VERKIEZELD HOUT IN HET KRIJT VAN ZUID LIMBURGEN DE AANGRENZENDE BELGISCHE EN DUITSE GRENSSTREEK

VERKIEZELD HOUT IN HET KRIJT V A N ZUID LIMBURGEN DE AANGRENZENDE BELGISCHE EN DUITSE GRENSSTREEK door Werner M. Felder

Het g r o t e a a n t a l v o n d s t e n v a n v e r k i e z e l d h o u t i n h e t K r i j t v a n Z u i d - L i m b u r g en de aangrenzende B e l g i s c h e en D u i t s e g r e n s s t r e e k waren v o o r mij de a a n l e i d i n g om eens na t e gaan wat o v e r h e t v o o r komen v a n v e r k i e z e l d h o u t i n d i t K r y t bekend i s . B u i t e n een g r o o t a a n t a l p u b l i c a t i e s heb i k ook een g r o o t a a n t a l musea en a l de m i j bekende p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s , w a a r i n v e r k i e z e l d hout u i t het genoemde K r i j t a a n w e z i g i s , n a g e g a a n . Hoewel h e t n i e t mogelijk i s a l de l i t e r a t u u r te vermelden, w a a r i n de f l o r a van h e t Z u i d l i m b u r g s e K r i j t t e r s p r a k e komt, heb i k de meest b e l a n g r i j k e p u b l i c a t i e s i n een l i t e r a t u u r l i j s t sameng e v o e g d . T e r n a d e r e o r i e n t a t i e wordt men dan v e r w e z e n n a a r de l i t e r a t u u r l i j s t e n i n de genoemde p u b l i c a t i e s . Van de o n d e r z o c h t e musea en p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s heb i k a l l e e n d i e v e r m e l d w a a r i n z i c h v e r k i e z e l d h o u t u i t h e t genoemde K r i j t bevindt. Van de p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s heb i k d i e c o l l e c t i e s w a a r i n z i c h s l e c h t s e n k e l e s t u k k e n u i t h e t Akenszand b e v i n d e n , n i e t opgenomen. Het i s n a m e l i j k o n d o e n l i j k a l deze c o l l e c t i e s te vermelden. Zo i k deze zou w i l l e n v e r m e l d e n moest i k een opsomming geven v a n b i j n a a l de c o l l e c t i e s i n Z u i d - L i m b u r g en de aangrenzende B e l g i s c h e en D u i t s e g r e n s s t r e e k . Zo i k een v a n deze c o l l e c t i e s w e l v e r m e l d g e b e u r t d i t om een b i j z o n d e r e r e d e n die het vermelden n o o d z a k e l i j k maakt. A l v o r e n s e r toe o v e r t e gaan de o n d e r z o c h t e l i t e r a t u u r en h e t aanwezige v e r k i e z e l d e h o u t beknopt t e b e s c h r i j v e n w i l i k op deze p l a a t s m i j n h a r t e l i j k e dank b e t u i g e n aan a l i e n d i e m i j zo v e l e malen v a n d i e n s t z i j n g e w e e s t . Bijzondere dank ben i k v e r s c h u l d i g d a a n : Me j . Jongmans, b i b l i o t h e c a r e s s e van het G e o l o g i s c h Bureau voor het Ned. M i j n g e b i e d te Heerlen, d i e m i j s t e e d s g e h o l p e n h e e f t om aan de benodigde l i t e r a t u u r t e komen, D r . P . D . E r d b r i n k , c o n s e r v a t o r der a f d e l i n g P a l a e o n t o l o g i e van het M i n e r a l o g i s c h - G e o l o g i s c h I n s t i t u u t der RijksUniversiteit te U t r e c h t , M e j . G . E . de G r o o t , c o n s e r v a t r i c e aan h e t Rijksmuseum van G e o l o g i e en M i n e r a l o g i e t e L e i d e n , Dr.E.M. K r u y t z e r , D i r e c t e u r v a n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t , G . K o r t e n b o u t v a n d e r S l u y s , c o n s e r v a t o r aan h e t Rijksmuseum v a n G e o l o g i e en M i n e r a l o g i e t e L e i d e n , D r s . M . M . J . M e y e r , v a n h e t L a boratoire de P a l e o n t o l o g i e A n i m a l e de U n i v e r s i t e de L i e g e , M e j . D r . B . P o l a k v a n de Landbouwhogeschool t e Wageningen, afdeling v o o r R e g i o n a l e Bodemkunde, G e o l o g i e en M i n e r a l o g i e , D r . C . O . v a n R e g t e r e n A l t e n a , c o n s e r v a t o r aan h e t Palaeontologisch-Mineralog i s c h Kabinet van T e y l e r s S t i c h t i n g te Haarlem, D r s . B . Romein, c o n s e r v a t o r aan h e t G e o l o g i s c h B u r e a u v o o r h e t N e d . M i j n g e b i e d t e H e e r l e n en I r . J . G . Ubaghs, c o n s e r v a t o r aan h e t G e o l o g i s c h - M i n e r a l o g i s c h Museum d e r T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l , a f d . M i j n b o u w k u n d e , t e Delft, d i e zo v r i e n d e l i j k waren om m i j b i j h e t s a m e n s t e l l e n v a n d i t o v e r z i c h t behulpzaam t e z i j n d o o r de h e r h a a l d e l i j k gevraagde i n l i c h t i n g e n met de meeste w e l w i l l e n d h e i d te v e r s t r e k k e n . Verder ben i k ook v e e l dank v e r s c h u l d i g d aan a l l e e i g e n a r e n v a n p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s d i e zo v r i e n d e l i j k waren m i j t e n a l l e t i j d e n t e n d i e n s t e t e s t a a n en de h e r e n L . R . F u n c k e n , f o t o g r a a f v a n h e t G e o l o g i s c h Bureau te H e e r l e n , A . M . L . Roebroek te S i t t a r d en J . H . W i l l e m s t e G e l e e n , d i e de f o t o ' s v o o r d i t a r t i k e l maakten.

DE FLORA VAN HET ZUIDLIMBURGSE KRIJT I N DE LITERATUUR. V o o r h e t e e r s t werd h e t voorkomen van v e r k i e z e l d hout i n h e t K r i j t v a n Z u i d - L i m b u r g v e r m e l d en b e s c h r e v e n d o o r B . F a u j a s S a i n t Fond, i n z i j n werk: "Histoire naturelle de l a montagne de S t . Pierre de M a e s t r i c h t " , dat i n 1 7 9 9 v e r s c h e e n . H i e r i n geeft h i j een b e s c h r i j v i n g v a n v e r k i e z e l d h o u t dat a a n g e t r o f f e n i s i n h e t M a a s t r i c h t s K r i j t v a n de S t . P i e t e r s b e r g b i j M a a s t r i c h t . Afbeeld i n g 1 i s een r e p r o d u c t i e v a n p l a a t X X X I I I u i t de Nederlandse v e r t a l i n g van d i t werk, v e r s c h e n e n i n 1 8 0 2 en v e r t a a l d door J . D . Pasteur. I n 1 8 4 8 v e r s c h e e n de e e r s t e s t u d i e van M . Debey, onder de t i tel: "Uebersicht der u r w e l t l i c h e n P f l a n z e n des K r e i d e g e b i r g e s u b e r h a u p t und d e r Aachener K r e i d e s c h i c h t e n i n s b e s o n d e r e " . Deze s t u d i e zou l a t e r nog door v e r s c h i l l e n d e andere g e v o l g d worden o.a. i n 1 8 4 8 , 1 8 5 9 en 1 8 8 1 ( l i t . n r . 2 , 3 , 4 , 5 en 6 ) . De l a a t s t e twee v e r s c h e n e n met medewerking v a n C . v o n E t t i n g s h a u s e n . Rond de t i j d dat M . Debey met z i j n s t u d i e begon, mocht de s t r e e k r o n d Aken en Z u i d - L i m b u r g z i c h v e r h e u g e n op een g o l f v a n onderzoekers d i e z i c h i n t e n s i e f op de g e o l o g i e van deze s t r e k e n g i n g e n t o e l e g g e n . I n een g r o o t a a n t a l d e r p u b l i c a t i e s , d i e de r e s u l t a t e n b e v a t t e n v a n deze o n d e r z o e k i n g e n , w o r d t h e r h a a l d e l i j k op het voorkomen v a n v e r k i e z e l d hout en v o o r a l op de z e e r r i j k e f l o r a v a n de k l e i b a n k e n u i t h e t Akens zand gewezen. In 1 8 5 3 verscheen v a n de hand v a n W. M i q u e l : "De fossiele p l a n t e n v a n h e t K r i j t i n h e t hertogdom L i m b u r g " . ( l i t . n r . 1 3 ) I n i 8 6 0 v e r s c h e e n v a n de hand v a n J . Bosquet i n : "De bodem v a n N e d e r l a n d " door W . C . H . S t a r i n g , een l i j s t : " F o s s i e l e fauna en f l o r a van h e t K r i j t van L i m b u r g " . I n deze l i j s t vermeldde Bosquet reeds 1 0 0 v e r s c h i l l e n d e soorten van p l a n t e n . ( l i t . n r . 1 ) . I n 1 8 9 0 v e r s c h e e n een s t u d i e van T . Lange o v e r h e t Akens zand ( l i t . nr. 12). I n 1 9 2 2 en 1 9 2 3 v e r s c h e e n een b e s c h r i j v i n g v a n de v o n d s t e n van f o s s i e l e p l a n t e n i n h e t Akens zand v a n Swalmen en de omgeving v a n Heerlen, van de hand v a n R. K r a u s e l en W . J . Jongmans. In beide g e v a l l e n was h e t m a t e r i a a l afkomstig u i t boringen. ( l i t . nr. 10 en 1 1 ) . I n 1 9 4 6 v e r s c h e e n v a n de hand v a n F . Stockmans een s t u d i e o v e r h e t Akens z a n d : " V e g e t a u x de 1 ' a s s i s e des s a b l e s d * A i x - l a - C h a p e l l e Recoltes en B e l g i q u e " . I n deze s t u d i e wordt de f l o r a van het Akens zand u i t de omgeving v a n Gemmenich, L a C a l a m i n e , M o n t z e n , Hombourg, H e n r i - C h a p e l l e , W e l k e n r a a t en C l e r m o n t , a l s ook de vondsten u i t boringen en s c h a c h t e n i n h e t m i j n g e b i e d van E i s d e n (Belgie) behandeld. ( l i t . n r . 1 6 ) .

O v e r z i c h t d e r musea en p a r t i c u l i e r e collecties waarin zich v o n d s t e n van v e r k i e z e l d h o u t u i t h e t K r i j t van Z u i d - L i m b u r g en de aangrenzende B e l g i s c h e en D u i t s e g r e n s s t r e e k b e v i n d e n . MUSEA G e o l o g i s c h Bureau voor het Ned. M i j n g e b i e d te H e e r l e n . L a b . de P a l e o n t o l o g i e a n i m a l e , U n i v e r s i t e de L i e g e . M i n . + G e o l . I n s t i t u u t d e r R i j k s - U n i v e r s i t e i t te U t r e c h t . M i n . - G e o l . I n s t i t u t d e r T e c h n i s c h e H o c h s c h u l e zu A a c h e n . M i n . - G e o l . Museum d e r T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l t e D e l f t . N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t . P a l a e o n . - M i n . Kabinet der T e y l e r S t i c h t i n g te Haarlem. Rijksmuseum v a n G e o l o g i e en M i n e r a l o g i e t e L e i d e n . 294

Afb. XXXIII u i t het boek "Histoire naturelle de Montagne de St. Pierre de Maestricht" van B. Faujas Saint Fond, dat in 1799 te Parijs is verschenen.

