De Openbare bibliotheek van de toekomst in LEEUWARDEN INITIATIEFVOORSTEL 5 juli 2012 “Vrijheid, welvaart en de ontplooiing van samenleving en individu zijn fundamentele menselijke waarden. Deze kunnen alleen worden gerealiseerd door goed geïnformeerde burgers, die in staat zijn hun democratische rechten uit te oefenen en een actieve rol te spelen in de samenleving. (…) De openbare bibliotheek, de plaatselijke toegangspoort tot kennis, schept een essentiële voorwaarde voor levenslang leren, onafhankelijke besluitvorming en de culturele ontwikkeling van individuen en maatschappelijke groeperingen “ (Unesco Manifest 1994)
D66: Hilde Tjeerdema
VVD: Karen Vasbinder
Met dank aan: Janny Lokerse, Ellis Mulder, Christopher Morgan, Jellie Tiemersma, Mark Deckers, Anne Tiemersma, Arnold Rosier, Serge Hollander e.v.a.
1.
Aanleiding
De openbare bibliotheek is een belangrijke basisvoorziening in Leeuwarden. Maar D66 en VVD Leeuwarden vinden het tijd voor keuzes richting de toekomst van de centrale bibliotheek van Leeuwarden. Landelijke ontwikkelingen op het vlak van bijvoorbeeld de digitalisering bieden kansen voor een modernere, duurzame en betaalbare centrale openbare bibliotheek. Natuurlijk bestaan er diverse ideeën over hoe de openbare centrale bibliotheek van de toekomst er precies uit zou moeten zien. In dit initiatiefvoorstel worden deze richtingen gebundeld en wordt het college van Leeuwarden gevraagd een haalbaarheidsstudie te doen naar innovatieve mogelijkheden. Als startsein voor de haalbaarheidsstudie organiseren D66 en VVD Leeuwarden een expertmeeting over de openbare bibliotheek van de toekomst.
2.
Huidige situatie
De centrale bibliotheek van Leeuwarden is momenteel gehuisvest in het Beursgebouw. Daarnaast zijn er kleinere vestigingen in de wijken: Camminghaburen, Bilgaard en Aldlân. Bibliotheek Leeuwarden maakt deel uit van de Stichting Bibliotheken MiddenFryslân (SBMF) die ook de gemeenten Boarnsterhim en Tytsjerksteradiel omvat. Een groot deel van de facilitaire ondersteuning (administratie, personeelszaken, financiën, ICT) vindt plaats via de Stichting Bibliotheekservice Fryslân gevestigd op de Hemrik.
De exploitatie van de centrale bibliotheek staat onder druk, deze daling is o.a. veroorzaakt door een daling van het aantal leden en uitleningen en minder inkomsten vanuit de muziekafdeling. Het huidige subsidiebedrag voor de gehele voorziening (voor alle vestigingen in Leeuwarden) bedraagt 2,29 miljoen euro per jaar. De huur van de Beurs bedraagt 6,5 ton. De totale huisvestingskosten voor de Beurs liggen op 9,75 ton waarvan ongeveer 70.000 Euro voor energie en water. Uit een benchmark-onderzoek van BMC (“De staat van zes”) bleek al dat de centrale bibliotheek relatief dure huisvesting heeft.
De directie heeft zich steeds ingezet om een sluitende begroting te presenteren, dit is tot nu toe altijd gelukt. Ook is het mooi dat de landelijke gewenste certificering weer voor vier jaar geborgd is. Het sluitend maken van de begroting gaat echter ten koste van de ontwikkeling van digitale dienstverlening, het stimuleren van lezen en mediawijsheid en de ontwikkeling van een bruikbaar marketingconcept. Daarnaast wordt de inrichting van de centrale bibliotheek volgens de directie sleets en is het lastig om op de huidige locatie in te spelen op de behoeften van de moderne bibliotheekbezoeker, nog los van het financiële plaatje.
