Duindorp, warmte uit zeewater: energieneutrale wijkverbetering te Scheveningen Projectgegevens Opdrachtgever Architect
: :
Vestia Den Haag Scheveningen -
Projectmanagement Architecten
: :
Ceres Projecten BV Geurst & Schulze architecten Steenhuis architecten Döll atelier voor de bouwkunst Duindorp energieneutraal Dorsserblesgraaf BAM Woningbouw
Ontwikkeling concept : Adviesbureau : Aannemer woningbouw:
Detail-engineering + uitvoering energiesysteem: GTI Utiliteit West bv
Het gebied Midden in de Scheveningse duinen, op loopafstand van het strand en nabij de badplaats en het centrum van Den Haag, ligt Duindorp. De wijk ligt ingebed tussen de haven en de duinen en wordt daardoor ervaren als een dorp op zichzelf. Hierdoor wordt de betrokkenheid van bewoners versterkt. Wonen aan de kust, bij
Pagina 1 van 1
het strand, de haven en nabij de grote stad Den Haag, dat zijn aantrekkelijke kenmerken van de ligging van de wijk. De ontwikkeling van Duindorp begon aan het begin van de 20ste eeuw. De woningen zijn gebouwd tussen 1915 en 1930. De architectuur is sober uitgevoerd in baksteen naar het voorbeeld van de architect H.P. Berlage. De gemeentearchitect J. Gort ontwierp de woningen rond hoven, een stedenbouwkundige ontwerpwijze die kenmerkend was voor Scheveningen. Andere architecten die meewerkten aan het plan waren W. Greve, P.C. Albers en A. Pet. De verscheidenheid aan architecten gaf Duindorp een architectonisch gevarieerd en aantrekkelijk uiterlijk. In Duindorp zijn inmiddels veel huizen verouderd doordat ze niet meer voldoen aan de eisen van deze tijd. Daarom wordt de wijk grondig verbeterd, waardoor bovendien een opwaardering van de Scheveningse kuststrook wordt gerealiseerd. De dorpssfeer van Duindorp blijft behouden door behoud van de stedenbouwkundige structuur en het gebruik van baksteen. De nieuwe woningen zijn betaalbare eengezinswoningen, maisonnettes en appartementen.
Het proces Planvorming en bewonersparticipatie Tijdens een workshop in het kader van Ruimtelijke Ordening en Milieu Beleidsontwerp (ROMBO), hebben belanghebbenden (gemeente, Vestia en bewoners) de ambitie uitgesproken om Duindorp energieneutraal te maken. Toen al is de mogelijkheid van energiewinning uit zeewaterwarmte geopperd. ROMBO is een uitgebreid besluitvormingsmodel in alle fasen van het planproces. Zie ook de beschrijving in de Instrumentenwijzer. Het planproces is niet zonder slag of stoot verlopen. De gemeente had besloten dat de planvorming interactief moest gebeuren, maar hoe, dat was niet uitgewerkt. Invloedrijk verzet van de bewoners was voor de gemeente aanleiding om opnieuw te beginnen. De gemeente heeft naar aanleiding van deze ervaring haar werkwijze voor het maken van wijkverbeteringsplannen gewijzigd. In iedere fase worden afspraken gemaakt over de mate en wijze van bewonersparticipatie.
