I
Boekbespreking
Frans de Waal en Marc Bekoff smaakmakers in nieuw tijdperk
Tiid om ons te verriiken " met ernoties V
De thema k antropomorjIsme en enzoties bij djerflenstaan in de belangstelling bij wetenschappers, maar ook hij hondenliefhebbers. Elders in dif nummer schrSift Leo Leunissen over dit onderwerp naar aanleiding van het (drukbezochte) Kynocongres van december 2009. Op dit congres werd veelvuldig gerefereerd aan het gedachtegoed van de toonaangevende auteurs op dit terrein: Marc Bekoff en Frans de Waal. Zij onderkennen wezenlgke, nzaar doorgaans alleen aan nzensen toegeschreven eigenschappen zoals empathie (inlevingsvermogen) hij dieren. BeliofSbonwt samen met filosofe Jessica P i e r ~ eeen casus op voor rechtvaarcligheidsgevoel als het cement in de sanzenlevi~zgvan sociale dieren zoals onze honden, en van ons inensen. Priinutenoizdei-zoekerFrans de Waal, door Time in 2009 aangemerkt als een van de hondei,d meest ini~ìoedrijkemensen ter wereld, beschrijft het bij dier en mens aangeborerz inlevingsvermogen. Hiermee stelt hij de eenzijdigheid van een op competitie gebaseer-d beeld van een mensel(j/ce en dierljjke sanzenleving aan de /«rak. Door Rcgine Voort
m.. .
Hieronder volgt een schets van wat deze schrijvers ons te vertellen hebben. Aan het eind wordt een voorzet gegeven voor hoe we hun deiikbeelden in ons werk als Iiondentrainer of gedragstherapeut zouden kunnen gebruiken. Het goede nieuws hierbij is dat het niet gaat om weer een andere 'school'. We hoeven onze gedragsgerichte aanpak niet in de ban te doen. Het is tijd voor een verrijking: recht doen aan de emoties van hond en baasje, waarmee beide een beter leven kunnen krijgen. Hiizde~plen
Onze christelijke traditie heeft de mens boven de dieren geplaatst. Na Darwin beseffen we (bijna) allemaal wel dat de mens een op specifieke wijze oiitwikkeld dier is, maar daarmee is het met de paplepel ingegoten superioriteitsgevoel van mensen ten opzichte van dieren nog niet weg. Als je een dier als iets wezenlijlc anders ziet dan jezelf permitteer je
~ '
l
><,
. ..
je zaken - zoals langdurige eenzame opsluiting van dieren ui de bio-industrie of van hoiiden in kennels d i e je met een veile verwant niet zou doen. Wat ook niet helpt is dat de wetenschap, geïnspireerd door filosofen als Descartes, er lang, zonder enig bewijs, van uit gingen dat dieren geen emoties, zelfs geen gevoel kenden. Onvoorstelbaar misschien voor wie de kreten van een hond die aangevallen werd door een ander door merg en been gegaan zijn, maar lang een rechtvaardiging voor wrede dierproeven. Beide auteurs hebben in hun kanze loopbaan erg veel werk moeten steken in het weerleggen van vooroordelen van wetenschappers die emoties als niet bestaand beschouwden, totdat het bestaan ervan onweerlegbaar werd aangetoond. "Heeft die man geen hond?" vroeg de Waal zich regelmatig af als iemand met veel autoriteit verklaarde dat dieren geen intenties of emoties kenden. Maar inmiddels gaan er
weinig handen meer omhoog in een zaal wetenschappers als Bekoff vraagt wie er van mening is dat dieren geen emoties kennen, en de tijd dat Jane Goodall een berisping kreeg omdat ze haar 'onderzoeksobjecten' (mensapen) namen gaf ligt ook achter ons. Bekoff beschrijft een nieuw concept: 'Wild Justice'rechtvaardigheid onder dieren. Dit boek is nog wat lastig toegankelijk omdat hij alle concepten die hij gebndct precies omschrijft en alle stappen van zijn redenering toelicht. Voor dit artikel slaan we de wetenschappelijke verantwoording over. Laten we kijken naar wat de auteurs ons willen zeggen.