295

PARTICULIERE COLLECTIES. Aerde, T h . , Daendelstraat 2 , Nijmegen. A l b e r s , H o , H b f c h e r w e g 3 4 , Aachen D i d . Brock-Meessen, Hoofdstraat 6 9 , Mechelen, Wittem. B u s , R . H . , Oude I J s e l s t r a a t 18 I I I , Amsterdam. Coumans, J . P . M . , W o l f s e i j n d e 1 1 , Beek L . E n g e l s , Rue de M o r e s n e t , B l e i j b e r g , B e l g i e . F e l d e r , P . J . , J o s . H a y d n s t r a a t 4 2 , Brunssum. Felder, W.M., Pastorijweg 4 0 , V i j l e n F r a n t z e n , J . , K o p e r s t r a a t 4, V a a l s . G r a a f f , W . J . E . v a n d e r , K u n d e r b e r g 37» V o e r e n d a a l . H a m e l i n k , K . H . , M a t h i a s W i j n a n d s t r a a t 1, M a a s t r i c h t . Lemmens, J . , R i j k s w e g 75» G u l p e n . M a r t e n s , J . , H o o l s t r a a t 6 1 , Beek L . Meyer, H . J . , H e r e n s i n g e l 1 6 , Groningen. Mourik, J . C . R . van, C. E r z e y s t r a a t 48, U t r e c h t . N i l l e s e n , J . , A g r i c o l a s t r a a t 30, S i t t a r d . Rademakers, C . P . M . , N e d e r l a n d l a a n 6 9 , H e e r l e n . Sipman, H . , J u l i a n a p l e i n 15» S i t t a r d . Vuurde, J.W. van, Parklaan 9» B i l t h o v e n . W i l l e m s , J . H . , N a c h t e g a a l s t r a a t 23> G e l e e n . AKENS ZAND. Op de meeste p l a a t s e n , a l t h a n s i n de s t r e e k d i e h i e r z a l w o r den b e s p r o k e n , kunnen we h e t Akens zand g l o b a a l i n twee l i t h o l o g i s c h e z o n e ' s v e r d e l e n . De o n d e r s t e b e s t a a t u i t k l e i b a n k e n a f w i s s e l e n d met meer o f m i n d e r z a n d i g e k l e i e n en g r o v e k w a r t s z a n d e n . Deze a f z e t t i n g e n z i j n gevormd aan o f n a b i j de k u s t d e r z e e ; ged e e l t e l i j k i n een o n d i e p e z e e , e e n d u i n g e b i e d en i n een d a a r a c h t e r gelegen moerassig l a a g l a n d . I n de k l e i b a n k e n a l s o o k i n de meer of m i n d e r zandige k l e i e n t r e f f e n we op v e l e p l a a t s e n r e s t e n v a n f o s s i e l e p l a n t e n a a n , o . a . w o r t e l b a n k e n , b l a d e r e n en h o u t . Deze f o s s i e l e n z i j n i n de r e g e l ingekoold. Op e n k e l e p l a a t s e n komen boven de w o r t e l b a n k e n e n i g e centimeters dikke b r u i n k o o l a c h t i g e a f z e t t i n g e n voor die zeer r i j k z i j n aan i n g e k o o l d h o u t . Een s p r e k e n d v o o r b e e l d h i e r v a n t r e f t men aan i n de b e d d i n g v a n de G r e n s - o f M e r g e l s b e e k t e C o t t e s s e n . Het h o u t dat i n deze a f z e t t i n g e n a l s o o k v e r s p r e i d i n de k l e i b a n k e n gevonden w o r d t , k a n men jammer genoeg n i e t l a n g bewaren, daar het a l t i j d doorweven i s met p y r i e t o f m a r k a s i e t . Deze m i n e r a l e n worden onder i n v l o e d v a n v o c h t i g e l u c h t en t e n g e v o l g e v a n hun s t r u c t u u r , z e e r g e m a k k e l i j k omgezet i n andere m i n e r a l e n . Door de h i e r b i j o p tredende k r i s t a l i s a t i e d r u k wordt h e t h o u t dan g e h e e l v e r g r u i s d . De k w a r t s z a n d e n , w a a r u i t de b o v e n s t e zone opgebouwd i s , zijn i n de r e g e l w i t o f een w e i n i g g e e l g e k l e u r d , deze l a a t s t e t e n g e volge van b i j n a n o o i t ontbrekende i j z e r v e r b i n d i n g e n . Als verontr e i n i g i n g komt i n d i t zand een g r o t e h o e v e e l h e i d f i j n v e r d e e l d e h o u t s k o o l , k l o n t e r t j e s k l e i en van e n k e l e m i l i m e t e r s t o t meer dan een h a l v e meter d i k k e i j z e r o e r r i j k e l a a g j e s en l a g e n zand v o o r . Van a l l e z o n e ' s i n h e t K r i j t v a n Z u i d - L i m b u r g en a a n g r e n z e n d e g e b i e d e n , i s deze h e t r i j k s t e aan v e r k i e z e l d h o u t . D i t h o u t moet k o r t e r e o f langer/* t i j d i n zee g e d r e v e n hebben en h i e r n a pas i n de s t r a n d z o n e o f op h e t s t r a n d t e r e c h t gekomen z i j n . H i e r o p w i j s t het voorkomen v a n b o o r g a t e n v a n Teredo s p . en andere soorten P h o l a d i d a e , i n p r a c t i s c h a l l e s t u k k e n v e r k i e z e l d h o u t . Deze b o o r g a t e n z i j n i n de r e g e l ••slechts e n i g e c e n t i m e t e r s d i e p , doch e r komen ook s t u k k e n v o o r d i e w e r k e l i j k d o o r z e e f d z i j n met b o o r g a t e n van meer dan t i e n c e n t i m e t e r s l e n g t e . Het komt w e l eens v o o r d a t de r e s t e n v a n h e t h o u t a l l e e n nog aan e l k a a r gehouden worden door de v e r h a r d e o p v u l l i n g e n d e r b o o r g a t e n . V o o r h e t g r o o t s t e g e d e e l t e 296

Verkiezeld hout u i t het Akens zand, met boorgaten van Teredo sp. Vindplaats La Calamine (Belgie*) c o l l . J . H . Willems, Geleen. reg. nr. A . Z * 59 Foto J . H . Willems.

b e s t a a n deze o p v u l l i n g e n u i t i n g e s p o e l d zand d a t l a t e r aan e l k a a r gekit i s . Een e n k e l e k e e r komt ook w e l eens c h a l c e d o o n v o o r , d a t de wand dan met een dunne k o r s t b e k l e e d . De met c h a l c e d o o n b e k l e de b o o r g a t e n t r e f t men h e t v a a k s t aan i n de k e r n v a n h e t s t u k . H i e r was n a m e l i j k de kans het g r o o t s t dat een o f meer b o o r g a t e n n i e t o p g e v u l d werd met z a n d , z o d a t een h o l t e bewaard b l e e f w a a r i n de c h a l c e d o o n a f g e z e t k o n w o r d e n . A l s b i j z o n d e r h e i d v i n d t men i n de b o o r g a t e n ook w e l eens de z e e r b r o z e s c h e l p e n d e r P h o l a d i d a e . I n de r e g e l z i j n ze dan e c h t e r zo s t e r k v e r k i e z e l d dat ze m o e i l i j k t e h e r k e n n e n en z e l d e n o f n o o i t te d e t e r m i n e r e n z i j n . De k l e u r v a n h e t hout i s aan de b u i t e n k a n t d e r s t u k k e n m e e s t a l v u i l g r i j s - w i t o f g e l i g t o t b r u i n g e v l e k t t e n g e v o l g e v a n de a a n w e z i g e i j z e r v e r b i n d i n g e n . Onder de m e e s t a l s l e c h t s e n k e l e m i l i m e ters dikke verweringslaag i s de k l e u r i e t s donkerder en k a n v a r i e r e n van w i t - g r i j s - g e e l - b r u i n t o t b i j n a z w a r t b r u i n . D i k ke s t u k k e n z i j n i n de k e r n m e e s t a l i e t s d o n k e r d e r v a n k l e u r , d a a r h i e r de v e r k i e z e l i n g i e t s d i c h t e r i s en de v e r w e r i n g n i e t o f m i n der s t e r k heeft i n g e w e r k t . De s t r u c t u u r v a n h e t h o u t i s i n de r e g e l goed bewaard g e b l e v e n . V o o r a l b i j n i e t t e s t e r k v e r k i e z e l d e s t u k k e n i s ze soms nog b u i tengewoon goed waar t e nemen ( z i e a f b . 3 ) • B i j de meeste s t u k k e n z i j n j a a r r i n g e n d u i d e l i j k te onderscheiden. Wanneer h e t h o u t in s i t u aangetroffen wordt, z i e n we dat het v e e l a l ingesloten i s , geheel of g e d e e l t e l i j k , i n meer of minder sterk verkitte zandconcreties of ook w e l eens i n g e limonitiseerde pyr i e t - of markasietconcreties. Deze concreties komen h e t meeste v o o r in de b o v e n s t e helft der zone. Plaatsel i j k kunnen we d u i d e l i j k z i e n dat ze laagsgewijs gerangs c h i k t z i j n . De a f meting bedraagt van enkele centimeters tot meer dan 1 met e r i n doorsnee b i j een d i k t e v a n 10 t o t 30 c e n t i m e t e r s . De l o s in het zand l i g g e n d e s t u k ken zijn aan de b u i tenkant verweerd tot een v e z e l i g en zacht m a t e r i a a l , d a t men t u s s e n de v i n g e r s kan f i j n w r i j ven o Hout uit het Akenszand, radiale doorsnede. C o l l . Geol. Bureau, no. X2737 vergr. - 200x Poto Geol. Bureau Heerlen no. 5 * 1 3 - 3 • +

298

De a f me t i n g der stukken v e r s c h i l l e n i n l e n g t e van enkele centimeters tot

meer dan een meter en i n d o o r s n e e t o t meer dan 3 0 cm. Stukken l a n g e r dan 5 0 cm z i j n e c h t e r v r i j z e l d z a a m en vormen dan v e e l a l geen g e h e e l meer. Zo v o n d de h e e r J . P . M . Coumans u i t Deek L . een g e d e e l t e v a n een s t a m , n a b i j L a C a l a m i n e i n B e l g i e , d a t ongeveer. 2 . 0 0 m l a n g was', d o c h i n meer dan t i e n stukken gebroken. Deze stukken z i j n v e r s p r e i d geraakt over v e r s c h i l l e n d e c o l l e c t i e s en b e v i n d e n z i c h : de c o l l e c t i e Coumans t e Beek L . 5 s t u k k e n ( r e g . N o . AZ1 t / m A Z 5 ) , c o l l . F e l d e r t e V i j l e n 6 s t u k k e n ( r e g . N o . AZ102a t / m A Z 1 0 2 f ) , c o l l . Lemmens t e Beek L . 5 s t u k k e n ( r e g . N o . AZ1 t / m AZ5) en c o l l . M a r t e n s t e Beek L . 1 s t u k ( r e g . N o . A Z 1 ) . V e r d e r i s ook nog een a a n t a l s t u k k e n meegenomen d o o r m i j onbekend g e b l e v e n D u i t s e o f B e l g i s c h e v e r z a m e l a a r s . I n een z a n d g r o e v e b i j R o u s c h e r weide hebben we k o r t g e l e d e n eveneens een meer dan twee meter l a n g s t a m g e d e e l t e gevonden d a t eveneens i n v e r s c h i l l e n d e s t u k k e n g e b r o k e n w a s . Het l a n g s t e s t u k had een l e n g t e v a n 5 0 cm en h e t k o r t s t e - 10 cm. I n de r e g e l komen de s t u k k e n v e r k i e z e l d h o u t v e r s p r e i d voor door de h e l e a f z e t t i n g , p l a a t s e l i j k k a n e c h t e r ook w e l eens v o o r komen d a t lensvormige opeenhopingen aangetroffen worden. Het g r o o t s t e g e d e e l t e van deze s t u k k e n i s dan e c h t e r k l e i n e r dan 10 c m . S t u k k e n v a n meer dan 3 0 cm z i j n i n deze l e n z e n een g r o t e z e l d zaamheid. B i j deze l e n z e n hebben we e r aangetroffen die uit meerdere honderden s t u k k e n b e s t o n d e n . I n o n t s l u i t i n g N o . 6 2 D - 1 2 5 * b i j R o u s c h e r w e i d e i n B e l g i e , een zandgroeve d i e z e e r bekend i s om h e t voorkomen v a n deze l e n z e n , hebben we op een h o o g t e v a n - 3 » 0 0 m onder de t o p v a n h e t Akens z a n d , meerdere van deze l e n z e n a a n getroffen d i e voor het g r o o t s t e g e d e e l t e bestonden u i t verbrand h o u t , g e d e e l t e l i j k i n de vorm v a n h o u t s k o o l en v e r d e r a l s s l e c h t s gedeeltelijk verbrand hout. Hout waaraan b r a n d s p o r e n zichtbaar z i j n , w o r d t ook op andere p l a a t s e n w e l eens a a n g e t r o f f e n . Deze brandsporen mogen we beschouwen a l s de s t i l l e g e t u i g e n v a n b o s b r a n d e n , d i e i n h e t a c h t e r l a n d v a n de K r i j t z e e gewoed h e b b e n . Stukken v e r k i e z e l d hout met b r a n d s p o r e n b e v i n d e n z i c h i n de c o l l . B r o c k - M e e s s e n t e M e c h e l e n : r e g . n r . AZ 6 1 . F e l d e r t e V i j l e n : r e g . n r . AZ 1 1 4 t / m 1 1 6 en AZ 1 3 4 . W i l l e m s t e G e l e e n : r e g . n r . AZ 1 2 , AZ 4 3 , AZ 5 4 en AZ 7 2 . E n k e l e m a l e n z i j n ook k l e i n e s t u k j e s v e r k i e z e l d hout gevonden, waarvan de s c h o r s bewaard g e b l e v e n i s . Dergelijke stukjes b e v i n den z i c h i n de c o l l . : F e l d e r te V i j l e n : r e g . n r . AZ 6 ( z i e a f b . 4 )

Verkiezeld hout met schors, uit het Akenszand. Vindplaats: zandgroeve aan de rand van de schampelheide bij Hergenrath (Ontsl. no. 62D-1) Collectie W.M. Felder, V i j l e n , reg. nr. AZ 6 . Foto: A.M.L. Roebroek, Sittard.

