De rol van het ministerie van Infrastructuur en Milieu bij innovatie in de maritieme sector. Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid

De rol van het ministerie van Infrastructuur en Milieu bij innovatie in de maritieme sector Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid

D e r ol va n h e t m in ist e r ie va n I n fr a st r u ct u u r e n M ilie u bij in n ova t ie in de m a r it ie m e se ct or

Kennisinst it uut voor Mobilit eit sbeleid Maart en Kansen Piet er Wout ers Joost Kolkm an

decem ber 2011

H e t Ke n n isin st it u u t voor M obilit e it sbe le id ( KiM ) m a a k t a n a lyse s va n m obilit e it die door w e r k e n in h e t be le id. Als z e lfst a n dig in st it u u t bin n e n h e t m in ist e r ie va n I n fr a st r u ct u u r e n M ilie u ( I e n M ) m a a k t h e t KiM st r a t e gisch e ve r k e n n in ge n e n be le idsa n a lyse s. D e in h ou d va n de pu blica t ie s va n h e t KiM be h oe ft n ie t h e t st a n dpu n t va n de m in ist e r e n/ of de st a a t sse cr e t a r is va n I e n M w e e r t e ge ve n .

D e r ol va n h e t m in ist e r ie va n I n f r a st r u ct u u r e n M ilie u bij in n ova t ie in de m a r it ie m e se ct or

I nhoud

Sam envat t ing 5 1 1.1 1.2

I n le idin g 9 Aanleiding onderzoek 9 Onderzoeksv raag, afbakening en aanpak 10

2 2.1 2.2 2.3

I n n ova t ie : be gr ippe n e n syst e m e n 1 3 Begrippenkader innovat ies 13 I nnovat iesyst em en 14 I nnovat ie in econom isch slecht ere t ij den 15

3 3.1 3.2 3.3 3.4

Alge m e n e be sch r ij vin g va n h e t m a r it ie m e in n ova t ie syst e e m 1 7 De st ruct uur van het innovat iesyst eem voor zeevaart , zeehavens en binnenvaart 17 Kenm erken van het m arit iem e innovat iesyst eem 19 Huidig innovat iebeleid 21 De rol van subsidieverst rekker is niet de enige rol 23

4 4.1 4.2

D e in n ova t ie fu n ct ie s in de m a r it ie m e se ct or 2 5 I nleiding 25 Funct ioneert het innovat iesyst eem ? 25

5 5.1 5.2

I n n ova t ie r olle n va n I e n M in de m a r it ie m e t r a n spor t se ct or 3 1 Rollen voor de overheid bij innovat ie 31 Mix van I enM- rollen 33

6

Alge m e n e le sse n voor de ove r h e id 3 5 Sum m ary 39 Lit erat uur 43

Bij la ge A

Ove r z ich t su bsidie r e ge lin ge n in de m a r it ie m e se ct or 4 7

Bij la ge B

Rolle n Ve r k e e r e n W a t e r st a a t 4 9

Bij la ge C

Ove r h e idsr olle n in de m a r it ie m e in n ova t ie a ge n da 5 1

Bij la ge D Ge ïn t e r vie w de pe r son e n 5 3 Colofon 56

Pagina 3 van 56


Pagina 4 van 56


Sam envat t ing

I n de m a r it ie m e t r a n spor t se ct or is w e in ig in n ova t ie . D a t k om t door da t in n ova t ie syst e m e n va n de se ct or n ie t goe d fu n ct ion e r e n . D it ge br e k a a n in n ova t ie m a a k t h e t m oe ilij k e r om ove r h e idsdoe le n op h e t ge bie d va n m ilie u t e r e a lise r e n . D e m a r it ie m e se ct or is z e lf pr im a ir ve r a n t w oor de lij k voor de ve r be t e r in g va n z ij n in n ova t ie syst e m e n Als h e t m in ist e r ie va n I n fr a st r u ct u u r e n M ilie u ( I e n M ) in n ova t ie door de se ct or w il st im u le r e n , k a n h e t k ie ze n u it e e n br e e d pa le t a a n r olle n : r e gisse u r , w e t - e n r e ge lge ve r , in k ope r e n la u n ch in g cu st om e r , a a n be st e de r , pu blie k - pr iva t e pa r t n e r e n su bsidie ge ve r . I e n M m oe t e e n opt im a le m ix va n de z e r olle n vin de n door t oe t sin g op e ffe ct ivit e it e n e fficie n cy. D e voor on de r st e llin g da t de ove r h e id in n ova t ie a lle e n k a n st im u le r e n door su bsidie t e ge ve n , m oe t w or de n losge la t e n . D e r ol va n su bsidie ge ve r a lle e n is on voldoe n de e n bove n die n n ie t a lt ij d ge sch ik t om e e n in n ova t ie syst e e m goe d t e la t e n fu n ct ion e r e n . I enM heeft een aant al subsidieregelingen voor innovat ies in de m arit iem e sect or. Een deel daarvan liep in 2010 af. De directie Marit iem e Zaken van I enM heeft naar aanleiding van het aflopen van de subsidieregelingen het Kennisinst it uut voor Mobilit eit sbeleid ( KiM) gevraagd t e onderzoeken wat de rol van het m inist erie kan zij n bij innovat ies in de m arit iem e sect or. I nnovat ie is een m iddel om beleidsdoelen t e realiseren. Het onderzoek beperkt zich t ot de m arit iem e deelsect oren zeevaart , zeehavens en binnenvaart . Dat zij n de t ransport sect oren waar het m arit iem e beleid van I enM zich het m eest op richt . Er is specifiek gekeken naar innovat ies die verbet ering van de m ilieuprest at ies bet r effen. D e m a r it ie m e t r a n spor t se ct or h e e ft e e n be pe r k t e in n ova t ie gr a a d De drie onderzocht e deelsect oren best aan uit een relat ief klein aant al grot e ondernem ingen en een gr oot aant al kleinere bedrij ven en eenm anszaken. Vooral grot e bedrij ven zij n zich bewust van het belang van innovat ie en beschikken over de m ogelij kheden om innovat ies t e realiseren. Als gevolg van het grot e aant al kleine bedrij ven kom t de bewust wording van nut en m ogelij kheden van innovat ie in de sect or langzaam t ot st and. Dit geldt vooral voor de binnenvaart , vanwege haar behoudende karakt er, m aar ook voor de zeevaart . De zeehavens zij n m ede door hun logist ieke funct ie innovat iever dan de zee- en binnenvaart . De m aakindust rie en t oeleveringsbedrij ven realiseren de m eest e innovat ies in de m arit iem e sect or. Het gaat daardoor vooral om t echnische innovat ies. Eén van de belangrij kst e innovat iet hem a’s in de m arit iem e sect or is het m ilieu. Verbet eringen op m ilieugebied kom en veelal t ot st and door t echnische innovat ies. Ve r be t e r in ge n m oge lij k in in n ova t ie syst e e m I n dit onderzoek is gebruik gem aakt van de innovat iesyst eem t heorie van Hekkert ( 2007) . Het kernpunt van deze t heorie is dat innovat ies alleen t ot st and kom en als zeven funct ies adequaat w orden vervuld: experim ent eren door ondernem ers, kennisont wikkeling, kennisverspreiding, richt ing geven aan het innovat ieproces, creëren van m arkt en, beschikbaar st ellen van m iddelen en t ot slot weerst and bieden bij t egenst and en lobbyen.

Pagina 5 van 56


Bij bij na alle zeven funct ies is in de m arit iem e sect or nog verbet ering m ogelij k. • De funct ie ‘experim ent eren door onder nem ers’ kan vooral in de binnenvaart st erk worden verbet er d. I n de zeehavens hebben de havens van Rot t erdam en Am st erdam aandacht voor innovat ie. • De funct ie ‘kennisont wikkeling’ is voldoende ont wikkeld aan de onderzoeksk ant . • De funct ie ‘kennisverspreiding’ verloopt niet erg goed door onvoldoende wisselwerking t ussen kennisinst ellingen en de sect or. Verder is er behoeft e aan een hoger opleidingsniveau en een bet er e aansluit ing van het onderwij s op de prakt ij k. • De funct ie ‘richt ing geven aan het innovat ieproces’ is zowel door de sect or als door de overheid ingevuld. De sect or heeft een innovat ieprogram m a op hoofdlij nen, dat echt er nog concreet m oet worden uit gewerkt . De overheid heeft een aant al subsidieregelingen. Het gaat echt er om t e veel kleine regelingen. Minder regelingen en m eer eenduidigheid, flexibilit eit en helderheid, zouden de sect or welkom zij n. • De funct ie ‘creëren van nieuwe behoeft en’ verloopt m oeizaam , doordat nieuwe m arkt en op het gebied van duurzam e product en m oeilij k t ot st and kom en. Voor de individuele ondernem er zij n de voordelen niet alt ij d duidelij k. • De funct ie ‘beschikbaar st ellen van m iddelen’ is verre van opt im aal. De sect or st elt weinig financiële m iddelen voor innovat ie beschikbaar. Ook is er een t ekort aan voldoende goed geschoold personeel. • De funct ie ‘weerst and bieden bij t egenst and en lobbyen’ is niet goed ont wikkeld. Het succesvol lobbyen voor schonere t echnieken verloopt m oeizaam . I e n M k a n m e e r de r e r olle n spe le n Voor een goed funct ionerend innovat iesyst eem is de m arit iem e sect or zelf prim air verant woordelij k. Als bet rokkenheid van I enM gewenst is om beleidsdoelen t e realiseren, st aat het m inist erie een breed palet aan rollen t er beschikking: regisseur, wet - en regelgever, subsidiegever, inkoper en launching cust om er, aanbest eder en publiekprivat e part ner. Per rol geven we aan welke funct ies verst erkt kunnen worden en hoe. • Regisseur: Bet ere kennisverspreiding door part ij en bij elkaar t e brengen of voorlicht ing t e geven over innovat ie. Richt ing geven aan het innovat ieproces door sam en m et de sect or en de kennisinst ellingen na t e gaan voor welke problem en de m arit iem e sect or zich gest eld ziet . • Wet - en regelgever: Richt ing geven aan het innovat ieproces door m ilieunorm en op t e st ellen, de kost en van m ilieuvervuiling in rekening t e brengen en wet t elij ke belem m eringen voor innovat ie weg t e nem en. • Subsidiegever: Subsidies verst rekken voor innovat ie en kennisont wikkeling draagt bij aan de beschikbare financiële m iddelen. Onder de rol van financier kunnen ook garant iest ellingen vallen die m arkt int roduct ies m ogelij k m aken. • I nkoper en launching cust om er: Bij dragen aan het creëren van nieuwe m arkt en door als launching cust om er op t e t reden bij de aanschaf van m ilieuvriendelij ker rij ksschepen.

Pagina 6 van 56


• •

( I nnovat ief) aanbest eder: Richt ing geven aan het innovat ieproces en m iddelen beschikbaar st ellen. Publiek- privat e part ner: Experim ent en van ondernem ers st im uleren en nieuwe behoeft en creëren, bij voorbeeld door als publieke part ner in publiekprivat e ondernem ingen infrast ruct uur aan t e leggen.

Uit bovenst aande koppeling van funct ies en overheidsrollen blij kt dat voor een goed funct ionerend innovat iesyst eem het m inist erie m eerdere rollen kan spelen. I n de prakt ij k zal het om m eer dan één rol gaan. Het is dan voor I enM de uit daging om t ot een opt im ale m ix van rollen t e kom en. Een belangrij ke conclusie is dat de t radit ionele vooronderst elling dat innovat ie van overheidszij de alleen t e st im uleren is m et subsidies, m oet worden losgelat en. De rol van subsidiegever alleen is onvoldoende en niet alt ij d adequaat om een innovat iesyst eem goed t e lat en funct ioneren. Bovendien kan deze rol m arkt verst orend werken. Voor innovat iebeleid m oet per innovat ie het hele innovat iesyst eem worden doorgelicht en worden bepaald welke funct ies onvoldoende werken en of de overheid daarin een rol m oet spelen. Deze KiManalyse van een hele sect or is daarvoor t e grofm azig, m aar de aanpak kan als voorbeeld dienen.

Pagina 7 van 56


Pagina 8 van 56


1

I nleiding

1 .1

Aa n le idin g on de r zoe k H e t be la n g va n in n ova t ie I n algem ene zin is innovat ie van belang om dat bedrij ven daarm ee een concurrent ievoordeel kunnen behalen. Dat zorgt voor econom ische dynam iek die op de lange t erm ij n de econom ische groei in st and houdt . Specifiek voor de m arit iem e sect or geldt dat een groot deel van de m ondiale t ransport st rom en verloopt via de m arit iem e deelsect oren zeevaar t , zeehavens en vooral in Nederland - de binnenvaart . Welk t oekom st scenario we ook hant eren, de verwacht ing is dat deze st rom en t oenem en en verschuiven door de econom ische groei van landen als Brazilië, Rusland, I ndia, I ndonesië en China. Het accom oderen van deze goederenst rom en levert een belangrij ke bij drage aan de Nederlandse econom ie. Nederland beschikt als t ransport - en logist iek land over een goede infrast ruct uur om grot e goeder enst rom en t e accom oderen. Zo heeft Nederland op m arit iem gebied m et Rot t erdam de groot st e zeehav en van Europa. Nederland heeft ook de groot st e binnenvaart vloot van Europa. De am bit ie van I enM op het gebied van zeevaart , zeehavens en binnenvaart is gericht op de accom m odat ie van de ( t e verwacht en t oenem ende) goederenst rom en. Dat levert een bij drage aan de econom ische groei. Maar de t oenem ende goederenst rom en hebben negat ieve effect en op het gebied van bereikbaarheid, veiligheid en kwalit eit van de leefom geving. De sect or zou prim air zelf verant woordelij k m oet en zij n voor de negat ieve gevolgen die goeder enst rom en veroorzaken: de vervuiler bet aalt . Econom ische act ivit eit en m oet en passen binnen de randvoorwaarden van de m aat schappelij ke belangen m ilieu en veiligheid. Dit bet ekent dat de sect or zelf de kost en daarvoor m oet opvangen. Door vanuit de overheid randvoorwaarden t e st ellen die deze m aat schappelij ke belangen waarborgen, ont st aan prikkels voor de sect or om t e innoveren en daarm ee com penserende kost envoordelen t e realiseren. Ein de a a n h u idige su bsidie r e ge lin ge n I e n M e n EL& I in z ich t Hoewel m eerdere depart em ent en bet rokken zij n bij de m arit iem e sect or, spit st dit onderzoek zich vooral t oe op het t oenm alige m inist erie van Verkeer en Wat er st aat ( VenW, nu het m inist erie van I nfrast ruct uur en Milieu, I en M) en in m indere m at e op het t oenm alige m inist erie van Econom ische Zaken ( EZ, nu het m inist erie van Econom ische Zaken, Landbouw en I nnovat ie, EL&I ) . I enM kent een aant al subsidieregelingen die zij n bedoeld om innovat ies in de deelsect oren zeevaart , zeehavens en binnenvaart van het m arit iem e clust er t e st im uleren. De regelingen voor zeevaart en binnenvaart liepen in 2010 af. De nieuwe innovat ieregeling voor de zeehavens ( ZeehavenI nnovat ieProj ect en, ZI P) is daarent egen j uist van st art gegaan. Naast de I enM- r egelingen had ook het m inist erie van Econom ische Zaken ( EZ) innovat ieregelingen voor de m arit iem e sect or ( het Marit iem e I nnovat ie Program m a en I nnovat ie Zeescheepsbouw, SI Z) , die in 2010 afliepen. I n bij lage A st aat een overzicht van de verschillende regelingen.

