Dino Argentino, 150 miljoen jaar dinosauriërs in Naturalis door Joke Stemvers-van Bemmel en Piet Stemvers (fotografie)
M e t het verblijf v a n e e n flink c o n t i n g e n t d i n o s a u r i ë r s uit A r g e n t i n i ë in N a t u r a l i s is er m o m e n t e e l e e n u n i e k e k a n s o m d e z e z o s t e r k tot d e v e r b e e l d i n g s p r e k e n d e d i e r g r o e p v a n d i c h t b i j te beleven. V o o r d e t e n t o o n s t e l i n g D i n o A r g e n t i n o is e e n v e e l z i j d i g e k e u s uit d e rijke A r g e n t i j n s e d i n o s a u r i ë r f a u n a g e m a a k t : z o w e l uit d e b l o e i p e r i o d e n Trias, J u r a e n Krijt zijn er v e r t e g e n w o o r d i g e r s , er zijn z o w e l p l a n t e n e t e r s a l s h u n b e l a g e r s , d e r o o f s a u r i ë r s , z o w e l d e k l e i n s t e a l s d e g r o o t s t e s o o r t e n zijn a a n w e z i g . U n i e k e f o s s i e l e n zijn erbij, w a a r u i t "de w e t e n s c h a p " c o n c l u s i e s k o n trekken over d e grootte en vorm, d e levenswijze en d e plaats in d e o n t w i k k e l i n g v a n d e z e r e p t i e l e n g r o e p . H e t resultaat v a n al d i e g e g e v e n s m a a k t het g r o o t s t e d e e l v a n d e e x p o s i t i e uit en staat levensgroot voor ons: de gecompleteerde replica's v a n d e s k e l e t t e n v a n al d e z e " v e r s c h r i k k e l i j k e h a g e d i s s e n " . W a n t d a t is d e v e r t a l i n g v a n d i n o s a u r i ë r s , e e n g r o e p uitgestorven reptielen die d o o r hun vaak e n o r m e afmetingen g r o o t o n t z a g i n b o e z e m e n : deinos (Grieks) = a n g s t ; sauros (G) = hagedis. E n niet a l l e e n w a r e n h u n a f m e t i n g e n g r o o t , o o k w a s d e s n e l heid waarmee de o p hun achterpoten steunende dino's k o n d e n v o o r t r a z e n v e e l g r o t e r d a n bij a n d e r e r e p t i e l e n . Dit w a s te d a n k e n a a n h u n e f f i c i ë n t e r e s t a n d v a n d e a c h t e r p o t e n . D e v o e t w e r d hierbij niet n a a s t het l i c h a a m n e e r g e z e t ( z o a l s k r o k o d i l l e n d o e n ) , m a a r eronder, z o d a t r e c h t e s t a p p e n m o g e lijk zijn. De manier van lopen hangt nauw s a m e n met d e vorm van d e h e u p g o r d e l e n hier heeft d e natuur t w e e w e g e n b e w a n d e l d o m d e o n d e r s t a n d i g e p o t e n tot s t a n d te b r e n g e n : d o o r d e o n t w i k k e l i n g v a n het z g . h a g e d i s b e k k e n e n , onafhankelijk h i e r v a n , d o o r d e o n t w i k k e l i n g v a n het v o g e l b e k k e n . D e d i n o s a u r i ë r s v a l l e n d a n o o k d i r e c t uiteen in t w e e g r o e p e n , d e S a u r i s c h i a , d e r e p t i e l e n m e t het h a g e d i s b e k k e n , e n d e Ornithischia, d i e m e t het v o g e l b e k k e n . A n d e r e v e r s c h i l l e n betreffen d e t a n d e n : bij d e S a u r i s c h i a s t a a n d e z e o v e r d e h e l e l e n g t e v a n d e k a k e n , terwijl het g e b i t bij d e d i v e r s e O r n i t h i s c h i a e e n g r o t e variatie kent, of s o m s z e l f s o n t b r e e k t . E e n v u i s t r e g e l is, d a t d e S a u r i s c h i a d e o p t w e e poten l o p e n d e (bipede) vleeseters e n d e o p vier p o t e n l o p e n d e ( q u a d r u p e d e ) planteneters o m v a t t e n , e n