De kapitelen in de Martinuskerk te Tongelre (Eindhoven) Veel kapitelen van de Sint Martinuskerk te Tongelre hebben een unieke vormgeving. Zo hebben de kapitelen van de kolommen in de zijbeuken van de kerk hebben allen een eigen iconografie. Over die diversiteit gaat dit artikel. Enkele definities In dit artikel spreken we over kolommen en delen daarvan. De term ‘kolom’ is een verzamelnaam voor allerlei constructies die bouwdelen ondersteunen. Voorbeelden daarvan zijn: - Een ‘zuil’ is een ronde kolom. - Een ‘pijler’ is van oorsprong een gemetselde kolom met een gehoekte schacht. - Een ‘pilaster’ is een muurverzwaring. Hij is meestal veel breder dan hij diep is. Een kolom bestaat uit: - Een ‘basement’. Veel kolommen hebben een basement. Dat is het onderste deel van de kolom. Daarmee staat hij op de ondergrond. Alleen bij een Dorisch zuil ontbreekt het basement. - De ‘schacht’. Boven het basement begint de schacht. Deze kan uit een stuk materiaal vervaardigd zijn. Hij kan ook uit verschillende delen zijn opgebouwd. De schacht is egaal of heeft verticale schaduwgroeven (cannelures). - ‘Het kapiteel’. Een kolom wordt bekroond door een kapiteel of kopstuk. Het brengt meestal de krachten, die samenhangen met het gewicht van een bouwdeel, over op een klein draagvlak. Kapitelen zijn dikwijls beeldhouwwerken. In de klassieke bouw vertellen zij daardoor tot welke orde het bouwwerk behoort: de Toscaanse, de Dorische, de Ionische, de Korintische of de Romeinse composiet orde. Deze orden hanteerden strenge regels. In de Middeleeuwen werden de regels vrijer geïnterpreteerd. Zo kwamen er allerlei nieuwe varianten. In kerken werden de kapitelen soms gebruikt als hulpmiddel om gelovigen te onderrichten. In de kapitelen werden afbeeldingen van heiligen of symbolen aangebracht. Een enkele keer vertelden ze een compleet verhaal. Een mooi voorbeeld daarvan biedt de Basiliek van Vézelay in Frankrijk. Ook in de Sint Martinuskerk hebben de kapitelen veel te vertellen.
De kapitelen van de Sint Martinuskerk De Sint Martinuskerk is in neogotische stijl ontworpen door de architect Emmanuel Corbey (Weert 1863Roermond1922). In deze regio bouwde deze architect ook de Sint Lambertuskerk in Nederwetten, een buurgemeente van Tongelre. Het werk aan de kerk werd na de aanbesteding in 1888 gemaakt door de 1 aannemer Gerardus Hubert Mestrum uit Maasbracht . In deze regio bouwde hij in samenwerking met de architect Caspar Jacobus Hendricus Franssen (Tegelen 1860 - Roermond 1932) onder meer de kerken van de heilige Maria Presentatie in Asten en in Gastel (Budel), de kerk van Sint Antonius Abt in de Mortel (Gemert). Buiten de regio bouwden zij onder meer de Sint Lambertuskerk in Beers (Cuijk) en de Andreaskerk te Weurt. De kapitelen van de kerk zijn hoogst waarschijnlijk gemaakt door de aannemer Gerardus Hubert Mestrum. Hij was ook schrijnwerker van beroep. Mestrum vervaardigde zestien kapitelen in de beide zijbeuken van de kerk. De beeldhouwwerken stellen twee engelen en veertien dieren voor, die allen een bijzondere betekenis hebben. Daarnaast maakte hij in de middenbeuk acht kapitelen. Links en rechts tegenover elkaar in de beuk zien we vier variaties. Ook op diverse andere plaatsen in de kerk heeft Mestrum de kapitelen betekenisvol vormgegeven.
1
Van G.H. Mestrum worden verschillende woonplaatsen aangegeven. Buiten Maastbracht wordt ook Venlo dikwijls genoemd.
