De prins op het witte paard is een loverboy!!!

Themamap Loverboys Provinciaal project loverboyproblematiek

De prins op het witte paard is… een loverboy!!!

CMO Groningen Provinciaal Centrum voor Maatschappelijke Ontwikkeling Groningen Postbus 2266 9704 CG Groningen Tel. 050 – 577 01 01 www.cmogroningen.nl Marjolijne Vinkenborg, adviseur [email protected]

© April 2007

INHOUD 1.

INLEIDING

Pagina 3

2.

LEESWIJZER THEMAMAP

4

3.

ACHTERGRONDINFORMATIE

6

Bijlagen Bijlage 1: Voor docenten - Aanbod CMO Groningen in 2007 - Overzicht organisaties en websites - Literatuur en training voor docenten

13 15 17

Bijlage 2: Voor de lessen - Introductieles - Vervolgactiviteiten - Suggesties rollenspel - Suggesties stellingenspel - Signaleringskaart / contactkaart - Romans (voor leerlingen) - Film en documentaires - Lespakketten - Theaterproducties - Weerbaarheidstraining - Workshop

22 25 27 28 29 30 32 33 34 35 37

Bijlage 3: Materiaal ter inzage en te leen - Rol Informatie Centrum Gezondheid - Beschikbaar materiaal ICG

39 40

Bijlage 4: Hoe te handelen - Voorbeeldprotocol

45

Colofon

46

Themamap loverboys Provinciaal project loverboyproblematiek “De prins op het witte paard is … een loverboy!!!”

2

1.

Inleiding

CMO Groningen heeft in januari 2006 van de provincie Groningen de opdracht gekregen om een project te ontwikkelen rond loverboyproblematiek voor de provincie Groningen, uitgezonderd de gemeente Groningen. Een van de onderdelen van het project is deze themamap. Deze map is tot stand gekomen in samenwerking met de projectleider van “Lekker in je schoolvel” van Welnis preventie (voorheen centrum preventieve GGz), de programmacommissie “Lekker in je schoolvel” van C.S.G. Augustinus College in Groningen, de stedelijke loverboywerkgroep van de GGD en het Informatie Centrum Gezondheid (ICG) De map is gemaakt voor het Voortgezet Onderwijs en is zowel bestemd voor scholen die met loverboyproblematiek te maken hebben, als om preventief het thema te benaderen. Voorkomen is tenslotte nog altijd beter dan genezen. Naast (achtergrond)informatie bevat de map (les)materiaal om het thema bespreekbaar te maken. Voor wie is de map bedoeld De themamap is met name bedoeld voor docenten die nadrukkelijk met problematiek van leerlingen te maken kunnen krijgen; zoals mentoren, de zorgcoördinator, leerlingbegeleiders en vertrouwenspersonen. Daarnaast is de preventie-unit/ het zorgadviesteam een belangrijke doelgroep voor deze themamap. Overigens kunnen docenten maatschappijleer het thema in hun lessen behandelen en dus ook belang hebben bij deze map.


3

2.

Leeswijzer themamap

De themamap is opgebouwd uit een deel met achtergrondinformatie en een aantal bijlagen. De achtergrondinformatie bestaat uit: - Wat kan de school doen met loverboyproblematiek - Achtergrondinformatie over loverboyproblematiek Het onderdeel “wat kan de school doen met loverboyproblematiek” geeft suggesties over wat de school op het gebied van informatie en voorlichting, scholing van personeel en beleid kan doen op het terrein van loverboyproblematiek. De achtergrondinformatie over loverboyproblematiek is bedoeld om de kennis over het onderwerp te vergroten en basisinformatie te geven aan docenten die het onderwerp willen behandelen. De bijlagen bevatten de volgende onderdelen: Bijlage 1 richt zich specifiek op docenten. In deze bijlage vindt u het aanbod van CMO Groningen, zoals ondersteuning bij het voorbereiden en uitvoeren van gastlessen, maar ook hoe de school gebruik kan maken van een stimuleringssubsidie. Ook treft u er een overzicht van websites van diverse organisaties die zich bezig houden met loverboyproblematiek. Op diverse websites treft u uitgebreide informatie over het onderwerp. Met name de websites www.schoolenveiligheid.nl (onder thema’s : seksueel geweld, loverboys) en www.jeugdprostitutie.nu zijn zeer informatief, vervolgens treft u een literatuurlijst en als laatste onderdeel een beschrijving van de training ‘Alert en Alarm rond loverboys’. Bijlage 2 biedt allerlei handvatten om het onderwerp onder de aandacht te brengen in de lessen. Hier treft u een voorbeeld voor een introductieles en worden er suggesties gedaan voor vervolgactiviteiten. Daarnaast is een overzicht opgenomen van bruikbare films en documentaires, lesmaterialen en literatuur. Theaterproducties zijn over het algemeen ook erg geschikt om een thema bespreekbaar te maken. Er bestaan diverse producties over loverboys. Een beschrijving hiervan, van een weerbaarheidstraining en van een workshop rond loverboys treft u in deze bijlage aan. In bijlage 3 wordt beschreven wat de rol van het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD kan zijn als het om loverboyproblematiek gaat. U treft er ook een overzicht aan van het materiaal dat u er kunt inzien en lenen. In bijlage 4, de laatste bijlage, treft u een voorbeeldprotocol aan over hoe de school kan handelen in situaties waarin bijvoorbeeld huiselijk geweld of loverboyproblematiek speelt.


4

Als uw school gebruik wil maken van een van de theaterproducties en/of de workshop en weerbaarheidstraining loverboys, kunt u in 2007 in aanmerking komen voor stimuleringssubsidie vanuit het provinciale loverboyproject. Hiervoor moet de school aan een aantal criteria voldoen, die ook zijn opgenomen in de map. Ook biedt CMO Groningen scholen de gelegenheid gebruik te maken van ondersteuning bij het ontwikkelen en/of geven van een introductieles.


5

3.

Achtergrondinformatie

Wat kan de school doen met loverboyproblematiek? Het doel van deze themamap is scholen te stimuleren om het onderwerp loverboyproblematiek onder de aandacht te brengen. Enerzijds is het belangrijk dat het personeel (zowel docenten als ondersteunend personeel) op de hoogte is van de problematiek en weet hoe te handelen als deze problematiek gesignaleerd wordt. Anderzijds is het van belang het onderwerp met leerlingen te bespreken en te behandelen. Ook de ouders moeten niet vergeten worden. Rol docenten en ondersteunend personeel De themamap is met name bedoeld voor docenten die nadrukkelijk met problematiek van leerlingen te maken kunnen krijgen; zoals mentoren, de zorgcoördinator, leerlingbegeleiders en vertrouwenspersonen. Daarnaast is ook het zorgadviesteam en/of de preventie-unit een doelgroep. Overigens kunnen docenten maatschappijleer het thema in hun lessen behandelen en dus ook belang hebben bij deze map. Daarnaast is het belangrijk dat alle andere docenten en het ondersteunend personeel op de hoogte zijn van de problematiek en dat zij weten naar wie zij kunnen verwijzen. Een conciërge kan vaak een belangrijke rol spelen als het gaat om signaleren. Loverboyproblematiek kan als apart thema behandeld worden, maar kan natuurlijk ook behandeld worden binnen bredere thema’s of projecten; zoals veiligheid, relatievormen, risico’s waar jongeren mee te maken krijgen, life-style, seksualiteit en grensoverschrijdend gedrag. Informatie en voorlichting, scholing, beleid De school kan op diverse terreinen actie ondernemen als het gaat om loverboyproblematiek. Het betreft zowel voorlichting en informatie als scholing en het ontwikkelen van beleid. Informatie en voorlichting Het personeel informeren over loverboyproblematiek. Leerlingen informeren en voorlichten over de problematiek (zie pagina 22 en verder). Ouders informeren over loverboyproblematiek en de visie van de school hierin laten zien. Dit kan o.a. door het organiseren van een ouderbijeenkomst over dit thema. Bij CMO Groningen kan uw school een handleiding, voor het opzetten en inhoud geven van een dergelijke bijeenkomst, lenen. Scholing Het personeel instrueren met betrekking tot signalering en bespreekbaar maken (zie pagina 17 scholingsaanbod voor docenten).


6

Beleid Per 1 januari 2007 zijn scholen verplicht om een veiligheidsbeleid in te stellen. Hierin kan ook loverboyproblematiek worden opgenomen. In het kader van het convenant ‘De veilige school’ kan de school een beroep doen op de plaatselijke of regionale politie als loverboys zich in de omgeving van school ophouden. De politie kan gevraagd worden om regelmatig te surveilleren in de schoolomgeving. Een (handelings)protocol ontwikkelen met betrekking tot vermoedens/signalen van loverboyproblematiek. Neem dit op in een breder protocol waarin ook kwesties als huiselijk geweld, verwaarlozing en seksueel misbruik zijn opgenomen ( zie pagina 45 voorbeeldprotocol). Zorgen voor een veilige schoolomgeving door goed toezicht te houden op het schoolplein en de –omgeving. Hierbij kan heel goed de conciërge ingeschakeld worden. Alert zijn op veranderingen in gedrag, uiterlijk enz. van leerlingen en hen hierop aanspreken (zie pagina 9 signalen). Eerst het zorgteam of de preventie-unit inzetten bij loverboyproblematiek, voordat instanties benaderd worden. Duidelijke afspraken maken over waar zowel het personeel als de leerlingen terecht kunnen met vermoedens en signalen van loverboyproblematiek. Voor slachtoffers van loverboyproblematiek moet helder zijn dat dit bespreekbaar is op school en bij wie zij terecht kunnen.