d a t tot d e O r n i t h i s c h i a , d i e iets later o n t s t o n d e n , juist plantenetende t w e e p o t i g e n b e h o ren. Uit d e S a u r i s c h i a zijn d e v o g e l s g e ë v o l u e e r d . D e o u d s t e d i n o v a n d e c o l l e c t i e uit A r g e n t i n i ë leefde z o ' n 2 2 8 miljoen jaar g e l e d e n , in het L a a t - T r i a s ; d e j o n g s t e s t a m t uit het Laat-Krijt e n is d a a r m e e 7 6 m i l j o e n jaar o u d . R u i m 1 5 0 m i l j o e n jaar l a n g w a r e n d e d i n o s a u r i ë r s d e p r o m i n e n t s t e l a n d b e w o n e r s . Niet a l l e e n in A r g e n t i n i ë , u i t e r a a r d . O p v e e l p l a a t s e n in d e w e r e l d zijn d i n o s a u r i ë r r e s t e n g e v o n d e n , m e t bij o n s in d e buurt o . a . d e b e r o e m d e Iguanodon-groep uit het V r o e g - K r i j t v a n B e r n i s s a r t in H e n e g o u w e n , B e l g i ë (die p e r m a n e n t in het Koninklijk B e l g i s c h M u s e u m v o o r N a t u u r w e t e n s c h a p p e n te B r u s s e l te z i e n is). E e n a n d e r e h e r b i v o r e (plantenetende) k o l o s , e e n Camarasaurus uit d e L a a t - J u r a v a n N o o r d - A m e r i k a , s t a a t t r o u w e n s in d e g r o t e hal v a n N a t u r a l i s zelf. E n in het M u s e o n , D e n H a a g , s t a a t e e n Allosaurus, e e n r e u s a c h t i g e c a r n i v o o r (vleeseter), o o k al uit d e L a a t - J u r a v a n N o o r d - A m e r i k a . A l l o s a u r i ë r s zijn o o k b e k e n d uit A f r i k a , A u s t r a l i ë e n C h i n a .
2
Z o heeft w e l i e d e r w e r e l d d e e l zijn e i g e n k o p s t u k k e n . In d e Trias zijn er duidelijk o n d e r l i n g e o v e r e e n k o m s t e n t u s s e n d e g e o g r a f i s c h v e r u i t e e n l i g g e n d e v o r m e n . D e v o n d s t e n uit d e J u r a - p e r i o d e v e r t o n e n al v a a k t y p i s c h e e i g e n a a r d i g h e d e n , m a a r d i e uit het Krijt zijn b e s l i s t e n d e m i s c h te n o e m e n : d e p o p u l a t i e s h e b b e n e e n tot het e i g e n c o n t i n e n t b e p e r k t karakter. Dit heeft a l l e s te m a k e n m e t d e m a t e v a n o n d e r l i n g e v e r b o n d e n h e i d v a n d e c o n t i n e n t e n . T i j d e n s d e Trias w a r e n alle w e r e l d d e l e n tot é é n g r o o t g e h e e l v e r e n i g d : het s u p e r c o n t i n e n t P a n g e a . In d e J u r a b e g o n P a n g e a uiteen te drijven. E r w a r e n n o g e n k e l e l a n d b r u g g e n over, d i e l a n d d i e r e n in p r i n c i p e v o o r h u n m i g r a t i e k o n d e n g e b r u i k e n . D e d i n o ' s in Z u i d - A m e r i k a h e b b e n n o g v e e l g e m e e n m e t d i e uit N o o r d - A m e r i k a , E u r o p a of A f r i k a : d e N o o r d - A m e r i k a a n s e Allosaurus en de Zuid-Amerik a a n s e Piatnitzkysaurus h o r e n tot d e z e l f d e g r o e p . In d e l o o p v a n het V r o e g - K r i j t zijn d e c o n t i n e n t e n e c h t v a n elkaar gescheiden. De zeespiegel stond h o o g en de landverb i n d i n g e n w a r e n v e r b r o k e n . In Z u i d - A m e r i k a o n t s t o n d e n e i g e n soorten, met eigen, elders o n b e k e n d e kenmerken en met gigantische afmetingen. D e grootste planteneter: Argentinosaurus, e n d e g r o o t s t e v l e e s e t e r : Giganotosaurus, k