar omgang met kunst en cultuur blijken. Hierbij zien we echter dat De Muynck een totaal andere van recenseren hanteert dan bijvoorbeeld Nico Rost. De Muynck laat de directe en aanvallende stijl wat varen, en laat zijn oordeel vaak doorschemeren door middel van de visie van de auteurs van wie hij boeken aanprijst. Zijn minder aanvallende houding merken we bijvoorbeeld op in zijn recensie van “Der Zauberer: Leben und Anleihen des Dr.Hjalmar Horace Greely Schact” van emigrantenauteur Norbert Mühlen. 660 Dit werk bevat onder andere een voorwoord van Konrad Heiden. In zijn kritiek op het boek vermeldt De Muynck zelfs niet dat het hier twee verbannen auteurs betreft. Ook kleurwoorden vinden we niet terug in zijn recensies. De meest uitgesproken stijl in Vooruit vinden we waarschijnlijk bij Nico Rost terug.

Uitgebreidere case-studie: de journalistieke stijl van Nico Rost.

Onder de Vooruit-journalisten is Nico Rost een kleurrijk figuur. Hij schrijft in de relevante periode ook 78 artikelen met betrekking tot emigrantenliteratuur die hij met zijn naam of een pseudoniem ondertekent. Rost werd geboren in 1886 en vat zijn journalistieke carrière in 1919 in Amsterdam aan. 661 Al gauw schrijft hij stukjes voor ‘den Gulden Winckel’, “Groot Nederland” en “De Stem”. Hij knoopt vele contacten met belangrijke schrijvers –zoals Franz Kafka, Alfred Döblin, Else Lasker-Schüller, Gottfried Benn, Egon Erwin Kisch en Hermann Ungar- en critici aan. Hij beslist literatuurcriticus te worden en draagt tijdens de uitoefening van dat beroep enorm bij tot de bekendmaking van de modernste en tot dan toe nog onbekende Duitse literatuur in de Nederlanden. 662 Reeds in 1923 schrijft Rost bijvoorbeeld over Robert Musil. 663 Hij is zeer duidelijk goed geïnformeerd over de recentste Duitse literatuur door zijn vele connecties. Naast literatuurcriticus gaat Rost ook nog aan de slag als vertaler voor

660

Vooruit, 23/10/1938, p.8 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 136 662 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 136 663 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 137 661

136

Anna Seghers, Alfred Döblin, Lion Feuchtwanger, Ernst Glaeser, Erich Maria Remarque en Hans Fallada. 664

Würzner beschrijft Rost als “vertegenwoordiger van een socialistisch georiënteerde literatuurkritiek”. 665 In België gaat hij als journalist bij Vooruit aan de slag. Würzner geeft aan dat het er voor Rost bij het berichten over emigrantenliteratuur vooral op aankomt duidelijk te zijn over de strijd tégen Hitler-Duitsland. Van het moment dat Hitler de macht grijpt, schaart hij zich lijnrecht achter deze verbannen auteurs. Na de Reichstagsbrand in 1933 worden Rosts boeken en tijdschriften ook in beslaggenomen. Net als vele anderen wordt hij opgepakt in april en in Oranienburg ondergebracht. 666 Dankzij Max Blokzijl – de toenmalige voorzitter van de buitenlandse persclub in Berlijn – komt hij echter vrij. Rost vat via zijn schrijven een betoog tegen de toestand in Duitsland aan en lijkt dit ook van anderen te verwachten. Hij wordt onder andere buitenlandse medewerker van die Sammlung. 667 In zijn kritieken heeft hij vooral aandacht voor de inhoud en in mindere mate voor de formele kwaliteiten van een werk, stelt Würzner. 668 Met deze analyse kunnen we akkoord gaan en we kunnen ze zelfs illustreren met enkele concrete voorbeelden. Naar aanleiding van het verschijnen van Heinrich Manns boek Der Hass. Deutsche Zeitgeschichte krijgt broer Thomas Mann van Rost een veeg uit de pan. Hij ziet het verschijnen van het boek als beschamend voor Thomas Mann daar die in zijn eigen werk zwijgt over de Duitse probleemsituatie zodat zijn werk alsnog in HitlerDuitsland zou kunnen blijven verschijnen. 669 “Der Hass” beschouwt Rost als een eerste groote aanklacht tegen het Hitler-regiem van den kant van een auteur van Europeesche vermaardheid. Volgens Rost schreef Heinrich Mann dit werk omdat hij niet schuldig wenste te worden bevonden aan de misdaad van het Hitlerregiem. Rost beperkt zich bij deze recensie puur tot het inhoudelijke van het werk.

664

Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 137 665 Würzner, Hans De receptie van de Duitse literatuur in Nederland” p.162 in: Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. . p.12 666 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 139 667 Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950 Band 4: Exilpresse 1978 p. 426 668 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 139 669 Vooruit, 10/12/1933, p.8

137

Een ander artikel waaruit blijkt dat Rost in auteurs vooral hun sociaal engagement waardeert, vinden we naar aanleiding van het verschijnen van Gustav Reglers In het Kruisvuur. 670 Eerst prijst Rost deze “anti-Hitlerroman” uitvoerig en concludeert tenslotte: Mogen andere bladen uitsluitend een aestethisch oordeel over de literaire en stilistische kwaliteiten van Regler’s boek uitspreken, hier, in een Socialistisch dagblad, is het nu we dit werk uitvoerig hebben besproken, onze plicht er de consequenties uit te trekken en de belofte, die de proletarische massa eenige weken geleden op de groote eenheidsmeeting van Sulzbach aflegde, tot de onze te maken: “Tegen Hitler! Tegen de aansluiting aan het Derde Rijk! Vóór een komend bevrijd Duitschland! Rost geeft hier overduidelijk aan dat bij anti-Hitlerboeken niet zozeer de esthetische aspecten primeren dan wel de boodschappen die deze boeken overbrengen. In een recensie van het boek Die vertreibung der Juden aus Spanien 671 van Valeriu Marcu -dat Rost tot de grond toe afbreekt omdat het volgens hem in plaats van een aanklacht tegen wat in het Derde Rijk plaatsvindt een poging is Hitlers maatregelen tegen de Joden te verklaren en te verontschuldigen- waarschuwt Rost ons niet in de esthetische val te trappen: Zelfs dit boek van Marcu legt op vele pagina’s wederom getuigenis af van zijn buitengewone begaafdheid historische gebeurtenissen te karakteriseeren en spannend te beschrijven. Deze literaire kwaliteiten mogen ons echter nimmer den inhoud en vooral de UITWERKING van dit boek doen vergeten. Rost heeft dus geen moeite om de schrijfstijl van Marcu te prijzen. Deze doet er echter niet toe daar de inhoud van het boek volgens Rost fout zit. Zo prijst Rost ook de literaire kwaliteiten in “Der Main” van de Duitse Weyrauch 672 maar voegt er onmiddellijk aan toe dat ook hij[…] het offer [wordt]van deze opzettelijke, mystieke, verdoezelende, alles in nevelen hullende levensvizie die thans in de literatuur van zijn land gebod is. Het is duidelijk dat Rost het als een plicht ziet voor emigrantenauteurs om door middel van hun schrijftalent de strijd tegen het Hitler-regime op te nemen. Tot drie maal toe citeert hij Wieland Herzfelde die meende: Wie schrijft, handelt. Wij bevinden ons in oorlogstoestand. Er is geen neutraliteit voor niemand. En wel het allerminst voor een letterkundige. 673 Ook vindt Rost zich volledig terug in Herzfeldes uitspraak dat emigratie geen eigen leven mag leiden. Er moet echter een vruchtbare wisselwerking 670

Vooruit, 16/09/1934, p.8 Vooruit, 30/09/1934, p.8 672 Vooruit, 17/02/1935, p.8 673 citaat in: Vooruit, 8/10/1933, p.8 en Vooruit, 11/08/1935 671