Het Beursgebouw stamt uit 1880 en is in 1980 heropend. De oppervlakte van het beursgebouw is 4.939m2 waarvan 4.650m2 wordt gebruikt door de Centrale Bibliotheek (met inbegrip van het Seniorweb.nl , Ihlia Blaman bibliotheek, www.biebwerkt.nl en de Volksuniversiteit 20122013). Op verzoek van de gemeenteraad van Leeuwarden is er een energiebesparingsplan gemaakt, waaruit helaas bleek dat investeringen in duurzaamheid een te lange terugverdientijd kenden om rendabel te zijn.
3.
Landelijke ontwikkelingen: digitalisering /segmentering
Veruit de belangrijkste ontwikkeling voor de bibliotheek is de digitalisering en de komst van het internet. Dit maakt dat de functies van de bibliotheek veranderen, maar ook de service en bedrijfsvoering verandert. De VNG (Handreiking De Openbare Bibliotheek in het Digitale Tijdperk, VNG, 2012) beveelt gemeenten nu aan de papieren collectie zo veel mogelijk te vervangen door (toegang tot) de landelijke digitale collectie. Er komt één landelijke digitale infrastructuur (www.debibliotheken.nl) wat een gunstige
ontwikkeling kan zijn voor alle gebruikers. De digitale content (e-books, digitale tijdschriften en dagbladen etc.) wordt dan landelijk ingekocht. Dit alles onder het voorbehoud
dat
e-books
net
als
papieren
boeken
onder
het
zogenoemde
leenrechtenstelsel kunnen worden gebracht. De gemeente blijft verantwoordelijk voor de lokale, fysieke bibliotheek. De openbare bibliotheek van Leeuwarden moet aansluiting vinden bij de landelijke digitale infrastructuur, vinden D66 en VVD Leeuwarden. Naar verwachting verlaagt het rijk de hoogte van het gemeentefonds per 2014, de gemeente zal te zijner tijd dus ook haar subsidie aan de lokale bibliotheek moeten verlagen, wil ze binnen de landelijke budgetten blijven.
De VNG verwacht dat de digitale bibliotheek en de lokale, fysieke bibliotheek elkaar aanvullen en versterken. Het ‘adviseren en gidsen’ zal voor de lokale bibliotheek belangrijker worden dan uitlenen. De bibliotheek kan gaan fungeren als lokaal kenniscentrum voor leesbevordering, bestrijding van laaggeletterdheid en mediawijsheid aldus de VNG. De uitleenfunctie blijft wel. In deze functie is de klant koning(in). (dwz De belangrijkste en grootste groep leden van de bibliotheek Leeuwarden zijn vrouwen tussen de 35 en 75 jaar). De papieren collectie blijft dus een belangrijke plaats innemen in de fysieke bibliotheek.
Behoud van leden is gemakkelijker dan het aanboren van nieuwe doelgroepen. Afstemmen van de behoeften van de Leeuwarder gebruiker is belangrijk. SBMF onderscheidt nu al verschillende gebruikers zoals: scholieren, studenten en zzp’ers;
traditionele gezinnen en cultuurgenieters (bijlage 2). Een betere afstemming met bestaande bibliotheken (met name de provinciale instelling Tresoar) kan leiden tot een meer toegespitst aanbod. Mede door verdere segmentering en positionering rondom het uitlenen van boeken, leesbevordering en mediawijsheid kan de Openbare Bibliotheek van de Toekomst in Leeuwarden dan zeker slagen.