Overeenkomen van gemoedstoestand
1
Empathie Lgdoagd ai<M Russidi poppctjr m a di* k m in de nngingom drnnolionele r n ~ i m n d w n a a N G T o w ~ ~Rond n~m dm kern ke,t de e..i.titi ti& w d n n+jndr "ndr""
Illusiratie uil boek De Waal
Empathie i11 soorten Medeleven, variërend van 'zelf ook emotioneel worden' via troosten en steunen tot gericht en gepast hulp bieden zonder rechtstreeks eigenbelang, komt bij mens en dier voor. De mate waarin verschilt per diersoort en per individu. Een korte beschrijving van de belangrijkste onderkende niveaus van empathie. Het basisniveau: emotionele besmetting. Je kunnen inleven in anderen en geraakt worden door het leed dat anderen ondergaan, is een eigenschap die we bij mensen al lang onderkennen. Je raakt van streek als je ziet dat een ander mens, of een dier, iets verschrikkelijks overkomt. Sinds enige tijd kunnen we dat ook in de hersenen aantonen, via de zogeheten spiegelneuronen. Als je ziet dat iemand anders pijn heeft worden dezelfde ceiien actief in de hersenen als wanneer je zelf pijn hebt. Dat is een primaire, lichamelijke reactie, het treedt onmiddellijk op, je hoeft er niet over na te denken. Kleine baby's hebben deze reactie ook al. Ze gaan bijvoorbeeld huilen als ze een andere baby horen builen. Een voorwaarde is wel dat je het moet kunnen waarnemen, zelf zien of horen. Een mededeling dat er veel doden gevallen zijn bij de recente aardbeving in Haiti maakt minder los dan de beelden van gewonde en wanhopige mensen op televisie. We herkennen ook allemaal, al vanaf jonge leeftijd, de lichaamstaal van emoties, ook van andere diersoorten. Zie ook het plaatje van De Waal 'booslbang'. Een ander voorbeeld van emotionele besmetting is aanstekelijkheid, bijvoorbeeld van
lachen. En wie wordt nu niet zelf vrolijk als bij zijn hond enthousiast ziet spelen met een andere hond? Verschillende diersoorten blijken ook deze spiegelneuronen te bezitten, onder andere apen, olifanten, en waarschijnlijk ook honden. We kennen aliemaal voorbeelden van honden die op onze stemming reageren, of op andere honden. Onderzoekster Waxler vond bij toeval, toen ze onderzocht hoe kinderen op emotionele uitingen van een ouder reageerden, dat huisdieren hier evenzeer op reageerden. Omdat we 'voelen wat de ander voelt' houden we onze adem in als de koorddanser lijkt te gaan valien, en genieten we van horrorfilms, of juist niet. Troost Zorg voor anderen en troost. Dit gaat een stapje verder: medeleven voelen en er op reageren met actie. Zorg voor jongen, een belangrijke voorwaarde voor het voortbestaan van veel diersoorten, is waarschijnlijk de basis, maar de zorg van dieren voor elkaar gaat verder. De vele voorbeelden van dieren, ook in het wild, die een jong van een andere diersoort zogen zijn niet uit rechtstreeks eigenbelang van bet dier of de soort te verklaren. Zo is een voorbeeld bekend van een tijgerin die jonge varkentjes zoogde naast haar eigen welpen. Had haar eigenbelang of soortbelang vooropgestaan dan had ze ze beter kunnen opeten. Ook is er de hond van Bekoff die een heel jong konijntje vindt en meebrengt en vervolgens weken nauwelijks van zijn zijde wijkt terwijl de familie het jong groot-
brengt. Honden die na een gevecht het gezelschap van de verliezer opzoekcn. Dit is gedrag dat je bi^ mccrdere sociaal levende dieren aantreft. Gerichte hirlp vanuit het perspectief van de ander. Dit wordt vaak gezien als iets dat dc mens onderscheidt vaii het dier. Maar deze stelling blijkt niet holidbaar. Ook dieren zijli in staat zich in een ander te verplaatsen; de grote hond die zich in het spel met een kleine of jonge hond inhoudt of kleiner maakt, verplaatst zich in de ander. Er zij11 vele voorbeelden vaii dolfijnen die inensen naar de kant duwen. Er is het door vele mensen aanschouwde