138

over de grenzen heen zijn. Rost treedt ook Leonhard Frank bij in een artikel naar aanleiding van het Internationaal Schrijverscongres ter verdediging der kultuur dat in 1935 in Parijs doorging. Rost concludeert hier: Wie een tijdgenoot van het fascisme is – definieerde de Duitsche schrijver Leonhard Frank terecht – heeft de plicht het fascisme te bestrijden. 674 Schrijvers die dit niet doen worden niet gespaard. Groot is bij Rost dan ook klaarblijkelijk de opluchting, als blijkt dat Thomas Mann toch geen hielenlikker van Hitler blijkt te zijn. Bij het artikel dat verschijnt naar aanleiding van Thomas Manns 60ste verjaardag 675 schrijft Rost blij te zijn bij deze 60ste verjaardag te kunnen verklaren dat hij wat betreft Thomas Mann eerder misschien wat al te voorbarig is geweest. In tegenstelling tot Gerhart Hauptmann heeft Thomas Mann immers geen vroegere uitspraken herroepen. Ook heeft hij geijverd voor de invrijheidsstelling van Carl von Ossietzky en heeft herhaaldelijk geprotesteerd tegen het antisemitisme. Ook zoon Klaus Mann lijkt voor Nico Rost gered uit zijn ontkenningsproces wanneer hij het boek “Flucht nach dem Norden” uitgeeft. 676 Deze roman vertelt het verhaal van een Duitse studente die het Derde Rijk ontvlucht. Het meisje –Johanna genaamd – wordt in Finland bijzonder gastvrij ontvangen en leidt er een rijk uitgerust leven. Johanna – die in Duitsland lid was van een revolutionaire organisatie – krijgt echter wroeging omdat ze haar lotgenoten niet kan bijstaan. Maar haar liefde voor een rijke villabewoner houdt haar in Finland. Na een heftige innerlijke strijd beslist ze dan toch naar Duitsland terug te keren, weg van de mondaine wereld die alleen leegheid te bieden heeft. Nico Rost koppelt in zijn beschouwing Klaus Manns veronderstelde innerlijke strijd aan die van zijn personage Johanna. Rost is in zijn nopjes dat Klaus Mann voor het eerst een emigrantenroman tracht te schrijven. Deze roman beschrijft volgens Rost de tragedie van een Duitse die gedwongen is buiten Duitsland te leven maar eigenlijk haar politieke lotgenoten zou willen helpen, net zoals emigrantenauteurs dat volgens hem behoeven te doen. Rost concludeert dat deze sympathieke roman “Flucht nach dem Norden” […] voor den auteur ook het einde van zijn vlucht uit de realiteit [beteekent].677 De visie dat emigrantenauteurs geëngageerd moeten zijn, vinden we ook nog op andere plaatsen in Vooruit terug, op stukjes die niet expliciet door Rost ondertekend 674

Vooruit, 29/06/1935, p.8 Vooruit, 26/05/1935, p.8 676 Vooruit, 3/03/1935, p.8 677 Vooruit, 3/03/1935, p.8 675

139

werden – maar bij gebrek aan vernoeming van een andere journalist en door een opvallend combatante schrijfstijl – best wel door hem geschreven zouden kunnen zijn. De korte artikeltjes in de subrubriek ‘De Tijdsgeest’ werden bijvoorbeeld zelden door een journalist ondertekend. Op 5 november 1933 verschijnt een dergelijk stukje onder de titel “Afvallige Duitsche emigranten.” 678 Het is vanuit een enorme verontwaardiging geschreven en handelt over Duitse emigrantenauteurs die naderhand toch hun medewerking aan ‘Die Sammlung’ opzegden omdat ze niet wisten dat het een politiek maandblad betrof. De journalist schrijft over onder ander Thomas Mann, René Schickele, Alfred Döblin en Stefan Zweig dat de strijdbare literatuur […] meer dan ooit behoefte [heeft] aan fiere karakters en minder dan ooit aan kandelaarlikkende katten. Er volgt nog een uitval naar Gerhart Hauptmann ook: Hoe slecht Hitler-Duitschland dergelijke slaafsche hondentrouw weet te beloonen, bewees reeds de wijze waarop Hauptmann’s “Goldenen Harfe” door de nazi-pers werd ontvangen.

Würzner wijst op Rosts aanvallende stijl als hij over maatschappelijk onrecht bericht. 679 Ook in Vooruit merken we die kenmerkende en felle stijl van Rost op. In bijna al zijn artikelen – in 95% van de gevallen – laat hij zich negatief over Duitsland uit. Buiten enkele puur literaire recensies (zoals onder ander die van Wassermanns Bula Matari en Reglers “De verloren zoon”) 680 is voor Rost iedere vermelding van een emigrantenauteur voldoende om een betoog tegen de “Blu-Bofabrikanten” 681 neer te zetten. Slechts één maal vermeldt hij de Duitse politieke situatie zonder er een negatief, maar eerder neutraal oordeel aan te koppelen. Hij heeft het dan over de temporaire storingen 682 in de Duitse literatuur. Bij Rost is de concentratie aan “kleurwoorden” dan ook bijzonder groot. Hij heeft het bijna standaard over “nazi-beulen”, “Hitlerbandieten”,”fascistische barbaraij” en 678

Vooruit, 5/11/1933, p.8 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 137 680 Ook een recensie van Kafka’s werk , een recensie van De avonturen van den dapperen soldaat Schwejk” van Jaroslav Haschek en een recensie van Joseph Wittlins Das Salz der Erde” gaven voor Rost geen aanleiding om de Duitse politieke situatie te vermelden. Dit laatste artikel betreft een recensie van een trilogie van de Poosle dichter Joseph Wittlin, en werd alleen als relevant opgenomen daar Joseph Roth de inleiding van Das Salz der Erde” schreef.680 Ook het tweede artikel –deels een recensie- werd alleen opgenomen daar Max Brod erin vermeld werd als bewondereraar van Hascheks werk. (zie: Vooruit, 22/12/1935,p.8) 679

681 682

Vooruit, 28/10/1934, p.8 Vooruit, 27/05/1934, p.8

140

“Hitlerterreur”. In verder bijna al zijn artikelen spreekt hij zijn afkeer van de Duitse toestand duidelijk uit of laat die opvallend doorschemeren. Hij neemt vaak ook een cynische stijl aan. Zo tekent hij in zijn al vermelde “open brief aan de Hollandsche gedelegeerden op het Pen-club kongres te Barcelona” 683 droogjes op: …Erich Mühsam kon helaas niet meer vermeld worden, daar hij reeds doodgefolterd is in het koncentratiekamp van oranienburg na een permanente mishandeling van dertien maanden door de nazibeulen zonder dat de leden van de Hollansche PENclub hiertegen ook maar met één woord protesteerden: aangezien met niet kon beoordeelen of genoemde persoon inderdaad onder het Duitsche regiem te lijden had. Ook een uitspraak zoals Een jaar na de auto da fé ligt een nieuwe roman van Kesten voor ons, natuurlijk buiten de grenzen van Duitschland want de auteur noemt niet Friedrich Sieburg, Blunck of Gottfried Benn. 684 typeert Rosts journalistieke stijl. Ook wanneer Rost het over nationaalsocialistische literatuur heeft, gebeurt dit bijna altijd op een extreem spottende of cynische manier. Zo tekent hij naar aanleiding van het uitreiken van de Stefan George-prijs in 1934 in Duitsland op: Nimmer werd een gestorven dichter zo beledigd! 685

Het feit dat eigenschappen inherent aan een bepaalde journalist ook een rol spelen in de selectie die zij maken, zien we ook bij Nico Rost. Hij was heel goed bevriend met Anna Seghers en vertaalde ook werken van haar naar het Nederlands. 686 In maar liefst acht van de artikels expliciet door Rost ondertekend, vinden we de naam van deze auteur terug. In een bepaald artikel prijst hij haar roman ‘Der Kopflohn’ door te schrijven: Der Kopflohn van Anna Seghers is het werk van een der edelste figuren der moderne Duitsche literatuur, dat men om haar bijna klassieke schoonheid nog zal lezen, wanneer de vele werken der tegenwoordige Blu-Bofabrikanten reeds lang vergeten zijn.

687

Na juli 1938 vonden we van Rost geen relevante artikelen over emigrantenliteratuur meer terug onder zijn eigen naam. Vanaf dan opereert hij immers onder het pseudoniem W. Van Elhorst. Stuk voor stuk geven ook deze artikelen negatieve 683

Vooruit, 2/06/1935, p.8 Vooruit, 24/06/1934, p.8 685 Vooruit, 24/06/1934, p.8 686 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 137 687 Vooruit, 28/10/1934, p.8 684

141

kritiek op Duitsland. Ook hanteert hij één maal het pseudoniem E. Van Elhorst. Rost had zich altijd behoorlijk fel uitgelaten tegen het Duitse regime en het veranderende, grimmigere klimaat zette hem onder andere aan tot het nemen van deze schuilnaam. 688 De naam ‘Van Elhorst’ gebruikte hij al eerder. Tussen 11 maart en 22 juli 1933 schreef Rost vanuit Duitsland onder de naam van Mr. L. N van Elhorst, 689 daar hij zijn vrijheid niet op het spel wilde zetten zolang hij nog in Berlijn vertoefde. Vanaf 22 juli ’33 keerde hij echter naar Nederland terug.

Er kunnen boeken over Rosts stijl geschreven worden en in deze korte case-studie heb ik veel tekenende voorbeelden links moeten laten liggen wegens plaatsgebrek. Belangrijk te onthouden is Rosts politiek-maatschappelijk engagement – er deels ook gekomen door eigen nare ervaringen met het Hitler-regime – dat duidelijk in zijn aanvallende, gevatte en vaak cynische of spottende journalistieke stijl doorschemert. Als literair criticus hechtte hij vanuit zijn achtergrond en persoonlijke mening, vooral belang aan de inhoudelijke aspecten van de door hem gerecenseerde werken.