Pagina 9 van 56


Voor I enM biedt het aflopen van de diverse subsidieregelingen een goede gelegenheid zich t e ( her) oriënt eren op zij n rol bij innovat ies in het m arit iem e clust er. Daarnaast vragen de bezuinigingen - in de heroverwegingen van het kabinet als ant woord op de financiële en econom ische crisis - om bezinning op de financiële inzet op innovat ie ( Brede heroverwegingen 2010) . Dit KiM- onderzoek dient als input bij het form uleren van nieuw innovat iebeleid en zal onder andere gebruikt worden om t e bepalen w elke rol I enM wil spelen bij de innovat ieagenda van de m arit iem e sect or. Deze agenda is opgest eld door kennisinst ellingen en de sect or. De agenda is in decem ber 2010 op hoofdlij nen gepr esent eer d en wordt de kom ende t ij d concreet ingevuld. De voorm alige m inist eries van Verkeer en Wat erst aat en VROM zij n in 2010 sam engevoegd t ot het nieuwe m inist erie van I nfrast ruct uur en Milieu ( afgekort I enM) . De m inist eries van Econom ische Zaken en Landbouw, Nat uur en Voedselkwalit eit zij n sam engevoegd t ot het m inist erie van Econom ische Zaken, Landbouw en I nnovat ie ( afgekort EL&I ) . Beide m inist eries zij n verant woordelij k voor het innovat iebeleid in de m arit iem e sect or.

1 .2

On de r zoe k svr a a g, a fba k e n in g e n a a n pa k De cent rale onderzoeksvraag is wat de rollen van I enM kunnen zij n bij innovat ies in de m arit iem e sect or in de driehoek beleid, onderzoek en bedrij fsleven. Het Nederlandse m arit iem e clust er best aat uit elf deelsect oren ( Weber s 2010) . Deze KiM- st udie beperkt zich t ot de drie deelsect oren zeevaart , binnenvaart en zeehavens: de t ransport sect oren waarop het I enM- beleid het m eest gericht is.

Figuur 1 .1 Overzicht van het Nederlandse m arit iem e clust er. Bron: NML, 2006

Pagina 10 van 56


Twee belangr ij ke innovat iet hem a’s in de m arit iem e sect or zij n verbet ering van de m ilieuprest at ies - en daarm ee een duurzam ere m arit iem e sect or - en verbet er ing van de int egrat ie van deze sect or in de logist ieke ket en. Het innovat iet hem a m ilieu geldt voor alle drie de deelsect oren. Voor het innovat iet hem a logist iek geldt dit ook, m aar dit innovat iet hem a speelt een grot ere rol bij de zeehavens om dat dit knooppunt en zij n van overslag waar ook andere ver voerm iddelen bij bet rokken zij n. Beide innovat iet hem a’s zij n verschillend van aard. I n de logist iek gaat het vooral om processen t er verbet ering van de logist ieke ket en. Bij het m ilieu speelt schonere en zuinigere hardware een grot ere rol waarin vooral de m aakindust rie ( scheepsbouw, m arit iem e t oeleveranciers, wat erbouw) een grot e rol speelt . I n dit rapport ligt de nadruk op verbet er ing van de m ilieuprest at ies die vooral gerealiseerd kunnen worden via t echnologische innovat ies in de m aakindust rie. Zo leiden bij voorbeeld schonere scheepsm ot oren t ot een bet ere m ilieuprest at ie in zowel de binnenvaart , de zeevaart als de zeehavens. Het depart em ent dat pr im air verant woordelij k is voor de m aakindust rie is echt er EL&I . De rol van I enM is gericht op het st im uleren van een schonere zeevaart en binnenvaart en schonere zeehavens ( bij voorbeeld via norm st elling) in bredere zin. De m aakindust rie ( en daarm ee EL&I ) speelt wel een belangrij ke rol in de realisat ie van een schonere m arit iem e sect or. Het innovat iet hem a logist iek is in 2009 al behandeld in het I nnovat ieprogram m a Logist iek en Supply Chains dat opgest eld is door bedrij ven en kennisinst ellingen uit de logist ieke sect or. Dit innovat ieprogram m a is prim air gericht op een efficiënt ere logist ieke ket en. Hoewel niet het prim aire doel, heeft een efficiënt ere logist ieke ket en ( bij voorbeeld een hogere beladingsgraad, gebruik van m eerder e vervoerm iddelen) ook m ilieuvoordelen. Bij de m arit iem e sect or zij n verschillende depart em ent en bet rok ken: I enM, Defensie en EL&I . Dit rapport gaat alleen over de bet rokkenheid van I enM. De onderzoeksvraag beant woorden we m et behulp van innovat iem odellen. We analyseren innovat ies in de m arit iem e sect or door eerst de st ruct uur van het innovat iesyst eem t e beschrij ven. Vervolgens kij ken we naar de visie van de sect or en de overheid op innovat ie. Daarna analyseren we of het innovat iesyst eem goed werkt . Uit deze analyse kom t naar voren welke innovat ie funct ies kunnen worden verbet er d. De analyse is uit gevoerd door int erviews t e houden m et innovat iedeskundigen en lit erat uur t e raadplegen. Ten slot t e bekij ken we of de overheid bij de m inder goed lopende innovat iefunct ies een rol zou kunnen spelen. Als dat het geval is proberen we deze funct ies t e koppelen aan rollen van de overheid en beschrij ven we de m ogelij ke handelingsopt ies die de overheid heeft om het innovat iesyst eem goed t e lat en funct ioneren. Le e sw ij ze r I n hoofdst uk 2 behandelen we de t heorie van innovat ie. Hoofdst uk 3 beschrij ft de algem ene kenm erken van het innovat iesyst eem in de m arit iem e sect or. Hoofdst uk 4 gaat in op de innovat iefunct ies. Hoofdst uk 5 gaat over de m ogelij ke rollen die de overheid kan spelen bij innovat ies in de m arit iem e sect or. Hoofdst uk 6 beschr ij ft algem ene overheidslessen bij innovat ies.

Pagina 11 van 56


Pagina 12 van 56


2

I nnovat ie: begrippen en syst em en

•

• •

2 .1

I n dit onderzoek is gebruik gem aakt van t wee innovat iem odellen. Het eerst e m odel beschr ij ft de st ruct uur van een innovat iesyst eem aan de hand van de act oren die er deel van uit m aken ( zoals vragers, aanbieders en het polit ieke syst eem ) ; het t w eede m odel beschrij ft de funct ies die cr uciaal zij n voor de t ot st andkom ing van innovat ies ( zoals experim ent eren door ondernem er s, kennisont wikkeling en –v erspreiding) . Om dat het onderzoek niet één innovat ie bet r eft , m aar innovat ie in een hele sect or, is de analyse kwalit at ief en niet kwant it at ief van aard. Econom isch slecht ere t ij den kunnen zowel posit ieve als negat iev e effect en hebben op innovat ie.

Be gr ippe nk a de r in n ova t ie s I nnovat ie wordt wel beschreven als de succesvolle im plem ent at ie van een nieuw idee ( Raad v oor Verkeer en Wat erst aat , 2005) . I nnovat ie is niet het zelfde als een nieuw idee. Nieuwe ideeën ont st aan vaak, m aar bereiken niet alt ij d de m arkt of de gebruiker en veranderen daar m ee niet van een nieuw idee in innovat ie. Het t raj ect van een nieuw idee naar innovat ie is een innovat iet raj ect of innovat ieproces. Dit proces verloopt niet lineair ( bij voorbeeld van wet enschappelij k onderzoek als st art punt naar een product in de m arkt als eindpunt ) , m aar is een diffuus proces t ussen act oren die een innovat iesyst eem vorm en. Een dergelij ke syst eem benadering van innovat ie vorm t de basis voor innovat iebeleid van de OESO, EU en veel nat ionale overheden. Er best aan verschillende beschrij vingen en principes om innovat ies in t e delen in soort en ( Hekkert en Ossebaard, 2010, Raad VenW, 2005 en Webers c.s, 2010) . Een veelgebr uikt e indeling is gebaseerd op oplopende com plexit eit : enkelvoudige innovat ies ( aut om at en voor t reinkaart j es) , syst eem innovat ies ( de OV- chipkaart ) en t ransit ies ( de overgang van kolen naar gas) . Deze indeling is hiërarchisch. Transit ies bevat t en syst eem innovat ies, die op hun beurt enkelvoudige innovat ies bevat t en ( Raad VenW, 2005) . Bij innovat ie is het belangrij k een onderscheid t e m aken t ussen innovat ies die vanuit een sect or zelf kom en, om dat innovat ie een concurrent ievoordeel op kan leveren, en innovat ies die afgedwongen worden, om dat die vanuit een m aat schappelij ke ont wikkeling gewenst zij n. Een voorbeeld van het eer st e t ype is de bouw van grot ere schepen om grot ere volum es t e kunnen t ransport eren per t ransport beweging. Een voorbeeld van het t weede t ype zij n innovat ies op het gebied van m ilieu, doordat de overheid norm en st elt t er verbet ering van bij voorbeeld de lucht kwalit eit . Deze norm en dwingen een sect or t ot bij voorbeeld de ont wikkeling van schonere scheepsm ot oren. I nnovat ie wordt nog vaak geassocieer d m et alleen t echnische research and developm ent ( R&D) in de m aakindust rie m et het doel bij voorbeeld een nieuw

Pagina 13 van 56


apparaat of product t e ont wikkelen ( WRR, 2008) . Ook de Marit iem e Clust erm onit or ( 2010) richt zich in het hoofdst uk over innovat ie vooral op R&D. Maar innovat ie is veel m eer. Het gaat niet alleen om R&D, m aar bij voorbeeld ook om procesact ivit eit en die nodig zij n voor een succesvolle m arkt int roduct ie. 2 .2

I n n ova t ie syst e m e n Voor de analyse van innovat ies in de m arit iem e sect or is in dit KiM- onderzoek gebruik gem aakt van de m odellen van Kuhlm an en Arnold ( 2001) en Hekkert ( 2007) . Beide m odellen zij n eerder gebruikt bij het opst ellen van innovat ieagenda’s waarin m obilit eit aan de orde kom t , zoals de ‘I nnovat ieagenda Energie’ van het m inist erie van Econom ische Zaken ( 2008) en het advies ‘Sam en slim m er in ket ens’ van de Adviesraad voor het Wet enschaps- en Technologiebeleid ( AWT, 2004) . Het m odel van Kuhlm an en Arnold ( 2001) beschrij ft de st ruct uur van het innovat iesyst eem aan de hand van de act oren die deel uit m aken van het syst eem . Het m odel m aakt daarbij onderscheid t ussen een aant al com ponent en: de vragers ( verladers, uit voerders, t r ansport dienst en) , de m aakindust rie, het onderwij s en het kennissyst eem ( scholen en universit eit en) , de int erm ediairen t ussen het indust rieen kennissyst eem ( onderzoeksinst ellingen) , de infrast ruct uur ( onder andere banken, st andaarden en norm en, int ellect ueel eigendom ) en het polit ieke syst eem . I n figuur 2.1 st aat een ver eenvoudigde versie van het m odel.

Figuur 2 .1 Vereenvoudigde versie van het m odel van Kuhlm an en Arnold voor de st ruct uur van het innovat iesyst eem .

Hekkert heeft een innovat iem odel ont wikkeld dat specifiek gericht is op duurzam e innovat ies en dat beschrij ft hoe het innovat iesyst eem funct ioneert aan de hand van zeven cruciale funct ies: 1. Experim ent eren door ondernem ers. De rol van ondernem ers is het vert alen van nieuwe kennis, net werken en m arkt en in concret e act ies. 2. Kennisont wikkeling. Zonder nieuwe kennis geen nieuwe dienst of een nieuw product . 3. Kennisverspreiding in net werken. De kenm erkende st ruct uur van een innovat iesyst eem is een net werk, waarbinnen nieuwe kennis gedeeld kan worden. 4. Richt ing geven aan het zoekproces. Het duidelij k m aken van wensen, verwacht ingen en behoeft en van de act oren in het innovat iesyst eem .

Pagina 14 van 56


5.

6. 7.

Creëren van m arkt en. Als innovat ies nog niet kunnen concurreren m et best aande pr oduct en of dienst en kan het creëren van ( niche) m arkt en een opening bieden. Mobiliseren van m iddelen. Zonder financiële en personele m iddelen kom t een innovat ie niet van de grond. Legit im at ie en t egenspel bieden aan weerst and. I nnovat ies kunnen bij gevest igde part ij en m et grot e belangen weerst and oproepen. Met overt uigingskracht en lobbyen kan deze weerst and worden overwonnen.

Het m odel st elt dat een innovat iesyst eem goed funct ioneert wanneer voldoende aandacht best aat voor elk van de zeven funct ies. Als er problem en ont st aan bij het funct ioneren van het innovat iesyst eem , is de oorzaak vaak de st ruct uur van het innovat iesyst eem . Het kan zij n dat aan het innovat iesyst eem niet de j uist e part ij en m eewerken, de capacit eit en van de part ij en onvoldoende zij n of dat de prikkels voor verandering onvoldoende aanwezig zij n.

Figuur 2 .2 Het m odel van Hekkert m et de zeven sleut elfunct ies van het innovat iesyst eem .

Het innovat iem odel van Hekkert is prim air ont wikkeld voor analyses van t echnische innovat ies op het gebied v an duurzaam heid die één product of pr oces bet r effen. I n dit KiM- rapport worden innovat ies in een hele sect or onderzocht . Dit hogere abst ract ieniveau m aakt een kwant it at ieve analyse m oeilij k. Daarom is de analyse kwalit at ief van aard en kunnen alleen algem ene uit spraken gedaan worden, die niet alt ij d recht doen aan het innovat ieve verm ogen van specifieke onderdelen. I m m ers, som m ige deelsect oren zij n innovat iever dan andere. Zo zij n in het algem een in de m arit iem e sect or de deelsect oren in de m aakindust rie innovat iever dan deelsect oren die bet rekking hebben op t ransport ( Webers c.s., 2010) .

2 .3

I n n ova t ie in e con om isch sle ch t e r e t ij de n Econom isch slecht ere t ij den kunnen zowel posit ieve als negat ieve effect en op innovat ie hebben. Posit ieve effect en kunnen opt reden, doordat een crisis een ( ext ra) aanleiding kan zij n om bij voorbeeld dienst en efficiënt er t e m aken of product en goedkoper t e pr oduceren. Crises dwingen m ogelij k ook t ot bet er e sam enwerking, wat in het algem een gezien wordt als een kans t ot breder e kennisuit wisseling, een belangrij ke funct ie in het innovat ieproces.