incident van een zeehond die een hondje naar de kant duwt. De voorbeelden wijzen erop dat ook sommige dieren zich in hct standpunt van een ander dier kunnen verplaatsen. Dit geldt overigens voor lang niet alle dieren. Het is aangetoond bij alle mensapen, bij dolfijnen en olifanten. Bij proeveii bleken chimpansees een onderzoeker te helpen die probeerde bij een stok te koine11 waar hij niet bij kon, maar de chirnp wel. Ze deden dit bij herhaling, ook als ze er moeite voor moesten doen (ergens op klimmen) zonder er een beloning voor te ontvangen. (Toen ik dit las vroeg ik me overigeiis af of de onderzoeker misschien blij reageerde, zodat de chiinp via 'emotionele besmetting' toch 'beloond' werd met een blij gevoel.) Coi,jl~rufieearïrrs ïoriz()rriti~, Dieren kennen dus verschillende niveaus van iiilevingsvermogen. Maar waaroin hebben ze dat ontwikkeld, welk nut hebben ze hiervan? En hoe verhoudt zich dit tot het 'suïvival of the fittest' principe dat toch doorgaans wordt uitgelegd als een pleidooi voor concurrentie? Bekoff observeerde in Kenya dat een troep olifanten de oude olifant Babyl, dic de kudde niet ineer bij kon benen, niet achterliet en op haar wachtte. De leidende olifant voerde Iiaar soms zelfs. Volgens zijn gids ging dit al jaren zo. Babyl koii weinig meer voor de kudde betekenen, dus waarom dan toch die zorg voor haar? Er was geen betere verklaring dan dat ze zorg voor haar droegen. Inmiddels wordt het tijd om Darwiii wat zorgvuldiger te lezen. 'Survival of the fittest' uitgelegd als 'recht van de sterkste' is een inter-
lichaamhoudingen. Op d&tekaiing brengen dcg&ichfen d a e w emoties ovwobdc I&nien, maar oh degezichart worden iwaitgcmaal
pretatie van zijn werk die er niet helemaal recht aan doet. Datwin zelf betoogde dat emoties tot doel hadden om sociale banden in groepsdieren te versterken. Empathisch reageren kent grote voordelen, voor de sooit en voor het individu. Op een basaal niveau: een vogel die niet opvliegt zodra de rest dat doet raakt zijn zwerm kwijt en heeft veel minder overlevingskans. Als iemand 'brand' roept zoeken we snel naar de uitgang. Ei1 op een a.at complexer niveau: als een hond zijii spel niet aanpast aan de andere hond waarmee hij speelt zal hij al gauw genieden worden door andere honden. Een wolf loopt hiermee het risico buiten de roedel te vallen waarmee zijn voortplantin,OS- en overlevingskansen afnemen. Onze huishonden leven meestal niet in roedels met andere hoiiden dus de consequenties zijn voor hen n ~ i ~ i der groot. Toch zie je dat een hond minder gelukkig is als h i ~niet met andere soortgenoten of met zijn menselijke roedelgenoten kan spelen en genegeerd wordt. Xiet voor niets is eenzaliie opsluitin_g voor mensen een zeer zware straf. Als sociale dieren zij11 we zo
ingesteld op sociaal functioneren dat we zonder beslist lijden. Samenwerking Het ontstaan van samenwerking en altruï-
stisch gedrug. Darwin onderkende al gedrag van dieren dat niet het belang van het individuele dier leek te dienen en dus in strijd leek met het principe van de natuurlijke selectie. Hij bedacht er mogelijke verklaringen voor, maar pas vanaf 1960 is er ook onderzoek dat samenwerking - want daar hebben we het over - onderbouwt. Verwantschap kan een reden zijn om, met risico voor het individu, het groepsbelang te dienen. Sherman's onderzoek bij grondeekhoorns ging over alarm slaan als een dier een roofdier opmerkt. Alarm slaan brengt risico mee, het roofdier ziet het dier dat alarm slaat daardoor ook eerder. Veiliger was het geweest om bet hol in te duikeu. Uit zijn onderzoek bleek dat vrouwtjes, die in groepsverband met hun verwanten leven, vaak alarm slaan als ze een roofdier opmerken. Mannetjes, die wel in groepsverband maar niet naast verwanten leven, slaan veel minder vaak alann.