Naast deze aan de krant verbonden journalisten is het bij Vooruit heel belangrijk aan te stippen dat zij ook een forum bieden aan emigrantenauteurs zelf om hun zegje te doen. Vele journalisten citeren emigrantenauteurs, wat hun visie ook al in de verf zet, maar Vooruit geeft hen ook de kans integraal eigen artikelen in de krant te publiceren. Zo krijgt Theodor Plivier de mogelijkheid zijn mening op de lezers over te brengen doordat zijn artikel met als titel Nu Duitschland mij mijn nationaliteit ontneemt… 690 in de krant opgenomen wordt. Vooruit voegt eraan toe: De bekende Duitsche letterkundige Theodor Plivier, schrijver van “De koelies van den keizer” en “De keizer ging, de generalen bleven” stuurt ons volgend artikel, waarvan den diep-bewogen kreet, ongetwijfeld in vele wakende socialistische geesten weerklank zal vinden. Ook een artikel van Leo Lania – dat overgenomen werd uit het uitgeweken Duitse weekblad Das Neue Tagebuch- wordt integraal in Vooruit gepubliceerd. 691 In dit artikel verweet Lania de Franse cineast René Clair dat die zich op een nationalistische manier tegen alle ‘indringing’ van Duitse cineasten in de Franse studio’s zou hebben uitgesproken. Vooruit 688

Olink, Hans Nico Rost : de man die van Duitsland hield: een biografische schets “Nijgh en Van Ditmar”, Amsterdam, 1997 689 Würzner Hans Die rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost”in: Dittrich en Würzner 1982. p. 138 690 Vooruit, 12/04/1934, p.8 691 Vooruit, 14/07/1933, p.8

142

volgt ook de afloop van het incident op, want publiceert op 28 juli 1933 het antwoord van René Clair en de reactie daarop –zijnde de aanvaarding van zijn logenstraffing- door Leo Lania. 692 Hierdoor vernemen we eigenlijk uit eerste bron de gevoelens van verontwaardiging, boosheid en ten slotte aanvaarding die Lania ervaart naar aanleiding van dit akkefietje. Verder publiceert Vooruit ook nog een sprekend stuk uit ‘Der Hass’ van Heinrich Mann, waardoor ook de mening van deze auteur een onmiddellijke toegang naar het publiek vindt. 693 Het is een spottend en ironisch stukje uit het boek waarin Mann de draak steekt met enkele nationaalsocialistische persoonlijkheden door ze op te voeren in een fictieve conversatie. De personages verwoorden zelf Manns mening over hen. Zo legt de auteur Goebbels volgende woorden in de mond: Ik houd van verraders, men houdt ze beter in de hand dan eerlijke lieden. . Deze woorden worden tegen Sinsheimer gesproken. Deze voormalige marxist – en redacteur van het Berliner Tageblatt - brak met al zijn vrienden toen Hitler aan de macht kwam –verwijt Heinrich Mann hem- en wordt hier als een enorme opportunist voorgesteld. Opvallend is dat Sternfelds en Tiedemanns “Deutsche Exil-Literatur.1933-1945.” dezelfde Hermann Sinsheimer vermelden als emigrantenauteur. 694 Hij zou echter pas in 1938 naar Engeland getrokken zijn en Manns artikel dateert uit 1933. In hetzelfde stukje uit ‘Der Hass’ komt Goebbels over als een erg domme persoon die voortdurend jaloers is op Goering omdat deze onder andere Goebbels’ sterilisatie-idee voor joden en marxisten afgepakt zou hebben.

De Standaard

In De Standaard zijn Urbain van de Voorde, P.S. Maxim Krojer, J.Truyts en H.M. journalisten die hun artikelen af en toe ondertekenen. Truyts was één van de drie voornaamste critici van Duitse literatuur bij het katholieke tijdschrift Nieuw Vlaanderen. 695 Opmerkelijk is dat Urbain van de Voorde op een bepaald moment in Vooruit uitgemaakt wordt. Zo spreekt Nico Rost in 1936 van zijn Gevaarlijke “neutrale” voorlichting. 696 Rost merkt op: Van de Voorde volgt de politiek der niet-inmenging, dergelijke politiek steunt 692

Vooruit, 28/07/1933, p.8 Vooruit, 12/11/1933, p.8 694 Sternfeld, Wilhelm Tiedemann, Eva Eppelsheimer, Hanns W. Deutsche Exil-Literatur 1933-1945 : eine Bio-Bibliographie” Heidelberg : Schneider, 1970. p.470 693

695

Ilse Mestdagh, Op mijn geduldige schouders ligt al het heimwee der aarde. De receptie van Duitse literatuur in Nieuw Vlaanderen (1934-1939) in: Van Hooger Leven tot De Vlag Literatuuropvattingen in Vlaanderen (1920-1940), onder redactie van Elke Brems, Hugo Brems, Dirk de Geest (red.), Peeters/ Paul van OstaijenInstituut, 1999.

696

Vooruit, 1/11/1936, p.8

143

alleen het fascisme. Rost verwijt Van de Voorde dat hij doet alsof er geen bijzonder ingrijpende veranderingen in de Duitse literatuur van de laatste jaren zijn gebeurd. Hij vindt ook dat werken van pakweg Heinrich Mann niet zomaar te vergelijken vallen met literatuur geproduceerd in het Derde Rijk, zoals Van de Voorde neigt te doen. Hij beticht Van de Voorde ervan partij te kiezen voor Hitler-Duitsland door de situatie in zijn recentste boek niet duidelijk uit te leggen. Ook hier vinden we weer Rosts -en veralgemeend Vooruits- mening terug dat er naar aanleiding van Duitse literatuur een debat over de Duitse politieke situatie tot stand moet komen. Rost beschuldigt Van de Voorde verder nog van hypocrisie daar hij Franz Kafka de hemel in prijst, maar er niet bij vermeldt dat –indien deze schrijver nu nog zou leven – hij waarschijnlijk in een concentratiekamp opgesloten zou worden. Hoofdredacteur Gust Van Hecke gaat in 1937 nog verder en verwijt Van de Voorde regelrecht een fascist te zijn.697 Als we nu eens in de drie expliciet door Urbain Van de Voorde ondertekende artikelen in De Standaard op zoek gaan naar een basis voor deze beschuldigingen, moeten we in eerste instantie de sowieso minder directe en aanvallende stijl van deze krant in rekening brengen. Slechts één van deze artikelen van Van de Voorde is hierbij relevant om te analyseren daar de andere twee niet over recente Duitse literatuur handelen. In dit artikel rept Van de Voorde inderdaad met geen woord over de moeilijke politieke situatie in Duitsland. 698 Hij trekt geen duidelijke lijn tussen ‘emigrantenauteurs’ en ‘gewone’ Duitse auteurs, maar zwijgt deze eerste groep ook niet dood. Hij definieert ze gewoon niet als dusdanig. Zo duidt hij Stefan Georg en Hugo von Hofmansthall samen met Rilke aan als de beste Duitse dichters van voor de oorlog. Als nieuwe belangrijkste Duitse dichters schuift hij Herman Claudius, Josef Weinheber en Georg Britting naar voor. Josef Weinheber was een Oostenrijkse dichter die duidelijk sympathieën voor de Nazi-partij koesterde. 699 Zo zou hij ook verjaardagsgedichten voor Hitler geschreven hebben. Instemmen met de bewering dat Urbain Van de Voorde fascistische sympathieën had, gaat op basis daarvan echter veel te ver. Één relevant artikel is trouwens ook niet voldoende representatief om veralgemenende conclusies te trekken. Wel merken we op dat hij in dit artikel auteurs of dichters met fascistische sympathieën prijst om hun talenten, zonder hun 697

Vooruit, 10/01/1937, p.8 (dit artikel staat niet in de Excel-lijst opgenomen daar het niet echt relevant werd bevonden) 698 De Standaard, 28/01/1939, p.10 699 Bithell J., Review van Josef Weinheber. Die Geschichte seines Lebens und seiner Dichtung. By JOSEFNADLER. Salzburg: Otto Miiller. 1952. 447 pp. In : The Modern Language Review, vol.49, no.1 (Jan.,1954), pp.104-105, gepubliceerd door Modern Humanities Research Association.

144

achtergrond of ideeën mee te geven, laat staan te veroordelen. Dit hoeft echter geen instemming met hun gedachtegoed te betekenen. Verder krijgen nog enkele duidelijk katholieke personen – niet echt journalisten aan deze krant verbonden- de kans om artikelen in De Standaard betreffende emigrantenliteratuur te publiceren zoals Dr.Hein Hoeben die zijn voorkeur voor de christelijk getinte ‘gewone’ Duitse werken duidelijk laat blijken. 700 Uit het repertoire van de literaire emigranten vindt hij Döblins Babylonische Wanderung het enige werk van betekenis. Hij fulmineert dan weer tegen Thomas Mann daar die in zijn Die Geschichten Jacobs verschillende Bijbelmotieven laag bij de gronds zou behandelen. Dr. Hein Hoeben kan zeker geen negatie van een omwenteling in de Duitse literatuur ten laste gelegd worden. In een uitgebreid artikel over de hedendaagsche literatuur in het Derde Rijk 701 vermeldt hij de tijdelijke uitval van wat hij de roode productie van socialistische, kommunistische en zelfs pacifistische makelij noemt.