Pagina 15 van 56


Bedrij ven die onder norm ale om st andigheden invest eren in innovat ies, hebben in crisist ij d een ext ra voorspr ong op bedrij ven die dat niet doen. De crisis kan daarom een ‘opschonend effect ’ hebben: zwakke of niet - innovat ieve bedrij ven redden het niet m et als gevolg dat een sect or als geheel st erker uit de crisis kom t . I n het ext rem e gev al zij n er t e weinig st erke bedrij ven wat kan leiden t ot het wegsaneren van een hele sect or. Ext ra invest eringen in innovat ies bieden niet alleen kansen om uit de crisis t e kom en, m aar ook om na de crisis een goede concurrent ieposit ie t e hebben ( OECD, 2010) . Negat ieve effect en kunnen ont st aan door een grot er e t erughoudendheid. Dat speelt zowel bij het aangaan van financiële risico’s door de innoverende bedrij ven zelf, als bij banken die geld aan deze bedrij ven lenen. I nnovat ies kom en in t oenem ende m at e t ot st and in int ernat ionaal verband. Crises zorgen doorgaans voor st erkere nat ionale aandacht ( prot ect ionism e) m et gevaar van subopt im ale oplossingen. I nnovat ies hebben vaak effect en op de lange t erm ij n. I n t ij den van crisis is de verleiding groot om alleen op kort e t erm ij n t e denken om zo snel m ogelij k de crisis t e best rij den. Dan ont st aat het risico dat de st im ulering op lange t erm ij n gevaar loopt ( OECD, 2010) .

Pagina 16 van 56


3

Algem ene beschrij ving van het m arit iem e innovat iesyst eem

•

• • •

3 .1

De m arit iem e sect or best aat uit een relat ief klein aant al grot e ondernem ingen en een gr oot aant al kleinere bedrij ven. Dit heeft t ot gevolg dat de bewust wording van nut en m ogelij kheden van innovat ie langzaam t ot de hele sect or doordringt . De innovat iegraad in het t ransport deel van de m arit iem e sect or is laag. Eén van de belangrij kst e innovat iet hem a’s in de m arit iem e sect or is het m ilieu. I enM en EL&I hebben verschillende uit gangspunt en voor innovat ie: bij I enM speelt het m aat schappelij k probleem van het m ilieu een grot e rol.

D e st r u ct u ur va n h e t in n ova t ie syst e e m voor ze e va a r t , ze e h a ve n s e n bin n e n va a r t De st ruct uur van het innovat iesyst eem voor duurzam e innovat ies volgens Kuhlm an en Arnold ( 2001) best aat voor de zeevaart , binnenvaart en zeehavens uit de volgende par t ij en: De m aakindust rie De com ponent indust rie best aat bij de binnenvaart en zeevaart vooral uit scheepsbouw ers, m akers van scheepsonderdelen, t oeleveranciers en de oliem aat schappij en voor de levering van brandst of. Bij de havens is de indust rie vert egenwoordigd door aannem ers voor de aanleg van haveninfrast ruct uur ( kades en t erm inals) , bouwers van kranen et c. De indust rie is cruciaal voor de m ilieuprest at ies van de zee- en binnenvaart om dat zij in st aat is t ot de product ie van zuinigere en schonere m ot oren, efficiënt ere scheepsrom pen et c. Zij zal dit echt er pas doen als er voldoende vraag naar schonere t echnologie is. Schonere schepen zorgen ook voor m inder belast ing in de havens. De havens kunnen hun m ilieuprest at ies daarnaast verbet eren door bij voorbeeld verbet ering van afvalafgift e en - inzam eling en het beschikbaar m aken van walst room . De vraagzij de De vraagkant best aat uit de gebruikers van innovat ie: bij de binnenvaart en zeevaart zij n dit verladers, vervoerders en scheepseigenaren en bem anning. Bij de zeehavens zij n dit havenbedrij ven en bedrij ven die behoeft e hebben aan overslagcapacit eit . De ont wikkeling van schonere t echnologie kom t pas t ot st and als er door de gebruikers er van naar wordt gevraagd. Scheepseigenaren, vervoerders et c. blij ken hier niet uit zich zelf naar t e vragen, voornam elij k om dat ze daar als individuele ondernem er geen voordeel bij hebben: het levert hun geen concurrent ievoordeel op. Daarom legt de overheid deze vraag aan hen op vanuit haar m aat schappelij ke verant woordelij kheid burgers een schoon m ilieu t e bieden. Onderwij s en publiekt oegankelij k onder zoek Als we naar de com ponent onderwij s kij ken, zien we dat de opleidingen zich vooral op m bo- en ( in m indere m at e) hboniveau bevinden. Op de Filippij nen is een

Pagina 17 van 56


opleiding gest art om de vaardigheden van het st eeds grot er wor dende aandeel buit enlands zeevarend per soneel t e verhogen. Universit air onderwij s en onderzoek op het gebied v an de t echnische kant van het m arit iem e clust er vindt plaat s op de t echnische universit eit en ( onder m eer TU Delft ) . Op m eer econom isch en best uurskundig gebied voor de zeehavens vindt universit air onderwij s en onderzoek plaat s bij de Erasm us Universit eit Rot t erdam ( EUR) , en voor logist iek onder ander e aan m eerder e t echnische universit eit en. I nt erm ediair e organisat ies Het m arit iem e clust er bevat een groot aant al int erm ediaire organisat ies t ussen kennisinst ellingen en indust rie. Deze variëren van int ernat ionaal st erke onderzoeksinst it ut en en allerlei sam enwerkingsverbanden t ot br ancheorganisat ies. De scope van onderzoekinst ellingen als TNO is breed m et m ilieu, logist ieke ket en, m at erialen en veiligheid als t hem a’s. De scope van het Marit im e Research I nst it ut e Net herlands ( MARI N) ligt vooral bij t echniek en scheepsbouw. Een voorbeeld van een sam enwerkingsverband t ussen kennisinst ellingen en bedrij ven is het Marit iem Kenniscent rum ( MKC) , waarin naast TNO, TU Delft , MARI N en de Koninklij ke Marine ook enkele leidende bedrij ven ( leader firm s) uit de m arit iem e m aakindust rie vert egenwoordigd zij n. Andere m arit iem e sam enwerkingsverbanden m et vert egenwoordigers van kennisinst ellingen, brancheorganisat ies, sect orpart ij en en overheid zij n Nederland Marit iem Land en het Marit iem I nnovat ie Forum . Het doel van het Marit iem I nnovat ie Forum is om in het kader van Nederland Marit iem Land innovat ies in het m arit iem e clust er t e bevorderen. Op havengebied is er onder andere de Nat ionale Havenraad en de Havenalliant ie. Daarnaast zij n er organisat ies die zorgen voor de uit voering van subsidieregelingen, waarvan Agent schap NL ( voorheen Sent erNovem ) een belangrij ke is voor m et nam e innovat ieregelingen die de zeevaart en de binnenvaart bet reffen. Agent schap NL werkt specifiek voor innovat ies in de binnenvaart sam en m et het Expert ise- en I nnovat ieCent rum Binnenvaart ( EI CB) . Tot slot is er een groot aant al brancheorganisat ies zoals Delt alinqs voor bedrij ven in de Rot t er dam se haven, Koninklij ke Schut t evaer voor de binnenvaart en de Koninklij ke Vereniging van Nederlandse Reders ( KVNR) voor de zeevaart . I nt erm ediaire organisat ies zij n gericht op m eer onderwerpen dan alleen op een bet er e m ilieuprest at ie. Niet t em in ervaren zij dit wel als een van hun belangrij kst e aandacht sgebieden. I nfrast ruct uur voor innovat ie Onder de infrast ruct uur van een innovat iesyst eem vallen bij voorbeeld banken, st andaarden en norm en, m aar ook de heersende opvat t ing over innovat ie. Een belangrij k onderdeel van de infrast ruct uur om innovat ies m ogelij k t e m aken zij n de banken. Zij kunnen de benodigde financiële m iddelen t er beschikking st ellen. Vanwege het int ernat ionale karakt er van de m arit iem e sect or én het belang om vanuit concurrent ieoverwegingen op wereldniveau een gelij k speelveld t e realiseren zij n int ernat ionale norm en en st andaarden van groot belang. Die worden m eest al via de com ponent ’het polit ieke syst eem ’ opgelegd.

Pagina 18 van 56


Het polit ieke syst eem Het polit ieke syst eem best aat in deze cont ext m et nam e uit de Nederlandse rij ksoverheid en int ernat ionale verbanden. De rij ksoverheid heeft in diverse beleidsbrieven aangegeven innovat ies t e willen st im uleren. Zij doet dit onder andere door het st ellen van norm en die m et nam e t ot t echnologische innovat ies m oet en leiden. Gezien het int ernat ionale karakt er van de m arit iem e sect or zij n organisat ies als de I nt ernat ional Marit im e Organizat ion ( I MO) , European Seaport s Organizat ion ( ESPO) en de Cent rale Com m issie voor de Rij nvaart ( CCR) bepalend voor het m arit iem e beleid. 3 .2

Ke n m e r k e n va n h e t m a r it ie m e in n ova t ie syst e e m Na bovenst aande beschrij ving van de verschillende com ponent en in het innovat iesyst eem , beschrij ven we in deze paragraaf een aant al karakt erist ieken van het innovat iesyst eem . Het gaat hierbij om de verhouding t ussen grot e en kleine bedrij ven, t echnische innovat ies, grot e invest eringen en cult uur en im ago. Enkele grot e ( buit enlandse) en veel kleine bedrij ven De drie onderzocht e deelsect oren best aan uit een relat ief klein aant al grot e ondernem ingen ( in de zeevaart en bij de zeehavens vooral int ernat ionale bedrij ven) en een groot aant al kleinere bedrij ven. De Nederlandse zeevaart sect or t elde in 2008 650 r eders, waarvan 250 m et m eer dan t wee wer knem ers en acht leader firm s ( Weber s 2010) . Het m erendeel van de leader firm s in de zeevaar t heeft het hoofdkant oor nog in Nederland, m aar alle hebben ze ook buit enlandse vest igingen. Deze st erke int ernat ionale oriënt at ie van de zeevaart sect or heeft onder m eer t ot gevolg dat het m erendeel van het personeel uit het buit enland kom t . Van de Nederlandse koopv aardij vloot is 95% aangeslot en bij de Koninklij ke Vereniging van Neder landse Reder s ( KVNR) . Het aant al binnenvaart bedrij ven bedroeg in 2008 3600, waarvan 90% t ussen de één en vij f werknem ers heeft . De sect or t elt zeven leader firm s. De Nederlandse binnenvaart vloot is de groot st e en m odernst e van West - Europa en best aat vrij wel geheel uit Nederlandse bedrij ven. De binnenvaart is veel m inder goed georganiseer d dan de zeevaart sect or: er zij n 10 brancheorganisat ies waarbij 35% van de schippers is aangeslot en. De zeehavensect or ( kadegebonden act ivit eit en, werkzaam heden door cargadoors, expedit eurs, loodswezen en havenbeheer) t elde in 2008 2000 bedrij ven, waarvan 1500 m et m axim aal t ien m edewerkers. Er zij n 7 leader firm s, waaronder enkele zeer grot e buit enlandse t erm inaloperat ors en de havenbedrij ven van Rot t erdam en Am st erdam . De zeehavenbeheer ders zij n georganiseerd in grem ia als de Nat ionale Havenraad en de Havenalliant ie. Net als in de zeevaart kom en ook in de zeehavens de leader firm s st eeds vaker in buit enlands handen. Bovendien ont st aan door horizont ale int egrat ie ( fusie van reders) en vert icale int egrat ie ( reders worden bij voorbeeld eigenaar van t erm inals, waardoor ze een grot er deel van de logist ieke ket en kunnen beïnvloeden) enkele zeer grot e – vooral buit enlandse – spelers die de beslissingsm acht van de havens doen verm inderen. Deze cij fers over de verhouding t ussen grot e en kleine bedrij ven en de organisat iegraad zij n voor het innovat iesyst eem een belangrij k gegeven, om dat vooral grot e bedrij ven ( leader firm s) zich bewust zij n van het belang van innovat ie

Pagina 19 van 56


( PRC 2010) . Uit int erviews blij kt ook dat ze beschikken over m ogelij kheden om innovat ies t e realiseren die daarna als proven t echnology door de kleinere bedr ij ven kunnen worden overgenom en. Het grot e aant al kleine bedrij ven heeft t ot gevolg dat de bewust w ording van nut en m ogelij kheden van innovat ie m aar langzaam t ot de hele sect or doordringt . Dat speelt vooral in de binnenvaart vanwege haar behoudende karakt er, m aar ook in de zeevaart . Ook dat werd in de int erviews bevest igd. Vooral t echnische innovat ies De m eest e innovat ies in de m arit iem e sect or worden gerealiseerd door de m aakindust rie en t oeleveringsbedrij ven en zij n daarm ee vooral t echnologische innovat ies ( Weber s 2010) . Daarent egen lopen in de havens de m aakindust rie en de bouwsect or j uist acht er op de sect oren zakelij ke dienst verlening, handel en t ransport en logist iek ( I NSCOPE 2009) . Technologische innovat ies waren vooral gericht op het vergrot en van de efficiency in de bedr ij fsvoering en de veiligheid, m aar zij n inm iddels ook gericht op het realiseren van m ilieudoelst ellingen. Mogelij k ligt een deel van de verklaring voor vooral t echnische innovat ies in de aard van de zee- en binnenvaart opleidingen in de m arit iem e sect or. Deze zij n vooral naut isch t echnisch van aard en m inder gericht op logist iek en bedrij fseconom ie. Kapit aalint ensief De aanschaf van nieuwe schepen in de binnenvaart en zeevaart of van bij voorbeeld nieuwe kranen in de havens m aken de m arit iem e sect or t ot een kapit aalint ensieve sect or. De lange t echnische levensduur van bij voorbeeld schepen gecom bineerd m et de grot e kapit aalint ensit eit en het beperkt e invest eringsver m ogen hebben een rem m end effect op het im plem ent eren van t echnische innovat ies. Daarent egen kunnen innovat ies t ussent ij ds gerealiseerd worden bij bij voorbeeld groot onderhoud en kunnen innovat ies leiden t ot een versnelde sloop als niet om t echnische m aar om econom ische redenen het de m oeit e loont nieuwe schepen of scheepsonderdelen aan t e schaffen. Over de gehele linie geldt echt er dat in de m arit iem e sect or m inder ruim t e is voor t rial and error. Cult uur Een aant al cult urele kenm erken van de sect or is van invloed op de rol van innovat ie: De binnenvaart sect or is nauwelij ks georganiseerd - slecht s 35% is georganiseerd en dan nog in t ien verschillende brancheorganisat ies - en best aat voor m eer dan 90% uit kleine fam iliebedrij ven, die niet neigen t ot sam enwerking zoals ook recent is geconst at eer d door binnenvaart am bassadeur Verberk ( Verberk 2010) . Daarnaast heerst in de binnenvaart een behoudende cult uur die onder ander e heeft geleid t ot deze lage organisat iegraad. I n com binat ie m et lage winst m arges heeft dit t ot gevolg dat een goede voedingsbodem ont breekt om innovat ies in de binnenvaart een kans t e geven.