w a m e n in A r g e n t i n i ë voor. M e r k w a a r d i g is het v o o r k o m e n v a n Kritosaurus, een herbivoor g e s l a c h t v a n d e O r n i t h i s c h i a , d a t in g r o e p s v e r b a n d leefde a a n het e i n d v a n het Krijt. D e O r n i t h i s c h i a uit N - A m e r i k a w a r e n in d e J u r a , t o e n het n o g k o n , niet n a a r het z u i d e n g e t r o k k e n . H o e k o n Kritosaurus, d i e in N - A m e r i k a leefde, bij d e h o g e z e e s p i e g e l s t a n d e n g r o t e t u s s e n l i g g e n d e a f s t a n d in Z - A m e r i k a t e r e c h t k o m e n ? M o g e l i j k heeft e e n g r o e p z w e m m e n d d e o v e r kant gehaald, via een v u l k a n i s c h e e i l a n d e n b o o g die destijds lag o p d e p l a a t s v a n het h u i d i g e M i d d e n - A m e r i k a . De Argentijnse d i n o s a u r i ë r f a u n a neemt een belangrijke eigen p l a a t s in. V o o r a l P a t a g o n i ë is kennelijk e e n g e l i e f d w o o n g e b i e d g e w e e s t : er zijn rijke v i n d p l a a t s e n . D e f o s s i e l e n zijn p a s in d e l a a t s t e d e c e n n i a v e r z a m e l d e n b e s c h r e v e n , o . a . d o o r dr. J o s é B o n a p a r t e v a n het N a t u u r h i s t o r i s c h M u s e u m van B u e n o s Aires. D a n k zij d e g o e d e s t a a t w a a r i n v e e l f o s s i e l m a t e r i a a l n o g verkeert en d e kundigheid en b e s c h i k b a r e fondsen o m d e z e v o n d s t e n tot e x p o s e e r b a r e g e s t a l t e n o m te v o r m e n , is d e z e fauna van giganten nu toegankelijk voor belangstellenden. E n d a t zijn er h é é l v e e l : d e t e n t o o n s t e l l i n g " D i n o A r g e n t i n o " wordt druk bezocht. H e t w a s d e a u t e u r s v a n dit v e r h a a l t o e g e s t a a n , d e e x p o s i t i e te f o t o g r a f e r e n e n n a u w g e z e t te b e k i j k e n tijdens e e n m a a n d a g w a a r o p het m u s e u m v o o r p u b l i e k g e s l o t e n is. T i j d e n s d e n o r m a l e o p e n i n g s u r e n z o u dit n o o i t g e k u n d h e b b e n . Voor d e tekst k o n gebruik g e m a a k t w o r d e n van d e "paspoort e n " bij d e s o o r t b e s c h r i j v i n g e n v a n N a t u r a l i s . D e z e w e r d e n a a n g e r e i k t d o o r dr. C o r W i n k l e r P r i n s e n m w . dr. Isabel v a n W a v e r e n . Zij w o r d e n v o o r h u n f a n t a s t i s c h e m e d e w e r k i n g w e l h e e l hartelijk b e d a n k t . M e t d e z e fotoreportage zullen de velen die Dino Argentino b e z o c h t h e b b e n z e k e r e e n "feest d e r h e r k e n n i n g " b e l e v e n . D e a n d e r e n k u n n e n z i c h b e r a d e n n o g s n e l te g a a n kijken. D e t e n t o o n s t e l l i n g d u u r t tot e n m e t 9 m a a r t 2 0 0 3 .
Lagosuchus talampayensis. Lengte 40 cm, hoogte 25 cm. Lago = konijn (slaat op de afmeting), suchus = krokodil. Herkomst: Ischigualasto-vallei, San Juan, NW-Argentinie. Ouderdom: LaatTrias, Carnien, 228 Ma (miljoen jaar). Deze vlees- of insecteneter was een directe voorouder van alle dinosauriers. Als eerste heeft dit diertje onderstandige achterpoten. Het bovenbeen is lang en dun; het stond recht onder het lichaam. Lagosuchus Hep op vier poten. Pas later zouden bipede vormen ontstaan, waaruit zich ook weer vierpotigen zouden ontwikkelen, zoals de Sauropoda, de grote "langnekken".