1
De kapitelen in de zijbeuk
2
Als je vanaf de dwarsbeuk de zuidelijke zijbeuk inloopt zie je rechts en links de eerste kapitelen van een grote reeks. Ook in de noordelijke zijbeuk vormt de entree vanuit de dwarsbeuk het begin van een serie kapitelen. 3 Dit artikel geeft bij elk van de kapitelen een korte beschrijving van de betekenis van het kapiteel volgens de westerse en de christelijke iconografie. Die komen voort uit een oude traditie. De kerk wilde de goddelijke opdracht interpreteren en uitleggen aan de gelovige bevolking. Dat gebeurde onder meer in de architectuur en de beeldende kunst. Daarbij was het van groot belang, dat de beeltenissen direct herkenbaar waren. Daarom werd de vormgeving van veel thema's en symbolen vastgelegd. In een steeds terugkerende vorm werden ze toegepast in kathedralen, kerken, beeldhouwwerken, gebrandschilderde ramen, houtsnijwerk, siersmeedkunst enzovoort. De gehanteerde symboliek was vooral gebaseerd op de bijbel en de geschriften van kerkvaders. De bloemensymboliek is bijvoorbeeld vastgelegd door Augustinus, Hiëronymus, Bernardus van Clairaux en Honorius van Autun. De zestien kapitelen uit de zijbeuk 1. De Haan In de oudheid was de haan het zonnedier dat de dag aankondigt en daarbij door zijn kraaien demonen verjaagt. De haan staat daarom bekend als een wakker en waakzaam dier. Tegelijkertijd staat hij bekend als goedmoedig beest, omdat hij gedurende de dag zijn hennen naar het voer roept. Daarbij laat hij zich ook kennen als een baas met een mannelijke strijdlust. In de christelijke traditie komen deze betekenissen terug. Op een kerktoren roept de haan iedereen op tot waakzaamheid. Overigens vraagt hij vanaf die plaats om verdieping van de gelovigen in het voorbeeld van Jezus. Een belangrijke betekenis heeft de haan ook als symbool voor Christus, wiens verrijzenis de nieuwe tijd inluidt. Natuurlijk kennen we de haan ook uit het Nieuwe Testament, als hij driemaal kraait, nadat Petrus ontkent dat hij een volgeling van Jezus is. De haan is daarom het attribuut van de apostel Petrus. 2. De Uil De uil wordt gezien als een lichtschuwe nachtvogel. In de avond of ’s nachts vliegt hij met een klaaglijk geluid rond, of hij zit stil wakend op de uitkijk. Enerzijds wordt hij gekoppeld aan wetenschap en wijsheid en anderzijds aan onheil, domheid en hekserij. Als symbool van wijsheid begeleidt de vogel Athene, de Griekse godin van wijsheid. Omdat de vogel het daglicht niet goed verdraagt staat hij in de christelijke traditie onder meer voor de synagoge en het Joodse geloof. Dat is de godsdienst die de heilsboodschap van het nieuwe leven niet accepteert. Als nachtvogel symboliseert hij in de traditie de nacht van het lijden en de daaropvolgende dood van Jezus. Ook heeft de uil als symbool een verbinding met de duivel en met een van de zeven hoofdzonden, de gierigheid. 3.
De Adelaar De adelaar is een Koninklijke vogel. Hij vliegt hoog boven de toppen van bergen. Hij ziet alles. Hij is het symbool van weerbaarheid, kracht, macht en een scherpe blik. De Romeinen voerden een afbeelding van de adelaar mee op hun vaandels. Veel landen hebben daarna de adelaar in hun wapen opgenomen. In de christelijke traditie verwijst de hoge vlucht van de adelaar naar de hemelvaart van Jezus. Bovendien is hij het symbool van de evangelist Johannes. Dit vanwege het bespiegelend en visionair karakter van diens evangelie.
2
De nummering van de verschillende kapitelen in dit artikel volgt de situatieschets van de kerk, waarin de plaats van de kapitelen door cijfers is aangegeven. 3
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van een publicatie van Emiel van Gestel. Hij beschrijft de betekenis van de kapitelen in de zijbeuken van de Sint Martinuskerk. Daarnaast is er informatie verkregen van een groot aantal websites. Op het steekwoord "iconografie" aangevuld met een zelfstandig naamwoord verschijnen grote aantallen informatieve websites.
2
3
4.
De Pauw De pauw heeft ook meerdere enigszins tegenstrijdige betekenissen. Hij verwijst naar onsterfelijkheid, naar ijdelheid en eenvoud. Een en ander hangt samen met zijn verenkrans, gelijkend op de stralenkrans van de zon. Pronkend als hij deze uitzet. Deemoedig als hij hem laat liggen. Door notities van Augustinus in de Civitate Dei werd de pauw In de christelijke traditie het symbool van onsterfelijkheid en opstanding. Het dier krijgt immers elke lente weer een nieuw verenkleed.