7

Wat is een loverboy? Loverboys zijn Nederlandse jongemannen, tussen de 20 en 30 jaar oud, die meisjes ronselen om voor hen in de prostitutie werken. Over het algemeen hebben loverboys een allochtone achtergrond, een laag opleidingsniveau en een crimineel verleden. Ze zijn uit op macht en veel geld; hebben weinig respect voor vrouwen en weinig inlevingsvermogen ten aanzien van de meiden waarmee ze een relatie onderhouden. Loverboys zijn sociaalvaardig, zijn meesters in het manipuleren en hebben geen schuldgevoelens. Ze hebben hun werkterrein in steden en verstedelijkte gebieden, maar ook op het platteland. Zij benaderen meisjes op scholen, in uitgaansgelegenheden, maar ook op drukbezochte internetsites. In Nederland komen jaarlijks ongeveer 1500 minderjarige meisjes in de gedwongen prostitutie terecht. Werkwijze loverboy De werkwijze van een loverboy bestaat uit een zevental stappen.

1. De ontmoeting

De loverboy gaat op zoek naar meisjes. Hij doet dit op plekken waar veel meisjes rondhangen, zoals op scholen. Dit ronselen gebeurt in alle delen van het land.

2. Indruk maken

De jongen maakt indruk door bijvoorbeeld met een mooie auto op school te verschijnen. Hij is erg aardig voor het meisje, verwent haar met cadeautjes. Zo zorgt hij dat het meisje verliefd om hem wordt.

3. Relatie aangaan

Het meisje vindt al deze aandacht geweldig, (zeker als ze dat thuis heeft moeten missen) wordt verliefd op de jongen en gaat een relatie met hem aan.

4. Seksueel contact

De relatie is in eerste instantie goed en de loverboy gaat al snel met het meisje naar bed. Bij sommige allochtone meisjes is er zelfs sprake van verkrachting / ontmaagding, om zo de weg naar huis af te snijden.

5. Grenzen verleggen

Door het meisje aan te zetten tot seks met vrienden verlaagt de loverboy de drempel tot prostitutie. Vaak wordt ook het gebruik van soft- en harddrugs gestimuleerd.

6. Aanzet tot prostitutie

Het meisje wordt gedwongen om in de prostitutie te gaan werken.

7. Exploitatie

Als het meisje eenmaal in de prostitutie werkt, wordt ze scherp in de gaten gehouden. Weigeren van werk kan mishandeling of bedreiging (ook van de familie) betekenen.


8

Slachtoffers van een loverboy In principe loopt ieder meisje in de middelbare schoolleeftijd het risico om slachtoffer te worden van een loverboy. Er zijn echter categorieën meisjes die een extra risico lopen. Uit onderzoek blijkt een aantal kenmerken van slachtoffers. 1. Meisjes die om verschillende redenen tijdens de pubertijd in conflict komen met hun ouders, zonder dat er sprake is van ernstige ouderproblematiek. Bijvoorbeeld ontworstelen aan overmatige bescherming, ontmoeting foute vrienden, tweede/derde generatie problematiek e.d. 2.

Zeer beïnvloedbare meisjes, als gevolg van verstandelijke beperking of een psychiatrisch beeld.

3.

Meisjes met een (ernstige) traumatische ervaring, als gevolg van verwaarlozing, mishandeling of seksueel misbruik.

4.

Multi-problem-meisjes, als gevolg van ernstige gezinsproblematiek.

5.

AMA-meisjes vormen een categorie die eveneens aandacht verdient.

Welke signalen geeft het slachtoffer af? Als een meisje onder invloed staat van een loverboy, kan zij op verschillende manieren signalen afgeven. Het meisje heeft thuis veel problemen, loopt van huis weg. Ze gaat onregelmatig naar school, spijbelt, heeft slechte schoolprestaties, haar toekomst laat haar koud. Ze ziet er anders uit dan voorheen, bijvoorbeeld qua kleding en make-up. Ze ziet er vermoeid uit, is vermagerd en kan sporen tonen van lichamelijk geweld. Ze gebruikt veelvuldig alcohol en/of drugs. Ze gaat extreem vaak uit, ze hangt veel op straat rond. Ze draagt dure kleding en sieraden, beschikt dikwijls over veel geld. Ze verkeert in een andere vriendenkring, die zich onder andere kenmerkt door dure/opzichtige auto’s, gouden sieraden en merkkleding. Ze vertoont emotioneel wisselend gedrag en heeft plotselinge huilbuien en woede-uitbarstingen. Ze vertoont uitdagend en seksueel gedrag. Ze is niet aanspreekbaar op gedrag. (Zie ook in bijlage 2 op pagina 29 de signalerings- en contactkaart).


9

Hoe kan de school met het slachtoffer omgaan? Begeleiding Docenten, mentoren, coördinatoren en leerlingbegeleiders kunnen de meisjes aanspreken op hun afwijkend gedrag. Indien nodig kunnen ze hen informeren over loverboys en hun praktijken en aan de meisjes vragen of ze zich hierin herkennen. Slachtoffers van loverboys durven er meestal niet direct over te praten, maar ze geven wel signalen af dat er iets aan de hand is. Signaleren Leerlingbegeleiders, mentoren en docenten kunnen signalen krijgen, die er op kunnen wijzen dat een meisje slachtoffer is van een loverboy. Meisjes veranderen hun gedrag, hebben last van sterke stemmingswisselingen, veranderen hun uiterlijk en kleedstijl. Ze pronken met dure kleding, sieraden en mobiele telefoons, ze vallen buiten de groep. Daarnaast hebben ze concentratieproblemen, kelderende resultaten, zijn slaperig of ze spijbelen. Ouders geven aan hun dochter niet meer te kunnen bereiken, dat haar vriendenkring veranderd is, of zelfs dat hun kind is weggelopen. Praten met het meisje Signalen kun je alleen toetsen door er met het meisje in kwestie over te praten. De eerste stap is een gesprek aangaan met het betreffende meisje om je zorgen met haar te bespreken. Zeker in de beginfase is het meisje meestal nog goed te benaderen. Eenmaal in de prostitutie kan zij een muur om zich heen optrekken en is het veel moeilijker om tot haar door te dringen. In het gesprek komen in eerste instantie de concrete zorgen aan de orde: wat valt aan haar op. Het kan zijn dat het meisje een andere verklaring voor haar veranderde gedrag heeft en dat blijkt dat zij niet onder invloed is van een vriendje. Maar het kan ook zijn dat het vermoeden na het gesprek blijft bestaan of zelfs wordt versterkt. De volgende tips kunnen helpen om een gesprek met het meisje te voeren. Deze tips kunnen beroepskrachten ook aan ouders geven die zich zorgen maken over hun dochter. ( Zie ook bijlage 2 op pagina 29 de signalerings- en contactkaart) Maak geen verwijten, het meisje is slachtoffer. Nooit haar vriendje afkraken; hij is haar identiteit geworden. Houd rekening met wisselende gevoelens en beslissingen. Beloof nooit iets, dat je niet kunt waarmaken. Toon respect, ook al keur je alles af wat zij heeft gedaan. Toon geduld en geef haar de ruimte zelf te beslissen. Accepteer dat ze niet meteen met je wil praten. Het meisje heeft meestal heel veel meegemaakt, accepteer dat je het vaak niet begrijpt. Probeer contact met haar te houden, houd de communicatie open. Schrik niet van leugens of manipulatief gedrag. Dat heeft zij nodig om te overleven in de prostitutiewereld.


10

Gesprek met ouders Een gesprek met ouders is cruciaal. Zij behoren meestal tot de eersten die doorhebben dat er iets mis is met een meisje en zijn essentieel in de aanpak van het probleem. Ook het gesprek met de ouders gaat over wat er aan hun kind opvalt en waarom er zorgen zijn. Ouders kunnen daarvoor wellicht een verklaring geven of hebben zelf nog andere zorgen. Het is belangrijk om te horen wat ouders te melden hebben en om hun zorgen serieus te nemen. Beroepskrachten moeten ervoor waken ouders gerust te stellen door die zorgen af te doen als faseproblematiek. Ze moeten ouders serieus nemen, vertellen wat loverboyproblematiek inhoudt en hen vertellen dat ze een cruciale rol kunnen spelen om hun dochter weer uit het circuit te halen. Overleg met collega’s Een andere stap die een beroepskracht kan nemen, is met collega’s bespreken of zij de zorgen delen. Dit overleg is bedoeld om vermoedens bij anderen te toetsen, maar ook om eventuele emoties te spuien en om zo nodig samen na te denken over oplossingen. Overleg met beroepskrachten buiten de eigen werkkring Overleg met andere beroepskrachten kan incidenteel plaatsvinden of via structurele contacten; bijvoorbeeld binnen de zorgstructuur of de preventie-unit van de school, of in een samenwerkingsverband zoals een buurtnetwerk. In sommige gevallen zal dit anoniem gebeuren; de naam van het meisje wordt dan niet genoemd. De politie inschakelen en aangifte doen Seks met een minderjarige die zich in de prostitutie aanbiedt, is in Nederland in alle gevallen strafbaar. Dit geldt ook voor gedwongen prostitutie, los van de vraag of het slachtoffer minder- of meerderjarig is. Strafbaar zijn vormen van bemiddeling bij of exploitatie van prostitutie die gepaard gaan met bedreiging, geweld, misbruik van overwicht of misleiding (Terpstra e.a., 2003). Een meisje moet zelf aangifte tegen haar vriendje doen, of wanneer zij minderjarig is doen haar ouders dat. Maar de bereidheid om aangifte te doen is gering onder deze meisjes. Het is emotioneel moeilijk om je (ex)geliefde aan te geven bij de politie. Bovendien spelen gevoelens van schaamte en schuld een belangrijke rol: net als bij andere traumatische gebeurtenissen duurt het soms jaren voor een meisje afstand kan nemen van het gebeurde en ze erover kan praten. Ouders en anderen kunnen wel bij de politie melden dat zij vermoeden dat een meisje in handen van een pooier (loverboy) is gevallen. Preventielessen Jonge meisjes moeten gaan inzien dat ze risico lopen om in verkeerde relaties te stappen. Hierdoor lopen ze het gevaar dat ze gemanipuleerd worden om als prostituee te gaan werken. Door middel van voorlichting en preventielessen (zie bijlage 2) kunnen meisjes bewust worden van de gevaren van loverboys en nadenken over hun eigen opvattingen rondom relaties en seksualiteit. Daarnaast is het goed dat onderwijspersoneel op de hoogte is van de problemen. Vroegtijdig signaleren kan erger voorkomen.