4. Functies openbare bibliotheek De D66- en de VVD-fractie hebben zich gezamenlijk gebogen over de vraag welke functies de centrale openbare bibliotheek in de toekomst moet hebben en welke huisvesting hier het beste bij past. De fracties sluiten zich aan bij de conclusie van de VNG dat de rol van de fysieke, lokale bibliotheek verandert, maar dat zij niet verdwijnt. De openbare bibliotheken hebben zelf vijf kernfuncties geformuleerd die zijn beschreven in de “Richtlijn voor basisbibliotheken” van de VNG en VOB (Vereniging van Openbare Bibliotheken). Deze functies worden hieronder tegen het Leeuwarder licht gehouden. 4.1 De bibliotheek als warenhuis van kennis en informatie
Toegang tot betrouwbare informatie is essentieel voor goed burgerschap. Voor de digitale revolutie was de fysieke bibliotheek de plek waar je allerhande informatie kon raadplegen. Nu is bijna alles te vinden op het internet. Op deze digitale snelweg je weg vinden vraagt om specifieke vaardigheden, zoals: taalvaardigheid, goede zoekstrategieën en het schatten van de betrouwbaarheid van informatie. De bibliotheek kan hierin adviseren en gidsen. Dit vraagt vooral vaardigheden van het personeel, de constante aanwezigheid van de gehele collectie informatieve boeken wordt daarbij minder belangrijk. Een andere moderne ontwikkeling is dat zoekmachines steeds meer gebruik maken van informatiefilters, waarbij de gebruiker op basis van zoekgeschiedenis een bepaalde selectie van internetsites krijgt getoond. Het aanbieden en garanderen van een ‘filter bubble’ vrije internetomgeving wordt een belangrijke publieke taak van de openbare bibliotheek. Samengevat, in de toekomst zal waarde-toevoeging aan informatie het verschil maken en de openbare bibliotheek is hier bij uitstek geschikt voor. Voorwaarde is wel dat de medewerkers over deze vaardigheden en het overbrengen ervan beschikken.
4.2 De bibliotheek als centrum voor ontwikkeling en educatie
Om je weg te kunnen vinden in onze huidige informatiemaatschappij is het noodzakelijk dat je goed kunt lezen en schrijven, dat je zoekstrategieën kunt toepassen en dat je kritisch kunt zijn t.a.v. aangeboden informatie. Digitalisering vraagt om andere vaardigheden. Kinderen krijgen deze vaardigheden op jonge leeftijd aangeleerd (mediawijsheid). De bibliotheek en scholen kunnen hun samenwerking verder verdiepen. Leesvaardigheden en informatievaardigheden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Van de Nederlandse bevolking is 10% van de volwassenen laaggeletterd en functioneel analfabeet. Hun laaggeletterdheid is een bron van sociale, politieke en culturele uitsluiting. Landelijk en ook lokaal zijn er diverse instanties die zich bezighouden met het bestrijden van taalachterstanden (bijv. voor- en vroegschoolse educatie, volwassenenonderwijs op de ROC’s). De openbare bibliotheek is bij uitstek de juiste partner in het bestrijden van taalachterstanden en aanleren van mediawijsheid, o.a. voor laaggeletterden.
4.3. De bibliotheek als encyclopedie van kunst en cultuur
De openbare bibliotheek is geen bewaarinstelling meer. De functie van encyclopedie voor kunst en cultuur is achterhaald. Zo is de Bibliotheek Leeuwarden van plan haar muziekcollectie binnenkort op te doeken omdat muziek op een andere manier beschikbaar is geworden voor publiek (zo is er ook landelijk een muziekbibliotheek georganiseerd). Een belangrijke toekomstige taak van de bibliotheek is het adviseren en gidsen, ook op het gebied van kunst en cultuur.
Hiervoor is het noodzakelijk dat lokale cultuur-, kunst-, en erfgoedinstellingen zoals: het HCL (Historisch Centrum Leeuwarden), Tresoar (provinciale bibliotheek), Princessehof (Keramiekmuseum), het Nieuw Fries Museum, het Natuurmuseum, maar ook de lokale kennisinstellingen zoals: de Fryske Akademy, University Campus Fryslan (UCF), de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL), Stenden Hogeschool en het Van Hall Instituut informatie weten te ontsluiten en digitaliseren (via zogenaamde Linked Open Data). De openbare bibliotheek van Leeuwarden kan gaan participeren in dit regionale datanetwerk van kunst, cultuur, erfgoed en kennis. Wij stellen voor om te onderzoeken of de openbare bibliotheek in samenwerking met Tresoar (de provinciale bibliotheek) een voortrekkersrol op zich zou moeten nemen, nadat de behoeften hieraan onderzocht zijn. 4.4 De bibliotheek als inspiratiebron van lezen en literatuur
Er verandert veel in de wereld van de bibliotheek. Maar één ding blijft en dat is het lezen van boeken, op papier of digitaal. De uitdaging van de bibliotheek is om met haar collectie zoveel mogelijk aan te sluiten bij de behoeften van haar leden. Zelfbediening breidt zich uit; lezers kunnen nu digitaal boeken zoeken, reserveren en zelf scannen bij het uitlenen en inleveren. De centrale bibliotheek krijgt steeds meer het karakter van een service center. Met de digitalisering en specifiek de opkomst van e-boeken zal het minder noodzakelijk worden om naar de fysieke bibliotheek te gaan. Een bezoek aan de centrale bibliotheek zal in de toekomst meer een experience/ervaring moeten worden. Naast de hierboven genoemde functies zal de centrale bibliotheek een ruimte moeten zijn die de geest prikkelt. Elkaar afwisselende en verrassende selecties van de collectie
moeten inspireren en prikkelen. De bibliotheek als inspiratiebron van lezen en literatuur stelt andere eisen aan de fysieke inrichting.