Pagina 20 van 56


3 .3

H u idig in n ova t ie be le id Om t e wet en hoe t ot op heden t egen innovat ie in de m arit iem e sect or is aangekeken, is het goed om onderscheid t e m aken t ussen de sect or en de overheid. Am bit ies van de sect or De am bit ies en doelst ellingen van de m arit iem e sect or kom en t ot uit ing in de recent op hoofdlij nen gepresent eerde innovat ieagenda van de m arit iem e sect or ( Nederland: de m arit iem e wereldt op, decem ber 2010) . Dit is een vervolg op het Marit iem e I nnovat ie Program m a ( MI P) . Het MI P is vooral gericht op de m aakindust rie, de wat erbouw en de offshore. De nieuwe m arit iem e innovat ieagenda krij gt een breder e scope; dat wil zeggen inclusief zeevaart , binnenvaart en de zeehavens. Hierm ee wordt een st ap voorwaart s gezet naar een m eer int egrale benadering van de m arit iem e sect or. Hoewel deze agenda nog concreet m oet worden uit gewerkt , is duidelij k dat de sect or inzet op: • de Europese kopposit ie uit bouwen die Nederland heeft als handels- en t ransport land; • de bij drage aan de Nederlandse econom ie verst erken m et een kracht ige indust rie en dienst verlening; • de im pact van m arit iem e act ivit eit en op het m ilieu op een verant woordelij ke m anier verm inderen; • het hoge veiligheidsniveau handhaven en de m aat schappelij ke veiligheid vergrot en; • in de cont inuït eit van energie- en grondst offenlevering voorzien en de t ransit ies naar alt ernat ieve energiebronnen offshore realiseren. Hierm ee heeft de agenda een brede scope: onderwij s en onderzoek, R&D, product en procesinnovat ies, nieuwe m arkt en et cet era. Specifiek op m ilieugebied hebben deelsect oren hun am bit ies al aangegeven. Zo am bieert de zeevaart in 2050 het em issieloze zeeschip, een groei van de zeevaart die vanaf 2020 CO2 - neut raal is en in 2050 een CO2 - reduct ie van 50% t en opzicht e van 2020. Klim aat init iat ieven zij n ook genom en door de havens van Rot t erdam en Am st erdam . Am bit ies van de overheid De innovat ieam bit ies van I enM zij n t e vinden in de St rat egische Kennis- en I nnovat ieagenda Mobilit eit en Wat er ( Minist erie VenW 2008) . Belangrij ke t hem a’s in deze agenda zij n een efficiënt ere logistieke ket en en aandacht voor een schonere m arit iem e sect or. De agenda gaat vooral in op de rol van de rij ksoverheid als subsidiegever. De subsidieregelingen uit de diverse m arit iem e beleidsnot a’s zij n hierm ee in lij n. Alhoewel ook EL&I m arit iem e innovat ies st im uleert m et subsidieregelingen benaderen I enM en EL&I innovat ie vanuit een verschillend perspect ief ( fig 3.1) . Een goede econom ische posit ie van Nederland en van de m arit iem e sect or als deel daarvan is het belangrij kst e st reven vanuit EL&I . Voor I enM is innovat ie in de t ransport sect oren enerzij ds gedr even door het krij gen van concurrent ievoordeel, anderzij ds door m aat schappelij ke uit dagingen als een goede bereikbaarheid, verbet ering van de leefom geving en verhoging van de veiligheid. I enM heeft door deze m aat schappelij ke doelen m eer direct e verant w oordelij kheid en ook m eer de rol

Pagina 21 van 56


van init iat iefnem er dan EL&I , die de regie en verant woordelij kheid vooral in handen van de sect or kan lat en. Een belangrij ke uit ing van het verschil in benadering t ussen beide depart em ent en is dat I enM zelf m ede richt ing geeft aan ont wikkelingen binnen de sect or via beleidsbrieven. EL&I heeft een m eer onderst eunende rol voor innovat ie- init iat ieven vanuit de sect or. De verant woordelij kheid van I enM behelst daar naast het uit voeren van de afspraken die in int ernat ionaal verband wor den gem aakt , zoals binnen de EU, de OECD en de I MO.

Figuur 3 .1 De verschillende uit gangspunt en van I enM en EL&I op innovat iegebied

Op int ernat ionaal niveau wordt richt ing gegeven aan ont wikkelingen via de Nederlandse inspanningen in bij voorbeeld de I MO voor de zeevaart , de CCR ( Cent rale Com m issie voor de Rij nvaart ) voor de binnenvaart en de EU voor zeehavens. Daarnaast st uurt de Nederlandse overheid via subsidieregelingen in kaderprogram m a’s die specifiek op innovat ie zij n gericht . De I enM- am bit ies op het gebied van zeevaart , zeehavens en binnenvaart kunnen sam engevat worden als het accom m oderen van de ( naar verwacht ing) t oenem ende goederenst rom en onder randvoorwaarden van m ilieu en veiligheid. Om dit t e kunnen doen wil de overheid expliciet innovat ie bevorderen. Deze beleidsam bit ies zij n verwoord in een aant al beleidsbrieven, waaronder de beleidsbrieven ‘Zeehavens als draaischij ven naar duurzaam heid’ ( 2008) , ‘Verant woord varen en een vit ale vloot ’ ( 2008) en ‘Varen voor een vit ale econom ie’ ( 2007) . Naast deze am bit ies kan I enM norm en st ellen voor de uit st oot van st offen als NOx , SO2 , CO2 en fij n st of. Gezien het int ernat ionale karakt er van de m arit iem e sect or worden deze norm en m eest al in Europees of m ondiaal ( I MO) verband afgespr oken. Deze norm en kunnen m et nam e gerealiseerd worden door t echnologische innovat ies in de m aakindust rie. Zo heeft het Marine Environm ent Prot ect ion Com m it t ee ( MEPC) v an de I MO afspr aken gem aakt voor een verdere verscherping van de norm en voor het zwavelgehalt e van scheepsbrandst of: wereldwij d van 4,5% nu naar 0,5% in 2020.

Pagina 22 van 56


I n speciale bescherm ingsgebieden, waaronder de Noordzee, geldt een norm van 1,5% nu en 0,1% vanaf 2015. Topsect oren logist iek en w at er I n februari 2011 heeft EL&I een nieuw bedrij venbeleid aangekondigd. Met dit beleid zij n negen t opsect or en benoem d. Dit zij n zich int ernat ionaal uniek onderscheidende sect oren in het bedrij fsleven. Per t opsect or worden de knelpunt en en kansen in kaart gebracht door een t eam waarin het bedrij fsleven, de overheid en de wet enschap vert egenwoordigd zij n. Twee van deze t opsect or en zij n de t opsect or Logist iek ( Van Wij k e.a. 2011) en de t opsect or Wat er ( Van Oord e.a. 2011) . Voor deze sect or en is I enM de eerst verant w oordelij ke. De m arit iem e sect or valt onder beide t opsect oren. 3 .4

D e r ol va n su bsidie ve r st r e k k e r is n ie t de e n ige r ol De wij ze waarop I enM invulling heeft gegeven aan de innovat ieam bit ies in de diverse beleidsnot a’s is vooral door de rol van subsidieverst rekker t e spelen. Dit is gebeurd in de vorm van specifieke zeevaart - , binnenvaart - en zeehavensubsidieregelingen. Er zij n echt er nog andere r ollen die I enM zou kunnen spelen in het innovat iesyst eem . De Raad voor Verkeer en Wat erst aat ( 2005, bij lage B) kom t t ot de volgende m ogelij ke I enM rollen: • Regisseur: Bet ere kennisverspreiding door part ij en bij elkaar t e brengen of voorlicht ing t e geven over innovat ie. Richt ing geven aan het innovat ieproces door sam en m et de sect or en de kennisinst ellingen na t e gaan voor welke problem en de m arit iem e sect or zich gest eld ziet . • Wet - en regelgever: Richt ing geven aan het innovat ieproces door m ilieunorm en op t e st ellen, de kost en van m ilieuvervuiling in rekening t e brengen en wet t elij ke belem m eringen voor innovat ie weg t e nem en. • Subsidiegever: Subsidies verst rekken voor innovat ie en kennisont wikkeling draagt bij aan de beschikbare financiële m iddelen. Onder de rol van financier kunnen ook garant iest ellingen vallen die m arkt int roduct ies m ogelij k m aken. • I nkoper en launching cust om er: Bij dragen aan het creëren van nieuwe m arkt en door als launching cust om er op t e t reden bij de aanschaf van m ilieuvriendelij ker rij ksschepen. • ( I nnovat ief) aanbest eder: Richt ing geven aan het innovat ieproces en m iddelen beschikbaar st ellen. • Publiek- privat e part ner: Experim ent en van ondernem ers st im uleren en nieuwe behoeft en creëren, bij voorbeeld door als publieke part ner in publiekprivat e ondernem ingen infrast ruct uur aan t e leggen.

Hoofdst uk 5 gaat nader op deze rollen in na eerst in hoofdst uk 4 het funct ioneren van m arit iem e syst em en besproken t e hebben.

Pagina 23 van 56


Pagina 24 van 56


4

De innovat iefunct ies in de m arit iem e sect or • • • • • • • •

Bij na alle zeven innovat iefunct ies die w e onderscheiden, zij n in het m arit iem e innovat iesyst eem voor duurzaam heid voor verbet ering vat baar. ‘Experim ent eren door ondernem ers’ kan in de zeevaart en vooral in de binnenvaart st erk worden verbet erd. ‘Kennisont wikkeling’ is op het t errein van onderzoek goed ont wikkeld. ‘Kennisverspr eiding’ kan ondanks diver se pogingen verder worden verbet er d. ‘Richt ing geven aan het zoekproces’ is door de over heid ingevuld m et diverse beleidsbrieven en door de sect or m et de m arit iem e innovat ieagenda, die nog wel concreet m oet worden uit gewerkt . Op het gebied van ‘creëren van nieuwe behoeft en’ is weinig concret e vooruit gang geboekt , doordat nieuwe m arkt en op het gebied van duurzam e product en m oeilij k t ot st and kom en. Het ‘m obiliseren van m iddelen voor innovat ie’ verloopt voor het t ransport gedeelt e verre v an opt im aal. Het ‘succesv ol lobbyen voor schonere t echnieken’ v erloopt m oeizaam .

4 .1

I n le idin g I n dit hoofdst uk kij ken we naar elk van de zeven funct ies afzonderlij k zoals die in het innovat iem odel van Hekkert st aan beschreven. We geven m et behulp van een beknopt e kw alit at ieve beschouwing aan welke funct ies verbet erd kunnen worden.

4 .2

Fu n ct ion e e r t h e t in n ova t ie syst e e m ? We zullen de zeven funct ies van het innovat iesyst eem één voor één doorlopen en beoordelen aan de hand van de int erviews, waar m ogelij k onderst eund door lit erat uur. Funct ie 1 : Ex pe r im e nt e r e n door onde r n e m e r s Deze funct ie kan in de zee- en vooral de binnenvaar t st erk verbet erd worden. De cij fers over de verhouding t ussen het aant al grot e en kleine bedrij ven ( pag. 16) en de organisat iegraad lat en zien dat de zeevaart en binnenvaart een klein aant al leader firm s t elt . Deze leader firm s zij n m eest al grot e ondernem ingen die zich bewust zij n van het belang van innovat ie en hebben hiervoor ook de capacit eit in huis. Uit verschillende int erviews kom t naar voren dat bewust wording van het nut van innovat ies bij het m erendeel van de vele kleine bedrij ven in de zeevaart en binnenvaart langzaam doordringt . Het m aar m at ig ont wikkelde innovat ieverm ogen van m et nam e de binnenvaart sect or is ook geconst at eerd door de Binnenvaart am bassadeur ( Advies Binnenvaart am bassadeur, 2010) . Door de m arginale m arges is voor schippers relat ief m inder geld beschikbaar voor innovat ie, zeker niet voor innovat iem aat regelen die gericht zij n op m aat schappelij ke doelst ellingen zoals verm indering van de m ilieubelast ing. Dergelij ke doelst ellingen zij n wel in het belang van de sam enleving, m aar leveren voor de individuele ondernem er geen voordelen op.

Pagina 25 van 56


Wat de zeehavens bet reft hebben de havens van Rot t erdam en Am st erdam aandacht voor innovat ie ( R&D- agenda Havenbedrij f Rot t erdam , 2007, Havenvisie Am st erdam , 2008) en bet rekken daar ook m ilieuonderwerpen bij . Zo heeft de haven van Am st erdam het Duurzaam heid- én I nnovat iefonds Haven Am st erdam ( DI HA) . I n de laat st e decennia van de vorige eeuw zij n m et nam e in Rot t erdam grot e st appen gezet door t oepassing van I CT in de cont aineroverslag, waardoor deze veel efficiënt er en goedkoper is georganiseerd ( m et het cont ainerbedrij f ECT als voorloper) . Fu n ct ie 2 : Ke n n ison t w ik k e lin g Deze funct ie is op het t err ein van onderzoek wel voldoende ont wikkeld. De m eest e geïnt erviewden geven aan dat de m arit iem e kennisont wikkeling in Nederland naar behoren verloopt m et onderzoeksinst it ut en als TNO, MARI N, universit eit en als TU Delft en de EUR en sam enwerkingsverbanden t ussen kennisinst ellingen en bedr ij fsleven als het MKC. Deze kennisont wikkeling legt st erk de nadruk op de com plexe scheepsbouw voor de zeevaart en binnenvaart . Bij de zeehavens ligt de nadruk van de kennisont wikkeling m eer in de logist ieke hoek. Fu n ct ie 3 : Ke n n isve r spr e idin g Kennisverspr eiding via aansluit ing van kennisinst ellingen en onderwij s m et de sect or kan ondanks diver se pogingen verbet er d worden. Eén van de basisvoorwaarden voor kennisverspreiding is de wisselwerking t ussen kennisinst ellingen en sect or. I n verschillende int erviews kom t naar voren dat deze wisselwerking voor verbet ering vat baar is, zowel t ussen kennisinst ellingen en elk van de drie deelsect oren als t ussen de binnenvaart , zeevaart en zeehavens onderling. Weliswaar is voor TNO en MARI N een overgang ingezet van aanbodgest uurd onderzoek door de inst ellingen naar vraaggest uurd onderzoek door de sect or, een volledige aansluit ing op behoeft en van de sect or is nog niet gerealiseerd. Een voorbeeld van een sam enwerkingsverband t ussen kennisinst ellingen en bedrij ven is het Marit iem Kenniscent rum ( MKC) , waarin naast TNO, TU Delft , MARI N en de Koninklij ke Marine ook enkele leader firm s uit de m arit iem e m aakindust rie vert egenwoordigd zij n. Andere m arit iem e sam enwerkingsverbanden m et vert egenwoordigers van kennisinst ellingen, brancheorganisat ies, sect orpart ij en en overheid zij n Nederland Marit iem Land ( NML) en het Marit iem I nnovat ie Forum ( MI F) . Het doel van het Marit iem I nnovat ie Forum is om in het kader van Nederland Marit iem Land innovat ies in de m arit iem e clust er t e bevorderen. Het grot e aant al kleine bedrij ven in de m arit iem e sect or m aakt in com binat ie m et de lage organisat iegraad in de binnenvaart de verspreiding van kennis last ig. Het niveau van het onder wij s ligt vooral op m bo- niveau en in m indere m at e op hboniveau. Gezien de t oenem ende com plexit eit in het m arit iem e clust er, onder andere door ict - gebr uik, best aat er behoeft e aan een hoger gem iddeld opleidingsniveau. Daarnaast sluit en veel opleidingen slecht aan bij de prakt ij k, onder andere om dat de opleidingen vooral t echnischnaut isch georiënt eer d zij n en m inder aandacht hebben voor bedrij fsvoering ( PRC, 2006) .