11

Geraadpleegde literatuur bij de achtergrondinformatie: L. Terpstra en A. van Dijke. Loverboys, een publieke zaak. Tien portretten (2005) A. van Dijke, L. Terpstra, M. Berger en E. Geurts. De betovering verbroken. Methodiek preventie en aanpak meisjesprostitutie Websites: www.schoolenveiligheid.nl (onder thema’s : seksueel geweld, loverboys) www.jeugdsprostitutie.nu


12

Bijlage 1: Voor docenten Aanbod CMO Groningen in 2007 Training “Alert en Alarm rond loverboys” (voor beroepskrachten) In opdracht van de stedelijke loverboywerkgroep heeft het Alfa-college een training ontwikkeld rond loverboyproblematiek. Deze training is voor beroepskrachten uit het onderwijs en anderen die met de problematiek te maken (kunnen) krijgen. Deze training wordt verzorgd door ervaren docenten van het Alfa-college. CMO Groningen heeft bijgedragen in de ontwikkelkosten van deze training en kan daardoor deze training in het schooljaar 2007/2008 aanbieden. De training wordt 1 á 2 keer kosteloos aangeboden. U krijgt hier t.z.t. informatie over. Een beschrijving van de training treft u aan op pagina 21. Introductieles CMO Groningen kan een aantal scholen ondersteuning bieden bij de voorbereiding, ontwikkeling en uitvoering van een introductieles/voorlichtingsles. Ook kan in samenwerking met de betreffende docent een gastles gegeven worden. Hiervoor kunt u contact opnemen met CMO Groningen. Voorwaarde is dat er altijd een docent bij de les aanwezig is. Theaterproducties Er bestaan diverse theaterproducties rond het thema loverboys (zie pagina 32). Om scholen te stimuleren gebruik te maken van een dergelijke productie, komen scholen in aanmerking voor een stimuleringssubsidie. Wilt u in aanmerking komen voor deze stimuleringssubsidie dan moet u voldoen aan een aantal criteria. Deze treft u aan op pagina 34. Weerbaarheidstrainingen De trainersgroep weerbaarheid heeft zowel een workshop als een training ontwikkeld met betrekking tot loverboyproblematiek. Voor een beschrijving van zowel de weerbaarheidstraining als de workshop verwijs ik u naar pagina 35 en 37. Ook scholen die gebruik van de workshop of weerbaarheidstraining willen maken, kunnen in aanmerking komen voor een stimuleringssubsidie. Wilt u in aanmerking komen voor deze stimuleringssubsidie dan moet u voldoen aan een aantal criteria. Deze treft u aan op pagina 14. Informatie Centrum Gezondheid Bij het Informatie Centrum Gezondheid (ICG) van de GGD kunnen scholen terecht voor het inzien of lenen van literatuur, lespakketten en beeldmateriaal. Het ICG is op werkdagen bereikbaar tussen 10.00 uur en 16.30 uur. Bezoekadres: Hanzeplein 120 in Groningen. Telefoon: 050 – 367 41 77


13

Website ICG: www.gezondheid.groningen.nl (onder “informatievoorziening loverboys”). Het overzicht van materialen is ook te vinden in de bijlage beschikbaar materiaal Informatie Centrum Gezondheid van de GGD op pagina 40. Email: [email protected] Nadere informatie vindt u in bijlage 3, vanaf pagina 39. Criteria stimuleringssubsidie CMO Groningen Criteria om in aanmerking te komen voor een stimuleringssubsidie voor een theatervoorstelling, weerbaarheidstraining of workshop in 2007. CMO Groningen mag van de provincie Groningen in 2007 een deel van het activiteitenbudget van het loverboyproject inzetten als stimuleringssubsidie. Hiervoor gelden een aantal criteria. -

-

-

-

Alle scholen binnen het Voortgezet Onderwijs in de provincie Groningen, uitgezonderd in de gemeente Groningen, kunnen gebruik maken van het aanbod. Aanvragen bij CMO Groningen, Provinciaal Loverboyproject “De prins op het witte paard is… een loverboy!” Marjolijne Vinkenborg, 050 - 5770101 of [email protected] Na de aanvraag bij CMO Groningen kunt u zelf contact opnemen met de aanbieder van de theaterproductie, de weerbaarheidstraining of de workshop. Voor een theatervoorstelling en/of weerbaarheidstraining ontvangt de school een stimuleringssubsidie van € 500,- . Voor een workshop € 100,- . Verwacht wordt dat er in een introductieles/voorlichtingsles aandacht besteed wordt aan het thema loverboys (bijvoorbeeld met een documentaire of film met nabespreking). Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van het ondersteuningsaanbod van CMO Groningen. Binnen de school moeten afspraken gemaakt zijn dat signalen en vermoedens met betrekking tot loverboyproblematiek terecht komen bij het zorgadviesteam/de preventie-unit. Na afloop van de activiteit wordt een evaluatieformulier ingevuld. De school betaalt de theatervoorstelling, weerbaarheidstraining of workshop. Vervolgens kan een rekening voor het toegezegde bedrag ingediend worden bij CMO Groningen met daaraan toegevoegd een kopie van de rekening van het theatergezelschap en het evaluatieformulier.


14

Overzicht organisaties en websites Transact Informatiepunt Jeugdprostitutie, Loverboyproblematiek Het informatiepunt Jeugdprostitutie is bedoeld voor hulpverleners, beleidsmakers, politie en justitie die te maken hebben met de aanpak en preventie van jeugdprostitutie. Het accent ligt op de loverboyproblematiek , minderjarige slachtoffers van vrouwenhandel en jongensprostitutie. Telefoon: 030 – 78 92 112 Website: www.jeugdprostitutie.nu E-mail: [email protected] Pretty Woman Pretty Woman geeft zorg op maat in hulpverlening, voorlichting of deskundigheidsbevordering over loverboys. Telefoon: 030 – 23 61 999 Website: www.stichtingstade.nl (onder diensten: Pretty Woman) E-mail: [email protected] Beware of Loverboys! Beware of loverboys! is een landelijk preventieproject van het Scharlaken Koord voor meisjes van 13-17 jaar. Telefoon: 020 – 62 26 897 (ma-vr 9.30 – 12.30 uur) Website: www.bewareofloverboys.nl E-mail: [email protected] Zwolse loverboyproject Integraal project rond loverboys, dat niet alleen voorlichting geeft, maar ook hulp aan slachtoffers, opsporing van verdachten en vervolging van daders. Website: www.lover-boy.nl Asja Leeuwarden Asja is een opvangvoorziening voor meisjes en jonge vrouwen die de (gedwongen) prostitutie willen verlaten. Naast informatie voor meiden is er op de website informatie voor ouders en voor professionals te vinden. Telefoon: 058 – 21 57 084 Website: www.asja.nl E-mail: [email protected] Prostitutie Maatschappelijk Werk (PMW) Hulpverleners, politie en andere betrokkenen op het gebied van signalering en doorverwijzing. Telefoon: 010 – 42 50 101 Website: www.humanitas-rotterdam.nl E-mail: [email protected]


15

Zorgconcept Adviesbureau inzake het opzetten van een integrale en eenduidige aanpak van het probleem loverboy, waaronder ook de aanpak van verdachten. Telefoon: 0299 – 658 315 Website: www.zorgconcept.org E-mail: [email protected] Stichting ambulante FIOM Zelfhulpgroep voor ouders van kinderen die slachtoffer zijn (geweest) van loverboys. Telefoon: 073 – 61 28 821 (landelijk) Website: www.fiom.nl E-mail: [email protected] Website VNG De VNG website heeft onder andere de loverboys-informatiemap: een inventarisatie van de problemen rond loverboys in gemeenten. Website: www.vng-net.nl (Kijk bij menu beleidsvelden onder: Jeugd, Onderwijs & Cultuur) Politie Site met algemene preventieve informatie over loverboys. Website: www.politie.nl/overige/preventie/jeugd/loverboys Blixum Informatieve jongerensite van de provincie Zuid-Holland, met informatie en verwijzing rondom loverboys. Website: www.blixum.nl www.vanlovertotloverboy.nl www.schoolenveiligheid.nl (onder thema’sÆ seksueel geweldÆ loverboys)