299

en de c o l l . W i l l e m s t e G e l e e n : r e g . n r . AZ 13* I n de c o l l . B r o c k Meessen t e M e c h e l e n b e v i n d t z i c h een z e e r f r a a i e v o n d s t b e s t a a n d e u i t een z a n d c o n c r e t i e w a a r i n een t a k j e v a n een naaldbooin bewaard g e b l e v e n i s . B e h a l v e d a t de s c h o r s nog a a n w e z i g i s komen ook een a a n t a l f r a a i bewaarde en v e r k i e z e l d e n a a l d e n v o o r ( r e g . n r . A Z 5 5 ) • S t u k k e n v a n t a k j e s met n a a l d e n , d i e g e h e e l omgezet z i j n i n l i m o n i e t , worden p l a a t s e l i j k v r i j z e l d z a a m a a n g e t r o f f e n . Hoewel aan deze s t u k j e s a l l e e n nog maar a f d r u k k e n v a n h e t h o u t gevonden w o r den z i j n ze t o c h h e e l b e l a n g r i j k v o o r de s t u d i e d e r r a n g s c h i k k i n g d e r n a a l d e n en d e r g e l i j k e . Mooie s t u k k e n v a n d i t m a t e r i a a l b e v i n den z i c h i n de c o l l . F e l d e r t e V i j l e n , ( r e g . n r . AZ 148 t / m 1 6 1 ) . R i j k d o m aan v e r k i e z e l d h o u t . Hoe g r o o t h e t voorkomen v a n v e r k i e z e l d h o u t w e l i s i n de b o v e n s t e zone v a n h e t Akens z a n d , moge b l i j k e n u i t h e t t o t a a l a a n t a l s t u k k e n d i e u i t deze zone bekend z i j n . I n t o t a a l b e t r e f t dit r o n d 5 0 0 s t u k k e n d i e g r o t e r z i j n dan 10 cm. De k l e i n e s t u k k e n zjjn zo t a l r i j k d a t h e t n i e t d o e n l i j k i s ze t e t e l l e n - . Z o a l s h e t r e e d s e e r d e r i s opgemerkt k a n h e t w e l eens voorkomen d a t men meer dan h o n d e r d v a n deze k l e i n e s t u k j e s op een p l a a t s k a n v e r z a m e l e n . Van a l de bekende s t u k k e n zijn e r s l e c h t s e n k e l e v e r z a m e l d v o o r 1950. Het o v e r g r o t e d e e l i s v e r z a m e l d i n de l a a t s t e t i e n j a r e n . Het a a n t a l s t u k k e n , d a t i n h e t genoemde t i j d v a k i n de g r o e v e n t e v o o r s c h i j n gekomen i s , l i g t b e s l i s t nog v e e l h o g e r . Naast het materiaal d a t d o o r m i j bekende v e r z a m e l a a r s i s meegenomen i s ook een g e d e e l t e v e r l o r e n g e g a a n , d o o r d a t de w e r k l i e d e n a l l e s t e n e n d i e ze i n h e t zand a a n t r e f f e n a l s w a a r d e l o o s m a t e r i a a l weg werpen en g e b r u i k e n om de g a t e n , waar men zand t o t onder de v l o e r v a n de g r o e v e h e e f t weggegraven, weer op t e v u l l e n . H i e r t u s s e n i s z e k e r h o u t t e r e c h t gekomen. E n k e l e m a l e n hebben we n a m e l i j k op a a n w i j z i n g d e r w e r k l i e d e n s t u k k e n kunnen o p s p o r e n d i e r e e d s o n d e r g e d o l v e n w a r e n . I n de g r o e v e n waar men de d u i d e l i j k h e r k e n b a r e s t u k k e n t e r z i j d e l e g t i s h e t a a n t a l v o n d s t e n dan ook een s t u k h o g e r dan op d i e p l a a t s e n waar men d a t n i e t d o e t . De g r o t e r i j k d o m w o r d t ook d u i d e l i j k g e i l l u s t r e e r d d o o r v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n waar men v e r k i e z e l d h o u t gebruikt heeft om devotie grotten en b l o e m p e r k e n t e v e r s i e r e n , o . a . b i j H o l s e t en La C a l a m i n e . Ontsluitingen. B i n n e n de g r e n z e n v a n ons l a n d b e v i n d e n z i c h i n h e t Akens zand s l e c h t s op e n k e l e p l a a t s e n d u i d e l y k e o n t s l u i t i n g e n . O n t s l u i t i n g e n i n de b o v e n s t e zone z i j n b e p e r k t t o t e n k e l e onbeduidende v o o r k o mens. Een mooie o n t s l u i t i n g h e e f t g e l e g e n t e n S - E v a n L e m i e r s aan de r i j k s w e g M a a s t r i c h t - V a a l s ( a f b . 5 ) • H i e r was i n de j a r e n r o n d de l a a t s t e e e u w w i s s e l i n g een z a n d g r o e v e i n de b o v e n s t e l a g e n v a n h e t Akens zand en de b a s i s v a n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d . Deze g r o e v e is nu nagenoeg g e h e e l v e r v a l l e n . De e n i g e o n t s l u i t i n g d i e nog aanwezig i s , i s g e l e g e n i n een g r a f t aan de weg n a a r de z . g . • Schuurmolen" • H i e r i s h e t c o n t a c t tussen beide f ormaties over een k l e i n o p p e r v l a k o n t s l o t e n . U i t de z o j u i s t genoemde g r o e v e z i j n v i j f vondsten van v e r k i e z e l d h o u t b e k e n d . I n de c o l l e c t i e v a n h e t G e o l . B u r e a u t e H e e r l e n b e v i n d t z i c h een s t u k ( r e g . n r . x 2 7 3 2 ) , a f b . 6 ; h e t N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r x c h t b e z i t d r i e s t u k k e n ( r e g . n r . 1 9 6 7 a t / m 1967c). Deze z i j n a l l e gevonden d o o r de h e e r H . L . E . U r l i n g s te V a a l s , d i e i n d i e t i j d o n d e r w i j z e r t e L e m i e r s w a s . Een i n tweeen g e b r o k e n s t u k i s i n de c o l l e c t i e F e l d e r te V i j l e n ( r e g . n r . AZ ik en AZ 1 4 a ) . De v i n d e r h i e r v a n i s p a s t o o r Jongen t e V i j l e n . Andere p l a a t s e n waar h e t Akens zand o n t s l o t e n i s , z i j n g e l e g e n i n het G e u l d a l b i j Epen, C a m e r i g en C o t t e s s e n ( a f b . 7 ) . H i e r i s h e t p l a a t s e l i j k v r i j d i c h t onder de o p p e r v l a k t e g e l e g e n en komt f

300

Oude vervallen zandgroeve i n het Akenszand aan de rijksweg Maastricht-Vaals ten zuid-oosten van Lemiers.(Ontsl. 6 2 D - 1 6 ) .

301

Een stuk verkiezeld nout u i t een zandgroeve ten z.o. van Lemiers, aan de rijksweg Maastricht-Vaals. Ontsl. no. 62D-16. Collectie Geol. Bureau te Heerlen, C o l l . no. x 2722. Foto L.R. Funcken, Geol. Bureau, Heerlen, no. 12450.

302

Overzichtskaart van het uiterste Z.O. van Zuid-Limburg en de aangrenzende Duitse en Belgische grensstreek. In het geharceerde deel is het Akenszand ontsloten of slechts bedekt door een dun dek van verweringsmateriaal. Naar een kaart van F . H . van Rummelen.

303

op e n k e l e p l a a t s e n i n de b e e k b e d d i n g e n aan de o p p e r v l a k t e . I n de G r e n s - o f M e r g e l s b e e k , waar ook de r e e d s e e r d e r genoemde b r u i n k o o l a c h t i g e a f z e t t i n g met v e r k o o l d h o u t v o o r k o m t , h e b b e n we op een p l a a t s enige k l e i n e s t u k j e s v e r k i e z e l d hout i n s i t u a a n g e t r o f f e n . V e r d e r z i j n m i j u i t deze s t r e e k a l l e e n s t u k k e n bekend d i e l o s i n de b e e k b e d d i n g l a g e n . H i e r v a n i s m e e s t a l n i e t met z e k e r h e i d u i t t e maken o f ze u i t h e t Akens zand a f k o m s t i g z i j n . I n enkele gevallen i s d i t w e l z e e r a a n n e m e l i j k d a a r de aanwezige boorgaten met v e r k i t Akens z a n d o p g e v u l d z i j n . V e l e en mooie o n t s l u i t i n g e n i n de b o v e n s t e zone z i j n g e l e g e n i n de b e i d e aangrenzende l a n d e n t e n S . E . v a n V a a l s . V o o r a l op h e t B e l g i s c h g e b i e d z i j n z e e r mooie o n t s l u i t i n g e n en v i n d p l a a t s e n v a n v e r k i e z e l d hout g e l e g e n . Het a a n t a l g r o e v e n en n a t u u r l i j k e o n t s l u i t i n g e n i s i n deze s t r e e k zo g r o o t d a t h e t n i e t d o e n l i j k i s ze a l i e n t e noemen. I k moet m i j i n deze dan ook b e p e r k e n t o t een b e k n o p t o v e r z i c h t v a n de meest b e l a n g r i j k e o n t s l u i t i n g e n d i e g e l e g e n z i j n i n de omgeving v a n L a C a l a m i n e , M o n t z e n en Hombourg.

Groeve in het Akenszand(Ontsl. 62D-80) b i j La Calamine in Belgie. Het onderste gedeelte dat practisch horizontaal gelaagd i s , bevat laagsgewyze gelegen zandconcreties en talrijke, niet op de foto te zien, graafgangen. Het bovenste gedeelte bestaat uit kris-kras afgezet zand. Opname i 9 6 0 - J . H . Willems, Geleen.

304

Beknopt o v e r z i c h t d e r v i n d p l a a t s e n v a n v e r k i e z e l d hout i n de s t r e e k r o n d L a C a l a m i n e , Montzen en Hombourg i n B e l g i e . (Met b e h u l p v a n de opgegeven cobrdinaten is het m o g e l i j k deze v i n d p l a a t s e n i n te tekenen op de N e d . T o p o g r a f i s c h e k a a r t s c h a a l 1:25000. De nummers d e r o n t s l u i t i n g e n z i j n de regestratienummers u i t h e t o n t s l u i t i n g e n a r c h i e f d a t door de N e d . G e o l . V e r . A f d . L i m b u r g en h e t G e o l . B u r e a u t e H e e r l e n s a m e n g e s t e l d w o r d t ) . 62D62D62D62D^ 62D 62D62D^

-73 -74 -76

-80 -83 -125 -1

x= x= x= x= x= x= x=

+ + + + + + +

44560 44750 44840 45000 40170 39660 46270

y= y= y= y= y= y= y=

-

158920 159000 158750 158600 159000 159800 160260

La Calamine La Calamine La Calamine La Calamine S t a t i o n Montzen Rouscherweide Hergenrath.

O v e r z i c h t v a n h e t v e r k i e z e l d h o u t u i t h e t Akens z a n d . D i t o v e r z i c h t omvat a l h e t m a t e r i a a l dat a a n w e z i g i s i n de m i j bekende c o l l e c t i e s . Het i s e c h t e r n i e t u i t g e s l o t e n dat z i c h i n B e l g i e en D u i t s l a n d nog c o l l e c t i e s b e v i n d e n d i e m i j n i e t bekend zijn. V o o r N e d e r l a n d i s deze kans z e e r g e r i n g en a c h t ik zelfs uitgesloten. Door h e t grote a a n t a l stukken i s het n i e t m o g e l i j k van a l l e e x e m p l a r e n de v i n d p l a a t s t e v e r m e l d e n . De meest r i j k e s t r e e k en waar ook h e t meeste m a t e r i a a l vandaan komt i s g e l e g e n t u s s e n L a Calamine, H e r g e n r a t h en Hombourg. Evenmin i s h e t m o g e l i j k alle v e r s p r e i d e s t u k k e n i n d i t o v e r z i c h t op t e nemen. De p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s w a a r i n z i c h s l e c h t s een o f twee s t u k k e n b e v i n d e n heb i k dan ook n i e t opgenomen.In L i m b u r g en de aangrenzende B e l g i s c h e en D u i t s e g r e n s s t r e e k , ten S . E . van V a a l s , b e v i n d t z i c h i n bijna i e d e r e c o l l e c t i e een o f meerdere s t u k k e n v e r k i e z e l d h o u t u i t het Akens z a n d . I n d i t o v e r z i c h t b e p e r k i k m i j dan ook t o t d i e c o l l e c t i e s w a a r i n meerdere s t u k k e n hout a a n w e z i g z i j n . Het a a n t a l n i e t v e r m e l d e s t u k k e n b e d r a a g t i n Z u i d L i m b u r g o n geveer 5 0 . C o l l . G e o l . Bureau te H e e r l e n ; 4 s t u k k e n . R e g . n r . X 2 7 3 2 , X 2 7 3 7 , X2800 en X 2 8 0 1 . C o l l . T . H . zu Aachen; 7 stukken ( n i e t geregistreerd) C o l l . L a b . de P a l . U n i v e r s i t y de L i ^ g e ; 2 s t u k k e n Reg.

Coll.

Reg.

nr.

A/5843

en

11694/588.

nr.

1967a,

1967b,

N a t . H i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t ; 6 s t u k k e n . 1967c,

3654,

4595,

en

4599.

C o l l . Rijksmuseum v o o r M i n . en G e o l . t e L e i d e n ; 1 2 s t u k k e n . Reg. nr. st st 95112.

95055

t/m

95062,

st

95068,

st

95069,

st

95111

C o l l . A l b e r s zu Aachen; 8 s t u k k e n . Reg. n r . A . S . 1 t/m A . S . 8 . C o l l . Brock-Meessen te Mechelen; 6 0 stukken. R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 6 0 . C o l l . Coumans t e Beek L . ; 8 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 8 . C o l l . E n g e l s t e B l e y b e r g ; a a n t a l s t u k k e n onbekend. C o l l . F e l d e r t e Brunssum; 1 2 s t u k k e n . R e g . n r . 1 3 6 , 1 6 4 , 1 6 5 , 3 6 9 , en 6 9 3 t / m 7 0 0 . C o l l . F e l d e r te V i j l e n ; 1 4 4 stukken. R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 1 3 , AZ 2 1 t / m AZ 2 6 , AZ 3 0 t / m AZ AZ 4 2 t / m AZ 7 2 , AZ 7 4 t / m AZ 1 4 7 en AZ 1 6 2 t / m 1 7 2 . C o l l . F r a n t z e n te V a a l s ; 1 3 s t u k k e n .

en

40,

305

C o l l . Lemmens t e G u l p e n ; 39 s t u k k e n . C o l l . Lemmens t e Beek L . ; 5 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 5 . C o l l . M a r t e n s t e Beek L . ; 2 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 en AZ 2 . C o l l . N i l l e s e n t e S i t t a r d ; 11 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 1 1 . C o l l . Rademakers t e H e e r l e n ; 9 s t u k k e n . Reg.

nr.