Toch wordt er ook veel samenwerking gezien tussen niet verwante dieren en zelfs tussen verschillende diersoorten. Een tweede verklaring is wederzijds belang (mutualisme): beide worden beter van de samenwerking. Om op een haas te jagen heeft een wolf geen samenwerking nodig en boef? hij niet te delen. Maar als hij met andere wolven samenwerkt en een hert kan vangen, moeten ze wel delen maar hebben ze allemaal een veel grotere prooi. Dit gedrag wordt veel bij in groepen jagende dieren gezien, maar er wordt ook door soorten samengewerkt: raven die wolven of coyote's naar een dode eland leiden. De wolven of coyotes verscheuren het dier, waarna de raven ook bij het vlees kunnen. Een derde soort samenwerking is wederkerigheid (reciprociteit). Een dier doet iets voor een ander in de verwachting later iets terug te krijgen, mogelijk van een ander individu. Dit vergt een besef van verleden, heden en toekomst. Er is vaak betoogd dat dieren zo'n besef van toekomst niet hebben en dat wederkerigheid daarom een uitsluitend menselijke eigenschap zou zijn. Die redenering blijkt onjuist. Iedereen die zijn hond met een grote boog om die andere hond die hem ooit eens heeft gebeten ziet heen lopen weet dat. Ook in onderzoek zijn vele gevallen van wederkerigheid bij dieren aangetoond, in het bijzonder bij mensapen. Apen vlooien elkaar, en op het moment dat een aap gevlooid wordt heeft die aap daar baat bij maar de aap die het vlooien doet, niet. Uit observaties blijkt dat er een patroon herkenbaar is in wie, wie vlooit. Ze vlooien meestal een aap die ben ook weer vlooit, en ieder wordt ongeveer even vaak gevlooid. Vlooien beeft daarnaast een kalmerend effect op de troep; na een conflict wordt er veel extra gevlooid. Bij mens en dier is aangetoond dat altruïsme anderen helpen zonder er zelf rechtstreeks beter van te worden - opoïde stoffen in de hersenen losmaakt waardoor het helpende dier zich prettig voelt. Herkenbaar: hoe blij ben je als je de mensen die hun poes al een week kwijt zijn kunt laten weten dat je hem gevonden hebt. Nu beweren'zie je wel, niks altmïsme, puur eigenbelang' is het kind met het badwater weggooien: de 'bate' wordt alleen
gekregen via het dienen van het belang van de ander. Het is wel een prachtig vooi-beeld van hoe functioneel altniisme geworteld is in de nahiur van sociale dieren. In geval van het principe van wederkerigheid -je geeR iets weg in de verwachting later ook iets te krijgen - verwacht je ook dat die rechtvaardigheid gehandhaafd wordt. De ander kan 'vals spelen'. Net als bij een hond die zich niet aan de regels van 'fair play' houdt kan dit op termijn leiden tot uitsluiting (jij speelt niet meer meeljij wordt niet meer gevlooid) maar er lijken nog meer en subtielere mechanismen aan het werk te zijn oni een 'rechtvaardige samenleving' in stand te houden. Verontwaardiging Onrechtvaardigheid herkennen, verontwuurdiging. In een onderzoek van Brosnan en de Waal bij kapucijnerapen (een erg sociale diersoort die gewend is voedsel te delen) is aangetoond dat deze aapjes onrechtvaardigheid herkennen en hierop reageren. Als een aapje in ruil voor een steentje een stukje komkommer kreeg, milde bij graag steentjes met de onderzoeker. Dit hield snel op wanneer de buuraap in rujl voor een steentje een druif een veel smakelijker beloning - kreeg. De komkommer was niet minder lekker geworden maar de aapjes ruilden niet meer, en werden vaak zelfs kwaad - ze gooiden de stukjes komkommer temg naar de onderzoekers. Er is een man zwaar toegetakeld door chimpansees nadat hij een chimpansee, zijn ex-huisdier, zeer veel lekkers gaf terwijl de anderen niets kregen.