We merken al gauw dat de artikelen betreffende emigrantenliteratuur die in De Standaard belanden van personen zijn die niet allemaal consequent aan hetzelfde zeil trekken, zoals bij Vooruit in grote lijnen wel het geval is. Zo geeft een zekere Schmidt-Laudy toe dat het merendeel van de recent geschreven boeren- en volksromans in Duitsland een triestig maakwerk zijn. 702 Ook een niet vernoemde journalist vindt het ongelukkig dat de woorden die Goethe in het Duitsland van vroeger sprak, in het Duitsland van nu naar de papiermolen worden verwezen. 703 Andere journalisten laten zich dan weer verre van negatief over de huidige Duitse literatuurproductie uit, vooral als het katholieke werken betreft. Zo is een anonieme journalist vol lof over Franz Schnabels Deutsche Geschichte im neunzethen Jahrhundert. 704 Journalist C.S.L. prijst dan weer het werk van de Oostenrijkse Marie Grengg daar het niet alleen […]een sterke persoonlijkheid verraadt maar ook omdat het een werkelijk Duitsche en werkelijk nationale (is het nog mogelijk deze begrippen van hun bij- en wansmaken te ontdoen?) zienswijze vertegenwoordigt, die zich handhaaft met eerlijkheid, warmte en zelfvertrouwen. 705 C.S.L. is zich dus wel bewust van de negativiteit die rond de thema’s die hij in dit werk prijst hangt. Toch lijkt hij de kaart van Duitsland te trekken. Deze recensie dateert uit maart 1938 en kan ook een aanwijzing zijn voor de positievere houding van De Standaard tegenover de Duitser naarmate het internationale klimaat verstart. 700

De Standaard, 12/01/1935, p.4 De Standaard, 28/10/1933, p.4 702 De Standaard, 20/03/1937, p.10 703 De Standaard, 8/05/1937, p.10 704 De Standaard, 30/01/1937, p.4 705 De Standaard, 12/03/1938, p.10 701

145

Het Laatste Nieuws

Bij de relevante artikelen uit Het Laatste Nieuws worden niet zo vaak journalisten vermeld. Het is dus moeilijk hun persoonlijke standpunten aan de hand van telkens één artikel te interpreteren. De stem van emigrantenauteur Emil Ludwig krijgen we wel rechtstreeks te horen, door middel van een interview van hem afgenomen door de Nederlander Kees van Hoek. Eén keer speelt de persoonlijke mening van een journalist wel degelijk een overduidelijke rol in de berichtgeving over een emigrantenauteur. F.V. Toussaint van Boelaere volgde in 1935 het P.E.N.-clubcongres in Barcelona. Hij bericht erg negatief over het optreden van Klaus Mann op dit congres. 706 Hij komt er wel expliciet voor uit dat hier zijn persoonlijke mening de objectiviteit van zijn verslag wat in de weg staat. Waar velen gematigd volledige vrijheid voor de schrijvers kwamen opeisen, deed Klaus Mann dit met een uitzonderlijke scherpte, volgens Toussaint van Boelaere. Klaus Mann stelde een motie op –die al werd aangehaald (zie supra)- die de houding der Hitlerdictatuur tegenover de schrijvers die niet in het nazigareel loopen sterk afkeurde. Toussaint van Boelaere schrijft hierover: Eerlijk gesproken, aanvankelijk voelde ik geen onvermengde sumpathie voor het optreden van Klaus Mann. Het is misschien een ouderwetsch gevoel, maar ik kan moeilijk een indruk van weerzin onderdrukken als iemand opstaat om zelfs op billijke gronden, zijn eigen land tegenover nietlandgenooten agitatorisch aan te klagen, met den kennelijken wensch van die ‘buitenstaanders” steun en bijstand te verkrijgen in zijn actie tegen de aangeklaagde toestanden. De persoonlijkheid en overtuigingen van deze berichtgever worden hier duidelijk op de lezer overgebracht. Verder in het artikel geeft Toussaint van Boelaere toe dat hoewel de persoonlijkheid van Klaus Mann hem bij de eerste indruk helemaal niet aanstond, hij wel gelijk had en besluit het verslaan van deze kwestie als volgt: […] uit solidariteitsgevoel vond ik het billijk, mijn opgewelden weerzin te onderdrukken, en hem rechtzinnig bij te springen, wiens persoonlijke houding ik dus in den grond van mijn hart niet zoo maar zonder meer had kunnen goedkeuren. Ook geeft Toussaint van Boelaere nog een andere persoonlijke mening aan de lezers van Het Laatste Nieuws mee –die we bij een Vooruit-journalist zeker niet zouden terugvinden: Ik voor mij meen anders ook dat een odnerscheid kan en moet gemaakt tusschen echte literatuur, echte kunst, en in een literairen vorm voorgedragen verhandelingen, vertoogen of pamfletten over welke zaken dan ook. Een sociaal politiek of ethisch schotschrift in een literair kleedje

706

Het Laatste Nieuws, 20/06/1935, p.9

146

gestoken, behoort naar mijn meening inderdaad niet tot de letterkundige kunst, hoe artistiek taal en vorm ervan ook mogen wezen.Tot de literatuur behooren m.i. alleen die geschriften welke aan innerlijken schoonheidsdrang hun oorsprong hebben te danken. Hierin verschilt hij duidelijk van mening met een figuur als Nico Rost die vindt dat de beste literatuur –en zeker emigrantenliteratuur- net overduidelijk stelling moet kiezen tégen het nieuwe Duitse regime.

De Schelde/Volk en Staat

In De Schelde worden slechts twee verschillende journalisten vermeld. Van journalist H.V.P kunnen we zeggen dat hij volledig de Duitse kaart trekt. Helmut Rumpf –zelf een Duitser – laat ook duidelijk zijn affiniteit met de toenmalige Duitse regering in zijn artikel doorschemeren.

147

BESLUIT De hoofddoelstelling van deze masterproef was een overzicht te geven van hoe de Belgische dagbladpers tussen 1933 en 1939 berichtte over het fenomeen Exilliteratur. Daartoe onderzocht ik vier kranten van verschillende strekking en keek hoe de berichtgeving over dit thema in deze bladen met elkaar overeenstemde of van elkaar afweek.

We merken dat de Belgische kranten in deze periode zich moeilijk kunnen onttrekken aan de strekking waartoe ze behoren. Op het vlak van besproken auteurs zagen we dat de socialistische Vooruit een voorkeur had voor linkse schrijvers waar bijvoorbeeld de katholieke Standaard zoveel mogelijk katholieke of conservatieve emigrantenauteurs aandacht schonk of positief benaderde. De Schelde/ Volk en Staat, een krant die in de tweede helft van de jaren ’30 duidelijk de Duitse kant kiest, vermeldt emigrantenauteurs in vergelijking met de andere drie kranten dan weer veel minder in een positief opzicht. Het Laatste Nieuws, dat weliswaar minder aandacht voor buitenlandse literatuur heeft, verraadt ook soms haar voorkeur voor auteurs of personen met een liberale strekking. De toon van de kranten blijkt ook erg verschillend te zijn bij het schrijven over emigrantenliteratuur. Het socialistische partijorgaan Vooruit werpt zich op als een echte verdediger van de zaak van de emigrantenauteurs. De krant beschouwt nazi-Duitsland vanuit ideologische motieven als synoniem voor “verdorven” en expliciteert dit ook in haar artikelen over emigrantenliteratuur. Dit uit zich in een vaak combatante schrijfstijl en het oproepen en aanzetten tot actie van haar lezers. Ook de frequentie van het schrijven over dit onderwerp lag bij deze krant het hoogst. We merken dat deze krant zich de lotgevallen van de specifieke (linkse) auteurs aantrekt en bijvoorbeeld door middel van voor die tijd veelvuldig gebruik van beeldmateriaal uiting geeft aan deze betrokkenheid. Ook het sterk meevoelen met het “andere” Duitsland, is iets wat we alleen in Vooruit opmerken. Het Laatste Nieuws vertaalt zijn relatieve desinteresse voor emigrantenliteratuur naast weinig vermeldingen in een redelijk neutrale manier van berichtgeving hierover. De Standaard gebruikt meer dan Vooruit een objectieve stijl maar blijkt bij vermeende Duitse aanvallen op het katholicisme ook scherp uit de hoek te kunnen komen. Toch blijft het aantal kleurwoorden dat we in De Standaard en Het Laatste Nieuws optekenden, beperkt in vergelijking met Vooruit. De Schelde/ Volk en Staat, die in een eerste periode nog enige sympathie voor de emigrantenauteurs opbrengt, geeft later 148