4.5 De bibliotheek als podium voor ontmoeting en debat Het internet arrangeert ontmoetingen tussen mensen en fungeert gedeeltelijk ook als een podium voor debat (denk aan internetfora). Tegelijkertijd blijft het belangrijk dat er publieke ruimten zijn in de gemeente waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en waar ze met elkaar in gesprek kunnen gaan. Leeuwarden is gezegend met verscheidene mooie podia voor ontmoeting en debat zoals bijv. het Historisch Centrum Leeuwarden of het debatcentrum De Bres en diverse commerciële podia , zoals De Koperen Tuin voor onze expertmeeting op 11 juli 2012.
Er zijn ook al verschillende onderwijs- en kenniscentrum gerelateerde plaatsen in Leeuwarden waar zowel overdag als ’s avonds lezingen en debatten plaatsvinden (bijv. het
Fries
Natuurmuseum,
Tresoar,
de
Fryske
Academy
en
verschillende
onderwijsinstellingen, en vanaf 2013 het Nieuwe Fries Museum). Vraag is echter of deze locaties wel laagdrempelig genoeg zijn en of algemene kennis en ontplooiing bevorderende lezingen wel een kans krijgen voor een groter publiek. Onderzocht moet worden op welke manier de openbare bibliotheek hier een onderscheidende functie in kan hebben?
5. Huisvesting passend bij toekomstige functies De vraag dringt zich op of het Beursgebouw wel geschikt is voor bovengenoemde functies. De grote oppervlakte, de hoge vaste lasten en het monumentale ‘omhulsel’ van het gebouw maken dat aanpassingen in de inrichting hoge kosten met zich mee brengen. Dit geldt ook voor openstelling ’s avonds en in het weekend. Door de digitalisering en de andere rollen die de bibliotheek krijgt zal de oppervlakte van het beursgebouw steeds meer een last worden. Eventuele doorberekening van de verwachte verlaging van de rijksbijdragen voor de bibliotheek, in combinatie met de relatief hoge huisvestingslasten maken dat er steeds minder geld beschikbaar komt voor het vernieuwen van de collectie en een proactief doelgroepenbeleid. Het is beter voor de bibliotheek én voor Leeuwarden als de centrale bibliotheek een andere plek krijgt. 5.1 Andere invulling voor Beursgebouw
D66 en VVD Leeuwarden zijn ervan overtuigd dat een commerciële invulling van het Beursgebouw haalbaar is. Media- of grotere modebedrijven en zelfs warenhuisketens hebben al eens belangstelling getoond. Een nieuwe eigenaar zal allicht in dit monumentale paradepaardje van Leeuwarden wel een duurzame, energiebesparende investering willen doen. Bovendien zou dit een versterking van de binnenstad kunnen opleveren. Hoe mooi kan het zijn dat een modern bedrijf in een eeuwenoud handelsgebouw neerstrijkt? Vergelijk de bestemming van de Korenbeurs in Groningen, waar de landelijke supermarktketen AH zich vestigde. De financiering van het verplaatsen van de bibliotheek hangt samen met een dergelijke bestemmingswisseling.