Pagina 26 van 56


Met de opricht ing van de Taskforce Arbeidsm arkt Zeevarenden in 2008 zij n voor de zeevaart m aat regelen voorgest eld voor bet er onder wij s en een bet ere arbeidsm arkt . Fu n ct ie 4 : Rich t in g ge ve n a a n h e t zoe k pr oce s Aan deze funct ie is zowel door de over heid als de sect or inhoud gegeven, al zij n er kant t ekeningen t e plaat sen. De m anier waarop overheid en sect or richt ing geven aan het innovat ieproces is beschreven in paragraaf 3.4. Sam enwerkingsverbanden in de m arit iem e sect or zij n er wel, zoals de Nat ionale Havenraad, de Havenalliant ie en het Marit iem Kenniscent rum , m aar sam enwerking zou st erk verbet er d m oet en worden ( Advies Binnenvaart am bassadeur, 2010, Marit iem e Monit or, 2010) . Het gebr ek aan sam enwerking heeft verschillende oorzaken: • som m ige deelsect oren eisen een grot ere rol op; • gebr ek aan goede ervaringen m et geïnst it ut ionaliseerde sam enwerkingsvorm en; • concurrent ie t ussen diverse act oren ( onder ander e brancheorganisat ies onderling, onderwij sinst ellingen, havens onderling, persoonlij ke t egenst ellingen) ; • t e weinig gedeelde visies; • t e weinig onderling vert rouwen, gebrek aan t ransparant ie en waardering. Dit gebrek aan sam enwerking hindert niet alleen de funct ie van ‘Richt ing geven’ ( op basis van een gem eenschappelij ke visie) , m aar werpt ook obst akels op voor de funct ies ‘Experim ent eren door ondernem ers’ ( er is onvoldoende m assa voor innovat ies) , ‘Kennisverspreiding’ en ‘Mobiliseren van m iddelen’. Richt ing geven aan innovat ies door de overheid wordt bem oeilij kt om dat er inm iddels zoveel verschillende ( kleine) subsidieregelingen best aan dat sprake is van een fragm ent arische invulling van het subsidie- inst rum ent ( Marit iem e Monit or, 2010) . Eenduidigheid, m eer flexibilit eit en helderheid in m inder regelingen zij n gewenst voor de sect or ( m eerdere int erviews) . De inst elling van één Marit iem Loket bij Agent schap NL wordt gezien als een goede st ap vooruit . Na de vorm ing van de m inist eries I enM en EL&I ligt het zwaart epunt voor innovat ie m eer bij EL&I . Goede sam enwerking van een vakm inist erie als I enM m et EL&I wordt daardoor nog belangrij ker, m ede gezien de verschillende am bit ies van de m inist eries. Om dat innovat ies vooral gerealiseerd m oet en worden door het bedrij fsleven en de m arit iem e innovat ieagenda een agenda op hoofdlij nen is die nog concreet m oet worden uit gewerkt , is deze funct ie vanuit de sect or nog onvoldoende ingevuld. Fu n ct ie 5 : Cr e ë r e n va n n ie u w e be hoe ft e n Om dat nieuwe m arkt en op het gebied van duurzam e product en m oeilij k t ot st and kom en, laat deze funct ie nog weinig concret e vooruit gang zien. De ont wikkeling van duurzam e product en als schonere en zuinigere m ot oren, schonere brandst of en licht ere m at erialen voor de zeevaart en binnenvaart verloopt m oeizaam . Geïnt erviewden m em oreren duurzam e innovat ies in beide deelsect oren,

Pagina 27 van 56


m aar geven aan dat deze slecht s op kleine schaal t oepassing vinden. Zo is in de binnenvaart gest art m et de ont wikkeling van m ot oren die deels op aardgas of biodiesel kunnen werken, is voor de zeevaart een m ilieuvriendelij ke havensleepboot ont wikkeld en wordt ingezet op het gebruik van walst room als schepen aan de kade liggen ( Policy Research Corporat ion, 2010) . Specifiek voor de binnenvaart geldt dat zonder invest eringen op het gebied van m ilieu deze relat ief schone vervoerswij ze op duurzaam heidscrit eria ingehaald dreigt t e worden door het t ransport per vracht aut o. Duurzam e innovat ies worden bem oeilij kt doordat de huidige brandst of relat ief goedkoop is. Daardoor ont breekt vanuit de sect or zelf de m ot ivat ie om naar een schoner alt ernat ief t e zoeken en m oet de overheid m et duidelij ke m ilieunorm en kom en die dwingen t ot innovat ie. Zeehavens cr eëren nieuwe behoeft en door bij voorbeeld de int roduct ie van walst room en een verschuiving van wegverkeer naar andere vervoerm iddelen bij de Tweede Maasvlakt e, waardoor de binnenvaart een grot er aandeel krij gt in het acht erlandt ransport . Fu n ct ie 6 : M obilise r e n va n m idde le n Deze funct ie is voor het t ransport gedeelt e verre van opt im aal. Onder m iddelen verst aan we zowel financiële m iddelen als m enselij ke inzet . Zoals eerder verm eld beschikt vooral de m aakindust rie over m iddelen voor innovat ie; van de t ranspor t bedrij ven zij n dat alleen de grot ere bedrij ven ( zoals de leader firm s) . Voor verbet ering van de m ilieuprest at ies best aat een verband t ussen de t ransport bedrij ven ( vragende part ij , al dan niet gedwongen om aan norm en t e m oet en voldoen) en de m aakindust rie ( leverende part ij ) . I llust rat ief voor het innovat ief verm ogen van de sect or zij n de R&D- uit gaven. Al is eerder bet oogd dat innovat ie m eer is dan alleen R&D, de R&D- uit gaven zij n t och t e beschouwen als een indicat ie voor het innovat ief verm ogen van een sect or. De t ot ale R&D- uit gaven in de gehele m arit iem e sect or bedroegen in 2009 325 m ilj oen euro ( PRC, Marit iem e m onit or, 2010) , waarvan de leader firm s bij na de helft ( 150 m ilj oen euro) voor hun rekening nam en. Kij ken we naar de R&D- uit gaven van de deelsect or en, dan blij ken de uit gaven in de zeevaart ( 9 m ilj oen euro, bij na 3% van de t ot ale R&D- uit gaven) en in de binnenvaart ( 7 m ilj oen euro, ruim 2% van de t ot ale R&D- uit gaven) beduidend lager t e liggen dan in de zeehavens ( 32 m ilj oen euro, bij na 10% van de t ot ale R&Duit gaven) . Deelsect oren m et veel hogere R&D- uit gaven zij n de m arit iem e t oeleveranciers ( 87 m ilj oen euro, ofwel 27% van de t ot ale R&D- uit gaven) en de offshore ( 75 m ilj oen euro, 23% van de t ot ale R&D- uit gaven) . Bekij ken we het aandeel van de leader firm s in de R&D- uit gaven van de deelsect oren, dan zien we dat de zeehavens hierop ook hoger scoren ( 44% ) dan de zeevaart ( 33% ) en binnenvaart ( 14% ) . Daarnaast worden m iddelen uit de diverse subsidieregelingen ingezet . Voor zover dit nat ionale regelingen bet reft , gaat het vanuit I enM voor de drie onderzocht e deelsect oren om relat ief bescheiden bedragen in de orde van groot t e van enkele m ilj oenen euro’s voor elk van de drie deelsect oren ( zie bij lage 1) . Ter vergelij king: de EL&I - regelingen gericht op de m aakindust rie bet reffen veel grot ere bedragen: voor het Marit iem e I nnovat ieProgram m a ( MI P) 39,5 m ilj oen euro en voor de Subsidieregeling I nnovat ieve Zeescheepsbouw ( SI Z) 76 m ilj oen euro. Uit int erviews

Pagina 28 van 56


blij kt dat de financiële m iddelen uit de subsidieregelingen welkom zij n, m aar niet alt ij d van doorslaggevende bet ekenis in de overwegingen om wel of niet t e innoveren. Een belangrij k knelpunt voor het gehele m arit iem e clust er is het gebrek aan voldoende en hoog opgeleid personeel als hum an capit al voor het t ot st and brengen van innovat ies ( Haven I nnovat ie Nieuws, 2009) . Het t ekort aan t echnisch personeel dat de gehele Nederlandse arbeidsm ar kt kenm erkt , geldt ook voor de m arit iem e sect or ( P.M. geldt het t ek ort ook voor de m aakindust rie?) . Het slecht e im ago van de gehele logist ieke sect or is hier m ede debet aan. Daarnaast sluit en veel opleidingen slecht aan op de prakt ij k, onder ander e om dat de opleidingen vooral t echnischnaut isch georiënt eerd zij n en m inder aandacht hebben voor bedrij fsvoering. Zoals reeds genoem d zouden het gebr ek aan sam enwerking en de gefragm ent eerde m arkt st ruct uur in de binnenvaart oorzaken kunnen zij n van het ont breken van voldoende financiële m iddelen. Fu n ct ie 7 : Le git im a t ie e n t e ge n spe l bie de n a a n w e e r st a n d I n het algem een kan gest eld worden dat het succesvol lobbyen voor schonere t echnieken m oeizaam verloopt . Meest al wordt m et deze funct ie bedoeld dat de gev est igde orde binnen een sect or een innovat ie t egenwerkt , om dat deze zij n posit ie zou kunnen aant ast en. Niet zelden ont st aat bij de overheid weerst and. I n het geval van duurzam e innovat ies m oet deze funct ie anders geïnt erpret eerd worden om dat init iat ieven voor innovat ie, bij voorbeeld via norm st elling, vaak van de overheid zelf kom en en weerst and in de sect or oproepen. Duurzam e innovat ies voldoen aan een m aat schappelij k belang ( kwalit eit van de leefom geving) , m aar leveren voor de individuele ondernem er nauwelij ks voordeel op. De weerst and t egen duurzam e innovat ies wordt ook veroorzaakt doordat de scheepsbrandst of zo goedkoop is. Daardoor is er weinig draagvlak voor het ont wikkelen van ( in het begin) duurdere alt ernat ieven. I nnovat ies worden vaak geïnit ieerd vanuit kleine bedrij fj es. Weerst and t egen innovat ies in het algem een heeft vaak als acht ergrond dat de gevest igde orde zij n ( financiële) belangen in gevaar ziet kom en. Uit de int erviews en uit de R&Duit gaven ( Webers 2010) blij kt dat innovat ies in de zeevaart , binnenvaart en zeehavens vooral van de grot e bedrij ven kom en gezien de beper kt e m iddelen van de kleine bedrij ven. Hierm ee lij kt de t egenst elling t ussen het belang van de gevest igde orde versus de lobby van kleine bedrij fj es om innovat ie t e realiseren, in de m arit iem e sect or m inder relevant t e zij n. Sam envat t end kunnen we const at eren dat een groot aant al funct ies in het m arit iem e innovat iesyst eem verbet er d kan worden en het innovat iesyst eem als geheel niet goed funct ioneert . Dit kan aan de hand van het volgende concret e voorbeeld worden geïllust reerd. Er is specifiek onderzoek verricht naar de int roduct ie van biobrandst offen in de m arit iem e sect or ( Wort m an, 2010) . Op basis van het st ruct uurm odel const at eerde de onderzoeker dat het t ot ale innovat iesyst eem zwak ont wikkeld was: de vraagzij de voor biobrandst offen was het zwakst ont wikkeld, gevolgd door de aanbodzij de en de

Pagina 29 van 56


int erm ediaire act oren. Analyse volgens het m odel van Hekkert result eerde in de conclusie dat alleen de funct ie van kennisverspreiding ( sym posia, congressen) voldoende ont wikkeld is, m aar dat alle andere zes funct ies ( zeer) zwak ont wikkeld zij n. Volgens dit onderzoek funct ioneert het innovat iesyst eem voor de int roduct ie van biobrandst offen in de m arit iem e sect or dus ( nog) niet .

Pagina 30 van 56


5

I nnovat ierollen van I enM in de m arit iem e t ransport sect or

• • •

5 .1

De overheid kan verschillende rollen spelen om innovat ie t e st im uleren: regisseur, wet - en regelgever, inkoper en ‘launching cust om er’, aanbest eder, publiek- priv at e part ner en subsidiegever. De t radit ionele I enM- rollen bij innovat ie zij n die van wet - en regelgever en subsidiegever; I enM zou daarnaast m eer de rol van regisseur op zich kunnen nem en. Vaak is een m ix van rollen nodig om alle innovat iefunct ies voldoende aan bod t e lat en kom en

Rolle n voor de ove r h e id bij in n ova t ie I n hoofdst uk 4 hebben we geconst at eer d dat bij na alle funct ies van het innovat iesyst eem verbet er d kunnen worden. Dit bet ekent niet dat de overheid aut om at isch een rol heeft om deze funct ies t e verbet eren. Een basisvoorwaarde is dat de overheid weet hoe een specifiek innovat iesyst eem in elkaar zit en hoe het funct ioneert . Bij niet goed werkende innovat iefunct ies m oet worden nagegaan wie het best e voor verbet ering kan zorgen. Prim air is de sect or zelf aan zet . Als bet rokkenheid van de overheid nodig is, kan deze ingevuld worden door de innovat iefunct ies t e koppelen aan de rollen zoals die door de Raad voor Verkeer en Wat erst aat zij n geïdent ificeerd ( Raad voor Verkeer en Wat erst aat , 2005, bij lage B) : De wij ze waarop I enM invulling heeft gegeven aan de innovat ieam bit ies in de diverse beleidsnot a’s is vooral door de rol van subsidieverst rekker t e spelen. Dit is gebeurd in de vorm van specifieke zeevaart - , binnenvaart - en zeehavensubsidieregelingen. Als we de innovat iefunct ies koppelen aan de overheidsrollen, zien we dat één rol op m eerder e funct ies in het innovat iesyst eem bet rekking kan hebben. Naast de t radit ionele rollen van subsidiegever en wet - en regelgever is de rol van regisseur op veel funct ies van t oepassing. Dit bet ekent dat het invullen van alleen de rol van subsidiegever onvoldoende is om een innovat iesyst eem goed t e kunnen lat en funct ioneren. We gaan acht ereenvolgens op elke rol in. Regisseur Een licht e vorm van de regisseursrol is de aanst elling van een am bassadeur voor de binnenvaart om advies uit t e brengen over st ruct uurverst erking op de lange t erm ij n in de binnenvaart . De opdracht was niet specifiek gegeven in het kader van innovat ie, m aar gaat onder andere wel in op sam enwerking, scholing en duurzaam heid. Een onderdeel van het advies is dat de binnenvaart zich bet er m oet organiseren en bet er m oet sam enwerken. Dat m oet de sect or zelf doen. Een ander voorbeeld van de regisseursrol is een goede afst em m ing over het t e voeren innovat iebeleid m et andere depart em ent en ( m et nam e EL&I ) . De regisseursrol is van t oepassing op de funct ies Kennisont wikkeling, Kennisverspreiding en Richt ing geven aan het zoekproces.