Mussaurus patagonicus. Lengte 2,6 m, hoogte 1,8 m. Mus (L) = muis, sauros (G) = hagedis. Herkomst: El Tranquilo Formatie, Prov. Santa Cruz, Patagonie (Arg.). Ouderdom: Laat-Trias (Norien, 225-219 Ma). Mussaurus was een planteneter die op vier poten liep, een voorloper van de grote Sauropoda. De eerste vondst van Mussaurus was een ei met foetus, muisgroot, met een schedel van 3,2 cm, in een nest met 11 eieren en een jong volwassen exemplaar. Herrerasaurus ischigualastianus. Lengte 2,7 m, hoogte 1,3 m; gewicht 180 kg. Victorio Herrera (paleontoloog) en sauros (G) = hagedis gaven de naam. Herkomst: Ischigualasto-vallei, San Juan, NW-Argentinie; ouderdom: LaatTrias, Carnien, 228 Ma. Deze is een voorouder van de eerste echte saurischiers. Het was een roofdier, dat kleine dino's en zoogdieren at. De smalle onderkaak had een extra scharnier en was aangepast om grote vleesbrokken naar binnen te schrokken; de tanden waren scherp en sterk gekromd. De onderstandige poten hadden vijf tenen. Latere roofdinosauriers hadden drie tenen en waren nog sneller.
gea
december 2002, nummer 4
3
Patagosaurus fariasi. Lengte 11 m, hoogte 5,5 m. Patago komt van Patagonie. Herkomst: Cerro Condor, Prov. Chubut, Patagonie. Ouderdom: Midden-Jura (Callovien, 165 Ma). Dit is een grote viervoetige planteneter, die leefde in gezinsverband (er zijn volwassen en kleine skeletten samen aangetroffen). De tanden waren plat en lepelvormig. Hij stamt af van NoordAmerikaanse vormen. Het bovenbeen was 1 - 1 , 5 0 m lang.
Nogmaals Herrerasaurus ischigualastianus, nu schuin van voren gezien. Op de achtergrond: Piatnitzkysaurus floresi. Lengte 5,5 m, hoogte 2,3 m. Herkomst: als Patagosaurus, Cerro Condor; ouderdom Midden-Jura, 160 Ma. Deze lijkt op Allosaurus uit N-Amerika, maar is iets primitiever. Evenals deze een krachtige jager. Goede ogen, scherpe, naar achteren gerichte tanden; verder een grote kop met korte nek, een tonvormig lichaam en korte voorpoten met klauwen aan de tenen. Sterke achterpoten met "platvoeten". Mogelijk steunde het dier in ruststand op het bekken en de horizontaal gehouden voeten.
Kop van de Patagosaurus. Foto: Naturalis
4
Carnotaurus sastrei. Lengte 7 m, hoogte 3,2 m. Carnis (L) = vlees; tauros (G) = stier (vanwege de zijwaartse horentjes boven de ogen). Herkomst: Bajada Morena, Prov. Chubut, Patagonie; ouderdom: Vroeg-Krijt (Albien - Vroeg-Cenomaan, 100-90 Ma). Het skelet van deze vleeseter is compleet, zelfs een huidafdruk is gevonden. Deze Zuid-Amerikaan is vergelijkbaar met de Noord-Amerikaanse Tyrannosaurus rex. Zijn onderkaak was dubbel-scharnierend, zodat grote brokken in een keer naar binnen gewerkt konden worden. Op de rugwervels staan stekels. De nek is soepel, waardoor hij in staat was zijn prooien dood te schudden. Deze prooien zouden andere dino's geweest kunnen zijn.