Korenbeurs in Groningen met AH-vestiging
5.2 Andere instellingen, functies en taken
Eerder is al uitvoerig onderzocht welke andere instellingen er zijn in Leeuwarden en welke functies zij vervullen. In maart 2011 verscheen het rapport van BMC (Cultuurkeus) met daarin een opsomming van taken en functies van instellingen voor taal, historie en media (HCL, Tresoar en de Bibliotheek). Ook is bekend in hoeverre scholen hun eigen bibliotheek hebben, of een beroep doen op de centrale faciliteit. Naast Tresoar zijn er mediatheken voor de NHL, Stenden en Van Hall studenten. Sommige middelbare en basisscholen hebben ook eigen boekencollecties. Opvallend is dat studenten er voor kiezen om in Tresoar te studeren, de centrale bibliotheek wordt ongeschikt geacht vanwege inrichting en plaatsing van studieplekken. De NHL mediatheek bestaat uit actuele boeken, tijdschriften, dvd’s, de digitale mediatheek bevat scripties in de HBO kennisbank, e-boeken, e-journals en diverse databanken plus streaming media. Deze zijn alleen toegankelijk via intranet. Stenden Hogeschool beschikt over een vergelijkbare mediatheek voor de eigen studenten.
Daarnaast beschikt Stenden over een leerbedrijf in het centrum, de zogenaamde Studentlounge, waar ook in kleine groepen vergaderd kan worden met catering en WIFI en andere faciliteiten. University Campus Fryslân (UCF) nu nog gehuisvest in De Johannes de Doper kerk tov Hogeschool Van Hall- Larenstein reageert enthousiast op dit Leeuwarder initiatief, waarbij voor hen het academisch klimaat in Leeuwarden speerpunt vormt. 5.3 Nieuwbouw is een optie
Volgens D66 en VVD Leeuwarden is nieuwbouw een serieuze optie als het gaat om de centrale bibliotheek van de toekomst. Potentiële locaties voor nieuwbouw zijn het Harmoniekwartier en de locatie tegenover HCL/Tresoar/Afûk, op de groenstrook (HeerIvo-Straatje) aan het Oldehoofsterkerkhof. Met deze nieuwe locatie zouden de instellingen samen een literaire driehoek (leestriangel) kunnen vormen.
Tresoar, Afûk en Historisch Centrum Leeuwarden
Wel hoort bij een goed boek ook een goed bakje koffie en een lekker broodje. Dus het exploiteren van een terras of leescafé past bij deze functie. Andere combinaties met horeca en/of media- cq. boekhandelaren behoort ook tot de mogelijkheden, of een kinderbibliotheek met naschoolse opvang. Er zijn nog veel meer synergetische combinaties te verzinnen. Deze uitdaging leggen we ook graag bij ondernemend Leeuwarden zelf neer. Voorwaarde voor nieuwbouw is waarschijnlijk dat een commerciële partner mee ontwikkelt zodat exploitatielasten in PPS-constructie te overzien zijn. Naast nieuwbouw blijft de optie van bestaande bouw natuurlijk bestaan, mits deze bouw ruimte biedt voor de veranderende functies van de moderne centrale bibliotheek.
Samenvatting Samengevat veranderen de functies van de centrale bibliotheek sterk in het licht van moderne ontwikkelingen in onze samenleving. Eén van de belangrijkste ontwikkelingen is de digitalisering. Het is nu tijd om richting te geven aan de centrale bibliotheek van de toekomst. Dit vraagt om heldere positionering en een andere behuizing; huisvesting die aansluit bij de toekomstige rol van de centrale openbare bibliotheek in Leeuwarden.
voorstel Wij stellen het college van Burgemeester & Wethouders van Leeuwarden de volgende zaken voor: 1. Op basis van dit initiatiefvoorstel in samenwerking met de uitvoerende subsidiepartner een plan van aanpak op te stellen voor het hervormen en toekomstbestendig maken van de centrale openbare bibliotheek; 2. Daarbij de segmentering en positionering met andere kennis- en media instellingen af te stemmen; 3. Daarbij laagdrempeligheid en participatie van alle doelgroepen voorop te laten staan; 4. Daarbij samenwerking te zoeken met andere aanbieders in een PPS-constructie; 5. In het plan van aanpak een onderbouwd voorstel te doen voor de benodigde huisvesting van de centrale bibliotheek; 6. Deze haalbaarheidsstudie (business case) binnen de reguliere begroting uit te voeren, en/of gebruik te maken van stage-opdrachten; 7. De inrichting en aankleding van een nieuwe bibliotheek van de toekomst uit de exploitatie cq. verkoop van het Beursgebouw te bekostigen; 8. Zonodig een beroep te doen op innovatie-, danwel versnellingsgelden danwel andere aanvullende financieringsbronnen.