5.
De Gans Ganzen redden de stad Rome. Zij voorkomen dat de stad door de Galliërs wordt ingenomen. Vandaar dat de gans het symbool werd van waakzaamheid en bescherming. In de christelijke traditie is de gans gekoppeld aan Sint Martinus. Volgens de legende verstopt Martinus zich in een ganzenhok. Daarmee wil hij voorkomen, dat hij gewijd wordt tot bisschop van Tours. Hij voelt zich daarvoor onwaardig. Bij het naderen van zijn aanhangers verraden de snaterende ganzen hem en wordt hij alsnog tot bisschop gewijd. Met het eten van de "Sint Maartensgans" wordt dit verraad gewroken.
6.
De Ooievaar Voor de Romeinen verwees de ooievaar naar loyaliteit en respect voor ouders. De vogel komt immers elk jaar terug op hetzelfde nest. In het noorden van Europa is zijn jaarlijkse terugkeer in het voorjaar reden om hem te koppelen aan het feest van de opstanding, het feest van een nieuwe leven. Tegenwoordig zie je nog de ooievaar als leveranciers van pasgeboren baby's. Ook de christelijke traditie koppelt de ooievaar aan nieuw leven. Ook heeft de traditie oog voor zijn manier van jagen. Het dier staat doodstil in het water, jagend op kleine waterdieren. Zijn griezelige prooien, kikkers en waterslangen, koppelt de christelijke traditie aan Jezus, die duivelse krachten vernietigt.
7.
De draak In alle tijden spelen demonen, draken een rol in mythen en sagen. De draak wordt in veel verschillende vormen afgebeeld. In het vroege Europa , evenals in talrijke landen buiten Europa, had de draak niet per definities een slecht imago. Dat verkrijgt wel hij door het Christendom, vanwege zijn vermeende verwantschap met de slang in het aards paradijs. In de middeleeuwen staat hij symbool voor de heidense wereld, gevallen engelen en voor de duivel. Hij komt in die rol voor in veel verhalen over drakendoders, zoals Sint Joris en de aartsengel Michael.
8.
De Engel In de Martinuskerk komt de engel als enige voor op twee kapitelen. Op deze kapitelen sluiten zij beide zijbeuken in het westen af. Daarom komt de Engel ook onder nummer 16 terug. Engelen zijn bovennatuurlijke wezens. Zij komen in verschillende religies voor. Zij treden op als boodschappers van God, beschermengelen van mensen. Dionysius de Arepagiet verdeelt de engelen in negen ordes. De hoogste orde bestaat uit Serafijnen, Cherubijnen en Tronen. Tot de middelste orde behoren Vorstendommen, Machten en Krachten. Terwijl Heerschappijen, Aartsengelen en Engelen de laagste orde vormen. Deze indeling is, hoewel bekritiseerd, wel gemeengoed geworden in het christendom. Een engel is ook het symbool voor de evangelist Mattheus.
9.
De Duif In de alchemie beeldt de witte duif het witter worden uit van de eerste materie. Het is geen fysieke materie maar eerder de potentie tot materiaal. De duif symboliseert daardoor ook de geest, die uit de stof uittreedt. Algemeen staat de duif symbool voor verzoening, vrede, eenvoud, onschuld en zuiverheid. Daarmee is het dier de tegenpool van de oorlogszuchtige havik. Ook staat de duif voor echtelijke trouw, omdat een duivenpaar samen het broedsel verzorgt. Hiernaar verwijst ook het beeld van geliefden als tortelduiven. De christelijke traditie sluit aan bij het beeld van vrede en onschuld. Overigens ook van hoop en verwachting. In het oude testament komt de duif die Noach tijdens de Zondvloed vanaf zijn Ark uitzendt terug met een olijftak in zijn snavel (Genesis 8:8-12). Het is het teken dat het water zakt en er weer land zichtbaar wordt. De allerbelangrijkste symboliek van de duif is echter de verwijzing naar God de Heilige Geest. De evangeliën memoreren de neerdaling van de Geest bij de doop van Jezus door Johannes de Doper en bij het Pinksterfeest.