Pagina 2 van 2
Zie ook de publicatie van het ministerie van VROM: Kwaliteit van de stad, best practices in de communicatie over stedelijke vernieuwing. Voor de wijkverbetering en de innovatieve energievoorziening werd Europese subsidie aangevraagd, maar afgewezen. De gemeente Den Haag heeft dit samen met Vestia opgelost. De gemeente heeft door het niet doorgaan van de Europese subsidie een bijdrage geleverd in de dekking van de kosten; ook Vestia heeft een extra bijdrage geleverd. Stuurgroep, projectoverlegstructuur Er is een stuurgroep waarin zitting hebben Ceres Projecten, GTI, Deerns raadgevend ingenieurs en de Gemeente Den Haag (Dienst Stadsontwikkeling, DSO). Ceres Projecten verzorgt het projectmanagement, zowel in de voorbereidingsfase als tijdens de uitvoering. Naast een projectmanager is er één projectleider belast met het vergunningentraject en één met de uitvoering. De projectmanager van Ceres is verantwoordelijk voor het gehele proces. Opdrachtgever Vestia Den Haag – Scheveningen en de projectmanager overleggen afzonderlijk over de voortgang van het project. In de fase van uitvoering is er geen klankbordgroep van bewoners. Fasering Het stedenbouwkundig plan wordt in 7 fasen uitgevoerd. Achtereenvolgens worden aangepakt: de Tholensestraat, de Bevelandsestraat, Flakkeestraat en omgeving, Wieringsestraat/Markensestraat, het Meeuwenhof, en het Pluvierhof. Het ruimtelijk concept De orthogonale (rechthoekige) structuur van Duindorp is uitgangspunt voor het stedenbouwkundig plan. De architectuur sluit aan bij het karakter van het bestaande Duindorp. De uitstraling is sober, eenvoudig en functioneel met accenten. De structuur van de openbare ruimte wordt gerespecteerd. Er komen ruime woningen, die voldoen aan moderne eisen en bijdragen aan een duurzaam milieu. Het resultaat is een aangename woning op een toplocatie. Uitgangspunten voor het stedenbouwkundig plan zijn: * bestaande infrastructuur handhaven * huidige karakter van de bebouwing overnemen * relatie leggen naar de duinen * beperkte bebouwingshoogte handhaven, overeenkomend met de bestaande bebouwing * hoogte-accenten aan de randen toevoegen * rustig gevelbeeld realiseren * nieuwe invulling en interpretatie aan de hovenstructuur geven * het bestaande straatbeeld wordt in de nieuwbouw gecontinueerd met woningen aan de straat * diversiteit en variatie in woningtypen en categorieën creëren * verplaatsing van het busstation * herinrichting van de strook langs de Nieboerweg bij de zwembadlocatie. De drie hoven in Duindorp zijn Rijksmonument. Daarom is in het kader van de Monumentenwet 1988 een sloopaanvraag ingediend. Duurzaamheid Een van de doelstellingen van het project is Duindorp energieneutraal te maken. CO2-reductie levert verminderde belasting op van de ozonlaag en een verminderde bijdrage aan het broeikaseffect. Het unieke van dit project is dat
Pagina 3 van 3
voor het eerst zeewaterwarmtewinning wordt toegepast. Later zal naar verwachting een windturbine worden geplaatst, zodat fossiele brandstoffen geheel bespaard blijven. Een gasnet in de wijk is niet nodig. Deerns raadgevende ingenieurs heeft tijdens de Nationale Dubodag 2004 over de innovatieve technieken van Duindorp een presentatie gehouden: Duindorp, uniek plan voor warmte uit zeewater. Deerns is voor het innovatieve karakter van de zeewaterwarmtecentrale bij de prijsvraag 'de Vernufteling 2005' door de jury aangewezen als 'Veelbelovend Project'. De Vernufteling is een door het tijdschrift De Ingenieur, de ONRI en KIVI-NIRIA uitgeschreven innovatie-prijsvraag, waarvoor alle Nederlandse ingenieursbureaus projecten konden insturen. Van de 76 inzendingen werden er twintig genomineerd. Het project van Deerns is met de 19 andere nominaties beschreven in een special van De Ingenieur, die op 10 juni 2005 verscheen; zie ook de berichtgeving hierover op de website van Deerns. Zeewaterwarmtewinning (3,2 megaWatt) De zeewaterwarmtecentrale zal ongeveer 750 