Pagina 31 van 56


Kennisverspreiding kan verbet er d worden door bij voorbeeld part ij en ( kennisinst ellingen en sect or) bij elkaar t e brengen of voorlicht ing t e geven over het belang van innovat ie ( bij voorbeeld in de binnenvaart ) . De regisseursrol bij de funct ie Richt ing geven kan ingevuld worden door sam en m et kennisinst ellingen en sect or na t e gaan voor welke problem en de m arit iem e sect or zich gest eld ziet en hoe die, elk vanuit zij n eigen verant woordelij kheid, m oet en worden aangepakt . I n de I nnovat ieagenda Energie wordt ook een pleidooi gehouden voor een regisseursfunct ie van de overheid. Om een innovat iesyst eem goed t e lat en funct ioneren worden in dat verband als voorwaarden genoem d: • Een j uist e afst em m ing van ingezet t e beleidsinst rum ent en door verschillende depart em ent en die act or zij n in het innovat iesyst eem . • Het creëren van st abiel overheidsbeleid voor de lange t erm ij n waardoor bedrij ven m eer zekerheid hebben en een grot er risico durven aangaan. Subsidiegever De rol van subsidiegever hoort bij de funct ies Mobiliseren van m iddelen voor innovat ie en Kennisont wikkeling. Op deze rol heeft I enM t ot nu t oe veel nadruk gelegd. Met de inst elling van diverse subsidieregelingen draagt I enM bij aan het funct ioneren van het innovat iesyst eem . Het aant al verschillende overheidsregelingen ( niet alleen van I enM) en de relat ie t ussen de regelingen ( realisat ie van duurzaam heidsdoelst ellingen van I enM kom en deels voort uit schonere m ot oren waarvoor de m aakindust rie afhankelij k is van EL&I subsidieregelingen) doet de sect or pleit en voor m inder regelingen en m eer flexibilit eit . Daarnaast zou de rol van subsidiegever breder opgevat kunnen worden, nam elij k als de rol van financier. Hieronder zouden ook andere m ogelij kheden dan subsidie kunnen vallen, zoals garant iest ellingen die m arkt int roduct ies m ogelij k m aken. Wet - en regelgever De rol van wet - en regelgever is gekoppeld aan de funct ie Richt ing geven, bij voorbeeld in de vorm van het st ellen van m ilieunorm en waar de m arit iem e sect or zich aan m oet houden, of het wegnem en van wet t elij ke belem m eringen. Met nam e het st ellen van norm en zou het vert rekpunt m oet en zij n om t echnologische innovat ies af t e dwingen. Dit is de m eest t radit ionele rol van de overheid. I nkoper en launching cust om er De rol van launching cust om er past bij het creëren van nieuwe m arkt en. De Rij ksvloot ( m et uit zondering van Defensie) best aat uit ongeveer 75 schepen van gem iddeld 18 j aar oud. Bij vervanging en groot onderhoud kan de overheid om innovat ieve concept en vragen en op die m anier de sect or uit dagen en st im uleren dergelij ke concept en t e ont wikkelen. Aanbest eder Bij het aanbest eden van de aanleg van infrast ruct uur kan I enM voorwaarden st ellen bij het beschikbaar st ellen van de benodigde financiën aan een aannem er. Deze voorwaarden kunnen bij voorbeeld bet r ekking hebben op het gebr uik van m ilieuvriendelij kere m at erialen of op het gebruik van een bepaald vervoerm iddel

Pagina 32 van 56


( bij de aanleg van Maasvlakt e 2 geldt bij voorbeeld dat 45% van het acht erlandt ransport via de binnenvaart m oet gaan verlopen) De rol van aanbest eder past bij de funct ies Richt ing geven en Mobiliseren van m iddelen. Publiek- privat e part ner I n deze rol zorgt de over heid sam en m et het bedr ij fsleven voor de oplossing van een probleem . Dit is t ot nu t oe vooral t oegepast op het gebied van aanleg en onderhoud v an infrast ruct uur. Specifiek voor de m arit iem e sect or gaat het hier bij voorbeeld om verbet ering van acht erlandverbindingen. Deze rol past het best bij de funct ies Experim ent eren door onder nem ers en Creëren van m arkt en. Als we kij ken welke rollen de overheid t oebedacht zij n in de m arit iem e innovat ieagenda ( Nederland: de m arit iem e wereldt op, 2010) dan wordt bovenst aande conclusie bevest igd: naast de rol van wet - en regelgever en subsidiegever zou de overheid m eer als regisseur m oet en opt reden ( zie bij lage C) . Ook in de int erviews wordt nadrukkelij k verwezen naar de overheid als regisseur, vooral om dat de overheid als m eest onafhankelij ke part ij andere part ij en bij elkaar kan brengen. 5 .2

M ix va n I e n M - r olle n Uit bovenst aande koppeling blij kt dat het funct ioneren van een innovat iesyst eem gebaat is bij een overheid die zich van m eerder e rollen bedient . Zo kan de overheid de rol van regisseur en van wet - en regelgever bij het richt ing geven aan het innovat ieproces of bij de bevordering van kennisont wikkeling en kennisverspreiding heel goed com bineren m et die van financier. I n dat geval kan de overheid ervoor kiezen alleen m iddelen t er beschikking t e st ellen voor innovat ies die de m ilieubelast ing verm inderen. Leidend voor de keuze van een m ix van rollen m oet zij n dat alle funct ies in het syst eem voldoende aan bod kom en. Als de overheid een innovat iebeleid nast reeft , vergt dat een bredere bet rokkenheid dan alleen het t oekennen van subsidies op basis van obj ect ieve crit eria. Voor innovat iebeleid dient het hele innovat iesyst eem t e worden doorgelicht en t e worden bepaald welke funct ies onvoldoende werken en of de overheid daarin een rol m oet spelen. Wat de noodzaak van een m ix van rollen in elk geval aant oont , is dat de t radit ionele veronderst elling dat innovat ie van overheidszij de alleen t e st im uleren is m et subsidies, m oet worden losgelat en. De rol van subsidiegever is onvoldoende en niet alt ij d adequaat om een innovat iesyst eem goed t e lat en funct ioneren. Bovendien kan deze rol m arkt verst orend werken. Daarom zou deze rol m et de nodige voorzicht igheid gespeeld m oet en worden. Gezien het feit dat innovat ie belegd is bij EL&I en bovendien door bezuinigingen veel subsidies worden verlaagd, nem en andere rollen dan die van subsidiegever in belang t oe. Door het onderbrengen van innovat ie bij EL&I best aat de regisseur srol ook uit int erdepart em ent ale afst em m ing. Zoals in paragraaf 3.3 is aangegeven, wordt het nieuwe bedrij venbeleid vorm gegeven aan de hand van t opsect oren. De t opsect oren die bet rekking hebben op de zeevaart , binnenvaart en zeehavens noem en een aant al businesscases die m oet en worden uit gewerkt . De businesscases ‘Schone Schepen’ en ‘Shore Support from Space’ zij n hier t wee voorbeelden van. I n dit onderzoek zij n innovat ies

Pagina 33 van 56


beschouwd op sect orniveau. Voor concret ere beant w oording van de vraag of de overheid een rol heeft en zo j a welke, is analyse van een innovat iesyst eem op m eer det ailniveau nodig. De t wee genoem de businesscases uit de t opsect oren zouden zich goed lenen voor t oepassing van in dit rapport verkregen inzicht en.

Pagina 34 van 56


6

Algem ene lessen voor de overheid

• •

Er zij n vij f algem ene lessen voor innovat iebeleid, waarvan een deel al door de overheid t er hart e is genom en in de m arit iem e sect or. Die vij f lessen zij n: innovat iesyst em en vragen om opt im aal afgest em d, specifiek beleid; innovat iebeleid m oet langdurig, consist ent en gericht zij n; niet alleen denken, m aar ook doen, ervaringsleren is erg belangrij k; verbind de part ij en in een innovat iesyst eem ; zoek naar nieuwe spelers en oefen druk uit op het best aande syst eem .

Zoals we in hoofdst uk 5 hebben gezien, kan de overheid een breed palet aan rollen kiezen als één of m eerder e funct ies van het innovat iesyst eem niet goed werk en. Los van het al dan niet goed werken van de verschillende funct ies, t rekken Hekkert en Ossebaar d ( 2010) uit diverse analyses van innovat iesyst em en een aant al algem ene lessen voor innovat iebeleid. De t oepassing van deze lessen is een voorwaarde voor alle succesvolle innovat iesyst em en. Op het niveau van individuele innovat iesyst em en kunnen deze algem ene lessen worden aangevuld m et m ogelij ke overheidsint ervent ies die volgen uit de analyse van het specifieke innovat iesyst eem 1 . I n de volgende alinea’s licht en we deze lessen t oe en geven we een aant al handvat t en bij de t oepassing ervan. 1. I nnovat iesyst em en vragen om opt im aal afgest em d, specifiek beleid Volgens Hekkert en Ossebaard is de huidige t endens bij innovat iebeleid om voor alle opkom ende innovat iesyst em en één t ype beleid t e voeren. De effect ivit eit daarvan is lager dan van specifiek beleid, om dat geen innovat iesyst eem het zelfde is. De st ruct uur van de innovat iesyst em en verschilt , net als de m at e waarin de voor succesvolle innovat ie benodigde funct ies werken. Goed innovat iebeleid vraagt daarom om gedegen kennis van het specifieke innovat iesyst eem waarop het beleid gericht is. Het heeft bij voorbeeld geen zin om op alle t erreinen m et subsidies m arkt en t e st im uleren als in een specifiek syst eem de kennisuit wisseling niet goed werkt . I enM heeft in het verleden vaak de nadruk gelegd op een eenzij dige rol als subsidiegever. Daarbinnen heeft I enM voor de m arit iem e sect or overigens wel specifiek beleid ont wikkeld door niet alleen subsidieregelingen op t e st ellen voor zeehavens, zeevaart en binnenvaart , m aar door ook een keuze t e m aken in innovat iet hem a’s m et een accent op duurzaam heid. 2. I nnovat iebeleid m oet langdurig, consist ent en gericht zij n I nnovat iet raj ect en duren lang en zij n m et onzekerheden om gev en. Het kan t ient allen j aren duren voordat een bepaalde t echnologie zover ont wikkeld is dat groot schalige t oepassing van de grond kom t . I n die t ij d is m et vallen en opst aan veel geleerd over wat werkt en wat niet werkt . Mislukkingen horen bij dat leerpad. 1

Hekk ert en Ossebaard ident ificeren acht lessen. Een aant al daarvan hebben wij sam en genom en onder één noem er.

Pagina 35 van 56


Het is van belang dat beleidsm akers ( en de sam enleving) accept eren dat dit zo is en dat een m islukking niet per definit ie gelij k st aat aan ‘verspilde m oeit e’ of ‘zonde van de invest ering’. I nnovat ie st aat of valt daarom m et langdurige bet rok kenheid en vert rouwen van m ensen om een nieuwe ont wikkeling t ot een m aat schappelij k succes t e m aken. St erk fluct uerend overheidsbeleid ( bij voorbeeld regelingen die kom en en gaan) helpt daarbij niet . Dat vergroot de onzekerheid, waardoor bet rokkenen een deel van hun ent housiasm e verliezen om door t e zet t en. Langdurig en consist ent beleid is dus belangrij k, m aar dat bet ekent niet dat de inzet van de overheid niet kan worden aangepast aan voort schrij dend inzicht of veranderende behoeft en. Voor wispelt urig beleid m oet echt er gewaakt worden. Voor zover voor een specifieke innovat ie financiële onderst euning door de over heid een goede opt ie is, dient de onderst euning effect ief en efficiënt t e zij n; de ( overheids) m iddelen zij n im m ers beperkt . Met nam e als innovat iet raj ect en verder in hun ont wikkeling kom en, neem t de behoeft e aan diverse vorm en van financiering t oe. Het lij kt niet effect ief om alle nieuwe ideeën een beet j e t e st im uleren in de hoop dat er m isschien een innovat ie uit ont st aat . Het is bet er om gericht voor bepaalde innovat iet raj ect en t e kiezen. Bij na alle geïnt erviewden hecht en veel waarde aan st abiel overheidsbeleid. Dit kom t doordat het bij een groot deel van de innovat ies in de m arit iem e sect or gaat om kapit aalint ensieve t echnologie, m et grot e financiële risico’s in relat ie t ot de t erugverdienm ogelij kheden. St abiel overheidsbeleid kan t ot gevolg hebben dat ondernem ers m eer zekerheid hebben en m eer risico willen nem en ( Haven I nnovat ie Nieuws, 2009) . I n m eerdere int erviews werd aangegeven dat wij zigingen in dossierverant woordelij kheid t ussen m inist eries onzekerheid m et zich m eebrengen. Blij ft het innovat iebeleid het zelfde en zal het bij volgende verkiezingen weer ergens anders worden ondergebracht en verandert het dan m isschien weer? St abiel en consist ent overheidsbeleid m oet dus langer duren dan een kabinet speriode en relat ief onafhankelij k zij n van verkiezingsuit slagen. Het is m oeilij k aan t e geven of het huidige innovat iebeleid voor de m arit iem e sect or consist ent is. Er is sprake van een groot aant al subsidieregelingen m et elk hun eigen scope en deels m et overlap. Voorkom en m oet worden dat bedrij ven in de sect or door de bom en het bos niet m eer zien. Het is in dat licht posit ief dat Agent schap NL m edio 2010 één loket voor m arit iem e innovat iesubsidies heeft ingest eld. 3. Niet alleen denken, m aar ook doen; ervaringsleren is erg belangrij k Uit de innovat iet heorie blij kt dat verder e verbet ering van een t echnologie plaat svindt als eerst e gebr uikers ervaringen opdoen. De t echnologie wordt ook st eeds goedkoper naarm at e m eer m ensen er gebruik van m aken. De les hiervan is dat het niet effect ief en efficiënt is om alleen m aar op basis van onderzoek t e leren. Dan best aat het gevaar dat innovat ies in het beginst adium blij ven hangen, om dat ze alleen op basis van de prest at ies op dat m om ent worden vergeleken m et best aande t echnologieën die al verder in hun ont wikkeling zij n ( of nagenoeg uit ont wikkeld) . De overheid kan ervaringsleren st im uleren door bij voorbeeld launching cust om er t e zij n zodat het prij sverschil m et best aande t echnologie wordt verkleind.

Pagina 36 van 56


4. Verbind de part ij en in een innovat iesyst eem Hekkert en Ossebaar d gev en aan dat kennisuit wisseling in Nederland niet st erk ont wikkeld is. Dat geldt m et nam e voor de uit wisseling t ussen kennisinst ellingen en ondernem ers. Dit is ook het geval in de m arit iem e sect or. De overheid kan de rol van regisseur st erker oppakken en bij voorbeeld gezam enlij ke consort ia st im uleren, zodat bij kennisont wikkeling de problem en en wensen van ondernem ers vaker het vert rekpunt zij n. 5. Zoek naar nieuwe spelers en oefen druk uit op het best aande syst eem I nnovat iesyst em en funct ioneren goed als innovat oren voldoende weerst and kunnen bieden aan behoudende kracht en vanuit de gevest igde orde. Daarvoor is het nodig dat aanj ager s van een innovat ie in cont act kom en m et de overheid, zodat de overheid ook hun belangen kan m eewegen in de besluit vorm ing. Het is vaak vanzelfsprekend dat vert egenwoordigers van de gevest igde orde bij de overheid aan t afel zit t en. Voor aanj agers is dat m inder vanzelfsprekend, waardoor zij een acht erst and hebben t en opzicht e van de gevest igde part ij en en hun belangen. Enerzij ds kunnen innoverende part ij en zorgen dat ze zicht baarder zij n voor de overheid en anderzij ds kan de overheid hen act iever opzoeken en bet rekken ( rol van regisseur) . Als het belang van nieuwe part ij en kenbaar is en wordt m eegenom en in de besluit vorm ing, is de kans grot er dat er druk ont st aat en dat ook gevest igde part ij en gaan m eebew egen in plaat s van t egenwerken.