10. De Pelikaan De pelikaan wordt dikwijls afgebeeld terwijl hij bloed prikt uit zijn eigen borst om dat aan zijn jongen te voeren. Overigens is dat beeld gebaseerd op een vermenging van natuurwaarneming en mythevorming in de oudheid. Een pelikaan vliegt af en aan naar zijn nest. Daar aangekomen buigt het beest zijn snavel naar zijn borst om uit zijn keelzak zijn jongen te voeden met de gevangen vissen. Maar desalniettemin is de voedende pelikaan het symbool voor een onbaatzuchtige liefde van ouders voor hun kinderen. Het beeld verwijst ook naar het contact met het innerlijk zelf, een streven naar loutering De christelijke traditie sluit hierbij aan. Daarin staat de pelikaan voor opofferingsgezindheid, met name die van Jezus die door zijn offer van lijden en sterven de mensheid redt. Overigens staat de pelikaan ook symbool voor de opstanding. Volgens vertellingen drukt het dier haar jongen zo tegen zich aan, dat zij stikken. Door het eigen bloed brengt de pelikaan hen weer tot leven. 11. De Raaf De raaf staat ook voor andere kraaiachtigen, die in het algemeen een slechte naam hebben. In de oudheid was hij de indiscrete kletskous. Als metgezel van de godin Athene werd hij daarom ook vervangen door de uil. Als aaseter werd hij gezien als de vogel die ziekte, dood en oorlog aankondigt. In de volksmond stond hij bekend als een dief, vandaar de uitdrukking; "stelen als de raven". Ondanks dat alles wordt de raaf ook om zijn wijsheid gewaardeerd. Het is een schrandere vogel. In de christelijke overlevering is hij bekend als de vogel, die Noach tijdens de zondvloed vanuit de ark uitstuurt, om te zien of de zondvloed ten einde komt. Na lange omzwervingen keert hij onverrichterzake terug. De duif komt daarop volgend wel met een olijftak op de ark terug. Het teken dat het water daalt. 12. Het Rund De runderen koe, stier of os komen we als symbolen tegen. De koe staat voor de voedende krachten van moeder aarde, een beeld van vruchtbaarheid, overvloed en warmte. De os is een symbool voor werklust, uithoudingsvermogen, geduld en kracht. Het is een vreedzaam beest. De stier is het symbool van levenskracht en mannelijkheid. In de christelijke traditie komen we de os tegen achter de kribbe waarin Jezus ligt in de stal te Bethlehem. Het rund verwijst naar Lucas de evangelist. 13. Het Lam In de lente speelt het pasgeboren lam in de wei. Het staat voor onschuld en zachtmoedigheid. In de Joodse traditie is het lam bij uitstek het offerdier. Daarom duidt de evangelist Johannes Jezus aan als “het Lam, dat de zonde van de wereld wegneemt”. Door zijn dood is hij de verlosser van de mensheid. Vaak wordt Jezus dan ook afgebeeld als een triomferende paaslam. Het beest heeft dan een kruisnimbus om het hoofd en draagt veelal een houten kruis. 14. De Griffioen Een griffioen is een hybride fabeldier. Als viervoeter met vleugels heerst het over twee rijken. Zijn lichaam is dat van een leeuw, de koning van de dieren op aarde. Dat combineert hij met de vleugels van de adelaar, de koning van de vogels in de lucht. Daarbij heeft hij de oren van een paard en een hanenkam, die uit vissenschubben lijkt te bestaan. Aan de griffioen worden dan ook verschillende eigenschappen toegeschreven. Hij is dapper als een leeuw, vasthoudend als de adelaar en hij heeft de aandacht en de toewijding van het paard. Toch heeft de griffioen ook een keerzijde. Als de hoeder van grote schatten staat hij voor de hebzuchtige en gierige mensen. Terwijl dit samengestelde dier ook zijn krachten wreed kan inzetten. In de christelijke traditie komen we de griffioen tegen als bewaker. Dikwijls heeft hzij een gevaarlijk dier in hun klauwen. De griffioen staat dan voor Jezus, koning en beschermheer van hemel en aarde.