kregen om de beloning op te eten. Ze werd ook zichtbaar nerveus. Pas toen de andere aapjes ook eten kregen at zij van haar voer. Een iets andersoortig onderzoek werd gedaan bij zeer jonge baby's. Zij kregen te zien hoe een pop een andere pop hielp die een grote bal omhoog moest duwen en dat niet kon. Daarna kregen ze te zien hoe een andere pop de pop met de bal juist tegenwerkte. Daarna werden de 'helper' en de 'hinderaar' bij de baby's in de buurt gebracht en werden ze aangemoedigd om de poppen aan te raken. Ze kozen alleinaal de helper. Al ver voor ze de taal- en begripsontwikkeling hebben om recht en onrecht te begrijpen waren kinderen dus al in staat om 'vriend' en 'vijaod' te onderscheiden. Het lijkt van groot belang dat er sancties staan op 'vals spelen'. De angst van het aapje dat onevenredig veel beloning krijgt, wijst hier op; het uitsluiten van dieren die in het spel zich niet aan de 'regels' houden ook. En hoe zit dit bij mensen? Er is aangetoond dat onrechtvaardig behandeld worden leidt tot een hoger risico op hartkwalen. Medisch epidemioloog Richard Wilkinson IieeR gevonden dat samenlevingen met een grote ongelijkheid
H%f EMOTiONELE LEVEN VAN D1EWN
Friederieke Range ontdekte dat honden weigeren een pootje te geven als ze er niets voor krijgen terwijl hun kameraad er wel voor wordt beloond. Ook vertonen ze dan tekenen van spanning (krabben, blik afwenden). Dezelfde honden geven gerust een pootje als niemand wordt beloond, dus de spanning lijkt opgewekt te worden door bet Onrechtvaardige in de situatie. Onveclztvvnardiglteid ve~niijden In een ander onderzoek weigerde een aapje
die onevenredig veel beloning kreeg in het zicht van baar soortgenoten die weinig of niets
MARC BEKOFF .v, : c . ~c,, .
~ . , 7 < , # , , o c x : ~ ,,,,Nb ,v
b,lt>,,A,,
I
l
l
i I
(zoals de VS) in verhouding tot samenlevingen met veel minder grote ongelijkheid (zoals Noorwegen) een ongezondere bevolking hebben. Hij wijt dit aan de psychologische gevolgen van de sociale siress die de ongelijkheid oproept.
Wildjustice In 'Wild Justice' maken Marc Bekoff en filosofe Jessica Pierce de gewaagde stap naar de stelling dat dieren een zeker besef van rechtvaardigheid hebben en dat hun samenleving daarop gebaseerd is. Hun werk is zeker geen dichtgetimmerd bewijs voor die stelling, maar het is wel een goed gefundeerd begin. Zij onderscheiden wetenschauoeliike uitkomsten " van gevalsbeschrijvingen, zouder de denkfout van vooringenomen wetenschappers te maken: er van uitgaan dat iets onwaar is tot het tegendeel bewezen is. Ze gebruiken voorbeelden van gedrag dat zij of anderen waargenomen hebben om een hypothese op te bouwen dat dieren een moraal (als in: gedragscode, niet als in moralisme!) kennen. Zij onderkennen dat de 'gedragscode' van diersoorten een andere kan zijn dan die van mensen. Daarmee leveren ze een bijdrage aan de wetenschap, door een uitdagende richting te geven aan verder onderzoek. Bekoff betoonde zich in zijn vorige boek al voorstander van het voorzichtigheidsprincipe:als we niet weten of dieren (bijvoorbeeld pijn) voelen, geef ze dan het voordeel van de twijfel. Dat het besef van iets als rechtvaardigheidsgevoel bij dieren ons nog meer achter de oren doet krabben over wat wij dieren aandoen is naar analogie van Al Gore's 'incnnvient ûuth' een ongemakkelijke waarheid.
r
A.
Vrije markt De Waal stelt dat de bevindingen uit de biologie vaak gebruikt worden om egoïstische uitwassen van de samenleving te rechtvaardigen. Richard Dawkins boek over het 'zelhchtige gen' was naar eigen zeggen de inspiratiebron voor Jeff Skilling, de voorzitter van de raad van bestuur van het energiebedrijf Enron, om een volledig op hebzucht (en angst) gebaseerd verdienmodel te introduceren. Het waren de spelregels van de vrije markt van Friedrnan die golden, iedere vorm van medemenselijkheid werd gezien als zwakheid en was taboe.