Pagina 37 van 56


Pagina 38 van 56


Sum m ary

Lit t le innovat ion occurs in t he m arit im e t ransport sect or. This is due t o t he fact t hat t he sect or’s innovat ion syst em does not funct ion well. This lack of innovat ion m akes it m ore difficult for t he governm ent t o achieve it s environm ent al obj ect ives. The m arit im e sect or it self is responsible for im proving t he innovat ion syst em . I f t he Minist ry of I nfrast ruct ure and t he Environm ent ( I enM) want s t o prom ot e innovat ion wit hin t his sect or, it can choose from a wide range of roles: direct or, legislat or, buyer and launching cust om er, cont ract ing aut horit y, public- privat e part ner and subsidy provider. I enM m ust arrive at an opt im um m ix of roles by t est ing t he effect iveness and efficiency of each role. The assum pt ion t hat governm ent can only prom ot e innovat ion t hrough grant ing subsidies m ust be abandoned. The role of subsidy provider alone is insufficient and oft en unsuit able for allowing an innovat ion syst em t o funct ion well. I enM has various subsidies available for innovat ion in t he m arit im e sect or, alt hough som e of t hem expired in 2010. Following t he expirat ion of t hese subsidies, I enM’s Marit im e Affair’s direct orat e asked t he KiM Net herlands I nst it ut e for Transport Policy Analysis t o research t he role of I enM in m arit im e sect or innovat ion. I nnovat ion is a m eans of achieving policy obj ect ives. The research was lim it ed t o t he following m arit im e sub- sect ors: sea shipping, seaport s and inland wat erway shipping, which are t he t ransport sect ors t hat I enM’s m arit im e policy prim arily focuses on. The research m or eover specifically focused on innovat ions t hat involve im proving environm ent al perform ance. Lim it e d de gr e e of in n ova t ion w it h in t h e m a r it im e t r a n spor t se ct or The t hree researched sub- sect ors consist of a relat ively sm all num ber of large com panies and a large num ber of sm aller com panies and one- m an businesses. The large com panies in part icular are aware t hat innovat ion is im port ant and also have t he pot ent ial t o achieve innovat ions. Owing t o t he large num ber of sm all com panies, however, an awareness of t he need and possibilit ies for innovat ion in t he sect or has been slow t o em erge. This part icularly applies t o inland wat erway shipping, given it s t radit ionally conservat ive charact er, but also applies t o sea shipping. The seaport s, part ly owing t o t heir logist ic funct ion, are m ore innovat ive t han t he sea and inland wat erway shipping sub- sect ors. Manufact uring and supply com panies have achieved t he m ost innovat ion in t he m arit im e sect or, wit h m ost of t his innovat ion involving t echnological innovat ion. The environm ent is one of t he m ost im port ant innovat ion subj ect s in t he m arit im e sect or. I m pr ovem ent s m ade for t he environm ent are prim arily achieved by m eans of t echnological innovat ions. I m pr ove m e n t s possible w it h in t h e in n ova t ion syst e m The Hekkert innovat ion syst em t heory ( 2007) was used in t his research. A m ain point of t his t heory holds t hat innovat ion can only occur if t he following seven funct ions are adequat ely m et : experim ent s by ent repreneur s, knowledge developm ent , knowledge sharing, giving direct ion t o t he innovat ion process, creat ing m arket s, m aking resources available, and resist ance t o opposit ion and lobbying.

Pagina 39 van 56


Alm ost all seven funct ions can be im proved in t he m arit im e sect or. • The ‘experim ent s by ent repreneurs’ funct ion can be great ly im proved in t he inland wat erway shipping sub- sect or. For t he seaport s sub- sect or, t he port s of Rot t erdam and Am st erdam are engaged in innovat ion. • The ‘knowledge developm ent ’ funct ion is sufficient ly developed in t erm s of research. • The ‘knowledge sharing’ funct ion does not funct ion well, owing t o t he unsat isfact ory sharing of knowledge bet ween knowledge inst it ut es and t he sect or. Moreover, t here is a need for higher educat ion levels and im proved connect ions bet ween educat ion and pract ice. • The ‘giving direct ion t o t he innovat ion process’ is fulfilled by bot h t he sect or and t he governm ent . The sect or has out lined t he m ain t hem es of an innovat ion program m e, but t his m ust be worked out in m ore det ail. The governm ent has a num ber of available subsidies; however, t here are t oo m any m inor regulat ions. The sect or w ould welcom e fewer regulat ions and great er uniform it y, flexibilit y and clarit y. • The ‘creat ing m arket s’ funct ion is proceeding arduously, as it is difficult t o creat e new m arket s in t he area of sust ainable product s. Moreover, t he advant ages in t his are not always apparent t o t he individual ent repreneur. • The ‘m aking resources av ailable’ funct ion is far from opt im al. The sect or m akes few financial resources available for innovat ion. There is also a short age of sufficient ly educat ed personnel. • The ‘resist ance t o opposit ion and lobbying’ funct ion is not well developed. The successful lobbying for cleaner t echnologies proceeds laboriously. I e n M ca n pla y m u lt iple r ole s The m arit im e sect or it self is prim arily responsible for a well funct ioning innovat ion syst em . I f I enM involvem ent is desired in order t o achieve policy obj ect ives, I enM can choose from a wide range of roles: direct or, legislat or, subsidy provider, buyer and launching cust om er, cont ract ing aut horit y, and public- privat e part ner. For each role we indicat e which funct ion can be im proved and how t his can be achieved. • Direct or: I m proved knowledge sharing achieved by unit ing t he various part ies or providing inform at ion about innovat ion. Give direct ion t o t he innovat ion process by bringing t oget her t he sect or and knowledge inst it ut es in order t o det erm ine which problem s t he m arit im e sect or m ust address. • Legislat or: Give direct ion t o t he innovat ion process by est ablishing environm ent al st andards, by let t ing pay t he cost s of environm ent al pollut ion, and by rem oving legislat ive obst acles t o innovat ion. • Subsidy provider: Offering subsidies for innovat ion and knowledge developm ent cont ribut es t o t he available financial resources. The role of financier can also include t hat of a guarant or t hat facilit at es m arket int roduct ions. • Buyer and launching cust om er: Cont ribut ing t o t he creat ion of new m arket s by serving as t he launching cust om er in t he purchase of m ore environm ent ally friendly st at e- owned ships. • ( I nnovat ive) cont ract ing aut horit y: Giving direct ion t o t he innovat ion process and m aking resources available.

Pagina 40 van 56


•

Public- privat e part ner: Pr om ot ing experim ent s by ent repr eneur s and creat ing new requirem ent s, for exam ple by const ruct ing infrast ruct ure as t he public part ner in public- privat e part nership proj ect s.

Based on t he coupling of funct ions and governm ent roles as out lined above, it appear s t hat for t he innovat ion syst em t o funct ion well, t he Minist ry can play m ult iple roles. I n pract ice, t his would be m ore t han one role. For I enM, t he challenge is t o arrive at an opt im um m ix of roles. One key conclusion is t hat t he t radit ional assum pt ion t hat governm ent can only prom ot e innovat ion by grant ing subsidies m ust be abandoned. The role of subsidy provider alone is insufficient and oft en unsuit able for allowing an innovat ion syst em t o funct ion well. Moreover, t his role can have a disrupt ive effect on t he m arket . For innovat ion policy, t he ent ire innovat ion syst em m ust be st udied for each innovat ion, wit h det erm inat ions m ade as t o which funct ion operat es insufficient ly and what role t he governm ent can play in t his. This KiM analysis of t he ent ire sect or is t herefore t oo rudim ent ary for t hat purpose, alt hough t he research approach can serve as an exam ple for ot hers.

Pagina 41 van 56


Pagina 42 van 56


Lit erat uur

ABN- AMRO ( 2009) . Neder landse Zeehavens: onderscheid door net werkfocus. Am st erdam : ABN- AMRO. Adviesraad voor het Wet enschaps- en Technologiebeleid ( 2004) . Sam en slim m er in ket ens; com pet ent ies in supply chain m anagem ent als concurrent iefact or voor Neder landse bedrij ven. Den Haag: AWT. Bergek, A., Jacobsson, S., Carlsson, B., Lindm ark, S. & Rickne, A. ( 2008) . Analyzing t he funct ional dynam ics of t echnological innovat ion syst em : A schem e of analysis. Research Policy 27, pp. 407- 419. Berkhout , G. & Duin, P. van der ( 2005) . I nnoveren: schaken op vier borden t egelij k. Product Magazine 2005., 35- 37 Bilt , P., Wirdum , M. van & Laar, E. van der ( 2006) . Ont wikkeling I nnovat ie- im puls binnenvaart 2006. Den Haag: Agent schap NL. Com m issie van Laarhoven ( 2009) . I nnovat ieprogr am m a Logist iek en Supply Chains. Den Haag: Com m issie van Laarhoven. Duin, P. van der & Ort t , R. ( 2007) . Cont ext uele I nnovat ie I . De Principes. Product Magazine 2007, 28- 30 Duin, P. van der & Ort t , R. ( 2007) . Cont ext uele I nnovat ie I I . Enkele voorbeelden. Product Magazine 2007, 24- 26 Havenbedrij f Am st erdam ( 2008) . Slim m e Haven. Havenvisie gem eent e Am st erdam , 2008- 2020. Am st erdam : Havenbedrij f Am st erdam . Havenbedrij f Rot t erdam ( 2007) . R&D- agenda. De innovat iest rat egie van het Havenbedrij f Rot t erdam . Rot t erdam : Havenbedrij f Rot t erdam . Hekkert , M. & Ossebaar d, M. ( 2010) . De innovat iem ot or; het versnellen van baanbrekende innovat ies. Assen: Koninklij ke Van Gorcum . Hekkert , M., Suurs R.A.A., Negro, S.O., Kuhlm an, S. & Sm it s, R.E.H.M. ( 2007) . Funct ions of I nnovat ion Syst em s: a new approach for analysing t echnological change. Technological For ecast ing and Social Change 74, pp. 413- 432. Hoogm a, R ( 2009) . LNG als scheepsbr andst of: ervaringen en per spect ieven uit Noorwegen. Bevindingen van st udiereis 15- 17 j uni 2009. Plat form Duurzam e Mobilit eit . I nnovat ieplat form ( 2006) . De innovat iebevorder ende overheid. Den Haag: I nnovat ieplat form . I NSCOPE ( 2009) . Haven I nnovat ie Nieuws. Rot t erdam : I NSCOPE.

Pagina 43 van 56


I nt ernat ional Transport Forum ( 2010) . Key m essages from t he 2010 Forum Transport and I nnovat ion: unleashing t he pot ent ial. Leipzig: I nt ernat ional Transport Forum . Kolkm an, J. ( 2009) . Binnenvaart en cont ainerlogist iek: leerervaringen uit het buit enland en van andere m odalit eit en voor afhandelingsproblem at iek in de zeehaven. Den Haag: KiM. Kuhlm ann, S. & Arnold, E. ( 2001) . RCN in t he Norwegian Research and I nnovat ion Syst em , Background Report No. 12 in t he Evaluat ion of t he Research Council of Norway, Oslo, 45. Kleij n, M. ( 2006) . Marit iem . Een invent arisat ie van de Neder landse uit gangsposit ie. Den Haag: Agent schap NL. Minist erie van Econom ische Zaken ( 2008) . I nnovat ieagenda Energie. Den Haag: EZ. 2008. Minist erie van Econom ische Zaken, Minist erie van Verkeer en Wat erst aat & Minist erie van Volkshuisvest ing, Ruim t elij ke Ordening en Milieubeheer ( 2009) . Econom ische visie op de langet erm ij nont wikkeling van Mainport Rot t erdam . Den Haag: EZ, VenW en VROM. Minist erie van Verkeer en Wat erst aat ( 2007) . Varen voor een vit ale econom ie. Een veilige en duurzam e binnenvaart . Den Haag: VenW. Minist erie van Verkeer en Wat erst aat ( 2007) . Zeehavens: ankers van de econom ie. Den Haag: VenW. Minist erie van Verkeer en Wat erst aat ( 2008) . Mobilit eit en Wat er . St rat egische Kennis- en I nnovat ieagenda. Den Haag: VenW. Minist erie van Verkeer en Wat erst aat ( 2008) . Zeehavens als draaischij ven naar duurzaam heid : beleidsbrief duurzam e zeehavens. Den Haag: VenW Minist erie van Verkeer en Wat erst aat ( 2008) . Verant woord varen en een vit ale vloot . Beleidsbrief Zeevaar t . Den Haag: VenW. Marit im e I nnovat ion Council ( 2010) . Nederland: de m arit iem e w ereldt op. Ut recht : Marit im e I nnovat ion Council. OECD ( 2010) . Report on t he OECD innovat ion st rat egy; an agenda for policy act ion on innovat ion. Parij s: Organisat ion for Econom ic Co- operat ion and Developm ent . Oord, K. Van, Nij hof, A., Prins, M., Giesen, N. van de ( 2011) . Wat er verdient het . Den Haag: t opt eam Wat er . Policy Resear ch Corporat ion ( 2010) . De Nederlandse Marit iem e Clust er. Monit or 2010. Delft : PRC.

Pagina 44 van 56


Prince, Y.M., Muizer, A.P., Braalsm a, R.M., Eck van der Sluij s, P.A. van, Jong, J.P.J. de, Overweel, M.J. & Valk W.D.M. van der ( 2006) . D e innovat ivit eit van het Neder landse Marit iem e Clust er. Rot t er dam : Nederland Marit iem Land. Raad VenW ( 2005) . I nnoveren, een kwest ie van doen; visie op de verschillende rollen van Verkeer en Wat erst aat . Den Haag: Raad I enM. Raad VenW ( 2010) . Gat eway Holland. Den Haag: Raad I enM. Rot m ans, J. ( 2003) . Transit iem anagem ent : sleut el v oor een duurzam e sam enleving. Assen: Van Gorcum . Suurs, A.A. ( 2009) . Mot ors of sust ainable innovat ion; t owards a t heory of t echnological innovat ion syst em s. Ut recht : Universit eit Ut recht . Taskforce Arbeidsm arkt Zeevarenden ( 2008) . Boeien, Werven, Binden. Rot t er dam : Taskforce Arbeidsm arkt Zeevarenden. Verberk, A. ( 2010) . Advies Binnenvaart adviseur. Minist erie van Verkeer en Wat erst aat , Minist erie van Econom ische Zaken. Den Haag 2010. Weber s, H., Pernot , E., Donink, S. van, Peet ers, Chr. ( 2010) . De Neder landse Marit iem e Clust er. Monit or 2010. Delft 2010 Wiegm ans, B.W. ( 2004) . Review van pot ent ieel succesvolle innovat ies in de binnenvaart . Zeist : CVS- congres, p 451. Wort m an, S. ( 2009) . The forgot t en sect ors: alt ernat ive drivet rain t echnologies and fuels t o dim inish CO2 - em ission in t he Dut ch aviat ion, t he freight road and t he m arit im e sect or in 2020 and 2050. I nt ernship and Mast er Thesis com binat ion onder begeleiding van het Planbureau voor de Leefom geving en de Universit eit Ut recht . Ut recht : PBL en Universit eit Ut recht . WRR ( 2008) . I nnovat ie vernieuwd. Opening in viervoud. Am st erdam Universit y Press: WRR. Wij k , L. van, Hagdorn, L., Verst eij nen, W., Dierikx, M. ( 2011) . Part it uur naar de t op. Den Haag: Topt eam Logist iek.