AZ 1 t / m AZ 3 ,

AZ 9 ,

AZ 1 1 , t / m AZ 14 en AZ 1 6 .

C o l l . Sipman t e S i t t a r d ; 15 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 15* C o l l . W i l l e m s te G e l e e n ; 83 s t u k k e n . R e g . n r . AZ 1 t / m AZ 8 3 .

Vondsten d i e n i e t i n s i t u aangetroffen z i . j n . I n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s b e v i n d e n z i c h een o f meer stukken V e r k i e z e l d hout die aangetroffen z i j n i n de b e d d i n g v a n de G e u l de G r e n s - o f M e r g e l s b e e k en de B e r v e s b e e k t e C o t t e s s e n . C o l l e c t i e P . J . F e l d e r te Brunssum: 1 s t u k C o l l e c t i e W . M . F e l d e r t e V i j l e n : 6 s t u k k e n . (AZ 15 t / m 2 0 . ) k van deze s t u k k e n z i j n a a n g e t r o f f e n i n de G r e n s - o f M e r g e l s b e e k 2 i n de G e u l en een i n de B e r v e s b e e k . Z o a l s r e e d s e e r d e r i s opgemerkt z i j n a l d e z e s t u k k e n l o s i n de b e e k b e d d i n g a a n g e t r o f f e n en i s h e t n i e t met z e k e r h e i d na t e gaan o f ze a l l e m a a l u i t h e t Akens zand a f k o m s t i g z i j n . U i t g a a n d e v a n de o p v u l l i n g e n der boorgaten i n h e t s t u k AZ 2 0 ( c o l l . W . M . F e l d e r ) ( a f b . 9) i s e c h t e r met v r i j grote zekerheid aan t e nemen d a t h e t s t u k a f k o m s t i g i s u i t h e t Akens z a n d .

Verkiezeld hout u i t het Akens zand? Gevonden in de Grens- of Mergelsbeek te Cottessen. De boorgaten van een soort paalworm, in het midden van het stuk, z i j n opgevuld met verkit Akens zand. Collectie: W.M. Felder, V i j l e n , reg. nr. AZ 20. Foto: A.M.L. Roebroek,Sittard

306

De o p v u l l i n g e n d e r b o o r g a t e n b e s t a a n n a m e l i j k u i t v e r k i t k w a r t s zando Het o n t b r e k e n v a n b o o r g a t e n maakt h e t b i j de andere s'tukk'eh echter veel moeilijker en kunnen we a l l e e n a f g a a n op de l i c h t e k l e u r v a n h e t v e r k i e z e l d e h o u t . I n de andere e t a g e n v a n h e t k r i j t , d i e v o o r l e v e r i n g i n a a n m e r k i n g komen, i s h e t ^ o u t d o n k e r d e r v a n k l e u r o f d o o r de aanwezige v u u r s t e e n v o r m i n g g e k e n m e r k t . D i t g e e f t e c h t e r ook nog geen g e h e l e o p l o s s i n g . I n de P l i o c e n e g r i n d e n w o r d t v e e l v e r k i e z e l d hout als zwerfsteen aangetroffen. Hoewel i n de genoemde s t r e e k d i t g r i n d g e e r o d e e r d i s , worden op v e e l p l a a t s e n erosieresten hiervan aangetroffen en i s h e t a a n t r e f f e n van v e r k i e z e l d hout h i e r i n n i e t u i t g e s l o t e n . Hoe g r o o t de r i j k d o m aan v e r k i e z e l d h o u t i s i n h e t P l i o c e e n g r i n d , b l i j k t u i t de v o n d s t e n d i e d o o r de h e e r B . H . Boersema t e Brunssum gedaan z i j n . I n het tijdvak van 1945-1960 verzamelde h i j i n de g r i n d g r o e v e n op de Brunssummerheide r o n d 2 0 0 s t u k k e n . De herkomst v a n d i t h o u t is t o t nog t o e n i e t met z e k e r h e i d b e k e n d . VAALSER GROENZAND De a f z e t t i n g e n w a a r u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d opgebouwd i s z i j n a f g e z e t i n een v r i j o n d i e p e z e e , i n de n a b i j h e i d v a n de k u s t . Het z i j n v o o r h e t g r o o t s t e g e d e e l t e g l a u c o n i e t r i j k e z a n d e n met p l a a t selijk soms een v r i j h o o g g e h a l t e aan k l e i i g e b e s t a n d d e l e n . I n h e t h o o g s t e g e d e e l t e komt p l a a t s e l i j k ook een w e i n i g k a l k v o o r . I n t e g e n s t e l l i n g met h e t Akens zand komen i n h e t V a a l s e r g r o e n zand v e e l f o s s i e l e n v o o r v a n d i e r l i j k e o o r s p r o n g . Deze komen Z O T wel verspreid als i n zone's of a l of niet verharde banken v o o r Het a a n t a l f o s s i e l e n v a n p l a n t a a r d i g e oorsprong i s echter veel g e r i n g e r en mogen we z e e r z e k e r z e l d z a a m noemen. Op de p l a a t s e n waar z a n d i g e o f w e i n i g z a n d i g e k l e i e n voorkomen v i n d e n we e v e n a l s i n h e t o n d e r s t e g e d e e l t e v a n h e t Akens z a n d , p l a a t s e l i j k w e l eens k l e i n e s t u k j e s v e r k o o l d h o u t . Deze zjjn e v e n a l s d i e u i t h e t Akens z a n d bijna n o o i t t e b e w a r e n . E n k e l e v a n d e r g e l i j k e stukjes heb i k a a n g e t r o f f e n i n het hoogste gedeelte van het V a a l s e r groenzand, d a t o n t s l o t e n i s i n de g r o e v e d e r cementf a b r i e k " L i e g e " te Hallembaye i n B e l g i e ( o n t s l . No. 6 1 H - 9 ) . •

Voorkomen v a n v e r k i e z e l d hout I n t o t a a l z i j n 13 v o n d s t e n v a n v e r k i e z e l d h o u t u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d b e k e n d . V e r d e r z i j n ook nog 5 v o n d s t e n bekend d i e v e r m o e d e l i j k u i t het V a a l s e r groenzand afkomstig z i j n , maar n i e t i n s i t u a a n g e t r o f f e n z i j n , t e r w i j l andere n a u w k e u r i g e kenmerken o n t breken. I n de o n d e r z o c h t e musea z i j n twee s t u k k e n a a n w e z i g en w e l : een s t u k i n de c o l l e c t i e v a n h e t M i n . en G e o l . I n s t i t u u t d e r R i j k s U n i v e r s i t e i t te U t r e c h t , d a t gevonden i s i n de omgeving v a n S l e naken, ( r e g . n r . G 2 7 6 - 1 8 9 4 ) , en een s t u k i n de c o l l e c t i e v a n h e t Rijksmuseum v a n M i n . en G e o l . t e L e i d e n , ( r e g . n r . S t . 7 2 5 6 0 ) . D i t stukje i s slechts enkele centimeters groot en i s gevonden bij Vaalsbroek, onder de gemeente V a a l s . Vermoedelijk i s d i t stukje a f k o m s t i g u i t de " F o s s i e l b a n k v a n g r e n s p a a l 7 " ° I n de p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s b e v i n d e n z i c h i n t o t a a l 102 stukken, d i e echter voor het grootste gedeelte t o t v i e r vondsten b e h o r e n en de r e e d s e e r d e r genoemde 5 s t u k k e n waarvan de herkomst u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d n i e t met z e k e r h e i d bekend i s . De m o o i s t e v o n d s t i s w e l gedaan d o o r de h e e r P l e y e r s t e C o t t e s s e n , onder de gemeente V a a l s . I n de berm v a n een n o l l e weg a l d a a r vond de h e e r P l e y e r s i n een d e r j a r e n t u s s e n 19^5 en 1 9 5 0 , v l a k b o v e n de " F o s s i e l b a n k v a n g r e n s p a a l 7"* een v e r k i e z e l d boomstamm e t j e . Daar d i t l o o d r e c h t i n de berm s t a k , was h e t n i e t gemakkel i j k om hem u i t t e g r a v e n . A a n v a n k e l i j k h e e f t de h e e r P l e y e r s e r 307

Verkiezeld hout u i t het Vaalser groenzand. Gevonden i n een holle weg te Cottessen, (Ontsl. 62D-105). Collectief W.M. Felder, V i j l e n , reg. nr. VG 1202. Foto: A.M.L. Roebroek, Sittard.

308

dan ook geen m o e i t e v o o r gedaan en a l l e e n a f en toe een s t u k u i t g e g r a v e n en v e r d e r de v i n d p l a a t s geheim gehouden. Toen i k i n 1952 d o o r hem v a n z i j n v o n d s t i n k e n n i s g e s t e l d w e r d , was h e t g r o o t s t e g e d e e l t e r e e d s u i t g e g r a v e n . Na e n k e l e dagen w e r k e n konden we t o c h nog een a a n t a l s t u k k e n , t o t een g e z a m e l i j k e l e n g t e v a n 6 0 cm. u i t g r a v e n . Hoe l a n g h e t d o o r de h e e r P l e y e r s u i t g e g r a v e n g e d e e l t e geweest i s heb i k n i e t meer kunnen a c h t e r h a l e n . Het stammetje was n a m e l i j k i n v e r s c h i l l e n d e s t u k k e n g e b r o k e n en a l deze s t u k k e n zjjn door de h e e r P l e y e r s v e r k o c h t o f weg g e s c h o n k e n . Ondanks alle moeite d i e i k gedaan heb om deze s t u k k e n op t e s p o r e n i s h e t m i j niet gelukt ze a l l e m a a l t e r u g t e v i n d e n . Gaan we e c h t e r u i t v a n het gat d a t i n de berm g e g r a v e n i s , dan moet de l e n g t e in zijn g e h e e l meer dan 1 . 5 0 m b e d r a g e n h e b b e n . Het g e d e e l t e l i j k g e d e f o r meerde stammetje had o o r s p r o n k e l i j k een 0 v a n - 15 cm. V o o r z o v e r a l s i k heb kunnen a c h t e r h a l e n bevinden z i c h i n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s een o f meer s t u k k e n v a n d i t s t a m m e t j e : C o l l . T h . van Aerde te Nijmegen; 1 s t u k . C o l l . Brock-Meessen te Mechelen; 3 stukken, r e g . n r . VG230,VG232. VG 3 3 1 . C o l l . R . H . Bus t e Amsterdam; 1 s t u k , r e g , n r , 1 1 8 2 . C o l l . P . J . F e l d e r t e Brunssum; 3 s t u k k e n , r e g . n r . 51 > 1^1 en 1 4 2 . C o l l . W . M . F e l d e r t e V i j l e n ; 4 s t u k k e n , r e g . n r . VG 1 0 0 2 , VG 1 0 0 4 VG T202 en VG 1 2 4 7 . C o l l . K . H . Hamelink te M a a s t r i c h t ; 1 s t u k . C o l l . H . J . Meyer t e G r o n i n g e n ; 2 s t u k k e n . C o l l . J . W i l l e m s t e G e l e e n ; 1 s t u k , r e g . n r . VG 8 7 . Verder i s ook nog een s t u k i n het b e z i t v a n een p e r s o o n t e Mechelen, gemeente W i t t e m , d i e h e t s t u k alleen als curiositeit bewe~irt.De a f m e t i n g d e r s t u k k e n i s z e e r w i s s e l v a l l i g , de g r o o t s t e z i j n r o n d 20 cm en de k l e i n s t e r o n d 5 cm. Het hout d a t op t a l r i j k e p l a a t s e n d o o r b o o r d i s d o o r T e r e d o s p . i s z e e r f r a a i bewaard g e b l e v e n . De k l e u r i s l i c h t g r i j s met p l a a t s e l i j k d o n k e r d e r en b r u i n g e k l e u r d e v l e k k e n . Op de t a l r y k v o o r k o mende b r e u k v l a k k e n i s h e t e c h t e r op de meeste p l a a t s e n b r u i n g e k l e u r d d o o r aanwezige j j z e r v e r b i n d i n g e n . De g r a a f g a n g e n v a n T e r e d o sp. z i j n v o o r h e t g r o o t s t e g e d e e l t e o p g e v u l d met v e r k i t g l a u c o n i e t z a n d . P l a a t s e l i j k konrfc e c h t e r ook c h a l c e d o o n v o o r . Een andere mooie v o n d s t i s gedaan i n de n a b i j h e i d van grensp a a l 7 t e C o t t e s s e n . H i e r w e r d - 60 cm b o v e n de bekende " F o s s i e l bank v a n g r e n s p a a l 7" ( i n de o n t s l . N o . 6 2 D - 1 0 1 ) een g r o o t a a n t a l s t u k k e n v e r k i e z e l d h o u t a a n g e t r o f f e n . Deze s t u k k e n z i j n k e n n e l i j k b r o k s t u k k e n v a n een g r o o t s t u k d a t u i t e l k a a r g e v a l l e n i s . De a f m e t i n g d e r g r o o t s t e s t u k k e n b e d r a a g t c i r c a 3 0 cm x 10 0 cm, terw i j l de k l e i n e r e s t u k k e n t o t 20 cm g r o o t z i j n . De s t r u c t u u r v a n h e t h o u t i s z e e r f r a a i bewaard g e b l e v e n . De k l e u r i s l i c h t - g r i j s met p l a a t s e l i j k e n i g e d o n k e r e v l e k k e n . Op e n k e l e p l a a t s e n i s h e t hout aangeboord d o o r T e r e d o s p . S t u k k e n v a n deze v o n d s t b e v i n d e n z i c h i n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s : C o l l . Brock-Meessen te Mechelen; 5 stukken, r e g . n r . VG-229* V G 233,

VG-234,

VG-513,

en

VG-514.