uiting aan zijn Duitsgezindheid door het nauwelijks nog vermelden – tenzij in negatieve context – van deze schrijvers en hun literatuur. We merken ook op dat Het Laatste Nieuws, De Standaard en De Schelde/Volk en Staat het puur literaire meer dan Vooruit kunnen scheiden van het geven van een mening over de politieke toestand in Duitsland. Bij dit onderwerp lijken ook de voorkeuren van specifieke journalisten in sommige gevallen –zoals bijvoorbeeld bij de vriendschappen van Vooruit-journalist Nico Rost- de onderwerpskeuze en toon sterk te bepalen. We merken in grotere mate bij Vooruit en De Schelde/ Volk en Staat dan bij Het Laatste Nieuws en De Standaard een perceptie van emigrantenauteurs als ‘groep op zichzelf’op. Bij Vooruit gebeurt dit door het veelvuldig beschouwen van de afzonderlijke personen van deze groep of de groep als geheel als ‘goed’ tegenover Hitler-Duitsland als ‘slecht’. Bij De Schelde/Volk en Staat eerder door het naarmate de oorlog dichterbij komt, meer en meer opvallend negeren van deze specifieke auteurs, die toch wel een belangrijk deel van de toenmalig grootste Duitse auteurs uitmaken. Op het vlak van bronnen waaruit deze kranten putten om mee een beeld te scheppen over Exilliteratur, blijken ze liefst terug te grijpen naar binnen- of buitenlandse bladen van dezelfde strekking. Als kranten of tijdschriften die tot een andere strekking behoren echter een mening geven waarin Vooruit of De Standaard zich kunnen vinden, hebben deze er geen bezwaar tegen die te vermelden. Er wordt opvallend veel uit Nederlandse kranten en tijdschriften geciteerd en overgenomen. Hiervoor moet als reden de veel grotere aanwezigheid van emigrantenauteurs en –publicaties in ons buurland, wat een omvangrijkere berichtgeving over dit onderwerp met zich meebrengt, gegeven worden.

149

BIBLIOGRAFIE Van Hooger Leven tot De Vlag Literatuuropvattingen in Vlaanderen (1920-1940), onder redactie van Elke Brems, Hugo Brems, Dirk de Geest (red.), Peeters/ Paul van OstaijenInstituut, 1999. 219 p.

Berlijn – Amsterdam. 1920-1940. wisselwerkingen. Em.Querido’s uitgeverij B.V., Amsterdam, 1982, 408 p. Baird, Jay W. Goebbels, Horst Wessel, and the Myth of Resurrection and Return in: Journal of Contemporary History, vol.17, no.4, Oktober 1982,uitgever: Sage Publications,Ltd. pp.633-650

Bens, Els de De Pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers. Gisteren, vandaag en morgen. Uitgeverij Lannoo, Tielt, 2001, 445 p.

Berelson, Bernard Content analysis in communication research. New York (N.Y.) : Hafner, 1971. 220 p.

Berthold, Werner Wilhelmi, Christa Exil-Literatur 1933-1945 / Ausstellung und Katalog: Werner Berthold; mitarb.: Christa Wilhelmi. Frankfurt am Main : Weisbecker, 1966. 324 p.

Bessel, Richard The Nazi Capture of Power Journal of Contemporary history, Vol.39, No.2, Understanding Nazi Germany ,Sage Publications,Ltd., April 2004, pp.169-188

Bithell J., Review van Josef Weinheber. Die Geschichte seines Lebens und seiner Dichtung. By JOSEF NADLER. Salzburg: Otto Miiller. 1952. 447 pp. In : The Modern Language Review, vol.49, no.1 (Jan.,1954), pp.104-105, gepubliceerd door Modern Humanities Research Association.

Braak, Menno ter De artikelen over emigrantenliteratuur 1933-1940, bijeengebracht en ingeleid door Francis Bulhof. ’s-Gravenhage, 1980

Bracher K.D., Die Auflösung der Weimarer Republik Villingen, Ring Verlag, 1964, 809p.

150

Brinson, Charmian Von der Deutschen Akademie zum Goethe-Institut: Sprach-und auswärtige Kulturpolitik 1923-1960 (review van boek van Eckard Michels) vol.25, uitgave 3, uitgever: Sage Publications, Ltd., 2007, pp 445-447

Bronsen David: Joseph Roth. Eine Biographie, Kiepenheuer & Witsch, Köln, 1974, p. 423

Burrin, Philippe Hitler dans le iiie reich: Maïtre ou serviteur? Martin Broszat et l’interprétation fonctionnaliste du regime nazi in: Vingtième Siècle. Reveu d’histoire, no.16 (Oct.-Dec., 1987), pp.31-42

Buurman, Paul Duitse literatuur in de Nederlandse dagbladpers 1930-1955. Een historischdocumentair receptie-onderzoek. Dessertatie. Vrije Universieit Amsterdam, 1996. p.385

Caestecker, Frank Ongewenste gasten. Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren. VUBpress, Brussel, 1993, p.303

Cronheim, F.G., review: Blätter für die Kunst by Carl August Klein, in: The Modern language Review, Vol.64, No.3 , juli 1969, pp.713- 715

Decloedt, L. Der oft steinige Weg zum Erfolg. Literatur aus Deutschland im niederländischen Sprachraum 1900-2000.

Deneckere, G. en Desmet, L. Historische kritiek van woord en beeld in de massamedia Reader, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Academia Press,Gent. 2008, 254 p.

Denaeyer, Katrien Kunst en socialisme in Het Geestesleven : analyse van een culturele rubriek in het dagblad Vooruit (1933-1940) onuitgegeven thesis, 2004, 80 p.

Dittrich Kathinka en Würzner Hans, ‘Nederland en het Duitse Exil 1933-1940’ Amsterdam 1982

151

Dokumentationsarchiv des österreichischen Widerstandes Österreicher im Exil Belgien 19381945. Eine Dokumentation. Österreichischer Bundesverlag, Wien, 1987, 165 p.

Durzak, Manfred Die deutsche Exilliteratur 1933-1945 Stuttgart : Reclam, 1973. 624 p.

Elema, J. Duitse emigrantenliteratuur, in: Levende talen, p.179-208. Utrecht, 1939 Feilchenfeld, Konrad: Deutsche Exilliteratur 1933-1945. Kommentar zu einer Epoche, München: Winkler 1986 Geeraert, John Bericht uit Bredene: vermaarde Joodse emigranten in Vlaanderen Antwerpen: De Vries- Brouwers, 1987, 53 p. Goriely G. Hitler prend le pouvoir Brussel, Ed.Complexe, 1985 Gotovitch, José Delrue, Christiane Deutsche Exil-Literatur (1933-1945) Catalogi van tentoonstellingen georganiseerd in de Koninklijke bibliotheek Albert I C191, 1983, 61 p.

Helmond, Toke van 100 jaar Allert de Lange Amsterdam, 1980

Hofe, Harold von German Literature in Exile: Alfred Döblin In: The German Quarterly, Vol. 17, No. 1. (Jan., 1944), pp. 28-31.

Hofe, Harold von German Literature in Exile: Heinrich Mann The German Quarterly, Vol. 17, No. 2. (Mar., 1944), pp. 88-92.

Hofe, Harold von German Literature in Exile: Thomas Mann in: The German Quarterly, Vol. 17, No. 3. (May, 1944), pp. 145-154.

Hofe, Harold von German Literature in Exile: Franz Werfel in: The German Quarterly, Vol. 17, No. 4, Part 2. (Nov., 1944), pp. 263-272.

Hofe Harold von, German Literature in Exile: Bruno Frank in: The German Quarterly, Vol. 18, No. 2. (Mar., 1945), pp. 86-92.

Hofe, Harold von German Literature in Exile: Leonhard Frank in:

152

The German Quarterly, Vol. 20, No. 2. (Mar., 1947), pp. 122-128.

Kesten, Hermann Deutsche Literatur im Exil. Briefe europäischer Autoren 1933-1949. Verlag Kurt Desch, Wien München Basel, 1964, 380 p.

Lehmann, Klaus-Dieter Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden. Eine Ausstellung des Deutschen Exilarchivs 1933-1945. Die Deutsche Bibliothek, Frankfurt am Main. Die Deutsche Bibliothek, Leipzig, 1993, 195 p.

Mankiewicz, Frank German Literature 1933-1938 in: The German Quarterly, Vol. 12, No. 4, (Nov., 1939), pp. 179-191 uitgever: Blackwell Publishing on behalf of the American Association of Teachers of German

Mann, Erika und Klaus Escape to Life. Deutsche Kultur im Exil. Edition Spangenberg, München, 1991, 421p.

Meerssche, Paul Van de, Internationale politiek 1815-1945. Overzicht en interpretaties. Uitgeverij Acco, Leuven, 1998, 331 p.