Giganotosaurus carolinii. Hoogte ongeveer 9 m; lengte van de schedel 1,80 m, met tanden van 8 cm. Gigas (G) = reus. Het is de grootste vleesetende dinosaurier. Herkomst: Rio Limay Formatie, Prov. Neuquen, NO-Patagonie; ouderdom: Laat-Krijt (Cenomaan, 100-70 Ma). Van deze, alleen uit Zuid-Amerika bekende, vleeseter is geen compleet skelet bekend. Naar hoe hij leefde kunnen we alleen gissen. Was hij een actieve predator of joeg hij andere predators bij de prooi weg? Verstikte hij zijn prooi? Opmerkelijk is de plaats van het kaakscharnier: het steekt nog achter de schedel uit! De zwaarte van de schedel wordt beperkt door grote schedelopeningen; de oogopeningen zijn ongeveer 60 cm lang en ook bovenop het schedeldak zitten flinke gaten. Ruimte voor de hersenen is nauwelijks te vinden. Dit geldt trouwens voor alle dino's.
gea
december 2002, nummer 4
5
Parade van Krijt-dinosauriers. Achtereenvolgens trekken voorbij: Amargasaurus cazaui (links op de foto). Lengte 8,5 m, hoogte 3,2 m. Amarga komt van een kloof in Patagonie. Herkomst: La Amarga, Neuquen, NO-Patagonie; ouderdom: Vroeg-Krijt (Hauterivien, 120 Ma). Deze planteneter had dunne, penvormige tanden, als van een hark, en zou deze gebruikt kunnen hebben om naalden van takken te ritsen. Op het voorhoofd zit een grote, dubbele opening. Het machtige bekken hangt aan zeven vergroeide, lepelvormige wervels; de stevige poten hebben 5 tenen en 5 vingers. Typisch zijn de stekels op nek en rug; die op de nek zijn veelal zelfs dubbel. Misschien zat er wel een huidflap tussen, die dan wellicht diende voor afkoeling in een hete omgeving, zoals de grote oren bij olifanten. Argentinosaurus huinculensis (boven). Lengte 38 meter, hoogte onbekend. De nek van 12 meter lang is 1/3 van het hele dier; zijn gewicht wordt op 80 ton geschat. Herkomst en ouderdom als Giganotosaurus (!) Rio Limay Formatie, Neuquen; Laat-Krijt (Cenomaan, 100-70 Ma). Alleen de schedel, de nek, een scheenbeen van 2,5 m hoog, en een rugwervel van 1,65 m zijn bekend. Deze planteneter is de grootste dino ooit gevonden. Voor de voeding van zijn kolossale lichaam was een rijke vegetatie noodzakelijk. De tanden zijn dun en lang, het gebit is penvormig als dat van Amargasaurus, mogelijk was ook deze Argentino een takkenritser. Tussen de imposante wervels zitten verbindingselementen voor een stevige ophanging van de romp. Chubutisaurus insignis (rechts voor). Grootte onbekend. Herkomst Paso de Indios, Chubut, Patagonie; ouderdom Vroeg-Krijt (Aptien, 110 Ma). Een grote, vierpotige, plantenetende dino, waarvan alleen enkele pootdelen en een rugwervel zijn gevonden. Kritosaurus australis (rechts achter). Lengte 5,5 m, hoogte 2,6 m. Kritos (G) = nobel. Herkomst: Los Alamitos Formatie, Rio Negro, N-Patagonie; ouderdom: Laat-Krijt (Campanien, 76 Ma). Deze jongste dinosaurier van de geexposeerde groep vertegenwoordigt de Ornithischia, de vogelheupdinosauriers. Hij is een lid van de familie Hadrosauridae, de Eendesnavel-dinosauriers. Dit is een familie die gekenmerkt wordt door een vaak grote kam op de schedel. Bij Kritosaurus komt deze uitwas neer op een soort hoornige snavel of opzetneus. Kritosaurus was een tweepotige planteneter, die bij het grazen mogelijk op vier poten stond. De achterpoten hadden drie tenen, de voorpoten vijf vingers, waartussen men een soort
6
zwemvlieshuid gevonden heeft. Ook de achterpoten en de machtige staart waren wellicht goede zwemorganen. Dit wijst op een aquatische leefwijze. In Noord-Amerika komt een nauwe verwant van K australis voor: Kritosaurus navajovius. De Zuid-Amerikaanse Kritosaurus moet hiermee in verband staan. De enige verklaring is dat Kritosaurus zwemmend de oversteek heeft gemaakt.