16

Literatuur en training voor docenten De betovering doorbroken (2006) Methodiek (werkboek) preventie en aanpak meisjesprostitutie Anke van Dijke, Linda Terpstra, Marianne Berger, Edith Geurts. ISBN 9085 60 03 67, 2006 NIZW jeugd. Steeds meer ouders, scholen, hulpverleners en politiefunctionarissen signaleren de problematiek van meisjes die worden gedwongen tot prostitutie, maar weten vaak niet wat ze in zo’n situatie moeten of kunnen doen. Dit werkboek brengt hier verandering in door het bundelen van kennis en expertise die de afgelopen jaren over meisjesprostitutie zijn opgebouwd. Het geeft iedereen die in de praktijk met dit vraagstuk te maken heeft niet alleen praktische aanwijzingen, maar het bevat ook theoretische achtergrondinformatie. Pretty Woman Praktijkvoorbeeld voor de aanpak van meisjes prostitutie Karen Schwarze, Marianne Berger, Edith Geurts. ISBN 10: 90 85 60 0 383, 2006 NIZW jeugd. Politie, scholen en welzijnswerk zijn in toenemende mate geconfronteerd met meisjes die in de prostitutie gelokt worden, die met valse papieren een lening afsluiten of die drugs smokkelen. Vaak zijn dit meisjes die een relatie hebben met vriendjes die geld aan hen willen verdienen, ook wel bekend als loverboys. De auteurs maken in dit boek de werkwijze duidelijk en geven een theoretische onderbouwing om de methodiek overdraagbaar te maken. De publicatie is bestemd voor onder andere leerkrachten die meer willen weten over deze unieke methodiek. Loverboys: docenten handboek Jorien Benthem. ISBN 902384386X, Groningen, Alfa-college, 2005. Dit handboek beschrijft vier lessen, gericht op meiden vanaf 15 jaar. Het is de bedoeling om middels spel en oefeningen op interactieve wijze meiden te laten nadenken, hen een aantal vaardigheden te leren en informatie te geven. Loverboys, een publieke zaak: 10 portretten Anke Van Dijke, Linda Terpstra, Frans Brinkman. ISBN 9066656468, Amsterdam: SWP 2005. Gesprekken met 10 jongemannen die vastzitten vanwege het aanzetten tot prostitutie en het exploiteren van jonge meisjes. Loverboys, feiten en cijfers, een Quick scan Anke Van Dijke, Linda Terpstra, Frans Brinkman. ISBN 906665673-5, Amsterdam: SWP 2005. Cijfermateriaal over de criminele carrière van loverboys, die jonge vrouwen via een liefdesrelatie aanzetten tot prostitutie.


17

Informatiemap loverboys De VNG heeft een informatiemarkt samengesteld over loverboys en hoe het probleem kan worden aangepakt. Te downloaden op http://www.vng.nl/smartsite.dws?id=58000 Gevaarlijke liefde De strip ‘Gevaarlijke liefde’ vertelt het verhaal van Natasja, die door haar vriend wordt gedwongen met een andere jongen naar bed te gaan. Natasja geeft in de eerste instantie toe, maar voelt zich daarna vies en misbruikt. Ze praat erover met haar vriendin en hakt gelukkig snel de knoop door: dumpen die loverboy! Het stripboekje ‘Gevaarlijke liefde’ is ontwikkeld door Humanitas Rotterdam, Prostitutie Maatschappelijk Werk. Een exemplaar van de strip zit ook in deze themamap, bij pagina 19.


18

Strip ‘Gevaarlijke liefde’ Het stripboekje is op internet te bestellen (tot 50 stuks gratis) via: www.humanitas-rotterdam.nl/tzmadi/pmw/gl/index.html en www.lover-boy.nl


19

Brochure ‘radeloos verliefd … niet redeloos verloren’ Deze brochure is ter beschikking gesteld door het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD.


20

Training ‘Alert en Alarm’ Deze training is ontwikkeld door het Alfa-college in opdracht van de stedelijke loverboywerkgroep. De training bestaat uit twee middagen en is erop gericht om de problematiek van loverboys (eerder) te herkennen en signalen met slachtoffers te bespreken. Door praktische opdrachten zullen deelnemers in korte tijd helder krijgen wat mogelijkheden en knelpunten zijn rond het signaleren van loverboys. De training biedt handvatten om in eigen werk nader vorm te geven. Daarnaast is de training een plek om ervaringen met collega’s uit verschillende organisaties te delen en een netwerk op te bouwen.

Toelichting bij de trainingsdagdelen Eerste middag: - Zicht krijgen op de problematiek rond loverboys; - Aan de slag met mogelijke signalen van slachtoffers; - Bewustwording van visie en werkwijze van eigen instelling; - Zicht krijgen op mogelijkheden en grenzen in eigen werk of functie. Tweede middag: - Oefenen met gesprekstechnieken richting slachtoffers en daders; - Zicht krijgen op persoonlijke stijl en benadering van de problematiek; - Diverse soorten gesprekken leren kennen en kiezen.

Uitgangspunten bij de training: - We hebben gekozen voor beknopte en selectieve informatieverstrekking, omdat de training gericht is op praktische uitwisseling en kennisvergroting. - Door verwijzingen naar literatuur, internet en andere media kunnen deelnemers hun eigen interesses en invalshoeken nader onderzoeken. - De informatie in de werkmap zal worden gebruikt en verwerkt bij de werkvormen tijdens de training. - De kracht van de training is de interactie en uitwisseling van bestaande kennis; deelnemers delen ervaringen en scherpen gezamenlijk hun eigen werkwijze aan. © Alfa-college, unit Educatie, Annet Steenbruggen & Marieke Lindeboom, 2006


21

Bijlage 2: Voor de lessen Introductieles Vooraf: Docenten hebben te maken met leerlingen die persoonlijke problemen hebben en die hun docent hierover in vertrouwen willen nemen. Alle scholen hebben een zorgstructuur waar leerlingen en docenten terechtkunnen met vragen die de zorg van een leerling betreffen. Deze zorgstructuur dient ervoor te zorgen dat de leerling de aandacht en zorg krijgt die nodig is om op school goed te functioneren. Verwijzing naar professionele hulpverlening is onderdeel van de zorgstructuur. Voordat u van start gaat met een introductieles over loverboyproblematiek is het belangrijk dat duidelijk is waar leerlingen terecht kunnen met hun verhaal als dat nodig mocht zijn (mentor, vertrouwenspersoon, …???). Deze introductieles kan gebruikt worden om informatie te geven aan leerlingen met betrekking tot loverboyproblematiek. Het is een voorbeeldles die u zelf natuurlijk aan kunt passen. Het is van belang dat u eerst de achtergrondinformatie uit deze themamap hebt gelezen, zodat u in de discussie en nabespreking informatie kunt geven. Uitgangspunten voor voorlichting over loverboys zijn: - Het moet behapbaar zijn voor school. Dus aansluiten bij bestaande school- en lesprogramma’s, concreet en op lichte en creatieve wijze uitgevoerd. - Voorlichting afstemmen met de aanwezige zorgstructuur op school. - De betrokken docenten (mentoren en counselors) toerusten om (signalen van) loverboyproblematiek bespreekbaar te maken. - Ouders via de reguliere kanalen informeren over de voorlichting. Het thema loverboys kan behandeld worden als apart thema, maar ook als onderdeel van bredere projecten of onderwerpen; zoals omgaan met elkaar, relatievorming, leefstijlen, verliefdheid, seksualiteit, veiligheid enz. Scholen die gebruik maken van het project “Lekker in je schoolvel” kunnen een thema als loverboys hier ook in opnemen. Materiaal Deze les is opgebouwd rond een film of documentaire over loverboyproblematiek. U kunt daarvoor een van de video’s of dvd’s gebruiken die genoemd worden in de bijlage lespakketten (pagina 33). Bij het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD kunt u de film “Loverboy” (video) of de DVD “Jong” lenen. “Loverboy” is een speelfilm die ongeveer 80 minuten duurt. Als u deze film gebruikt en nabespreekt, heeft u dus meer dan 1 lesuur nodig. “Jong” is een korte documentaire van ongeveer een half uur.