Mees, Bernard Hitler and Germanetum in: Journal of Contemporary History, Vol.39, no.2, Understanding Nazi Germany (April 2004) uitgeverij: Sage Publications, Ltd. Pp.255-270

Mestdagh, Ilse Op mijn geduldige schouders ligt al het heimwee der aarde.’ De receptie van Duitse literatuur in Nieuw Vlaanderen (1934-1939) in: Van Hooger Leven tot De Vlag Literatuuropvattingen in Vlaanderen (1920-1940), onder redactie van Elke Brems, Hugo Brems, Dirk de Geest (red.), Peeters/ Paul van Ostaijen-Instituut, 1999. p.177- 208

Mews, Siegfried Exile Literature and Literary Exil: A Review Essay in South Atlantic Review, Vol.57, No 1 (Jan.1992) pp.103-109

Olink, Hans Nico Rost : de man die van Duitsland hield: een biografische schets Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam, 1997, 299 p.

153

Palmer, R.R. ,Joel Colton en Lloyd Kramer A History of the Modern World McGraw-Hill, New York, 2002, 1191 p.

Schaevers, Mark Oostende, de zomer van 1936 Amsterdam : Atlas, 2001. 142 p.

Schmidinger J. und Wilfried F.Schoeller, ‘Transit Amsterdam. Deutsche Künstler im Exil 1933-1945.’ Alliteraverlag, München, 2007, 259 p.

Schoor, Kerstin Verlagsarbeit im Exil. Untersuchungen zur Geschicht der deutschen Abteilung des Amsterdamer Allert de Lange Verlages 1933-1940 Uitgeverij Allert de Lange en Rodopi, Amsterdam-Atlanta, 1992, 281p.

Spalek, John M., and Joseph Strelka, eds. Deutschsprachige Exilliteratur seit 1933. vol in 2 parts.: New York, Bern: Francke Verlag, 1989. 1817 p.

Stephan , Alexander Uberwacht und ausgebürgert: Klaus Mann und Erika Mann in den Akten des Dritten Reiches in: German Life and Letters, 1998, vol.51, nr.2, pp.185-203

Sternfeld, Wilhelm Tiedemann, Eva Eppelsheimer, Hanns W. Deutsche Exil-Literatur 19331945 : eine Bio-Bibliographie Heidelberg : Schneider, 1970. 606 p.

Sternfeld, Wilhelm Tiedemann, Eva Eppelsheimer, Hanns W. Deutsche Exil-Literatur 19331945 : eine Bio-Bibliographie / Sternfeld, Wilhelm; Tiedemann, Eva; Mit einem Vorw. von Hanns W. Eppelsheimer. Heidelberg : Schneider, 1962. 405 p.

Thompson D., Europe since Napoleon, Pelican Books, Londen, 1966, 621 p.

Tucker, Martin,ed. Literary Exile in the Twentieth Century. An Analysis and Biographical Dictionary.New York: Greenwood Press, 1991. 854 p.

Turner, Henry Ashby Big Business and the Rise of Hitler in: The American Historical Review, Vol. 75, No. 1, (Oct., 1969), uitgeverij: American Historical Association , pp. 56-70

154

Vandevoorde, Hans Ernst Jünger in Flandern in Leopold Decloedt Der oft steinige Weg zum Erfolg. Literatur aus Deutschland im niederländischen Sprachraum 1900-2000.

Walter, Hans-Albert Deutsche Exilliteratur 1933-1950. Stuttgart : Metzler, 1978-2006. 4v.

Walter, Hans-Albert Band 1.1. Die Vorgeschichte des Exils und Seine erste Phase: Die Mentalität der Weimardeutsche; Die Politisierung der Intellektuellen;

Walter, Hans-Albert Asylpraxis und lebensbedingungen in Europa Deutsche Exilliteratur 1933-1950. Band 2 Sammlung Luchterhand, Darmstadt, 1972, 420 p.

Walter, Hans-Albert. Internierung, Flucht und Lebensbedingungen im Zweiten Weltkrieg Band 3

Walter, Hans-Albert Band 4. Exilpresse Stuttgart : Metzler, 1978, 842 p.

Werckmeister, O.K. Hitler the Artist in: Critical Inquiry, Vol.23, No.2 (Winter, 1997), uitgeverij: The University of Chicago Press, pp.270-297

M.H. Würzner, M. ter Braak als Kritiker der deutschen Emigrantenliteratur, Amsterdammer Beitrage 6, 1977 F.

Würzner Hans Zur deutschen Exilliteratur in den Niederlanden 1933—1940 Amsterdam Rodopi 1977

Würzner, Hans en Dittrich Kathinka (Hrsg.) Die Niederlande und das deutsche Exil 19331940, Anthenäum Verlag, Königstein, 1982, p.251

Würzner, Hans. 1994. ’Die Rezeption der deutschen Exilliteratur in den Niederlanden in den Jahren 1933-1940’. In: Jattie Enklaar en Hans Ester (red.). Ungenaue Grenze: DeutschNiederlaendische Beziehungen in Vergangenheit und Gegenwart. Amsterdam: Rodopi. p. 223-236.

155

Würzner, Hans und Kröhnke, Karl Deutsche Literatur im Exil in den Niederlanden 19331940, Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1994, p.247

Würzner, Hans Die Rezeption der deutschen Literatur in den Niederlanden am Beispiel von Nico Rost in: Dittrich en Würzner 1982: p.136-146

156

BIJLAGEN

157

Bijlage 2: Alfabetische lijst vermeldingen emigrantenauteurs.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

VOORUIT Adler Alfred Adler Bruno Apfel Alfred Anders Günther Augustin Elisabeth

Balk Theodor Bauer Ludwig Bauer Otto Baum Vicki Beer-Hofmann Richard Becher Johannes R. Berend Charlotte

DE STANDAARD

15 16 17 18 19

Bauer Ludwig Baum Vicki

Baum Vicki Becher Johannes R.

Bernhard Georg Billinger Karl Blei Franz Bloch Ernst Brecht Bertold Bredel Willi

Berendsohn Walter Arthur Bernhard Georg

Bernhard Georg

Brecht Bertold

Brecht Bertold Breidscheld Rudolf

20

Brentano Bernhard v. 22 Brod Max 23 Bruckner Ferdinand 21

Brentano Bernhard v. Brod Max

Brod Max

Döblin Alfred

Dembitzer Salomon Döblin Alfred

24 25

VOLK EN STAAT

Apfel Alfred

13 14

HLN

Döblin Alfred

Döblin Alfred

26 27 28

Eggebrecht Axel Ehrenstein Albert Einstein Albert

Einstein Albert

Einstein Albert

Einstein Albert Eppstein Eugen

Lion Feuchtwanger

Feuchtwanger Lion

Feuchtwanger Lion

29 30 31 32 33

Fechenbach Felix Federn Karl Feuchtwanger Lion Fink Georg

Foerster Friedrich Wilhelm

34 35 36 37 38 39 40 41 42

Forster Peter Fort, Gertrud von le Frank Wolf Frank Bruno Frank Leonhard Frei Bruno Frey A.M. Friedrich Ernst

Frank Bruno Frank Leonhard A.M.Frey Fuchs Rudolf

43

Gast E.H.

44 45 46 47 48 49 50

George Stefan Gerlach Helmut von Glaeser Ernst Gohlke Elfriede Goll Yvan Graf Oscar Maria

51 52 53

Gumbel Emil Haas Willy

George Stefan

George Stefan Gerlach Helmut von

Glaeser Ernst

Glaeser Ernst

Graf Oscar Maria

Graf Oscar Maria Grossmann Kurt Gumbel Emil

54 55 56 57 58 59

Hahn R. Hallgarten Georg Wolfgang Halle Fannina Hasenclever Walter Hegemann Werner Konrad Heiden

Hegemann Werner Heine Thomas Theodor

60 61

Heller Otto Hellmert Wolfgang

62 63 64 65 66 67 68

Hermann Georg Herrmann-Neisse Max Herzfelde Wieland Herzog Wilhelm Hiller Kurt Hirschfeld Magnus

Hermann Georg

Hermann Georg Max Herrmann

Hirschfeld Magnus

69 70 71 72

Holitscher Arthur Hoellriegel Arnold Hodann Max Hofmannsthal Hugo von

73 74 75 76

Horvath Oedoen Hotopp Albert Heinrich Eduard Jacob

77 78 79

Heinrich Eduard Jacob Jacobi Hans

Joachimsohn Felix Kantorowicz Alfred Karlweis Marta

80 81

Hugo von hofmannsthal

Kästner Erich

Hirschfeld Magnus Hochdorf Max

82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98

Kaus Gina Kaiser Georg Kerr Alfred Kersten Kurt Kessler Harry Graf Kesser Hermann Kesten Hermann Kläber Kurt Kisch Egon Erwin Kolb Annette Kolbenhoff Walter Körber Lilly Kornfeld Paul Kracauer Siegfried Kraus Karl Kurella Alfred Kuttner Erich