Pagina 45 van 56


Pagina 46 van 56


Bij lage A

Overzicht subsidieregelingen in de m arit iem e sect or

Figu u r A.1 Overzicht van program m a’s m et raakvlakken in de m arit iem e sect or ( Agent schap NL 2009)

Pagina 47 van 56


Figu u r A.2 Overzicht van

Su bsidie r e ge lin g

innovat iesubsidieregel

Opdr a ch t

D oe lgr oe p

I n n ova t ie t h e m a ’s

ge ve r

ingen in de m arit iem e

SMI :

sect or.

Subsidieregeling

I enM

( m ln Bedrij fsleven

concurrent ieposit ie,

scheepvaar t

duurzaam heid,

Marit iem e

Pe r iode

)

ln

2004 – 2010

ln

2006 – 2012

veiligheid en/ of

I nnovat ie SI B:

Bu dge t

logist iek e efficiënt ie I enM

bedrij fslev en


Subsidieregeling

binnenvaar t

logist iek e efficiënt ie,

( is t ot ale

I nnovat ie

( in goeder en- en

nieuwe m arkt en,

SI B,

Binnenvaart

personenvervoer)

overslagt echnieken,

t ij delij ke

reduct ie van

innovat iere

lucht em issies en

geling

brandst ofgebr uik,

b

scheepst echniek, ict

5,5 m ln)

en inform at iest rom en, onderwij s en secur it y ZI P: Zeehaven

I enM

I nnovat ie

bedrij fslev en

duurzaam heid

ln

2010- 2014

ln

2008 – 2012

5

per j aar

zeehav ens

Program m a MI P: Marit iem e

bedrij fslev en


I nnovat ieProgram

ELI

m aakindust r ie,

duurzaam heid

ma

wat erbouw, offshore

SI Z:

ELI

m aakindust r ie,

Concurrent iev erm o-

Subsidieregeling

werven,

gen, v erbet erde

I nnovat iev e

t oeleveranciers

processen, product en

Zeescheepsbouw

m ln

bepaald

e/ o ont werp

I SCM:

EL&I en

verlader s,

cross chain cont rol

I nnovat ieprogr am

I enM

logist iek en

cent er , serv ice

m a Supply Chain

zakelij ke

logist iek , en de

Managem ent

dienst v erlener s

regierol van

ln

2008- 2012

knooppunt en

Pagina 48 van 56


Bij lage B

Rollen Verkeer en Wat erst aat

I n paragraaf 3.4 st aat een aant al m ogelij ke I enM rollen aangegev en. Deze bij lage is een t oelicht ing op de daar angegeven rollen. De Raad voor Verkeer en Wat erst aat ( I nnoveren, een kwest ie van doen; visie op de verschillende rollen van Verkeer en Wat erst aat , 2005) onderscheidt de volgende pot ent iële rollen voor I enM om innovat ie t e bevorderen: • inkoper; launching cust om er; • • ( innovat ief) aanbest eder; • publiekprivat e part ner; • ( m akelaar) / regisseur; • wet - en regelgever; • subsidiegever. Welke rol op een bepaald m om ent het m eest geëigend is, is volgens de Raad voor Verkeer en Wat erst aat afhankelij k van het t ype vraagst uk dat aan de orde is. Bij t echnische innovat ies kan I enM als inkoper of als launching cust om er opt reden. Voorbeelden daarvan zij n: rot ondes, DRI P’s, t oerit dosering en wat erzuivering. Overheden zij n vaak grot e gebruikers van product en en dienst en en hebben dus een behoorlij ke m arkt m acht . Zeker in m arkt en waar de overheid de enige of één van de weinige vragers is, kan het eisenpakket van de inkoper de innovat iegericht heid van het bedrij fsleven st im uleren. I enM kan ook opt reden als ( innovat ief) aanbest eder , launching cust om er of publiekprivat e part ner. Hierbij gaat het om m eerder e vragers en m eerdere aanbieder s. Het gaat dan bij voorbeeld om de inkoopfunct ie van ict , het wagenpark en facilit air beheer. Daarnaast gaat het om aanleg en beheer v an infrast ruct uur, een kernt aak van I enM. I n beide gevallen kan het eisenpakket onderwerp van onderhandeling zij n. Vanwege de om vang van de opdr acht en zal het depart em ent m et aanbest edingen werken. Met deze aanbest edingen cr eëert het depart em ent ruim t e voor creat ivit eit in de m arkt . Een rol die hierop voort borduurt is die van publiekprivat e part ner: de overheid zorgt gezam enlij k m et het bedrij fsleven voor de aanpak van een probleem . De zogenoem de DBFM- cont ract en ( Design, Build, Finance, Maint ain- cont ract en; vorm en van publiekprivat e sam enwer king) die het depart em ent voor de aanleg en het onderhoud van infrast ruct uur wil aangaan m et het bedrij fsleven, zij n hier voorbeelden van. De rol van ( m akelaar) / regisseur speelt vooral bij com plexe onderwerpen zoals de invoering van de OV- chipkaart . Bij dergelij ke proj ect en is van belang in kaart t e brengen welke spelers bij het vraagst uk bet rokken zij n. Ook is belangrij k om helder t e hebben wat de belangen zij n en welke rol de part ij en kunnen spelen bij oplossingen. Uit eindelij k gaat het erom van alle direct bet rokkenen voldoende com m it m ent t e krij gen voor de oplossingsricht ingen.

Pagina 49 van 56


Ook bij onderwerpen voor de lange t er m ij n kan I enM als regisseur opt reden en vooral ruim t e scheppen voor leren en experim ent eren. Dat bet ekent dat daarv oor ruim t e m oet worden gecr eëerd ( in beleid en in uit voering) , waarbij fout en niet m et een m oet en worden afgest raft . Met de rol die I enM van oudsher heeft , die van wet - en regelgev er, kan de overheid ook vernieuwing afdwingen: m inder st renge of j uist st renger e regelgeving. Dat kan – m et een bij passend t ij dpad voor aanpassingen – het bedrij fsleven uit dagen t ot vernieuwing. Een duidelij k voorbeeld hiervan zij n de Europese nor m st ellingen Euro4 en Euro- 5 voor em issies van m ot oren. Deze norm eringen st ellen een m axim um aan de uit st oot van vervuilende st offen. Dit heeft geleid t ot vernieuwing van de m ot orenreek sen van alle vracht wagenfabrikant en. De rol van subsidiegever is waarschij nlij k de t ot nu t oe m eest gebruikt e in het kader van innovat iebevordering. Als een innovat ie veelbelovend is, wil het bedrij fsleven daarvan zelf de kost en dr agen. Alleen in specifieke gevallen zou het depar t em ent subsidies beschikbaar m oet en st ellen, bij voorbeeld voor experim ent en of dem onst rat ieproj ect en. I m pulsen zij n nodig om experim ent en t e kunnen doen in vast zit t ende st ruct ur en. Zonder die im pulsen verandert niet s, ook niet door herst ruct urer ing van de kennisst rom en. Voor dergelij ke im pulsen is het zinvol specifieke ext ra m iddelen in t e zet t en.

Pagina 50 van 56


Bij lage C

Overheidsrollen in de m arit iem e innovat ieagenda

De m arit iem e innovat ieagenda Nederland: de m arit iem e wereldt op is een innovat ieagenda op hoofdlij nen en m oet nog concr eet worden uit gewerkt . De agenda verm eldt al wel specifiek welke rollen de overheid naar het idee van de sect or zou m oet spelen. Deze rollen kom en overeen m et de funct ies en rollen zoals die in hoofdst uk 5 aan elkaar zij n gekoppeld. De overheid kan volgens de agenda op een aant al m anieren bij dragen aan innovat ies in de m arit iem e sect or. We zet t en ze hieronder op een rij . •

• • • • • • • •

Hulp bij het invullen van randvoorwaarden zoals goede scholing ( funct ie Kennisont wikkeling, rol regisseur) , kennis ont wikkelen en gebruiken ( funct ies Kennisont wikkeling en Kennisdiffusie, rol subsidiegever en regisseur) en sam enwerking ( alle funct ies) . St eun bij innovat ie. Hier wordt vooral financiële st eun bedoeld ( funct ie Mobiliseren van m iddelen, rol financier) . Modernisering van regelgeving ( funct ie Richt ing geven, rol wet - en regelgever) . Opt reden als launching cust om er ( funct ie Mobiliseren van m iddelen, rol launching cust om er) . Aanpassing infrast ruct uur ( funct ies Experim ent eren door ondernem ers en Creëren van m arkt en, rol financier en aanbest eder) . Zorgen voor een st erke m arit iem e kennisbasis ( funct ies Kennisont wikkeling en kennisdiffusie, rol regisseur en subsidiegever) . Aansluit ing onderwij s op behoeft e van de sect or ( funct ie Kennisont wikkeling, rol regisseur) . Kennisdeling via deelnam e aan proj ect en ( funct ie Kennisdiffusie, rol regisseur) . Econom ische diplom at ie en zogehet en Holland branding ( funct ie Richt ing geven, rol wet - en regelgever en regisseur) .

Vanzelfsprekend zij n de funct ies Experim ent eren door ondernem ers en legit im at ie en t egenspel bieden aan weerst and. nauwelij ks vert egenwoordigd om dat de innovat ieagenda een agenda op hoofdlij nen is en deze funct ies hier j uist concreet invulling aan m oet en geven. Wat opvalt is dat de innovat ieagenda de rol van de overheid vooral ziet in de funct ies van Kennisont wikkeling, Kennisdiffusie en Richt ing geven in de rol van subsidiegever/ financier, wet - en regelgever en regisseur.

Pagina 51 van 56


Pagina 52 van 56


Bij lage D

Geïnt erviewde personen

I n t e r vie w

Or ga n isa t ie

On de r w e r p

Theo Roelandt

Minist er ie EL&I , DG

OESO- innovat iest rat egie

Arie van der Zwan Chris Kam pfraat h

Ondernem en en I nnovat ie Minist er ie I enM, DG Lucht vaar t en Mar it iem e Zaken

Pat rick van der Duin

Universit air docent Technologie, St rat egie &

I nnovat ieprogr am m a Zeehavens I nnovat iem odellen en de rol van de overheid

Ondernem erschap, facult eit TBM, TU Delft Bart Kuipers Michiel Nij dam

Universit air docent en Haveneconom ie, Erasm us Universit eit

I nnovat ie in het m ar it iem e clust er en de r ol van de overheid

Rot t erdam Ruud Sm it s Jacco Far la

Hoogleraar en Universit air docent ,

I nnovat iem odellen en de rol van de overheid

I nnovat iew et enschappen, Universit eit van Ut r echt Hans Goedvolk

Minist er ie EL&I , Agent schap NL

Meeuwis van Wirdum

Subsidieregeling / Marit iem I nnovat ie Program m a

Froukj e Kat er Marcel Kleij n Am anda Mack loet Henk Janssens

Dir ect eur Nederland Mar it iem Land

Pet er Mollem an

Havenbedrij f Rot t erdam

Kees Joost en

I nnovat ies m arit iem e sect or en rol overheid I nnovat ies Hav enbedr ij f Rot t erdam en rol overheid a.d.h.v. Hekkert

Arne Hubr echt se

Dir ect eur MARI N

I nnovat ies m ar it iem e sect or en rol overheid a.d.h.v. Hekkert

Mart in Dor sm an

KNVR

I nnovat ies zeevaart en rol

Expert ise- en

I nnovat ies binnenvaar t en rol

Theo Vollaard Mike Blansj aar Khalid Tachi

overheid a.d.h.v. Hekker t I nnovat ieCent r um Binnenvaart

overheid a.d.h.v. Hekker t

( EI CB) Wout er Kr uij t

TNO en Marit iem Kennis Cent r um

I nnovat ies m arit iem e sect or en rol overheid a.d.h.v. Hekkert

Roger Dem kes

Minist er ie I enM, RWS- DVS

I nnovat ies algem een en rol

Wij nand van Sm aalen

Minist er ie EL&I

Rol EL&I in m arit iem e

Havenraad

I nnovat ies in de zeehavens

van de overheid innovat ies Fokko Lieben

en rol overheid Paul Saager

Minist er ie I enM

I nnovat ie in het algem een

Caspar Chorus

TU Delft

Rev iew

Pagina 53 van 56


Marko Hekkert

Universit eit Ut recht

Rev iew

Pat rick van der Duin

Universit air docent

I nnovat iem odellen en de rol

Technologie, St rat egie &

van de overheid

Ondernem erschap, facult eit TBM, TU Delft

Pagina 54 van 56


Pagina 55 van 56


Colofon

Dit is een uit gave van het Minist erie van I nfrast ruct uur en Milieu decem ber 2011 Kennisinst it uut voor Mobilit eit sbeleid ( KiM) KiM- A11- 07 Aut eurs: Maart en Kansen Piet er Wout ers Joost Kolkm an Review: Prof. Dr. M.P. Hekkert ( Universit eit Ut recht ) . De verant woordelij kheid voor de inhoud en de conclusies van deze publicat ie ligt uit eraard volledig bij het KiM. Vorm geving en opm aak: Huisst ij l I enM Opm aak figuren: St udio Guido van der Velden B.V., Rij swij k I SBN: 978- 90- 8902- 094- 9 Kennisinst it uut voor Mobilit eit sbeleid ( KiM) Post bus 20901 2500 EX Den Haag Telefoon Fax

: 070 456 1965 : 070 456 7576

Websit e E- m ail

: www.kim net .nl : info@kim net .nl

Publicat ies van het KiM zij n aan t e vragen bij het KiM ( via kim publicat ies@m invenw.nl) of als PDF t e downloaden van onze websit e www.kim net .nl. U kunt nat uurlij k ook alt ij d cont act opnem en m et één van onze m edewerkers. Delen uit deze publicat ie m ogen worden overgenom en onder verm elding van het KiM als bron.

Pagina 56 van 56

Dit is een uitgave van het

Ministerie van Infrastructuur en Milieu Postbus 20901 | 2500 ex Den Haag www.rijksoverheid.nl/ienm www.kimnet.nl ISBN: 978-90-8902-094-9 December 2011 | KiM-11-A07

De rol van het ministerie van Infrastructuur en Milieu bij innovatie in de maritieme sector. Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid

Recommend Documents