Jaarlijks werden de medewerkers ingedeeld in schalen 1 tot 5, en de twintig procent die in de laagste schaal terecht kwam, werd ontslagen. Dit leidde tot een genadeloze cultuur waarin medewerkers tot iedere leugen en uitbuiting bereid waxen. In 2001 leidde het tot de volledige ineenstorting van het bedrijf. Skilling, die nu in de gevangenis zit, had de theorie van Dawkms wat merkwaardig toegepast. Een gen is een stukje DNA, het heeft geen intentie. Een zelfzuchtig gen is een metafoor, en dit vertalen als 'dan moeten wij ons ook maximaal zelfzuchtig gedragen om succesvol te zijn' slaat nergens op, zoals bleek uit het lot van Enron. De huidige economische crisis kan wel eens het gevolg zijn van het op meer fionten doorslaan in het competitieve ten koste van het empathische en coöperatieve dat evenzeer deel uitmaakt van goed functionerende menselijke en dierlijke samenlevingen. Traditionele economische modellen houden bijvoorbeeld geen rekening met menselijke behoefte aan eerlijk delen. Bioloog en hoogleraar psychologie Frans de Waal betoogt in zijn optimistische en actuele
;
rationele keuzetheorie voorspelt. Misschien zijn we als diersoort toch wat socialer dan we denken. In ieder geval biedt de biologie, waarin blijkt dat sociaal gedrag zeer diep in ons verleden geworteld is, een betere kans op het bereiken van een evenwicht tussen competitie en samenwerking dan de courante economische modellen. Met dank aan de apen, de olifanten, de honden en de muizen en ratten.
,
-Marc Bekoff: Het emotionele leven bij dieren Frans de Waal: Een tijd voor empathie. Wat de natuur ons leert over een betere santenleving Marc Bekoff and Jessica Pierce: Wil4 Justiee. Tlte Mora1 Lives of Animais
boek dat de menselijke natuur, in het bijzonder de aanleg voor empathie, de mogelijkheden biedt om tot een betere samenleving te komen. Empathie en samenwerking komen langzaam uit de schaduw, nu hersen- en gedragsonderzoek steeds meer bewijzen leveren voor het bestaan van deze emotie en het bijbehorende gedrag. Waar we in het verleden vooral egoïsme en competitie als natuurlijke drijfveren van mens en dier voorgeschoteld kregen nemen de aanwijzingen toe voor het bestaan van meer sociale drijfveren. Bij proeven waarin mensen van elkaar athankelijk waren voor het bereiken van het beste resultaat bleken ze meer verirouwen in elkaar te hebben dan de
-
Bekoff en de Waal voor hondenbaasjes De inzichten van Bekoff en de Waal zijn niet in strijd met de leertheorie waarop onze hondentraining gebaseerd is. We blijven belonen, de clicker is nog even effectief. Ze kunnen ons een welkon~eaanvulling geven doordat ze het belang van emoties benadwkken. De levenskwaliteit van een hond wordt bepaald door zijn emoties, net als die van onszelf. Wil je hondenbaasjes helpen hun hond op te voeden tot een gelukkige - niet slechts gehooilame - huisgenoot, kijk dan nog eens of je daar meer aan kunt doen. Hier komt een (oiivolledig en tamelijk willekeurig) voorzetje van waar je zoal aan kunt denken.
- We leggen hondenhaasjes altijd uit
waarin een hond van ons verschilt, daar leggen we nadruk op. Vertel je ze er dan ook bij dat een hond in de meeste andere dingen juist heel erg op ons lijkt? Dan durven hondenhaasjes hun eigen intnïtie weer wat meer te verirouwen en nemen ze doorgaans spontaan de goede beslissing. Je afvragen 'zou ik het ook bij mijn kind doen?' is een goede toetssteen in nieuwe, onbekende situaties (nee, dat geldt niet voor de bench).