22

Korte beschrijving van “Loverboy” en “Jong” - "Loverboy" L. Crijns (regie) Denise (17) wordt ingepakt door de charmante Michael (19), die haar verwent met dure cadeaus, complimentjes en luxe uitjes. Hij spiegelt haar een leven voor waarvan ze alleen kon dromen. Hij doet dit zo geraffineerd dat Denise volledig voor hem valt en uiteindelijk besluit ze de prostitutie in te gaan als de ideale manier om hun welvarende sprookjesleven voort te zetten. Maar dan wordt Michael écht verliefd… Met onder jongeren bekenden als Monique v/d Werf (Onderweg Naar Morgen), Bouchra (K-Otic), Philip Ivanov (GTST), Chantal Janzen (Volle Maan), Dragan Bakema is de loverboy. Deze Tele-film is uitgezonden op 12/4/2003 door de VPRO. - “Jong” Jong is een documentaire waarin meisjes vertellen over hun ervaring als slachtoffer van een loverboy. Stappenplan voor docent: a) Inleiden van de film of documentaire Vertel in de inleiding dat u deze film of documentaire laat zien om te praten over loverboys. Leerlingen op uw school kunnen het slachtoffer worden van een loverboy, of vrienden, vriendinnen en medeleerlingen kunnen dit signaleren. b) Brainstorm Teken een gedachtewolkje op het bord met het woord loverboy. Vraag de leerlingen waar ze aan denken bij dit woord. c) Kijkopdracht U kunt de leerlingen eventueel een kijkopdracht meegeven. Bijvoorbeeld waarom het meisje verliefd wordt op de loverboy, hoe pakt de loverboy het meisje in, waarom is dit een loverboy en niet een “gewoon” vriendje. d) Tonen van de film of documentaire e) Nabespreking Reacties Laat de leerlingen eerst eens reageren op de film/documentaire. Wat vinden ze ervan? Heeft u geen kijkopdracht gegeven, vraag dan wat de leerlingen gezien hebben en wat hen is opgevallen. f) Discussie Ga vervolgens met de leerlingen in discussie. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Probeer de discussie zo te sturen dat jongeren zich bewust worden dat een relatie met een loverboy geen normale relatie is en waarom dat zo is.


23

g) Terugkomen op de kijkopdracht Als u een kijkopdracht hebt gegeven, kom hier op terug. Wat hebben de leerlingen gezien? h) Terugkomen op de brainstorm U komt terug op wat er in de brainstorm is genoemd en of leerlingen dit terug hebben gezien in de film/documentaire. Klopt de film/documentaire met wat de leerlingen in de brainstorm dachten? Teken een nieuw gedachtewolkje op het bord met het woord oplossing. Laat de leerlingen noemen aan welke oplossingen zij denken als ze te maken krijgen met een meisje van school dat slachtoffer is of dreigt te worden van een loverboy. Maak duidelijk dat ze vooral moeten praten. Praten met iemand die je kent en vertrouwt, bijvoorbeeld een goede vriend, de buurvrouw, de vertrouwenspersoon op school of een leraar.

NB. Geef aanvullend informatie over de werkwijze van de loverboy en hoe je kunt zien dat een meisje misschien een relatie heeft met een loverboy. Hiervoor kunt u ook gebruik maken van de strip “Gevaarlijke liefde” (zie bijlage 1 pagina 19). U kunt deze brochure uitdelen in de klas. Meerdere exemplaren van deze brochure zijn te bestellen bij Humanitas Prostitutie Maatschappelijk Geweld ( 010 – 425 01 20 of [email protected]) i) Wat kun je doen? Bespreek na de discussie met elkaar wat je kunt doen als je ziet dat een meisje van jullie school slachtoffer wordt of lijkt te worden van een loverboy. Bespreek ook wat je kunt doen als je zelf het slachtoffer dreigt te worden van een loverboy. Het belangrijkste is dat jongeren weten dat praten helpt. Praten met een persoon die ze kennen en vertrouwen: bijvoorbeeld de vertrouwenspersoon op school, de mentor, een leraar, maar misschien ook een goede buurvrouw of de eigen huisarts. j) Vervolgactiviteiten Voorlichting werkt het beste wanneer het onderwerp een aantal keren terugkomt. Daarom geeft deze handleiding een aantal suggesties voor vervolgactiviteiten (pagina 25). U kunt ervoor kiezen leerlingen dezelfde opdracht te geven of u laat de leerlingen zelf een opdracht kiezen. Ook is het mogelijk meerdere lessen aan deze opdracht te besteden.


24

Vervolgactiviteiten Collage Laat leerlingen een collage maken op A3-papier. Leerlingen kunnen de collage vullen met woorden, foto’s, plaatjes, tekeningen die hun doen denken aan huiselijk geweld. Vraag in de volgende les om toelichting op de collage. Schrijven Vraag de leerlingen voor de volgende les te schrijven over “de loverboy” in de vorm van: - Een gedicht - Een krantenbericht - Een verhaal - Anders:…. Toneel Laat leerlingen in groepjes van drie een toneelscène opzetten met drie rollen: - De loverboy - Het slachtoffer van de loverboy - Een vriend of vriendin van het meisje Hiervoor kan ook gebruik gemaakt van de beschrijving van een rollenspel (pagina 27). Theaterproductie U kunt met één of meerdere klassen kijken naar een van de theaterproducties die genoemd worden in de bijlage “lesmaterialen” onder theaterproducties. De meeste gezelschappen verzorgen ook een nabespreking. (Een overzicht van theaterproducties is te vinden op pagina 34). Stellingenspel Aan de hand van stellingen kunt u met de leerlingen in gesprek gaan over loverboys. Op pagina 28 treft u voorbeelden van een aantal stellingen. Boekbespreking Laat de leerlingen een boek lezen over loverboys. In deze themamap worden vanaf pagina 30 diverse boeken genoemd over loverboys. Vraag ze een kort verslag te maken waarin ze de volgende vragen beantwoorden: - Beschrijf kort waar het boek over gaat. - Waarom gaat het verhaal over een loverboy? - Hoe zou jij je voelen als je in de schoenen van het meisje stond? - Wat zou je doen als jij het meisje was? In een volgende les komt u hier op terug.


25

Nieuws Laat leerlingen een week lang het nieuws (lokaal/nationaal) volgen: journaal, krant of internet. En vraag ze de volgende les in te brengen welk nieuws volgens hen te maken had met huiselijk geweld en waarom. Vraag eventueel wat ze van het nieuws vonden. Weerbaarheidstraining Trainersgroep Weerbaarheid heeft een weerbaarheidstraining ontwikkeld voor meiden, om te voorkomen dat ze slachtoffer worden van loverboys. Meer informatie over de training treft u aan op pagina 35. Workshop loverboy Trainersgroep “Weerbaarheid” heeft een workshop ontwikkeld over loverboys. Een beschrijving van deze workshop treft u aan op pagina 37.


26

Suggesties rollenspel Er worden een aantal situaties aan de leerlingen voorgelegd waarvan de afloop anders is dan de leerlingen denken of willen. Dit moet dan leiden tot discussies waarop de leerlingen zelf kunnen spelen hoe de personen in de situatie zouden moeten reageren. Eerst legt u het spel uit en licht u het toe. Daarna legt u de leerlingen een situatie voor en vraagt u naar de mening van de leerlingen. Deze en enkele alternatieven kunnen door de leerlingen worden uitgespeeld. Rollenspel: Bij een rollenspel vormt een realistische situatie het uitgangspunt en het kader van een spel. Het spel wordt gebruikt als middel om zicht te krijgen op het effect van bepaald gedrag. Het leren over je eigen gedrag en de wisselwerking met anderen staat centraal. Bij een rollenspel zijn de spelsituatie en een of meerdere rollen omschreven. Voorwaarde hierbij is dat de spelinhoud in eerste instantie overeenkomt met de realiteit en daarbij voldoende leermogelijkheden biedt. Door de situatie na te spelen word het “probleem” veel concreter en kan er meer begrip voor opgebracht worden. Bovendien kun je meteen ander gedrag laten uitproberen of van rol wisselen, zodat een leerling de situatie van een andere kant leert bekijken. Spelsituaties: 1. Anja heeft een leuke jongen, Rafael, ontmoet. Hij geeft haar bij het eerste afspraakje al een dure mobiele telefoon. Het is alleen wel de bedoeling dat deze telefoon is om hem te bellen en zodat hij haar kan bereiken. Nummers van andere mensen mag ze niet in de telefoon opslaan. Anja is helemaal blij dat ze zomaar een telefoon krijgt en vindt dit prima. 2. Anja heeft nu al twee maanden iets met Rafael. Dan geeft hij aan dat hij geld nodig heeft om een schuld af te betalen. Rafael stelt voor dat Anja met een kennis/vriend naar bed gaat. Dan kan de schuld worden afgelost. Anja houdt veel van Rafael en wil hem graag helpen. Hoewel ze eigenlijk niet met die kennis wil slapen doet ze dit toch. Want Anja heeft alles over voor Rafael. N.B. Bij deze situatie is het belangrijk dat Rafael (de loverboy) vasthoudend is. Hij wil dat Anja naar bed gaat met die kennis 3. Anja is met de kennis van Rafael naar bed geweest. Ze voelt zich vies en is hierdoor ongelukkig. Anja lucht haar hart hierover bij haar vriendin, Laura. Laura reageert boos op het verhaal van Anja. Ze vindt het stom wat ze gedaan heeft en maakt Anja uit voor hoer. Ze krijgen ruzie en spreken niet meer met elkaar.

(Het rollenspel is onderdeel van een lespakket, ontwikkeld door Frouke Nijdam en Marloes Zwaferink in het kader van hun afstudeeropdracht van de opleiding Sociale Studies aan de Hanzehogeschool in 2006) Themamap loverboys Provinciaal project loverboyproblematiek “De prins op het witte paard is … een loverboy!!!”

27

Suggesties stellingenspel - Stelling 1: Een meisje kiest er zelf voor om de prostitutie in te gaan. - Stelling 2: Als vriendin kun je niets doen. - Stelling 3: Slimme meisjes worden geen slachtoffer van een loverboy. - Stelling 4: Ik (loverboy) geef ze toch dure cadeaus? Voor wat, hoort wat! - Stelling 5: Prostitutie is toch legaal in Nederland? Ik doe niets fout!