Kesten Hermann

Kerr Alfred

Kerr Alfred

Kesten Hermann

Kesten Hermann

Kisch Egon Erwin

Kisch Egon Erwin

Kwecksilber Willi

99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109

Lampel Joachim Friedrich Martin Landshoff Fritz Langhoff Wolfgang Lania Leo Laserstein Botho Lasker-Schüller Else Lehmann-Russbüldt Otto Leonhard Rudolf Lessing Theodor Levy

Lasker-Schüller Else

Lasker-Schüller Else Lehmann-Russbüldt Otto

110

Liepmann Heinz

Liepmann Heinz

Liepmann Heinz Lion Ferdinand

Ludwig Emil Mann Erika

Ludwig Emil

Ludwig Emil

Mann Heinrich Mann Klaus Mann Thomas

Mann Golo Mann Heinrich Mann Klaus Mann Thomas

Marcuse Ludwig

Marcuse Ludwig

111

Litten Irmgard 113 Lorant Stefan 114 Ludwig Emil 115 Mann Erika 112

116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137

Mann Heinrich Mann Klaus Mann Thomas Marcu Valeriu Marcuse Ludwig Marchwitza Hans Matthias Leo Mehring Walter Mendelssohn Peter de Michaelis Cassie Molnar Franz Mombert Alfred Hermynia zur Mühlen Norbert Mühlen Hans Mühlestein Mühsam Erich Mühsam Kreszentia Münzenberg Willi Musil Robert Mynona (in het echt: Friedlaender Salomo: Natonek Hans

Mann Heinrich Mann Klaus Mann Thomas

Mehring Walter

Mühsam Erich Münzenberg Willi

Neukrantz Klaus 139 Neumann Alfred 138

Neumann (niet bij of het Alfred of Robert is)

140 141 142 143 144 145 146 147 148

Neumann Robert Olden Balden Olden Rudolf Otten Karl Ottwald Ernst dit is Enst Gottwalt Nicholas. Ossietzky Carl von Pannwitz Rudolf Petersen Jan dit is Schwalm Hans

Olden Rudolf

Ossietzky Carl von

151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165

Olden Rudolf

Ossietzky Carl von Pannwitz Rudolf Pieck Wilhelm

149 150

Neumann Alfred Heinz Neumann

Pinthus Kurt Pinthus Kurt Piscator Erwin Plivier Theodor Plivier Theodor Pol Heinz Polgar Alfred Regler Gustav Regler Gustav Rehfisch Hans José Reich Wilhelm pseudoniem: Parell Ernst Reinhardt Ernst echte naam: Abusch, Alexander/ ander pseudonem: ernst Bayer. Remarque Erich Maria Remarque Erich Maria Remarque Erich Maria Renn Ludwig Renn Ludwig Renn Ludwig Roda Roda Alexander Rode Walther Roth Joseph Roth Joseph Roth Joseph Roubiczek Paul Salten Felix vroeger heette hij Felix Sigmung Salzmann

Renn Ludwig

Roth Joseph

Salomon Bruno von 167 Scharrer Adam 168 Schickele René 166

Scharrer Adam Schickele René

Schickele René Schnitzler Heinrich

169

Schoenstedt Walter Schönberg Arnold (componist, schreef enkele 171 essays en artikelen in exil) 170

Schoenberger Franz Schwarzschild Leopold

172

Schwarzschild Leopold 174 Seghers Anna 173

Seghers Anna Stampfer Friedrich

175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191

Stern Kurt Sternberg Fritz pseudoniem: F.Thomas. Sternheim Carl Sonka echte naam: Sonnenschein, Hugo. I Speyer Wilhem Thomas Adrienne A.H.Deutsch pseudoniem Tschuppik Karl Toller Ernst Tucholsky Kurt Türck Werner Uhse Bodo Unruh Frits von Valentin Antonina Walter Fritz Wangenheim Gustav van Wassermann Jacob

192 193

Wegner Arnmin T.

Sternheim Carl

Toller Ernst Tucholsky Kurt

Toller Ernst

Toller Ernst

Fritz von Unruh

Wassermann Jacob

Wassermann Jacob Weber Alfred

Wassermann Jacob

194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211

Weinert Erich Weiss Ernst Weisskopf F.O. Wendel Hermann Werfel Franz Werfel Franz Werner Max echte naam: schiffrin alexander, andere pseudoniem: Herbert Rhön Westheim Paul Wittfogel Karl August Wiechert Ernst Wolf Friedrich

Werfel Franz Paul Westheim

Wolf Victoria Wolff Theodor

Wolff Theodor Wolff Theodor Wolffenstein Alfred Zarek Otto Zech Paul pseudoniemen: paul robert, timm borah, michel michael, rhenanus, manuel sachs Zuckmayer Carl : Nackenheim geboren, Zweig Arnold Arnold Zweig Zweig Stefan Zweig Stefan Zweig Stefan

Arnold Zweig Zweig Stefan

Bijlage 3: Lijst van emigrantenauteurs die slechts in 1 krant vermeld worden.

Vooruit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

Adler Alfred Adler Bruno Anders Günther Augustin Elisabeth

Balk Theodor Bauer Otto Beer-Hofmann Richard Berend Charlotte Billinger Karl Blei Franz Bloch Ernst Bredel Willi Bruckner Ferdinand Eggebrecht Axel Ehrenstein Albert Fechenbach Felix Federn Karl Fink Georg Forster Peter Fort Gertrud von le Frank Wolf Frei Bruno Friedrich Ernst Gohlke Elfriede Goll Yvan Haas Willy Hahn R. Hallgarten Georg Wolfgang Halle Fannina Hasenclever Walter Konrad Heiden Heller Otto

De Standaard

HLN Berendsohn Walter Arthur Fuchs Rudolf Heine Thomas Theodor Jacobi Hans Karlweis Marta

De Schelde/ Volk en Staat Breitscheld Rudolf Eppstein Eugen Foerster, Friedrich Wilhelm

Lion Ferdinand

Gast E.H. Grossmann Kurt Hellmert Wolfgang

Schnitzler Heinrich

Hochdorf Max

Weber Alfred Wolf Victoria

Kwecksilber Willi Mann Golo

Heinz Neumann Schoenberger Franz

33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

Herzfelde Wieland Herzog Wilhelm Hiller Kurt Holitscher Arthur Hoellriegel Arnold Hodann Max Horvath Oedoen Hotopp Albert Joachimsohn Felix Kantorowicz Alfred Kästner Erich Kaus Gina Kaiser Georg Kersten Kurt Kessler Harry Graf Kesser Hermann Kläber Kurt Kolb Annette Kolbenhoff Walter Körber Lilly Kornfeld Paul Kracauer Siegfried Kraus Karl Kurella Alfred Kuttner Erich Lampel Joachim Friedrich Martin Landshoff Fritz Langhoff Wolfgang Lania Leo Laserstein Botho Leonhard Rudolf Lessing Theodor Levy Litten Irmgard Lorant Stefan Marcu Valeriu Marchwitza

70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

93 94 95 96 97 98 99

Hans Matthias Leo Mendelssohn Peter de Michaelis Cassie Molnar Franz Hermynia zur Mühlen Norbert Mühlen Hans Mühlestein Mühsam Kreszentia Münzenberg Willi Musil Robert Mynona (in het echt: Friedlaender Salomo: Natonek Hans Neukrantz Klaus Neumann Robert Olden Balden Otten Karl Ottwald Ernst Petersen Jan Piscator Erwin Pol Heinz Polgar Alfred Rehfisch Hans José Reich Wilhelm pseudoniem: Parell Ernst Reinhardt Ernst . Roda Roda Alexander Rode Walther Roubiczek Paul Salten Felix Salomon, Bruno von Schoenstedt Walter

100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124

Schönberg Arnold Stern Kurt Sternberg Fritz Sonka Speyer Wilhem Thomas Adrienne Tschuppik Karl Türck Werner Uhse Bodo Valentin Antonina Walter Fritz Wangenheim Gustav van Wegner Arnmin T. Weinert Erich Weiss Ernst Weisskopf F.O. Wendel Hermann Werner Max Wittfogel Karl August Wiechert Ernst Wolf Friedrich Wolffenstein Alfred Zarek Otto Zech Paul Zuckmayer Carl

Bijlage 4: Frequentietelling auteurs

Vooruit

Heinrich Mann Thomas Mann Lion Feuchtwanger Egon Erwin Kisch Bertold Brecht Ludwig Renn Carl von Ossietzky Ernst Toller Alfred Döblin Joseph Roth Gustav Regler Anna Seghers Stefan Zweig Jacob Wassermann Arnold Zweig Willi Bredel Emil Ludwig Erich Mühsam Ernst Glaeser Klaus Mann Erich Maria Remarque Kurt Tucholsky Oscar Maria Graf Alfred Kerr Hermann Kesten Else LaskerSchüller Hans Marchwitza Franz Werfel Albert Einstein Walter Mehring Max Brod