4
15. De Vleermuis De vleermuis staat voor de nacht, het kwaad en de dood. Echter ook voor intuïtie, illusie, inzicht en deugd. In het christelijke Europa van de middeleeuwen wordt de vleermuis een van de symbolen voor de duivel; een gevallen engel, die het licht schuwt. 16. De Engel In de Martinuskerk komt de engel dus als enige voor op twee kapitelen. Met de engel van kapiteel 8 sluit die van nummer 16 beide zijbeuken in het westen af. Kapitelen in de middenbeuk In de middenbeuk zijn links en rechts tegenover elkaar gelijke kapitelen aangebracht. Van voor naar achter zijn er vier variaties. Het zijn allemaal afbeeldingen van planten. De christelijke iconografie gaat daarmee terug op de rijkdom van het aards paradijs. De christenen zien in alle planten een verwijzing naar God. 19. De Artisjok De vrucht van de artisjok is omringd door omwindselbladeren. Door een artisjok blad voor blad af te pellen kom je aan de kern, de vrucht. Deze handelswijze verwijst naar de inzet om tot het hart van het geloof te komen. 20. De Druif of Wingerd De wingerd of de druif verwijzen naar de wijn in het eucharistisch offer binnen de katholieke traditie. De wijs als zinnebeeld voor het bloed van Jezus, waarmee hij de mensheid verlost. Op een kerkhof afgebeeld wacht de druiventros op de persing en zijn transformatie naar wijn. Hiermee wordt de koppeling gemaakt naar de overgang van de gelovige van het tijdelijke- naar het eeuwige leven in het hiernamaals. Een andere betekenis komt van de groeiwijze van de plant. De wingerd heeft alle blaadjes aan één stam. Het is daarmee het zinnebeeld van de verbondenheid van alle christenen met Jezus en tegelijkertijd verbeeldt het hun onderlinge band. Tenslotte verwijst de wijnstok verwijst ook naar overvloed en de toekomstige overvloedige zegeningen van God. 21. De Zonnebloem Zoals zonnebloemen zich de gehele dag naar de zon richten, zo richten christenen zich hun hele leven naar Jezus. 22. De Eikel Een vrijstaande eik imponeert. Hij symboliseert waardigheid en macht. Daarnaast staat hij vanwege zijn overdadige hoeveelheid eikels voor vitaliteit en vruchtbaarheid. in de christelijke traditie staat de eik voor de verbinding tussen hemel en aarde. De eik is het symbool van de verlossing. Het kruis van Jezus was volgens de katholieke overlevering van eikenhout. 28. De Lelie De witte lelie is het symbool voor de zuiverheid van Maria. Je ziet hem vrijwel altijd op een afbeelding van de Annuciatie. De lelie verwijst zo naar de onbevlekte ontvangenis van Maria. De lelie komt ook voor op voorstellingen van het laatste oordeel. De lelie is daar het symbool van de barmhartigheid. Ook is de lelei het attribuut van verschillende heilige, zoals de heilige Dominicus, Bernardus van Clairvaux, Antonius van Padua, de heilige Clara en de heilige Jozes. 29. De Roos De rode roos symboliseert het bloed van de martelaren. De witte roos de zuiverheid, in het bijzonder de reinheid van de Maagd Maria. Zij wordt ook de roos zonder doornen genoemd.
5
Overige plaatsen in de kerk Nog op enkele andere plaatsen in de kerk heeft Mestrum kapitelen betekenisvol vormgegeven. Zo heeft hij in een sluitsteen in de afsluiting van de dwarsbeuk een afbeelding van een olijfboom of een papaver aangebracht. Het is niet duidelijk welk van de twee bedoeld is.
6
-
De Papaver In de Griekse mythologie is de papaver of klaproos het symbool van Hypnos, de god van de slaap. De papaver of klaproos komt veel voor op graven. Ze verwijst tegelijkertijd naar het korte leven.
-
De Olijfboom De olijfboom heeft veel betekenissen. Hij kan verwijzen naar de welvaart van een volk, of naar de rijkdom die samenhangt met de Goddelijke bescherming van een volk. Het olijfblad is tevens het symbool van de vrede, het teken van hoop en een nieuw leven. Dat is herkenbaar in de olijftak, die de duif tijdens de zondvloed naar Noah op de Ark brengt. Het teken dat het water zakt en land zichtbaar wordt.
-
Het Acanthusblad Het Acanthusblad tenslotte komt op veel kapitelen voor, al dan niet in combinatie met andere ornamenten. Het motief is afgeleid van de Acanthus, een mediterrane plant met sierlijk krullende bladeren. Het is veel toegepast op kapitelen. Met name komt het voor in de Korinthische orde. In de christelijke traditie heeft dit motief geen bijzondere betekenis gekregen.