(Het stellingenspel is onderdeel van een lespakket, ontwikkeld door Frouke Nijdam en Marloes Zwaferink in het kader van hun afstudeeropdracht van de opleiding Sociale Studies aan de Hanzehogeschool in 2006)


28

Signaleringskaart/contactkaart De signalerings-/contactkaart is ter beschikking gesteld door het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD.


29

Romans (voor leerlingen) Loverboy & girl (2005) Joost Heyink. ISBN 90-269-9763-9 Fanny heeft na werktijd afspraakjes met de knappe, charmante Jeff. Zij weet dat hij een loverboy is die probeert meisjes in zijn macht te krijgen. Een vriendin van Fanny is slachtoffer geworden van een loverboy. Fanny is vastbesloten om andere meiden te waarschuwen. Zij raakt verstrikt in een gevaarlijk dubbelspel: hoe ver kan ze gaan? Het aardige van dit boek is dat het zich afspeelt in Groningen. Doelgroep: leeftijd vanaf 14 jaar Glazen Hart, verhaal over een loverboy (2004) Femke Deen. ISBN 90-2510-930-6 Maartje is voor het eerst in haar leven écht verliefd. Illias is knap, lief en attent, in één woord perfect. En hij is ook verliefd op Maartje, dat moet wel. Anders zou hij haar toch niet overstelpen met cadeautjes? Maar dan begint Illias wel erg veel van Maartje te vragen. Ze ziet kanten van hem die ze eigenlijk niet wil zien. Voor dat ze er erg in heeft zit ze diep in de nesten. De vraag is of ze zich hieruit kan redden. En of ze het wil. Want Illias is alles voor haar. Toch? Doelgroep: leeftijd vanaf 14 jaar Loverboys (2005) Helen Vreeswijk. ISBN 90-223-1893-1 Twee doodgewone meisjes ontmoeten een ongewone jongen, Mo. Ze worden smoorverliefd op Mo en dat is precies wat hij wil. Mo is namelijk een loverboy. Hij speelt de twee vriendinnen tegen elkaar uit. Door toedoen van Mo komen ze in de prostitutie terecht. Dan volgt er een harde strijd om te ontsnappen aan zijn terreur. Doelgroep: leeftijd vanaf 15 jaar Mooi meisje, verliefd op een loverboy (2005) Marian Hoefnagel, uitgeverij Eenvoudig Communiceren, Reality Reeks. ‘Mooi meisje’ gaat over Laura. Laura woont met haar opa op een boerderij, ver buiten de stad. Tijdens een feestje wordt Laura verliefd op Abdul. Hij neemt steeds cadeautjes voor haar mee. Maar is Abdul wel verliefd op Laura? Doelgroep: leeftijd: jongeren van 12 –18 jaar uit praktijkonderwijs, speciaal onderwijs en vmbo (onderbouw/Iwoo) Loverboy Theo Hoogstraten. ISBN 90-6249-442-0 In een toeristenhotel wordt in een bad het naakte lijk gevonden van een meisje. Rond de school van Marlène hangt een loverboy rond die meisjes weet over te halen tot ritjes in zijn snelle auto. Marlène vraagt zich af of er misschien een verband bestaat tussen de loverboy en het dode meisje in het hotel. Doelgroep: leeftijd vanaf 15 jaar


30

Verliefd, verleid, verkocht (2003) Fouchina Catherina. ISBN 90-75953-14-3 Een aangrijpend verhaal over wat er gebeuren kan als je verliefd wordt op een loverboy. Iris wist nooit goed wat ze later wilde worden, maar ze heeft nooit gedroomd van een baan in de prostitutie. En toch zat ze op een gegeven moment achter het raam… Doelgroep: leeftijd vanaf 14 jaar Loverboy (2005) René Appel. ISBN 90-446-0578 Psychologische Thriller Yoka schrijft misdaadromans en werkt aan een verhaal waarin Anouk, een privédetective, een weggelopen tienermeisje moet zien te vinden. Intussen vermoedt Yoka dat haar eigen man vreemdgaat. Yoka treedt in Anouks voetsporen als ze zijn gangen probeert na te gaan. Dan beginnen fantasie en werkelijkheid op een gevaarlijke manier door elkaar te lopen. Dodelijk verliefd Gerry Velema. ISBN 90-266-1096-3 Dodelijk verliefd vertelt een verhaal van Benny, een stoer meisje van 15 jaar, dat haar eigen gang gaat. Ze heeft twee goede vriendinnen, Lia en Nora. Wanneer haar vriendin Nora verliefd wordt op Johnny, snapt Benny er niets van. Benny raakt haar vriendinnen kwijt en weet niet wat ze moet doen. Als Lia dan ook nog eens niet meer op school komt, maakt ze zich echt zorgen. Als ze haar hart uitstort bij haar oude vriendin Jeanne, gaat Jeanne op zoek naar hulp. Maar komt de hulp wel op tijd? Doelgroep: leeftijd vanaf 15 jaar


31

Film en documentaires Film Loverboy (2003) Regie: L. Crijns Uitgezonden door de VPRO op 12-04-03 en daarna meerdere keren herhaald. Denise (17) wordt ingepakt door de charmante Michael (19) die haar verwent met dure cadeaus, complimentjes en luxe uitjes en haar een droomleven voorspiegelt. Hij doet dit zo geraffineerd dat Denise volledig voor hem valt en uiteindelijk besluit de prostitutie in te gaan. (Te leen bij het Informatie Centrum Gezondheidszorg) Documentaires (2001 & 2003) Jong Jongerenprogramma van de EO; afleveringen 14-02-’01 en 19-02-’03. Per aflevering vertellen 2 meisjes over hun ervaringen met gedwongen prostitutie. De video is te bestellen bij EO verkoop: 035 - 647 47 20 of via www.eo.nl/eshop (Te leen bij het Informatie Centrum Gezondheidszorg) Heilig vuur (2001) Actualiteitenprogramma van de NCRV, uitzending van 05-03-’01. Hierin vertellen twee meisjes, die in het opvanghuis voor jongerenprostituees Asja verblijven, over de manier waarop zij in de prostitutie gingen werken. Vanwege anonimiteit minder aansprekend voor jongeren. Met medewerking van Asja, Terres des Hommes. (Video te bestellen via NCRV, 035 - 771 99 11.)


32

Lespakketten Lespakket preventie Scharlaken Koord heeft een lespakket ontwikkeld voor scholen. Vanwege de grote vraag naar preventielessen ontstond het idee om scholen zelf materiaal in handen te geven, waarmee ze aan de slag kunnen. Het materiaal is ontwikkeld vanuit de ervaring die de medewerkers opdeden in het straat- en preventiewerk. Het pakket bestaat uit - Een handboek voor de docent - Werkboeken voor de leerlingen - Een dvd met vier ervaringsverhalen - Voor iedere leerling het boekje ‘Verliefd, Verleid, Verkocht’. Achtergrondinformatie en protocol Het handboek bevat achtergrondinformatie, tips en adviezen over de organisatie en uitvoer van de lessen en lesmateriaal. Tevens is een protocol opgenomen: hoe te handelen bij het vermoeden van contacten met een loverboy.

Lespakket ‘Lang leve de liefde’ Veel scholen willen lessen wijden aan het thema loverboys. Daarom heeft SOA Aids Nederland het lespakket Loverboys ontwikkeld. Het pakket sluit aan bij de methode Lang leve de liefde, de meest gebruikte lesmethode op het gebied van relaties en seksualiteit. Het pakket richt zich niet alleen op het vergroten van de kennis over het fenomeen loverboys, maar vooral op het versterken van de weerbaarheid van de leerlingen en het kunnen maken van eigen keuzes om te voorkomen dat leerlingen in de gevarenzone (dreigen te) komen. Ook wordt stilgestaan bij de vraag wat een leerling kan doen met het vermoeden dat een vriend of vriendin of zijzelf/hijzelf met de praktijken van een loverboy te maken heeft. Samenstelling pakket Het pakket bestaat uit een leerlingenbrochure, een rap, een handleiding voor docenten en een poster. In de docentenhandleiding wordt een uitgewerkte lesopzet gegeven met verschillende werkvormen. Het bevat werkbladen met opdrachten die voor leerlingen kunnen worden gekopieerd, instructies om raps over loverboys te maken en een overzicht met websites en boeken/artikelen. Ook bevat de handleiding pedagogischdidactische tips hoe je het onderwerp loverboys op een veilige manier bespreekbaar kunt maken in de klas.

NB beide lespakketten zijn in te zien/te leen bij het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD.