Frequentietelling auteurs (in hoeveel verschillende artikelen wordt de auteur genoemd) 47 36 33 29 27 25 22 22 18 18 17 17 17 16 16 15 15 14 12 12 12 12 10 10 10 9 9 9 8 8 7

Bruno Frank Stefan George Werner Hegemann Theodor Lessing Theodor Plivier Frits von Unruh Erich Weinert Friedrich Wolf Bernhard v. Brentano Arthur Holitscher Wolfgang Langhoff René Schickele Theodor Wolff Karl Billinger Leonhard Frank A.M. Frey Max Hodann Alfred Kantorowicz Erich Kästner Otto LehmannRussbüldt Heinz Liepmann Alfred Neumann Balder Olden Rudolf Olden Alfred Polgar Adam Scharrer F.O.Weisskopf Alfred Apfel (

Bruno Frei Walter Hasenclever Konrad Heiden Georg Hermann Max HerrmannNeisse Wieland Herzfelde Kurt Hiller Annette Kolb Robert Musil Bruno von Salomon Leopold

7 7 7 7 7 7 7 7 6 6 6 6 6 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

Schwarzschild Bodo Uhse Alfred Adler

Georg Bernhard Theodor Balk Johannes R.Becher Ferdinand Bruckner Albert Ehrenstein Helmut von Gerlach Georg Kaiser Kurt Kersten Kurt Kläber Leo Lania Rudof Leonhard Erika Mann Valeriu Marcu Ernst Ottwald Jan Petersen (dit is de illegale duitse auteur) Carl Sternheim Armin T.Wegner Hermann Wendel Ernst Wiechert Bruno Adler Günther Anders

Vicki Baum Ernst Bloch Ernst Friedrich Emil Gumbel Otto Heller Prof. magnus Hirschfeld

Gina Kaus Siegfried Kracauer Karl Kraus Dr. Botho Laserstein Ludwig Marcuse Robert Neumann Rudolf Pannwitz

4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

3 3 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Kurt Pinthus Erwin Piscator Heinz Pol Alexander Roda Roda. Walther Rode Walter Schoenstedt Adrienne Thomas Karl Tschuppik Gustav van Wangenheim Max Werner Paul Westheim Karl August Wittfogel Paul Zech Carl Zuckmayer Irmgard Litten Willi Münzenberg Elisabeth Augustin

Ludwig Bauer Otto Bauer Richard BeerHofmann Charlotte Berend Franz Blei Axel Eggebrecht Felix Fechenbach Karl Federn Georg Fink Peter Forster Gertrud von le Fort Wolf Franck Elfriede Gohlke Yvan Goll Willy Haas R. Hahn Georg Wolfgang Hallgarten Fannina Halle Wilhelm Herzog Arnold

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Hoellriegel Oedoen Horvath Albert Hotopp Heinrich Eduard Jacob Felix Joachimsohn Harry Graf Kessler Hermann Kesser Walter Kolbenhoff Lilly Körber Paul Kornfeld Alfred Kurella

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Erich Kuttner Joachim Friedrich Martin Lampel Fritz Landshoff Levy (niet duidelijk of het Oscar of Walter is) Stefan Lorant Leo Matthias Peter de Mendelssohn Cassie Michaelis Franz Molnar Alfred Mombert Hermynia zur Mühlen Norbert Mühlen Hans Mühlestein Kreszentia Mühsam

1

Mynona Hans Natonek Klaus Neukrantz

1 1 1

1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Karl Otten Hans José Rehfisch Wilhelm Reich Ernst Reinhardt Paul Roubiczek Felix Salten Arnold Schönberg Kurt Stern Fritz Sternberg Sonka Wilhelm Speyer Werner Türck Antonina Valentin fritz Walter Ernst Weiss Afred Wolffenstein Otto Zarek

De Standaard

Thomas Mann Stefan Zweig Franz Werfel Stefan George

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Frequentietelling auteurs (in hoeveel verschillende artikelen wordt de auteur genoemd) 13 9 6

Alfred Döblin Ernst Glaeser

5 5 5 5 5 4 4 3 3 3 3 3 2 2 2

Kurt Tucholsky Albert Einstein

2 1

Emil Ludwig

Erich Maria Remarque Joseph Roth Jacob Wassermann Hugo von hofmannsthal Heinrich Mann Lion Feuchtwanger Erika Mann

Carl von Ossietzky Ludwig Renn Ernst Toller Vicki Baum

Georg Hermann Hermann Kesten Egon Erwin Kisch Heinz Liepmann Klaus Mann

1 1 1 1 1 1 1 1 1

Neumann (niet bij of het Alfred of Robert is)

Theodor Plivier René Schickele Theodor Wolff

HLN

Klaus Mann Emil Ludwig Thomas Mann Lion Feuchtwanger Stefan George Heinrich Mann Ernst Toller Jacob Wassermann Albert Einstein Erich Maria Remarque Stefan Zweig Georg Bernhard Max Brod Alfred Döblin Else lasker-Schüller Ferdinand Lion Gustav Regler Heinrich Schnitzler Vicki Baum Johannes R. Becher Berendsohn Walter Arthur Bertold brecht

Bernhard v. Brentano Fuchs, Rudolf

Ernst Glaeser Oscar Maria Graf Heine, Thomas Theodor

Georg Hermann dr. Magnus Hirschfeld Hugo von hofmannsthal Heinrich Eduard Jacob Jacobi, Hans Marta Karlweis Alfred Kerr Hermann Kesten heinz Liepmann

Frequentietelling auteurs (in hoeveel verschillende artikelen wordt de auteur genoemd) 8 7 6 5 4 4 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Ludwig Marcuse Rudolf Olden Kurt Pinthus Ludwig Renn

Joseph Roth Anna Seghers

Carl Sternheim Alfred Weber Victoria Wolf Theodor Wolff Arnold Zweig

De Schelde/ Volk en Staat

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Frequentietelling auteurs (in hoeveel verschillende artikelen wordt de auteur genoemd)

Jacob Wassermann Heinrich Mann Albert Einstein Alfred Döblin Lion Feuchtwanger Klaus Mann alfred Kerr Hermann Kesten Thomas Mann

12 7 6 5 5 5 4 4 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 2 2 2 2

Carl von Ossietzky Max Brod

Bruno Frank Magnus Hirschfeld Emil Ludwig Golo Mann

Joseph Roth Ernst Toller Arnold Zweig Stefan Zweig Wolfgang Hellmert

Else Lasker-Schüller Leopold Schwarzschild Franz Werfel Foerster, Friedrick Wilhelm

Kurt Grossmann

Ludwig Bauer (+) Georg Bernhard Bertold Brecht Alfred Apfel A.M.Frey Gast, E.H. oscar Maria Graf Max Herrmann

2 (1 keer zeker, andere keer onduidelijk) 1 1 1 1 1 1 1 1

Max Hochdorf Hugo von Hofmanstahl

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Egon Erwin Kisch Willi Kwecksilber

Otto Lehmann-Russbüldt Ludwig Marcuse

Walter Mehring Erich Mühsam Alfred Neumann Heinz Neumann Rudolf Olden Rudolf Pannwitz Ludwig Renn

Adam Scharrer René Schickele Franz Schoenberger Fritz von Unruh

Paul Westheim Rudolf Breitscheld Eugen Eppstein Helmuth von gerlach Emil Gumbel Friedrich Stampfer Wilhelm Pieck Salomon Dembitzer Leonhard Frank (niet geheel zeker, er staat geen voornaam bij)

1?

Werner Hegemann (niet geheel zeker, er staat Hagemann) 1 ? Münzenberg Willi (niet geheel zeker)

1?

Scheidemann Philipp Heinrich (niet geheel zeker)

1?

Bijlage 6: Figuur 1: Jozef Goebbels (Vooruit, 19/03/1933, p.8)

Figuur 2: Een dokumentje! … (Vooruit, 9/04/1933, p.8)

Figuur 3: Karikatuur uit de Weensche Arbeiterszeitung. voorstelling Gerhardt Hauptmann spelende op de gouden harp (zoo luidt de titel van een zijner laatste stukken), welke den vorm heeft van een hakenkruis. (Vooruit, 9/09/1934, p.8)

BIJLAGE 7: foto’s Erich Mühsam en Carl von Ossietzky Figuur 1: Zes personen: zes misdaden van het Hitler-regiem. … (Vooruit, 29/10/1933, p.8)

Figuur 2: (Vooruit, 15/07/1934, p.8) , (Vooruit, 16/09/1934, p.8), (Vooruit, 2/06/1935, p.8) en (Vooruit, 7/07/1935, p.8)

Figuur 3: OSSIETZKY, KANDIDAAT DER BESCHAAFDE WERELD, VOOR DEN NOBELPRIJS VOOR DEN VREDE. … (Vooruit, 1/03/1936)

BIJLAGE 8, Figuur 1, in: Vooruit, 21/02/1937, p.8: BOEKENVERBRANDING OP DE OPERN-PLATZ TE BERLIJN