C o l l . P . J . F e l d e r t e Brunssum; 3 s t u k k e n , r e g . n r . 147• C o l l . W.M. F e l d e r te V i j l e n ; 7 stukken, r e g . n r . VG-1133 t/m en

1138

VG-1225.

C o l l . J . Willems te Geleen; 1 stuk, r e g . n r . V G - 3 . Te O v e r g e u l , b i j M e c h e l e n , hebben we een a a n t a l k l e i n e s t u k j e s v e r k i e z e l d hout gevonden aan de t o p v a n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d . De wijze v a n voorkomen d o e t vermoeden dat het h o o f d z a k e l i j k broks t u k k e n z i j n v a n een s t u k . E e n u i t z o n d e r i n g maakt het stuk r e g . n r . VG 134 u i t de c o l l . W i l l e m s t e G e l e e n , d i t werd n a m e l i j k a f z o n d e r l i j k gevonden. Het h o u t d a t aan de b u i t e n k a n t s t e r k verweerd i s en w i t t o t

309

b r u i n van k l e u r i s van binnen o v e r a l v r i j w e l egaal zwart-bruin van k l e u r , B i j n a a l l e s t u k k e n z i j n aangeboord d o o r T e r e d o s p . De s t u k k e n b e v i n d e n z i c h i n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s : C o l l . W.M. F e l d e r te V i j l e n ; 7 stukken, r e g . n r . VG 1 6 6 0 a t / m 1660 g . C o l l . P . J . F e l d e r t e Brunssum; 1 s t u k , r e g . n r . 7 0 1 * C o l l . J . H . W i l l e m s t e G e l e e n ; 5 s t u k k e n , r e g . n r . VG 134 t / m 138 en een v e e r t i g t a l k l e i n e f r a g m e n t e n , r e g . n r . VG 1 3 9 • I n h o l l e weg b i j Gemmenich ( o n t s l . n r . 6 2 D - 1 6 1 ) i s eveneens aan de t o p v a n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d een - 7 0 cm g r o o t s t u k v e r k i e z e l d hout gevonden. Ook d i t s t u k i s z w a r t - b r u i n v a n k l e u r met een w i t t e v e r w e r i n g s k o r s t . Een groot aantal der boorgaten van T e r e d o s p . i s g e d e e l t e l i j k o p g e v u l d met c h a l c e d o o n . F r a g m e n t e n v a n d i t s t u k , d a t jammer genoeg i n meer d a n v y f t i g s t u k k e n en s t u k j e s g e b r o k e n w a s , b e v i n d e n z i c h i n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s : C o l l . B r o c k - M e e s s e n t e M e c h e l e n ; 7 s t u k k e n , r e g . n r . VG 5 7 4 . C o l l . P . J . F e l d e r t e Brunssum; 1 s t u k , r e g . n r . 7 0 2 . C o l l . W . M . F e l d e r t e V i j l e n ; 2 0 s t u k k e n , r e g . n r . VG 1 6 6 3 - A l t / m A20. C o l l . J . H . W i l l e m s t e G e l e e n ; 2 0 s t u k k e n , r e g . n r . VG 2 0 0 a t / m t . E n k e l e k l e i n e s t u k j e s v e r k i e z e l d h o u t z i j n ook a a n g e t r o f f e n i n de " F o s s i e l b a n k v a n g r e n s p a a l 7" t e C o t t e s s e n ( o n t s l . 6 2 D - 1 0 1 ) Deze s t u k j e s z i j n op z o v e e l p l a a t s e n d o o r b o o r d d o o r T e r e d o s p . dat b i j n a geen c e n t i m e t e r o n b e s c h a d i g d h o u t i s o v e r g e b l e v e n . De genoemde s t u k j e s b e v i n d e n z i c h i n de c o l l e c t i e s : C o l l . W . M . F e l d e r t e V i j l e n ; 2 s t u k k e n , r e g . n r . VG 123 en VG 6 2 6 C o l l . J . Lemmens t e G u l p e n ; 1 s t u k . H o l t e n waarvan de wanden d u i d e l i j k de a f d r u k v a n h o u t b e z i t t e n en w a a r i n v e e l a l ook n o g de v e r h a r d e o p v u l l i n g e n d e r b o o r g a t e n v a n T e r e d o s p . e n andere P h o l a d i d a e a a n w e z i g z i j n , worden i n de " F o s s i e l b a n k v a n g r e n s p a a l 7" v a k e r a a n g e t r o f f e n . H e t h o u t moet na de v e r k i t t i n g v a n de f o s s i e l b a n k o p g e l o s t z i j n en z o n d e r v e e l v a n vorm t e v e r a n d e r e n i s de h o l t e t o e n bewaard g e b l e v e n . Dergel i j k e s t u k k e n hebben we v a k e r a a n g e t r o f f e n i n de o n t s l u i t i n g b i j g r e n s p a a l 7 t e C o t t e s s e n ( o n t s l . 6 2 D - 1 0 1 ) en i n een h o l l e weg b i j Terstraeten i n Belgie (ontsl. 62D-103). Stukken van d e r g e l i j k e h o l t e n b e v i n d e n z i c h i n de v o l g e n d e c o l l e c t i e s : N a t . H i s t . Museum t e M a a s t r i c h t ; 1 s t u k , r e g . n r . 4 5 7 ^ » C o l l . B r o c k - M e e s s e n t e M e c h e l e n ; 2 s t u k k e n , r e g . n r . VG 4 8 8 , VG 573.

C o l l . W . M . F e l d e r t e V i j l e n ; 2 s t u k k e n , r e g . n r . VG 1661 en 1 6 6 2 . C o l l . J . N i l l e s e n te S i t t a r d ; 1 stuk. C o l l . J . Willems te Geleen; 3 stukken, r e g . n r . VG 9 4 , VG 95 e n VG 1 1 9 . Vondsten d i e n i e t i n s i t u aangetroffen z i j n De h e e r J . W . v a n Vuurde t e B i l t h o v e n , b e z i t een s t u k v e r k i e z e l d h o u t d a t gevonden i s t e T e r s t r a e t e n ( B e l g i e ) , o n t s l . 6 2 D - 1 4 5 . Het h o u t d a t r i j k e l i j k d o o r b o o r d i s d o o r T e r e d o s p . en andere P h o l a d i d a e i s s t e r k v e r k i e z e l d e n b r u i n v a n k l e u r . De a f m e t i n g e n v a n het stuk z i j n 0 7 x 24 cm. Hoewel h e t s t u k n i e t i n s i t u a a n g e t r o f f e n i s b e v e s t i g e n de o p v u l l i n g e n d e r b o o r g a t e n en aangehechte b r o k k e n V a a l s e r g r o e n z a n d de herkomst en b e s t a a t e r dus geen t w i j f e l aan de herkomst u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d . I n de c o l l e c t i e W . M . F e l d e r t e V i j l e n , bevindt z i c h een s t u k v e r k i e z e l d h o u t ( r e g . n r . VG 1 6 5 8 ) d a t gevonden i s b i j de a a n l e g van de t o e r i s t e n w e g E p e n - V a a l s t e C a m e r i g , onder de gemeente Vaals. Hoewel h e t s t u k * n i e t i n s i t u a a n g e t r o f f e n i s b e s t a a t e r aan de h e r k o m s t u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d geen t w i j f e l . De e r i n voorkomende b o o r g a t e n v a n T e r e d o s p . z i j n eveneens o p g e v u l d met v e r k i t glauconietzand welk t y p i s c h i s voor het V a a l s e r groenzand. Het h o u t dat s t e r k v e r k i e z e l d i s , i s v l e k k e r i g d o n k e r - g r i j s van

310

k l e u r , t e r w i j l h e t aan de b u i t e n k a n t l i c h t - g r i j s g e b l e e k t i s . De h e e r J . C . R . v a n M o u r i k t e U t r e c h t , v o n d i n de zomer 1961 t o Camerig, gem. V a a l s , ( o n t s l . 62D-87) een i e t s meer dan 10 cm. groot stuk v e r k i e z e l d hout. De k l e u r v a n h e t h o u t i s b r u i n . Eer. gedeelte d e r i n h e t s t u k aanwezige b o o r g a t e n i s o p g e v u l d met g l a u c o n i e t z a n d . A a n de h e r k o m s t u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d b e h o e v e n we dus n i e t t e t w i j f e l e n . V a n h e t s t u k d a t i n h e t b e z i t i s v a n de heer Van Mourik, b e v i n d t z i c h i n de c o l l F e l d e r t e V i j l e n een 5 cm g r o o t fragment r e g . n r . VG 1 6 6 4 . I n de c o l l e c t i e v a n de h e e r W . J . E . v a n de G r a a f t e V o e r e n d a a l , bevindt z i c h een ongeveer 10 cm g r o o t s t u k v e r k i e z e l d h o u t dat gevonden i s aan de r a n d v a n h e t V i j l e n e r b o s ( o n t s l . 62D-48^ b i j C o t t e s s e n . Ook d i t s t u k i s b r u i n v a n k l e u r en i n de aanwezige boorgaten bevindt z i c h g l a u c o n i e t z a n d d a t de herkomst u i t h e t V a a l s e r groenzand b e v e s t i g t • Verder bevinden z i c h i n de c o l l . W . M . F e l d e r t e V i j l e n , ook nog 4 s t u k k e n h o u t w a a r v a n de herkomst u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d n i e t met z e k e r h e i d v a s t s t a a t . Het z i j n : r e g . n r . VG 1011 en VG 1293* b e i d e s t u k k e n d i e gevonden z i j n i n een h o l l e weg b i j Camer i g . M o g e l i j k z i j n b e i d e s t u k k e n b r o k s t u k k e n v a n e*e*n g r o t e r s t u k , r e g . n r . VG 1 0 0 5 i s gevonden i n de G r e n s - o f M e r g e l s b e e k t e C o t tessen, op een a f s t a n d v a n - 5 0 v a n g r e n s p a a l 7 en r e g . n r . VG 1324 d a t gevonden i s i n een h o l l e weg t e O v e r g e u l b i j M e c h e l e n . I n de c o l l e c t i e B r o c k - M e e s s e n t e M e c h e l e n b e v i n d t z i c h een s t u k v e r k i e z e l d h o u t w a a r v a n de h e r k o m s t u i t h e t V a a l s e r g r o e n zand eveneens n i e t met z e k e r h e i d v a s t s t a a t . D i t s t u k d a t 3 0 x 15 cm g r o o t i s , w e r d gevonden i n een b e e k b e d d i n g b i j E l z e t , o n d e r de gemeente W i t t e m ( r e g . n r . VG 2 3 5 ) • G e z i e n de p l a a t s waar deze s t u k k e n gevonden z i j n i s h e t u i t g e s l o t e n d a t ze a f k o m s t i g z i j n u i t h e t Akens z a n d . Ze werden namelijk a l l e m a a l gevonden b o v e n de t o p v a n h e t Akens z a n d . Obk de overwegend g r i j s - b r u i n e en d o n k e r g r i j z e k l e u r v a n h e t h o u t s l u i t h e t Akens zand u i t , d a a r h e t hout u i t deze f o r m a t i e b i j n a a l t i j d l i c h t g e k l e u r d i s . De e n i g s t e m o g e l i j k h e i d d i e nog b e s t a a t i s d a t ze a f k o m s t i g z i j n u i t een j o n g e r e f o r m a t i e . V o o r zo v e r als v o n d s t e n u i t deze f o r m a t i e s bekend z i j n , v e r t o n e n deze stukken h i e r m e e e c h t e r ook geen o v e r e e n k o m s t , zo d a t een herkomst u i t h e t V a a l s e r g r o e n z a n d h e t meest a a n n e m e l i j k e i s . c

S t r a t i g r a f i s c h e v i n d p l a a t s der vondsten . De meeste s t u k k e n w a a r v a n de j u i s t e s t r a t i g r a f i s c h e v i n d p l a a t s bekend i s z i j n a f k o m s t i g van v l a k boven of u i t de " F o s s i e l b a n k v a n g r e n s p a a l 7 " » D i t i s m o g e l i j k t o e t e s c h r i j v e n ^ aan h e t f e i t dat i n d i t gedeelte van het V a a l s e r groenzand v e e l naar f o s s i e l e n w o r d t g e g r a v e n . Andere v o n d s t e n stammen u i t h e t h o o g s t e gedeelte v a n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d w a a r i n eveneens v e e l n a a r fossielen wordt g e z o c h t . Om d e f i n i t i e f i e t s t e kunnen u i t m a k e n o v e r de stratigrafische verspreiding z i j n tot nog t o e v e e l te w e i n i g vondsten bekend. Ont s l u i t i n g e n Daar i n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d geen a f z e t t i n g e n voorkomen d i e momenteel e n i g e economische waarde b e z i t t e n i s h e t s l e c h t s i n e n k e l e g r o e v e n o n t s l o t e n en dan ook nog maar v o o r een k l e i n g e d e e l te. De e n i g e g r o e v e n w a a r i n h e t V a a l s e r g r o e n z a n d o n t s l o t e n i s z i j n d i e g r o e v e n waar h e t weg g e g r a v e n i s om h e t e r onder l i g g e n de Akens z a n d t e o n t s l u i t e n o f waar h e t i n de v l o e r d e r g r o e v e o n t s l o t e n w o r d t b i j h e t w e g g r a v e n v a n h e t e r op l i g g e n d e G u l p e n s Krijt. N a t u u r l y k e o n t s l u i t i n g e n komen d a a r t e g e n op z e e r v e e l p l a a t s e n v o o r . I n h e t z u i d - o o s t e n v a n Z u i d - L i m b u r g . en de aangrenzende B e l g i s c h e en D u i t s e g r e n s s t r e e k i s h e t V a a l s e r g r o e n z a n d op t a l r i j k e p l a a t s e n o n t s l o t e n i n h o l l e wegen, wegbermen, b e e k b e d d i n g e n en akkers. 311