33

Theaterproducties ‘WOW” ‘Klassekunst’ biedt de interactieve theatervoorstelling ‘WOW het raffinement van loverboys’ aan voor de 2e en 3e klas in het voortgezet onderwijs (van vmbo tot gymnasium). Op invoelbare wijze zien we hoe een meisje verstrikt raakt in een illusie van de ware liefde. Kosten De 1e voorstelling kost € 850,- de 2e € 350,- en de 3e ook € 350,- mits ze worden uitgevoerd op één dag. Dit is exclusief BTW. De voorstelling kan bezocht worden door maximaal 50 personen. Telefoon: 0593 - 552 979 E-mail: [email protected] ‘Hoezo, ‘lover’boys?’ Theater A la Carte presenteert het voorlichtingsproject ‘Hoezo, ‘lover’boys?’. In dit confronterende project worden leerlingen gewaarschuwd voor de werkwijze van loverboys.'Hoezo, ‘lover’boys?' is bedoeld voor VMBO scholen, ROC’s en het SVO. Interactieve voorlichting wordt afgewisseld met een indringende voorstelling over een meisje dat via haar vriendje in de prostitutie belandt. Telefoon: 030 - 258 12 62 E-mail: [email protected] Interactief toneel Theatergroep Steil verzorgt workshops op school over loverboys in de vorm van interactief toneel. Per workshop kiest Steil in overleg met de school vier tot vijf scènes die zij na de introductiescène uitvoeren. Deze scènes komen voort uit verschillende motieven/aandachtspunten die aan bod komen bij loverboys en verleiding door loverboys. Telefoon: 020 – 686 13 80 E-mail: [email protected] ‘Wat zeur je nou?’ Theater Thot speelt de theaterproductie ‘Wat zeur je nou?’. De productie bestaat uit een voorstelling en een verwerking. Het doel is om meiden van 13-17 jaar preventief voor te lichten over het fenomeen ‘loverboys’. Het geheel duurt 2 lesuren. Telefoon: 083 - 42 10 865 E-mail: [email protected] Liefde is kouder dan de dood rZpkt speelt de voorstelling ‘ Liefde is kouder dan de dood ‘. Het is parallelvertelling van 2 jongens en 2 meisjes. De meisjes belanden in de prosititutie door toedoen van loverboys. Telefoon: 020-66 38 433 E-mail: [email protected]


34

Weerbaarheidstraining Weerbaarheidstraining gericht op het voorkomen dat meisjes slachtoffer worden van loverboys. Doel van de training Het doel van de training is de weerbaarheid van de meisjes te vergroten, zodat ze kunnen voorkomen dat ze in een bedreigende situatie/relatie komen. Daarnaast leren ze beter voor zichzelf opkomen als ze toch in een lastige of bedreigende situatie/relatie zitten. Ze leren verbaal voor zichzelf op te komen en zonodig ook fysiek. Door de training gaan de meiden positiever naar zichzelf kijken, worden steviger en krijgen meer zelfvertrouwen. Inhoud van de training In de trainingen willen we -door middel van spel, video, gesprek en fysieke oefeningenmeisjes laten nadenken over wanneer ze verkering willen, wat ze belangrijk vinden in een relatie/verkering en wat seks en liefde daarin voor hun betekenen. Verwachtingen die jongens en meisjes van elkaar hebben, en bij elkaar scheppen, komen aan de orde. We besteden aandacht aan het aangeven van je wensen en aan wanneer en waardoor het moeilijk is om je grenzen aan te geven en hoe je dat toch overtuigend kan doen. Aandacht voor lichaamstaal, uitstraling en stemgebruik zijn daarbij heel belangrijk. Ze leren verbaal voor zich op komen in een relatie, maar ook ten opzichte van leeftijdgenoten die zich seksueel intimiderend gedragen. Ook risico’s en intimidatie via chat/msn komen aan de orde. Ze krijgen informatie over de werkwijze van loverboys en leren herkennen wanneer een relatie niet gezond voor hun is, bijvoorbeeld als er sprake is van geweld en/of intimidatie. We besteden aandacht aan wat je kan doen als je in een bedreigende relatie zit en hoe je hulp kan krijgen. Naast het verbaal je grenzen leren stellen, leren ze hoe ze zich zonodig fysiek kunnen verdedigen. Bijvoorbeeld als er niet naar hun “nee” geluisterd wordt, of als ze geslagen of aangerand worden. Natuurlijk komen wel/niet aangifte doen aan de orde. Door de eigen kracht te vergroten krijgen de meisjes meer zelfvertrouwen. Ze kunnen hun grenzen beter aangeven en daardoor vaker voorkomen dat ze in een vervelende of bedreigende situatie/relatie terechtkomen. Thema's die aan de orde kunnen komen - grenzen stellen met leeftijdgenoten - grenzen van anderen respecteren - seksuele intimidatie/seksueel misbruik - relatiegeweld - loverboys - risico’s van moderne media: internet/msn - mishandeling - hulp vragen


35

Op maat De training is op maat en sluit aan bij het niveau, beleving en cultuur van de meisjes. Ook kunnen thema’s aan de orde komen die op school actueel zijn. Werkwijze De training bestaat uit 8 tot 12 lessen van 1 a 1 ½ uur en vindt plaats in de gymzaal. De training kan aan een hele klas gegeven worden, maar ook als keuzevak in een keuzeuur of aan een groep leerlingen, aangewezen door bijvoorbeeld de mentor. Een teambijeenkomst en/of ouderavond rondom weerbaarheid is wenselijk. Kosten Afhankelijk van het schooltype (regulier, speciaal, zmlk), het aantal lessen en de lesduur zal de training tussen de € 700,- en € 1500,- kosten.


36

Workshop Achtergrond In de overgangsperiode tussen jeugd en volwassenheid gaat het niet alleen om de lichamelijke veranderingen, maar ook om de veranderende rol in de samenleving: van afhankelijk kind naar zelfstandige volwassene. Jongeren voelen zich regelmatig onzeker over hun uiterlijk, hun relaties en hun seksueel gedrag. En juist deze zaken spelen een belangrijke rol in de onderlinge omgang tussen jongeren. Alles is nieuw en daagt uit om te experimenteren. En dan is er ook nog die belangstelling van oudere jongens dan jijzelf… Veel meiden vinden het moeilijk om hun grenzen aan te geven in de omgang met leeftijdgenoten. Ze beginnen met seks terwijl ze er nog niet aan toe zijn en/of ze doen dingen op het gebied van seks die ze eigenlijk niet willen. Ze doen dit om er bij te horen, omdat ze denken dat iedereen dat doet of omdat ze onder druk worden gezet. Ze doen het omdat ze dat in videoclips of op televisie zien of omdat ze op zoek zijn naar genegenheid, liefde of waardering. Meiden weten soms niet meer wat ze wel en wat ze niet willen. Of ze weten wel dat ze iets niet willen, maar durven of kunnen niet overtuigend NEE zeggen. Hierdoor zijn ze soms een makkelijk slachtoffer voor een loverboy. Doelgroep Meisjes in de leeftijdscategorie 12-16 jaar Duur Minimaal 1 dagdeel, uit te breiden naar 3 dagdelen Aantal deelnemers 8 tot 14 meisjes Doel De weerbaarheid van meisjes vergroten. De meiden inzicht geven in wat ze wel en niet willen in de omgang met leeftijdgenoten en verkering. Ze leren ‘gevaarlijke’ relaties herkennen en voorkomen. Ze leren hun grenzen herkennen en aan te geven. Daarbij kunnen ze hun houding, stem en uitstraling gebruiken. Ze leren zonodig hoe ze zich fysiek kunnen verdedigen. Ze leren hulp te vragen als ze in een onveilige en /of gevaarlijke situatie zitten. Inhoud van de workshop Door middel van een spel bespreken we welke eigenschappen je belangrijk vindt van een jongen (of meisje). Ook komt in het spel aan de orde hoe je reageert op zaken als ‘vreemd gaan’ van je vriendje, gedwongen worden tot seks of een tik van hem krijgen. De meiden krijgen inzicht in wat ze wel willen in een relatie en hoe ze hun grenzen kunnen herkennen en daarvoor op kunnen komen.


37

Er wordt niet alleen gepraat; door middel van oefeningen met houding, uitstraling en stemgebruik worden daadwerkelijk vaardigheden aangeleerd om je grenzen duidelijk te kunnen aangeven. In rollenspelen worden concrete situaties nagespeeld. Door middel van de “profielen” van de jongens in het bovengenoemd spel komt ook de “loverboy” ter sprake. Besproken wordt hoe een jongen een meisje stap voor stap in zijn ban kan krijgen. In een vervolgspel moeten meiden met elkaar nadenken over hoe ze kunnen reageren in verschillende situaties in de verschillende fases van de relatie met een potentiële loverboy en bij wie ze hulp kunnen vragen. Tot slot leren de meiden een aantal zelfverdedigingstechnieken. Ze leren niet alleen hoe ze zich daadwerkelijk kunnen verdedigen, maar ervaren vooral hun kracht en merken dat ze veel sterker zijn dan ze denken. Zelfverdediging vergroot dan ook vooral de mentale weerbaarheid. Je kunt makkelijker NEE zeggen als je weet dat je wat achter de hand hebt. Daarnaast heeft het een preventieve kant; een stevige uitstraling verkleind de kans om slachtoffer te worden. Kosten € 190,- euro per dagdeel, exclusief reiskosten


38

Bijlage 3: materiaal ter inzage en te leen Rol Informatie Centrum Gezondheid (ICG) in het kader van loverboyproblematiek Vanaf 1 oktober 2006 fungeert het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD als “vraagbraak” op het terrein van loverboyproblematiek. Het ICG is een informatiecentrum waar u terecht kunt met al uw vragen over gezondheid, gezondheidszorg en ziekten. De medewerkers van het ICG proberen uw vraag zo goed mogelijk te beantwoorden en verwijzen u zo nodig door naar de juiste persoon of instantie. Het ICG is er voor iedereen: voor hulpverleners en andere professionals, maar ook voor burgers (jong en oud) die vragen hebben op het gebied van gezondheid. Voor wat betreft de loverboyproblematiek kunt u bij het ICG terecht voor: - Brochures, zowel voor verwijzers als slachtoffers - Preventiemateriaal, zoals folders, boeken en beeldmateriaal - Lesmateriaal voor op school of voor buitenschoolse voorlichting - Advies, over bijvoorbeeld geschikt preventiemateriaal De beschikbare materialen zijn bij het ICG in te zien en te leen. Over het algemeen is dit gratis, in sommige gevallen betaalt u een beperkte vergoeding. Het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD Groningen is op de werkdagen bereikbaar tussen 10.00 - 16.30 uur. Het bezoekadres is: Hanzeplein 120 te Groningen. Telefoon: 050 – 367 41 77 E-mail: [email protected]