woningen van warmte voorzien. De warmte voor de woningen in Duindorp wordt onttrokken aan de zee. Is het zeewater warmer dan 11 graden, dan geeft het zeewater rechtstreeks zijn warmte af aan het distributienet door middel van warmtewisselaars. Door het agressieve karakter van zeewater zijn de warmtewisselaars beschermd onder meer door titanium. Omdat de temperatuur van het distributienet (11 graden) nauwelijks verschilt van de temperatuur van de bodem is het distributienet ongeïsoleerd uitgevoerd in standaard kunststof buizen, wat een aanzienlijke kostenbesparing oplevert. Is het zeewater 11 graden of lager, wat maar gedurende enkele maanden per jaar het geval is, dan wordt de temperatuur door een grote, centrale warmtepomp eerst op 11 graden gebracht en daarna aan het distributienet doorgegeven. Elke woning krijgt daarnaast een individuele warmtepomp die de temperatuur verder omhoog brengt tot 45 graden voor vloerverwarming en 55-65 graden voor warm tapwater. Het rendement van een warmtepomp is veel hoger dan dat van een HRketel. Ingenieursbureau Deerns berekende voor de gehele installatie een rendement van 1100% en een CO2-reductie van 50%! Om te kunnen volstaan met een lagetemperatuurverwarming (LTV) op basis van warmtepompen zijn de woningen goed geïsoleerd, wat de energievraag beperkt. Als optie kan aan de gebruikers bovendien vloerkoeling worden aangeboden. Om voor het publiek zichtbaar te maken wat een zeewaterwarmtecentrale is, heeft de ontwerper het gebouw voorzien van glazen wanden waardoor alle onderdelen duidelijk te zien zijn. Groene stroom uit de wind (2,6 megaWatt) Om de wijk werkelijk energieneutraal te maken is duurzame opwekking van elektriciteit nodig (duurzame energie). De elektriciteit die nodig is voor pompen en compressoren van de zeewaterwarmte- centrale en het distributienet, maar ook voor de huishoudens, zal naar verwachting worden opgewekt door middel van twee windturbines. Dan is de CO2-reductie 100% (energieneutraal).
Pagina 4 van 4
Maatregelenlijst De basis van de maatregelen om een energieneutrale wijk te realiseren is de Trias Energetica: eerst de energievraag beperken en vervolgens de benodigde energie zoveel mogelijk betrekken uit duurzame bronnen. Het uiteindelijke doel is een energieneutrale wijk, zonder CO2-uitstoot. De meest kenmerkende dubo-maatregelen zijn de zeewaterwarmtecentrale met distributienet voor de warmtevoorziening en de beoogde windturbines ten behoeve van stroom. Dit levert energie op voor grofweg 1000 huishoudens. In een artikel van de gemeente Den Haag: Duindorp Energieneutraal zijn de meest opvallende dubo-maatregelen nader toegelicht. Maatregelen Energiezuinige en comfortabele woningen: * * * * * * * * * *
Rc-waarde gevels 4,0 m2K/W HR ++ glas EPC gemiddeld 0,6 HR-ventilatiesysteem met warmteterugwinning ramen kunnen open voor natuurlijke ventilatie warmtepomp vloerverwarming (LTV) minder stof door ontbreken radiatoren en minder luchtcirculatie optie voor vloerkoeling kosten voor energie "niet meer dan anders"
Duurzame warmte en elektriciteit: * * * *
zeewaterwarmtecentrale warmtedistributienet in de wijk opwekking duurzame elektriciteit door windturbines geen gasnet
Pagina 5 van 5
Stedenbouwkundige inpassing in de bestaande wijk en in het duingebied: * * * * * * * * * * * *
verouderde, niet meer te gebruiken woningen worden gesloopt bestaande infrastructuur handhaven huidige karakter van de bebouwing overnemen relatie leggen naar de duinen beperkte bebouwingshoogte handhaven, overeenkomend met de bestaande bebouwing hoogte-accenten aan de randen toevoegen rustig gevelbeeld realiseren nieuwe invulling en interpretatie aan de hovenstructuur geven het bestaande straatbeeld wordt in de nieuwbouw gecontinueerd met woningen aan de straat diversiteit en variatie in woningtypen en categorieën creëren verplaatsing van het busstation herinrichting van de strook langs de Nieboerweg bij de zwembadlocatie.
Pagina 6 van 6