312

GULPENS KRIJT Het G u l p e n s K r i j t bestaat u i t een v r i j grote serie mariene kalkgesteenten d i e soms i n zeer verschillende m i l i e u s gevorrid zijn« Het b o v e n s t e g e d e e l t e i s z e e r r i j k aan v u u r s t e n e n ( C r 3 c en Cr4) , t e r w i j l i n h e t o n d e r s t e g e d e e l t e ( C r 3 a en Cr3b ) s l e c h t s e n k e l e v e r s p r e i d e exemplaren voorkomen, De e n i g e met z e k e r h e i d bekende v o n d s t e n v a n v e r k i e z e l d h o u t i n het Gulpens K r i j t , b e t r e f t enkele k l e i n e s t e r k afgeronde stukjes, d i e gevonden z y n i n h e t " B e l e m n i e t e n k e r k h o f , ( o n t s l • n o . 6 2 D - 1 5 b ) i n h e t V i j l e n e r b o s c h . Daar h e t " B e l e m n i e t e n k e r k h o f " g e d e e l t e l i j k een b a s a a l c o n g l o m e r a a t i s w a a r i n meerdere s o o r t e n geremani'eerde f o s s i e l e n en r o l s t e e n t j e s voorkomen i s h e t n i e t u i t g e s l o t e n dat de gevonden s t u k j e s hout eveneens u i t een andere f o r m a t i e geremaniSerd z i j n . De gevonden s t u k j e s b e v i n d e n z i c h i n de c o l l e c t i e F e l d e r t e V i j l e n , r e g , n r . GK-96O en GK 1 4 8 9 . B u i t e n deze bekende s t u k j e s b e s t a a t nog een k l e i n e m o g e l i j k h e i d d a t z i c h t u s s e n de s t u k k e n , d i e vermeld z i j n b i j het M a a s t r i c h t s Krijt, enkele stukken bevinden d i e m o g e l i j k u i t het hoogste ged e e l t e van het Gulpens K r i j t (Cr4) a f k o m s t i g z i j n . D i t z a l e c h t e r a l l e e n bewezen kunnen worden wanneer de e v e n t u e e l aan de s t u k k e n voorkomende r e s t e n k r i j t o n d e r z o c h t worden op f o r a m i n i f e r e n . Men zie v e r d e r de opmerking h i e r o v e r b i j de b e s c h r i j v i n g v a n h e t Maastrichts K r i j t . M

Ontsluitingen Ontsluitingen i n het Gulpens K r i j t komen h e t meest algemeen v o o r t e n z u i d e n v a n de r i j k s w e g M a a s t r i c h t - V a a l s . I n h e t o o s t e n z i j n dan de meeste o n t s l u i t i n g e n i n h e t g e d e e l t e z o n d e r v u u r s t e n e n en i n h e t w e s t e n i n de h o g e r e g e d e e l t e n , waarin v e e l vuurstenen voorkomen.Met t i e n t a l l e n v i n d e n we l a n g s de r a n d e n v a n de b o s s e n , die de Z u i d l i m b u r g s e h e u v e l s t o o i e n , oude en s i n d s v e l e eeuwen v e r l a t e n groeven, w a a r i n men l a n d b o u w k a l k gewonnen h e e f t . Het G u l p e n s K r i j t b e v a t op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n a f z e t t i n g e n d i e rijk zijn aan f o s f o r i e t (fosforzure k a l k ) . Op andere p l a a t s e n werd v o o r eeuwen t e r u g het v e t t i g e en soms v r i j h a r d e G u l p e n s K r i j t g e d o l v e n v o o r h e t bouwen v a n b a k o v e n s , Vandaar ook de naam " B a k o v e n s t e e n " d i e we w e l eens i n de l i t e r a t u u r tegenkomen. B i j V i j l e n en S l e n a k e n h e e f t men ook h e t G u l p e n s K r i j t g e b r u i k t v o o r cementfabrieken. Thans z i j n e c h t e r a l l e groeven i n het Gulpens K r i j t v e r l a t e n en v o o r een g r o o t g e d e e l t e v e r v a l l e n . Mooie en z e e r g r o t e g r o e v e n v i n d e n we i n h e t G u l p e n s K r i j t momenteel nog aan de S t . P i e t e r s b e r g en h e t z u i d e l i j k e r g e l e g e n B e l g i s c h gebied rond V i s e \ Natuurlijke ontsluitingen z i j n i n het Gulpens K r i j t overal zeer t a l r i j k te v i n d e n . KUNRADER KRIJT Het K u n r a d e r K r i j t b e s t a a t u i t een meerdere t i e n t a l l e n m e t e r s d i k k e m a r i e n e k a l k s t e e n en m e r g e l k a l k a f z e t t i n g . I n het onderste g e d e e l t e komen p l a a t s e l i j k g l a u c o n i e t r i j k e l a g e n v o o r t e r w i j l i n het hogere g e d e e l t e enkele f o s s i e l g r u i s l a g e n aanwezig z i j n . In de o n d e r s t e h e l f t komen m i n o f meer d u i d e l i j k e l a g e n v u u r s t e n e n voor. U i t h e t K u n r a d e r K r i j t i s m i j s l e c h t s een s t u k v e r k i e z e l d hout bekend. D i t s t u k b e v i n d t z i c h i n de c o l l e c t i e B e c k e r s t e Beek en i s a f k o m s t i g u i t een groeve b i j B e n z e n r a d e . I n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t b e v i n d t z i c h een s t u k K u n r a d e r k a l k met de a f d r u k v a n een s t u k hout w a a r i n de boorgaten van Teredo sp. bewaard g e b l e v e n z i j n ( r e g . n r . 3 ^ 3 ^ ) .

313

D i t s t u k i s gevonden i n een groeve b i j Kunrade i n een z e e r sche f o s s i e l g r u i s l a a g , de z . g . " g r a n i e t b a n k " .

typi-

Ontsluitingen Het K u n r a d e r K r i j t i s op t a l r i j k e p l a a t s e n ontsloten i n het land t u s s e n V a l k e n b u r g en H e e r l e n en w e l i n h e t b i j z o n d e r rond Kunrade en B e n z e n r a d e H i e r komen op t a l r i j k e p l a a t s e n , meestal k l e i n e en v e r l a t e n g r o e v e n v o o r . O o k i n de s t r e e k r o n d S i m p e l v e l d , B o c h o l t z en v a n h i e r u i t n a a r D u i t s l a n d i n , komen op e n i g e p l a a t s e n oude v e r l a t e n g r o e v e n v o o r . D e z e g r o e v e n w a a r i n men bouwstenen en l a n d b o u w k a l k gewonnen h e e f t w a r e n h o o f d z a k e l i j k i n b e d r i j f t i j d e n s de w e r e l d o o r l o g e n 1 9 1 4 - 1 9 1 8 en 1 9 4 0 - 1 9 4 5 . 0

MAASTRICHTS KRIJT Het M a a s t r i c h t s K r i j t i s geheel opgebouwd u i t l i c h t g e k l e u r d e g r o f - k o r r e l i g e k a l k , d i e a f g e z e t i s i n een v r i j o n d i e p e z e e . Het o n d e r s t e g e d e e l t e (Mb) i s z e e r r i j k aan v u u r s t e n e n t e r w i j l i n h e t Mc e n k e l e v e r s p r e i d e v u u r s t e n e n v o o r k o m e n . I n h e t b o v e n s t e g e d e e l t e (Md) o n t b r e k e n de v u u r s t e n e n g e h e e l . I n h e t Mc en Md komen verschillende typische f o s s i e l g r u i s l a g e n v o o r . Het h e l e Maast r i c h t s e K r i j t i s z e e r r i j k aan f o s s i e l e n . U i t het M a a s t r i c h t s K r i j t z i j n m i j 29 s t u k k e n v e r k i e z e l d hout bekend. Opvallend i s het d a t a l deze s t u k k e n z i c h b e v i n d e n i n musea. A l de s t u k k e n z i j n op de g e l i j k e w i j z e v e r k i e z e l d en bewaard g e b l e v e n . Het h o u t i s v o o r een g r o o t g e d e e l t e zo d i c h t v e r k i e z e l d en i n v u u r s t e e n omgezet d a t de s t r u c t u u r v a n h e t h o u t m a c r o s c o p i s c h n i e t meer t e h e r k e n n e n i s . De m i n d e r s t e r k v e r k i e z e l d e g e d e e l t e n z i j n z e e r f r a a i bewaard g e b l e v e n en de h o u t - s t r u c t u u r i s macroscopisch d u i d e l i j k te herkennen. De k l e u r v a n h e t h o u t is b i j n a a l t i j d l i c h t g r i j s t o t v u i l w i t . P l a a t s e l i j k komen t e n g e v o l g e v a n aanwezige i j z e r v e r b i n d i n g e n b r u i n g e k l e u r d e partijen voor. B i j n a a l de s t u k k e n z i j n g e d e e l t e l i j k i n g e s l o t e n o f omkorst d o o r v u u r s t e e n , w a a r d o o r de s t u k k e n geen o p v a l l e n d u i t e r l i j k b e z i t t e n . Deze v u u r s t e e n h e l p t ons w e l om h e t h o u t u i t het Maastrichts K r i j t gemakkelijk te onderscheiden v a n d i e u i t h e t Akens zand en V a a l s e r groenzand. E v e n a l s i n de s t u k k e n u i t h e t Akens z a n d en V a a l s e r g r o e n z a n d komen i n de meeste s t u k k e n b o o r g a t e n v o o r v a n T e r e d o s p . Soms s t e k e n deze b o o r g a t e n ( z i e a f b . 12) b u i t e n het oppervlak van het hout u i t . De a f m e t i n g d e r s t u k k e n i s zeer variabel, l a t e n we e c h t e r de d u i d e l i j k e b r o k s t u k k e n b u i t e n beschouwing, dan z i j n de meeste v o n d s t e n v r i j g r o t e s t u k k e n . Afmet i n g e n t o t meer dan 4 0 cm z i j n geen z e l d z a a m h e i d . K l e i n e s t u k j e s r o n d 10 cm z i j n d a a r t e g e n v e e l z e l d z a m e r . M o g e l i j k i s d i t t e w i j t e n aan h e t m i n d e r o p v a l l e n v a n k l e i n e s t u k j e s . Over de w i j z e hoe de s t u k k e n i n h e t k r i j t a a n g e t r o f f e n z i j n en op w e l k e s t r a t i g r a f i s c h e p l a a t s i s s l e c h t s z e e r w e i n i g b e k e n d . D i t l a a t s t e i s e c h t e r nog w e l eens t e a c h t e r h a l e n . Wanneer z i c h i n de h o l t e n , o . a . de b o o r g a t e n v a n T e r e d o s p . , w e i n i g of n i e t verkiez e l d e r e s t e n b e v i n d e n v a n h e t m o e d e r g e s t e e n t e , i s h e t m o g e l i j k de s t r a t i g r a f i s c h e v i n d p l a a t s aan de hand v a n de h i e r i n voorkomende f o r a m i n i f e r e n te bepalen. Op deze w i j z e i s h e t a f g e b e e l d e stuk ( a f b . 1 2 ) , d a t i n h e t N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t a a n wezig i s , door Hofker onderzocht en werd a l s stratigrafische v i n d p l a a t s h e t Mc gevonden ( z i e l i t . 9 ) • Het zou aan t e b e v e l e n z i j n ook de o v e r i g e stukken die i n het o v e r z i c h t genoemd z i j n op g e l i j k e w i j z e t e o n d e r z o e k e n . Zo a l s r e e d s e e r d e r i s opgemerkt bevinden z i c h a l de m i j b e kende s t u k k e n i n musea. Het o n t b r e k e n e r v a n i n de p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s l a a t z i c h v r i j goed v e r k l a r e n . U i t e i g e n e r v a r i n g weet 314

Verkiezeld hout u i t het Maastrichts K r i j t . Grootste lengte - 90 cm Duidelijk z i j n op de foto het grote aantal "boorgaten van Teredo sp. te zien. C o l l . Nat. Hi3t. Museum te Maastricht, c o l l . M 1 9 0 1 a . Foto: Nat. H i s t . Museum te Maastricht.