39

Beschikbaar materiaal ICG Boeken Publiek geheim: jeugdprostitutie: negen portretten L. Terpstra, A. van Dijke. Amsterdam: SWP, 2004. - 110 p.: ill. ISBN 9066655992. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Jeugdigen, prostitutie, loverboys Loverboys, een publieke zaak: tien portretten L. Terpstra, A. van Dijke, M. van San. Amsterdam: SWP, 2005. - 119 p.: ill. foto's. ISBN 9066656468. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Seksualiteit, mishandeling, loverboys Loverboys: feiten en cijfers: een quick scan A. van Dijke, L. Terpstra. -1e druk- Amsterdam: SWP, 2005. - 70 p. ISBN 9066656735. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Seksualiteit, mishandeling, loverboys De betovering verbroken: methodiek preventie en aanpak meisjesprostitutie A. van Dijke, ... [et. al.]. Utrecht; etc. : NIZW; etc., 2006. - 175 p. ISBN 9085600367. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Prostitutie, preventie, meisjes, loverboys Pretty woman: praktijkvoorbeeld voor de aanpak van meisjesprostititie K. Schwarze, M. Berger, E. Geurts. Utrecht; Amsterdam: NIZW; SWP, 2006. - 95 p. ISBN 9085600383. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Loverboys, prostitutie, hulpverlening, seksueel geweld Mooi meisje: verliefd op een loverboy M. Hoefnagel. -2e druk- Amsterdam: Eenvoudig communiceren, 2005. - 134 p. (Reality Reeks) Class.code: 66.323 Trefwoorden: Loverboys, seksueel geweld Verslingerd aan een man G. Velema-Drent. Amsterdam: vereniging tot heil des volks; Buijten & Schipperheijn, 2001. - 87 p. ISBN 9075953089. Class.code: 68.323 Trefwoorden: Seksualiteit, mishandeling, loverboys, prostitutie


40

Video Loverboy [s.l.] : [s.n.], 2003. - video; 80 minuten. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Loverboys, films, video's, prostitutie, seksueel geweld Opmerkingen: speelfilm ‘Loverboy’ met o.a. Dragan Bakema, Monique van der Werf, Chantal Janzen. Dvd Jong: over loverboys Evangelische Omroep – Hilversum: EO, 2001 & 2003. – 20 min. – uitzendingen van 14-02-’01 en 19-02-‘03 Trefwoorden: Seksualiteit, loverboys, mishandeling, prostitutie


41

Lesmateriaal Lef in de liefde: trainingsmodule over loverboys & prostitutie Y. van 't Oever - Amsterdam: SAMAH; BLinN; Humanitas; NOVIB, 2004. – lesmateriaal. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Loverboys, prostitutie, vluchtelingen, jongeren [Loverboys] het gaat hier [niet] om echte liefde ... [loverboys] ... daar gaat het een loverboy [niet] om I. van Gameren, J. van Marle. - Zwolle: GGD Regio IJssel-Vecht, 2006. – spel. Class.code: 66.323 Trefwoorden: Loverboys, seksueel geweld, zelfbeeld, intermenselijke relaties,

weerbaarheid

Beware of loverboys Scharlakenkoord - Amsterdam: Stichting tot Heil des Volks, 2006. – lespakket. Class.code: 68.323 Trefwoorden: Loverboys, seksualiteit Lessen over loverboys (aansluitend bij lespakket Lang leve de liefde) s.l. : Soa Nederland, 2005 Trefwoorden: Seksualiteit, mishandeling, loverboys, prostitutie


42

Folders Gevaarlijke liefde... Stichting Humanitas Thuiszorg, Maatschappelijke Dienstverlening, Afdeling Prostitutie Maatschappelijk Werk - Rotterdam : [s.n.], 2003 . - 11 p. loverboys Trefwoorden: Seksueel geweld, jongeren, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Opvanghuis Asja: voor jeugdige prostituees Vrouwenopvang Fryslan - Leeuwarden: Vrouwenopvang Fryslan, [2005] - 2 p. Trefwoorden: Seksueel geweld, prostitutie, seksuele hulpverlening, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Opvanghuis Asja: voor jeugdige prostituees: folder voor verwijzers Vrouwenopvang Fryslan - Leeuwarden: Vrouwenopvang Fryslan, [2005] . - 2 p. Trefwoorden: seksueel geweld, prostitutie, seksuele hulpverlening, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Groep voor ouders: van slachtoffers van seksuele uitbuiting Vrouwenopvang Fryslan, Asja: nieuw leven - Leeuwarden: Vrouwenopvang Fryslan, [2005]-2 p. Trefwoorden: Seksueel geweld, ouders, zelfhulpgroepen, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Groepen voor meiden: tien bijeenkomsten voor meiden die met andere meiden willen kletsen over verschillende onderwerpen Vrouwenopvang Fryslan, Asja: nieuw leven - Leeuwarden : Vrouwenopvang Fryslan, [2005] - 2 p. Trefwoorden: Zelfhulpgroepen, meisjes, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Lotgenoten Asja: voor meiden die te maken hebben gehad met gedwongen prostitutie of met loverboys Vrouwenopvang Fryslan, Asja: nieuw leven - Leeuwarden: Vrouwenopvang Fryslan, [2005]. - 2 p. Trefwoorden: Zelfhulpgroepen, meisjes, prostitutie, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik. Verwerkingsgroepen seksueel misbruik Base Groep - Groningen: Base Groep, 2006 - 4 p. Voor kinderen en jongeren van 4 t/m 16 jaar en hun (pleeg)ouders en meiden en jongens van 16 t/m 24 jaar en hun (pleeg)ouders en/of netwerk. Trefwoorden: Seksueel geweld, therapieën, jeugdhulpverlening, loverboys Opmerking: opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik.


43

Verwerkingsgroepen seksueel misbruik: (pleeg)ouderfolder Base Groep - Groningen : Base Groep, 2003 - 2 p. Trefwoorden: Seksueel geweld, ouders, loverboys Opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik Opmerkingen: Vakgroep seksueel misbruik van de Base Groep. Verwerkingsgroepen seksueel misbruik: meidenfolder Base Groep - Groningen: Base Groep, 2005 - 2 p. Trefwoorden: Seksueel geweld, ouders, loverboys Opgenomen in publieksmap Geweld & Misbruik Opmerkingen: Vakgroep seksueel misbruik van de Base Groep. Beware of loverboys: preventieproject voor meiden van 13-18 jaar Scharlaken Koord - Amsterdam: Scharlaken Koord, 2005 - 8 p.: ill. Folder over het preventieproject "Beware of loverboys" Trefwoorden: Loverboys, onderwijsleermateriaal, meisjes Opmerkingen: Project is uit te voeren door hulpverleners en docenten. Beware of loverboys: informatiebrochure voor docenten, ouders, politie en hulpverleners Scharlaken Koord - Amsterdam: Scharlaken Koord, 2005 - 2 p. : ill. Folder over het het preventiepoject "Beware of loverboys" Trefwoorden: Loverboys Loverboy-checklist Scharlaken Koord - Amsterdam: Scharlaken Koord, 2005 - 1 p. : ill. Checklist om loverboys te herkennen in de vorm van een ansichtkaart. Trefwoorden: Loverboys


44

Bijlage 4 Hoe te handelen Voorbeeldprotocol Voor het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs. Vermoeden van huiselijk geweld, mishandeling, verwaarlozing, seksueel misbruik en loverboys.


45

Projectinformatie Themamap Loverboys, Provinciaal project loverboyproblematiek De themamap is een onderdeel van het provinciale loverboyproject “De prins op het witte paard is … een loverboy!!!” Dit wordt uitgevoerd wordt door CMO Groningen in het kader van het speerpunt Huiselijk Geweld van de Provincie Groningen. De map is tot stand gekomen in samenwerking met de projectleider van “Lekker in je schoolvel” van Welnis preventie (voorheen centrum preventieve GGz), de programmacommissie “Lekker in je schoolvel” van C.S.G. Augustinus College in Groningen, de stedelijke loverboywerkgroep en het Informatie Centrum Gezondheid van de GGD Groningen. Met dank aan Frouke Nijdam en Marloes Zwaferink voor het gebruik van het rollen- en stellingenspel.

Geraadpleegde literatuur - L. Terpstra en A. van Dijke. Loverboys, een publieke zaak. Tien portretten (2005) - A. van Dijke, L. Terpstra, M. Berger en E. Geurts. De betovering verbroken. Methodiek preventie en aanpak meisjesprostitutie

Geraadpleegde websites www.schoolenveiligheid.nl (onder thema’s: seksueel geweld, loverboys) www.jeugdprostitutie.nu

Colofon Tekst Lay-out tekst Vormgeving map Drukwerk

Marjolijne Vinkenborg, CMO Groningen Nienke Sijtzema, CMO Groningen Kragtvorm, Groningen Drukkerij de Marne, Leens


46

De prins op het witte paard is een loverboy!!!

Recommend Documents