- Vraag je de hondenbaasjes hoe ze zien of
hun hond gelukkig (ontspannen, bang, gespannen of boos) is? Help je ze zich de lichaamstaal van de hond eigen te maken om dit te kunnen beoordelen? Herkennen ze het gesnuif tijdens spel als uiting van plezier, vergelijkbaar met ons lachen? - Een hond kan de stemming van zijn baasjes overnemen (emotionele besmetting). In siressvolle tijden (zoals hij een scheiding) lijdt de hond, wellicht even zeer als de kinderen. Besteed dus ook aandacht aan zijn welbevinden. - Jouw bosiheve) emotie of aandacht is een beloning voor de hond. Ook baasjes die niet op hoge toon tegen hun hond willen praten, ,.... jaaaa, goedzóóóó, kunnen met die kennis een andere manier zoeken om hun tevredenheid op de hond over te brengen. - Honden vertonen troostend gedrag naar andere honden en naar mensen toe, gaan naar de verliezer van een gevecht toe, likken, spelen. Het is onnatuurlijk om in voorkomende gevallen geen wederdienst te bewijzen. Leer hondenbaasjes verschil maken tussen wat angstig gedrag (zelf m t i g blijven, niet met
Welk boek kiezen? 'Het emotionele leven van dieren' van Bekoff en 'Een tijd voor empathie' van Frans de Waal zijn beide zeer leesbare en toegankelijke boeken over emoties bij dieren en de consequenties voor onze omgang met hen. Ze gebruiken veel dezelfde voorbeelden. Bekoff is daarbij meer op honden georiënteerd en trekt zijn conclusies in de richting van onze omgang met dieren. De Waal is ineer op mensapen gericht en trekt zijn conclusies door naar de menselijke samenleving. 'Wild Justice' van Bekoff (nog niet vertaald) vergt meer van de lezer omdat Bekoff (en filosofe Jessica Pierce) een nieuw en omstreden concept - rechtvaardigheid bij dieren - proberen te onderbouwen voor collega wetenschappers. Een geweldig boek maar alleen voor fijnproevers, niet iets voor op het nachtkastje. aandacht belonen) en serieuze, diepgevoelde angst (zelf rustig blijven, beschermen, en om de donder wel troosten). Bij twijfel: wat heb je liever, een getraumatiseerde hond of een hond die een beetje hinderlijk aandacht vraagt? - Honden kennen een vorm van recbtvaardigheidsgevoel. Hoe het precies werkt is nog niet duidelijk, wel dat ze soms niet voor een kleine beloning willen werken als een andere hond een grotere krijgt en dat hun dit stress geeft. Een goed uitgangspunt is: behandel je hond fair en houd er rekening mee dat hij het
zou kunnen merken als je unfair bent (net als een kind dat kan, ook als het niet oud genoeg is om precies te begrijpen wat je doet dat unfair is). - Een gewetensvraagje (sorry!): hoe empathisch stel je je zelf op? Probeer je te acliterhalen wat andere hondenbaasjes (en wellicht je eigen honden) nodig hebben of werk je (alleen) een standaardprogramma af? Ga je voor het goud van gelukkige honden en baasjes, of voor een hond en een baas die een cursus goed kunnen afronden? -Tot slot nog een doordenkertje. Vraag je zelf eens af ofje na alles wat je geleerd is, zelf ook ten prooi bent aan wat wetenschappers ons zo lang wilden laten geloven: dat honden geen emoties kennen tenzij het tegendeel is aangetoond, dat je vooral je niet aan antropomorfisme schuldig moet maken. Als algemeen uitgangspunt is dat onjuist. Gezien de overeenkomsten tussen emoties van mens en dier kun je beter als uitvalsbasis kiezen: een hond voelt grosso modo dezelfde emoties als wij behalve in die gevallen waarvan we weten dat het anders zit. Test: kan een hond volgens jou rouw voelen? Ik hoop dat veel lezers de moeite zullen 'Het emonemen om bijvoorbeeld Bekofs' tionele leven van dieren' zelf eens te lezen. ik zou iedereen willen uitdagen om op basis hiervan met veel meer kritische vragen te komen waarmee we ons zelf in onze omgang met honden en baasjes kunnen verbeteren. Regine Voort