315

Verkiezeld hout u i t het Maastrichts K r i j t . Grootste lengte - 70 cm. C o l l . * Nat. H i s t . Museum te Maastricht, Fotoi

reg. n r . M 1 9 0 1 b .

dat

er

beslist

v o n d s t e n gedaan kunnen w o r d e n . Zo s c h r i j f t Umbgrove i n z i j n boek "Ons l a n d z e v e n t i g m i l l i o e n j a a r g e l e d e n " , aangaande h e t voorkomen v a n v e r k i e z e l d h o u t i n h e t Maastrichts K r i j t : " Z u l k e stukken hout behoren g e e n s z i n s t o t de zeldzaamhedenV. Van de 29 s t u k k e n h o u t d i e bekend z i j n behoren v e r s c h i l l e n d e t o t een z e l f d e s t a m g e d e e l t e en een z e l f d e v o n d s t . Voor zover a l s bekend i s , o f na t e g a a n , dat stukken van een z e l f d e vondst a f komstig z i j n , i s d i t b i j h e t h i e r o n d e r volgende o v e r z i c h t aangetekend. I n t o t a a l komen we d a n t o t 23 v o n d s t e n . V e r m o e d e l i j k z a l h e t a a n t a l v o n d s t e n nog k l e i n e r z i j n . Z o a l s opgemerkt i s b i j s t . n r . 1 2 4 7 3 t / m 1 2 4 7 7 u i t de c o l l e c t i e v a n h e t Rijksmuseum v a n M i n . en G e o l . t e L e i d e n , b e h o r e n deze s t u k k e n m o g e l i j k t o t dezelfde stam a l s de s t u k k e n d i e z i c h bevonden i n h e t Athenaeum t e M a a s tricht •

316

Nat. H i s t . Museum te Maastricht.

i k d a t e r momenteel zeer weinig aandacht besteed wordt a a n de grote hopen vuurstenen,die i n de k r i j t groeven opgestapeld liggen Wanneer deze vuurstenen r e g e l m a t i g onder zocht worden ben i k e r v a n overtuigd dat er beslist verkiezeld hout tussen gevonden wordt Daar de s t u k ken practisch a l t i j d omkorst z i j n met v u u r steen worden deze n i e t als zodanig o\por de arbeiders h e r k e n d en k o men bij de vuurstenen t e r e c h t . Wanneer we de aanha— lingen betreffende verkiez e l d hout i n Maastrichts Krijt in de literatuur nagaan dan z i e n we h i e r een aanwijzing i n

Ont s l u i t i n g e n Het M a a s t r i c h t s K r i j t i s op t a l l o z e p l a a t s e n i n open e n o n d e r aardse g r o e v e n a l s ook i n n a t u u r l i j k e ontsluitingen ontslotenReeds s i n d s de Romeinse t i j d wordt h e t M a a s t r i c h t s K r i j t voor v e r s c h i l l e n d e doeleinden gedolven. Vele kilometers l a n g e gangen z i j n i n a l l e m o g e l i j k e r i c h t i n g e n d o o r de h e u v e l s b i j M a a s t r i c h t , V a l k e n b u r g , Bemelen en G r o n s v e l d g e g r a v e n e n hebben een s c h a t a a n fossielen aan h e t d a g l i c h t g e b r a c h t . N i e t minder r i j k z i j n de g r o t e groeven d e r kalkverwerkende bedrijven te M a a s t r i c h t , V a l k e n b u r g en B e m e l e n . Om een i n d r u k v a n h e t a a n t a l o n t s l u i t i n g e n i n het M a a s t r i c h t s Krijt t e k r i j g e n , make men eens een t o c h t l a n g s de G e u l v a n a f V a l k e n b u r g naar Meerssen en l a n g s de S t . P i e t e r s b e r g t o t een e i n d j e i n B e l g i e . O v e r z i c h t v a n h e t v e r k i e z e l d hout u i t het M a a s t r i c h t s Min.-Geol. Instituut

Krijt.

der R i j k s - U n i v e r s i t e i t te Utrecht

R e g . n r . G 3 9 - 1 8 8 4 , D o n . s t u d e n t pharm. M . G r e s h o f f , U t r e c h t . V i n d plaats; Maastricht, (St. Pietersberg?). Reg. n r . G71-1955 t/m 7 3 - 1 9 5 5 . Vindplaats; Maastricht (St. P i e tersberg? ) . Reg. n r . G 4 0 1 - 1 8 8 4 . Don. J h r . M r . D r . A . D . Van R i e m s d y k , M a a s t r i c h t . Vindplaats; S t . Pietersberg b i j Maastricht. Reg. n r . 8 5 2 - 1 8 8 3 . Don. J h r . M r . D r . A . D . v a n R i e m s d y k , M a a s t r i c h t . Vindplaats; Maastricht (St. Pietersberg?). Reg. n r . 8 5 3 - 1 8 8 3 D o n . J h r . M r . D r . Van R i e m s d i j k , M a a s t r i c h t . Vindplaats; Maastricht (St. Pietersberg?). M i n . - G e o l . Museum d e r T e c h n i s c h e H o g e s c h o o l t e D e l f t . Reg. n r . 1 7 6 0 .

D o n . P r o f . D r . J . H . F . Umbgrove. V i n d p l a a t s ; S t . P i e t e r s b e r g by M a a s t r i c h t . D i t exemplaar i s i n d r i e stukken gezaagd. Z i e l i t . n r . 1 7 , b i z . 7 9 - 8 1 .

N a t u u r h i s t o r i s c h Museum t e M a a s t r i c h t . Reg. n r . 1 9 0 1 . V i n d p l a a t s ? , Maastrichts K r i j t . Onder d i t nummer z i j n twee s t u k k e n g e r e g i s t r e e r d ( a f b . 11 e n 1 2 . ) Z i e ook l i t . , n r . 9 * Reg. Reg.

nr. 6596 nr. 6597

Pal,

Vindplaats? Vindplaats?

en M i n . K a b i n e t v a n T e y l e r s S t i c h t i n g t e Haarlem

Reg. n r . 16392 t/m 1 6 3 9 ^ »

vindplaats; S t . P i e t e r s b e r g b i j Maastricht, a f k o m s t i g u i t de c o l l . Ogg t e Maastricht•

Rijksmuseum v a n G e o l o g i e e n M i n e r a l o g i e t e L e i d e n . St.

nr.

12472,

St.

nr.

12473

12479

en

13163 (coll.

Staring nr.

11874)

v i n d p l a a t s : Senoon M a a s t r i c h t . A f k o m s t i g u i t de c o l l . H e n k e l i u s t e M a a s t r i c h t . A l l e d r i e de s t u k k e n z i j n a f k o m s t i g v a n e e n z e l f d e boomstam. t/m

12477

(coll.

Staring

nr.

11873)

V i n d p l a a t s : Senoon M a a s t r i c h t . A f k o m s t i g u i t de c o l l . H e n k e l i u s t e M a a s t r i c h t . I n de c a t a l o g u s v a n S t a r i n g s t a a t onder d i t nummer " V e r z a m e l i n g H e n k e l i u s t e M a a s t r i c h t . Hout 5 s t u k k e n gevonden t e r p l a a t s e waar de g r o b t e stammen v a n h e t Athenaeum t e M a a s t r i c h t , b e s c h r e v e r . V e r h . Commissie D l . I ( d a n V o l g t een o n l e e s b a a r g e d e e l t e t e k s t ) gevonden z i j n . Z i j l a g e n met deze i n de z e l f d e r i c h t i n g en kunnen dus v a n d e n z e l f d e n boom z i j n " • 317

S t . n r . 12478 ( c o l l . S t a r i n g n r . 12666) V i n d p l a a t s : S t • P i e t e r s b e r g b i j M a a s t r i c h t . A f k o m s t i g u i t de c o l l . Henkelius• S t . n r . 28965 en 72563 ( c o l l . S t a r i n g n r . 12664) Vindplaats; St. Pietersberg b i j Maastricht. St.

nr.

76368

St.

nr.

76801

St.

nr.

768O8

V i n d p l a a t s S t . P i e t e r s b e r g b i j M a a s t r i c h t , g r o e v e 2 b i j Canne. C o l l . Umbgrove. Vindplaats; St. Pietersberg b i j Maastricht. C o l l . Umbgrove Vindplaats; St. Pietersberg b i j Maastricht. C o l l . Umbgrove. D i t s t u k i s i n tweee'n g e b r o k e n .

VUURSTEENELUVIUM Het v u u r s t e e n e l u v i u m i s opgebouwd u i t de verweringsresten van h e t K r i j t , a l o f n i e t gemengd met e r o s i e - en v e r w e r i n g s r e s t e n van h e t T e r t i a i r . H e t g r o o t s t e d e e l v a n h e t v u u r s t e e n e l u v i u m b e staat u i t vtmrstenen. Deze z i j n d e e l s t e h e r k e n n e n a l s a f k o m s t i g z i j n d e u i t een b e p a a l d e e t a g e v a n h e t K r i j t . E e n ander g e d e e l t e daartegen i s moeilijk of niet thuis te brengen. Derhalve b e handel i k het vuursteeneluvium a f z o n d e r l i j k . U i t h e t v u u r s t e e n e l u v i u m z i j n s l e c h t s twee v o n d s t e n v a n v e r k i e z e l d hout bekend. V a n b e i d e v o n d s t e n i s n i e t met z e k e r h e i d t e zeggen u i t w e l k e f o r m a t i e ze a f k o m s t i g z i j n . Door de h e e r J . H . W i l l e m s t e G e l e e n , i s een k l e i n s t u k j e g e v o n den d a t i n g e s l o t e n i s i n v u u r s t e e n . De v i n d p l a a t s i s h e t v u u r s t e e n e l u v i u m b i j L i x h e i n B e l g i e ( o n t s l . 6 1 H - 8 ) . Hoewel n i e t met z e k e r h e i d t e zeggen i s u i t w e l k e f o r m a t i e de v u u r s t e e n a f k o m s t i g is, l i j k t m i j h e t bovenste g e d e e l t e v a n h e t Gulpens K r i j t o f het o n d e r s t e g e d e e l t e v a n h e t M a a s t r i c h t s K r i j t h e t meest w a a r s c h i j n l i j k . ( r e g . n r . MK 189 a t / m f . ) I n de c o l l e c t i e F e l d e r t e V i j l e n , bevindt z i c h eveneens een k l e i n s t u k d a t gevonden i s i n h e t v u u r s t e e n e l u v i u m i n h e t V i j l e n e r b o s , V a n d i t s t u k , ( r e g . n r . VU 1 8 3 ) i s n i e t s o v e r de herkomst te zeggen. Nab e s c h o u w i n g . Wanneer we h e t a a n t a l v o n d s t e n u i t de v e r s c h i l l e n d e f o r m a t i e s vergelijken dan z i e n we d a t i n de musea w e i n i g v o n d s t e n u i t h e t Akens z a n d a a n w e z i g z i j n en i n de p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s daart e g e n een z e e r g r o o t a a n t a l . Het M a a s t r i c h t s K r i j t daartegen is in de musea r i j k v e r t e g e n w o o r d i g d , t e r w i j l i n de p a r t i c u l i e r e c o l l e c t i e s geen v o n d s t e n u i t deze f o r m a t i e a a n w e z i g z i j n . V e r g e l i j k e n we h i e r b i j ook n o g de t i j d wanneer de v o n d s t e n g e daan z i j n dan b e s t a a t e r een e v e n g r o t e t e g e n s t e l l i n g tussen het Akens z a n d en h e t M a a s t r i c h t s K r i j t . Uitgezonderd enkele stukken z i j n a l l e v o n d s t e n u i t h e t Akens zand gedaan na 1 9 5 0 . De v o n d s t e n u i t het Maastrichts K r i j t z i j n e c h t e r a l l e m a a l v a n v o o r 1 9 4 0 en voor het grootste gedeelte z e l f s van voor 1900. W a a r i n i s de o o r z a a k v a n deze g e l e g e n ? H e t antwoord h i e r o p i s niet eenvoudig te geven, E r z i j n v e r s c h i l l e n d e f a c t o r e n bekend d i e e r h u n i n v l o e d op hebben doen g e l d e n , maar even z o v e e l o f nog meer, zijn n i e t b e k e n d . V a n g r o o t b e l a n g i s z e e r z e k e r geweest d a t bijna alle particuliere streekcollecties verloren zijn gegaan. Streekverzamelaars, d i e w e i n i g o f geen c o n t a c t b n d e r h i e l d e n met musea o f bekende v e r z a m e l a a r s , w a r e n soms i n h e t b e z i t v a n b e l a n g -