D66 Leeuwarden Hilde Tjeerdema
VVD Leeuwarden Karen Vasbinder
BIJLAGE 1: Unesco Manifest 1994
Het Unesco Manifest over openbare bibliotheken uit 1994 'Vrijheid, welvaart en de ontplooiing van samenleving en individu zijn fundamentele menselijke waarden. Deze kunnen alleen worden gerealiseerd door goed geïnformeerde burgers, die in staat zijn hun democratische rechten uit te oefenen en een actieve rol te spelen in de samenleving. Constructief deelnemen aan het maatschappelijk leven en meewerken aan het vormgeven van de democratie zijn afhankelijk van voldoende opleiding en van vrije en onbeperkte toegang tot kennis, wetenschap, cultuur en informatie. De openbare bibliotheek, de plaatselijke toegangspoort tot kennis, schept een essentiële voorwaarde voor levenslang leren, onafhankelijke besluitvorming en de culturele ontwikkeling van individuen en maatschappelijke groeperingen.’
Met dit manifest verklaart de Unesco, dat zij de openbare bibliotheek beschouwt als een stuwende kracht op de weg naar educatie, cultuur en informatie en als een essentiële factor bij de bevordering van vrede en welbevinden in de gedachten van mannen en vrouwen. De Unesco beveelt daarom nationale en lokale overheden met klem aan, de uitbouw van het openbare bibliotheekwerk te ondersteunen en er zich actief voor in te zetten.
BIJLAGE 2: SEGMENTERING EN POSTIONERING
Is de Leeuwarder gebruiker te segmenteren en te groeperen qua mediagedrag en bibliotheekgebruik? Afstemmen van de behoeften van de Leeuwarder gebruiker is belangrijk. SBMF onderscheidt nu al verschillende gebruikers zoals: scholieren, studenten en zzp’ers; traditionele gezinnen en cultuurgenieters. Een verdere segmentering kan leiden tot een beter toegespitst aanbod. De Nederlandse Publieke Omroep onderscheidt acht typen mediaconsumenten (zie plaatje). Op een soortgelijke manier kan segmentering van bibliotheekgebruik verder uitgewerkt worden.
Acht typen mediaconsumenten: 1. Kritische verdiepingszoekers 2. Onbezorgde trendbewusten 3. Praktische familiemensen 4. Zorgzame duizendpoten 5. Jonge Connectors 6. Traditionele streekbewoner 7. Betrokken gelovigen 8. Drukke Forenzen
47 jaar 27 jaar 47 jaar 36 jaar 15 jaar 56 jaar 61 jaar 41 jaar
BIJLAGE 3: Bronnen 2008. Memo Anne Tiemersma- Waarom wij anno 2008 nog een bibliobus inzetten – December 2008. Presentatie Mediamoverbus. Commissie Welzijn. Gemeente Leeuwarden Februari 2009. Verslag Bestuurlijk Overleg Stichting Bibliotheken Midden-Fryslân. Augustus 2009. Boekwerk en meer…Beleidsplan SBMF 2009-2012. Oktober 2009. Staat van zes. Een vergelijkend onderzoek naar zes structureel gesubsidieerde culturele instellingen in de gemeente Leeuwarden. Rapport Gemeente Leeuwarden. BMC. 2010. Jaarverslag/rekening 2009 +2010 Bibliotheken Midden-Fryslan. Januari 2011. Toekomst voor de Bibliotheek – een inventarisatie van de effecten van een stabilisering of vermindering van de subsidie. Deze notitie is tot stand gekomen in samenwerking met de gemeenten Boarnsterhim, Leeuwarden en Tytsjerksteradiel 6 Juni 2011. Brief aan de raad betreffende Onderzoek naar het energieverbruik van culturele panden. Gemeente Leeuwarden. April 2012. Bibliotheek Smallingerland completeert Netwerk Friese Bibliotheken (NFB). Mei 2012. VNG Handreiking – de openbare bibliotheek in het digitale tijdperk – Den Haag.