318

r i j k wetenschappelijk materiaal, Na h u n o v e r l i j d e n werd d i t mat e r i a a l v a a k opgeruimd o f v o o r t u i n v e r s i e r i n g o f d e r g e l i j k e g e bruikt, E e n t r e f f e n d v o o r b e e l d h i e r v a n i s de z , g . L o u r d e s g r o t t e Holset, B i j de bouw v a n deze g r o t , a a n h e t b e g i n v a n deze e^uw h e e f t men een g r o t e c o l l e c t i e f o s s i e l e n g e b r u i k t om z e t e v e r s i e r e n . V e l e h o n d e r d e n f o s s i e l e n , w a a r o n d e r een g r o o t a a n t a l s t u k k e n v e r k i e z e l d hout, z i j n e r op a l l e m o g e l i j k e p l a a t s e n i n v e r w e r k t . Deze c o l l e c t i e d i e b i j e e n g e b r a c h t moet z i j n d o o r een p a s t o o r t e Holset, v e r m o e d e l i j k i n de l a a t s t e h e l f t v a n de v o r i g e eeuw, b e vond z i c h op de p a s t o r i e . Voor het grootste gedeelte bestond ze u i t m a t e r i a a l u i t de n a a s t e o m g e v i n g , H e t r i j k s t w a r e n h e t V u u r s t e e n e l u v i u m , Gulpens K r i j t , Akens z a n d , V a a l s e r g r o e n z a n d e n K u n r a d e r K r i j t v e r t e g e n w o o r d i g d , Naast d i t m a t e r i a a l komt ook een gering aantal vreemd m a t e r i a a l v o o r , d e e l s T e r t i a i r e en r e c e h t e s c h e l p e n en e n i g e b u i t e n l a n d s e f o s s i e l e n . De h e l e s a m e n s t e l l i n g w i j s t op een t y p i s c h e s t r e e k v e r z a m e l i n g . Thans na i e t s meer d a n v i j f t i g j a r e n i s h e t g r o o t s t e g e d e e l t e v a n h e t m a t e r i a a l zo s t e r k verweerd dat het volkomen waardeloos i s . Ook i s h e t voorgekomen, d a t de erfgenamen hebben g e p r o b e e r d de n a g e l a t e n s t u k k e n v o o r g r o f g e l d t e v e r k o p e n en a l s d i t n i e t lukfce b l e e k na j a r e n d a t de c o l l e c t i e met a a n t e k e n i n g e n op onnaspeurbare w i j z e verdwenen w a s . Maar a l l e s i s h i e r n i e t mee t e v e r k l a r e n , want i n de bewaard g e b l e v e n c o l l e c t i e s o n t b r e e k t h e t h o u t u i t h e t Akens zand b i j n a g e h e e l , t e r w i j l h e t hout u i t het Maastrichts K r i j t j u i s t goed v e r t e g e n w o o r d i g d i s . M o g e l i j k moeten we de r i j k e v o n d s t e n , d i e de l a a t s t e j a r e n i n h e t Akens zand gedaan z i j n , z i e n als een a b n o r m a l i t e i t . Het a a n t a l i n b e d r i j f z i j n d e groeven i s s i n d s h e t e i n d e v a n de o o r l o g 1 9 4 0 - 1 9 4 5 s t e r k toegenomen. Vooral t e n g e v o l g e v a n de wederopbouw o n t s t o n d e r een g r o t e b e h o e f t e aan zand en werden oude v e r l a t e n g r o e v e n weer i n g e b r u i k genomen en v e r s c h i l l e n d e nieuwe a a n g e l e g d . Daar t e v e n s de t r a n s p o r t m o g e l i j k heden s t e r k toenamen werd een g r o t e r a f z e t g e b i e d v e r k r e g e n d a n t o e n a l l e e n de i n de n a b y h e i d g e l e g e n d o r p e n e n g e h u c h t e n b e r e i k t konden w o r d e n , V e r s c h i l l e n d e g r o e v e n z i j n d a n ook o n o n d e r b r o k e n i n b e d r i j f en hebben z i c h o n t w i k k e l d t o t m i d d e l g r o t e g r o e v e n i n t e g e n s t e l l i n g met v r o e g e r e j a r e n t o e n de g r o e v e n s l e c h t s b i j t i j d en w i j l e i n b e d r i j f e n v a n k l e i n e omvang w a r e n . I n de t i j d d a t de spoorwegen r o n d L a C a l a m i n e e n M o n t z e n u i t gebreid z i j n moeten g r o t e h o e v e e l h e d e n v e r k i e z e l d hout te voors c h i j n z i j n gekomen b i j de a a n l e g v a n h e t g r o t e s p o o r w e g e m p l a c e ment " M o n t z e n " en de v e l e andere i n s n i j d i n g e n i n h e t Akens zand. A a n g e z i e n deze w e r k e n v o o r h e t g r o o t s t e g e d e e l t e u i t g e v o e r d w e r den i n de o o r l o g s j a r e n 1 9 1 4 - 1 9 1 8 i s h e t e c h t e r goed t e v e r k l a r e n d a t e r n i e t s o v e r bekend en bewaard i s . B i j h e t M a a s t r i c h t s K r i j t komen g e h e e l andere v r a g e n n a a r v o ren, h i e r o n t b r e k e n n l . de v o n d s t e n u i t de l a a t s t e j a r e n g e h e e l . I n t o t a a l zjjn 29 s t u k k e n b e k e n d , z o a l s r e e d s e e r d e r opgemerkt i s , i s het a a n t a l vondsten echter g e r i n g e r , daar enkele g r o t e r e stamg e d e e l t e n i n s t u k k e n g e b r o k e n z i j n e n m o g e l i j k v e r s p r e i d zijn o v e r verschillende collecties. Mijns i n z i e n s i s het ontbreken van recente vondsten te w i j t e n aan de g e r i n g e aandacht d i e momenteel b e s t e e d w o r d t a a n de o n t s l u i t i n g e n waarin vuurstenen voorkomen en de soms g r o t e hopen v u u r s t e n e n i n de g r o e v e n . A l de bekende s t u k k e n z i j n namelijk v o o r een g e d e e l t e i n v u u r s t e e n i n g e s l o t e n en p l a a t s e l i j k op onherkenb a r e w i j z e i n v u u r s t e e n omgezet. B i j h e t v r i j komen i n de g r o e v e n worden ze n i e t a l s z o d a n i g h e r k e n d en komen t u s s e n de v u u r s t e n e n terecht. I k b e n e r d a n ook v a n o v e r t u i g d d a t wanneer men meer aandacht aan de v u u r s t e n e n s c h e n k t dat vondsten van v e r k i e z e l d hout n i e t u i t b l i j v e n . Hoe g r o o t h e t a a n t a l v o n d s t e n z a l b e d r a g e n i s m o e i l i j k u i t t e maken. Wanneer we e c h t e r u i t g a a n v a n de o p m e r k i n g e n d i e v e r s c h i l l e n d e a u t e u r s maken o v e r h e t voorkomen v a n a

?1 9

v e r k i e z e l d hout i n het Maastrichts K r i j t , dan mogen we aannemen dat het geen t o e v a l l i g e zeldzaamheid i s a l s we stukken vinden. De vondsten u i t de andere formaties z i j n zo gering dat we moeten aannemen dat het allemaal t o e v a l l i g e vondsten z i j n . Verspreide vondsten u i t onbekende formaties In v e r s c h i l l e n d e musea en p a r t i c u l i e r e verzamelingen bevinden z i c h een aantal stukken v e r k i e z e l d hout waarvan de herkomst u i t het K r i j t n i e t met zekerheid bekend i s , Evenals b i j de stukken, die aangehaald z i j n b i j de b e s c h r i j v i n g der vondsten u i t het Akens zand en Vaalser groenzand, i s het n i e t mogelijk om de h e r komst op een of andere wijze te achterhalen. Zeer zeker bevinden z i c h onder deze stukken ook exemplaren die afkomstig z i j n uit Pliocene en Pleistocene grinden. Derhalve l a a t i k het achterwege deze stukken te vermelden. Te z i j n e r t i j d hoop i k deze i n een apart a r t i k e l te bespreken. Determinatie De l e z e r z a l wel opgevallen z i j n dat i k overal a n g s t v a l l i g het gebruik van soortnamen of ook maar een aanwijzing of we te doen hebben met naakt- of bedektzadigen heb achterwege gelaten. De oorzaak hiervan i s gelegen i n het f e i t dat i k i n deze geheel ondeskundig ben. Uit de weinige studies die bestaan en uitgaande van de macrokenmerken aan de gevonden f o s s i e l e n weten we dat het overgrote gedeelte der stukken afkomstig i s van naaktzadigen. De bedektzadigen z u l l e n zeer vermoedelijk s l e c h t s een k l e i n gedeelte uitmaken. B i j de stukken u i t de musea, die i n v e e l gevallen gedetermineerd z i j n , heb i k u i t hoofde van mijn ondeskundigheid de s o o r t naam n i e t vermeld. Wanneer we weten dat de meeste van deze d e t e r minaties reeds van zeer oude datum z i j n i s een controle der determinaties n i e t overbodig en zou een overname zonder meer eerder verwarring kunnen s t i c h t e n dan voordeel opleveren. Wanneer we het t o t a a l van meer dan 5 0 0 stukken v e r k i e z e l d hout en een aantal andere b e l a n g r i j k e f o s s i e l e n overzien en weten dat d i t m a t e r i a a l nog zo weinig bestudeerd i s , moeten we toch tot de o v e r t u i g i n g komen dat h i e r i n zeer zeker een dankbaar studie-onder werp z i t . Het i s dan ook te hopen dat er een s p e c i a l i s t gevonden wordt die het aandurft om met deze studie te beginnen. Ten a l l e t i j d e ben i k b e r e i d , voor zo ver het i n mijn vermogen l i g t , hem ten dienste te staan. A l l e leden der a f d e l i n g Limburg van de Nederlandse Geologische Vereniging z i j n b e r e i d hun materiaal voor bestudering t e r beschikking te s t e l l e n . V i j l e n , voorjaar 1 9 6 1 .

LITERATUUR OVERZICHT 1 Bosquet, J.. , i 8 6 0 , F o s s i e l e f l o r a en Fauna van het K r i j t van Limburg, i n S t a r i n g , W . C . H . , De Bodem van Nederl a n d , deel I I pp. 3 6 1 - 4 1 8 . 2 Debey, M . , 1 8 4 8 , Uebersicht der u r w e l t l i c h e n Pflanzen des Kreidegebirges tlberhaupt und der Aachener K r e i d e schichten insbesondere. Verh.naturh. V e r . Preuss. Rheinlande, Jahrg. 5 PP» 133-125• 3 Debey, M . , 1 8 4 8 , Ueber eine neue Gattung u r w e l t l i c h e r C o n i feren aus dem Eisensand der Aachener K r e i d e . V e r h . naturh. V e r . Preuss. Rheinlande, J a h r g . 5 PP« 126-142.

4

Debey, M . ,

1881, Sur des f e u i l l e s querciformes des d A i x - l a - C h a p e l l e • C . R . Congres botanique, 1

320

Sables horti-

5

Debey, M . H .

6

Debey,

7

Faujas

7 a Faujas 8

Felder,

9

Hofker,

culture

de 1 8 8 0 ,

83-96,

pi.I.

Bruxelles, 2e partie,

mem.,

pp.

en E t t i n g s h a u s e n , C . v o n , 1 8 5 9 , D i e u r w e l t l i c h e n A c r o b r y e n des K r e i d e g e b i r g e s v o n Aachen und M a e s tricht. Denkschr. K a i s e r l . Akad. Wissenschaften Math.-naturw. K l a s s e , B d . X V I I , W i e n , pp. 1 8 3 - 2 4 8 , pi.I-VII. M . H . , 1 8 5 9 , D i e u r w e l t l i c h e n T h a l l o p h y t e n des K r e i d e g e b i r g e s v o n Aachen und M a e s t r i c h t . D e n k s c h . K a i s e r l . Akad. Wissenschaften Math.-naturw. Klasse Bd.XVI, Wien, pp. 1 3 1 - 2 1 4 , p i . I - I I I . de S a i n t F o n d , B . , 1 7 9 9 . H i s t o i r e n a t u r e l l e de l a M o n tagne de S t . P i e r r e Paris. de S a i n t F o n d , B . , 1 8 0 2 , N a t u u r l i j k e h i s t o r i c v a n den S t . P i e t e r s Berg b i j M a a s t r i c h t . Nederlandse v e r t a l i n g v a n P a s t e u r , J . D . Amsterdam. W . M . , 1 9 6 O , v e r k i e z e l d hout i n het Akenszand. Nat. H i s t . Maandblad, 4 9 e j a a r g a n g No. 9 - 1 2 , pp. 1 2 9 - 1 3 2 . J., 1 9 5 7 , Een s t u k v e r k i e z e l d hout i n h e t museum t e Maastricht. Nat. H i s t . Maandblad, 46e j a a r g a n g no.

9-10,

pp.

127-128.

10 K r a u s e l , R . , 1 9 2 2 , B e i t r a g e zur Kenntnis der f o s s i l e n K r e i d e f l o ra.1. Ueber e i n i g e K r e i d e p f l a n z e n v o n Swalmen (Niederlande). Med.- s Rijks Geol. Dienst, Serie A, no. 2 , pp. 1 - 4 0 , p i . I - V I . 11 K r a u s e l , R . , en Jongmans, W . J . , 1 9 2 3 , Ueber pflanzenfiirende Kreidegeschichten aus d e r Umgebung v o n Heerlen ( H o l l a n d , L i m b u r g ) und d i e V e r b r e i t u n g des A a c h e n e r Sandes i n den S u d l i c h e n N i e d e r l a n d e n . Senckenbergiana, B d . V , F r a n k f u r t h - a - M . , pp. 1 4 5 154, p i . V. 12 Lange, T . , 1 8 9 0 , B e i t r a g e z u r K e n n t n i s d e r F l o r a des A a c h e ner Sandes. Zeitschr.d. Deutsch-geol. Gesellschaft, Bd. X L I I , B e r l i n , pp. 6 5 8 - 6 7 6 , p i . X X X I I XXXIV. 13 M i q u e l , W., 1 8 5 3 , De f o s s i e l e p l a n t e n van het K r i j t i n het hertogdom L i m b u r g . V e r h . d e r Comm. u . d . geolb e s c h r . en k a a r t v a n N e d e r l a n d , D e e l I , Haarlem, f

pp.

33-56,

pi.

I-VII.

14 Purves,

J . C , 1 1 8 3 . S u r l e s d e p 6 t s f l u v i o - m a r i n s d age s e n o n i e n ou s a b l e s a a c h e n i e n s de l a p r o v i n c e de L i ^ g e . B u l l . Mus. r o y . Hist.nat. Belgique, t. I I , Bruxelles,

15 R e n i e r ,

A.,

1

PP.

153-182,

pi.

VII.

1 9 2 0 . C.R. Session extraordinaire de l a Soci^te* b e i g e de G e o l o g i e , de P a l 4 o n t o l o g i e e t d ' H y d r o l o w g i e . P r e m i e r e j o u r n e e des e n v i r o n s de W e l k e n r a e d t . S a b l e s e t A r g i l e s d A i x - l a - C h a p e l l e . Mine M e t a l l i q u e de L o n t z e n . B u l l . S o c . b e i g e de G e o l o g i e , d e Pale'ontologie et d ' H y d r o l o g i e , t . XXIX, B r u x e l l e s , 1

pp.

214-220.

16 Stockmans,F.,

1 9 4 6 . V e g 4 t a u x de l ' a s s i s e des S a b l e s d ' A i x - l a C h a p e l l e r e ' c o l t e ' s en B e l g i q u e ( S e n o n i e n i n f e r i e u r ) . Memoires de M u s . R o y . H i s t . N a t . B e l g i q u e , B r u x e l l e s , No. 1 0 5 . 1 7 Umbgrove, J . H . F . , 1 9 5 6 , Ons l a n d z e v e n t i g m i l l i o e n j a a r g e l e den. s Gravenhage. f

321