.
Biologische landbouw in Nederland: ketenstructuur en voedselveiligheid van dierlijke producten
Voedsel en Waren Autoriteit * Afdeling Signalering VP
Project nr: OT03H011 augustus 2004
INHOUD SAMENVATTING.................................................................................................................................... 4 SUMMARY .............................................................................................................................................. 4 TREFWOORDEN .................................................................................................................................... 4 VOORWOORD ........................................................................................................................................ 5 1 INLEIDING...................................................................................................................................... 6 2 WETGEVING BIOLOGISCHE LANDBOUW ................................................................................. 6 2.1 Algemeen ................................................................................................................................... 6 2.2 Verordening (EEG) 2092/91....................................................................................................... 6 2.3 Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode......................................................... 7 2.4 Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode ...................................................... 7 2.5 Controlereglement biologische productiemethode..................................................................... 7 2.6 Toezicht en Opsporing ............................................................................................................... 7 2.7 Eisen aan de biologische landbouw ........................................................................................... 8 2.8 Herkenbaarheid ........................................................................................................................ 10 2.9 Regelgeving import................................................................................................................... 10 2.10 Overige alternatieve veehouderijsystemen.......................................................................... 11 Scharrelrundvlees ......................................................................................................................... 11 Scharrelvarkens ............................................................................................................................ 12 Scharrelvleeskippen ..................................................................................................................... 13 Scharreleieren............................................................................................................................... 13 Vrije-uitloop eieren ........................................................................................................................ 13 3 OMVANG ALGEMEEN ................................................................................................................ 13 3.1 Omvang biologische landbouw ................................................................................................ 13 3.2 Omvang import ......................................................................................................................... 14 4 RUNDEREN.................................................................................................................................. 15 4.1 Specifieke regelgeving ............................................................................................................. 15 4.2 Melk- en melkproducten ........................................................................................................... 16 Structuur van de sector................................................................................................................. 16 Kengetallen ................................................................................................................................... 17 Risico's volksgezondheid.............................................................................................................. 18 Conclusies .................................................................................................................................... 19 4.3 Rundvlees................................................................................................................................. 19 Structuur van de sector................................................................................................................. 19 Kengetallen ................................................................................................................................... 20 Risico's volksgezondheid.............................................................................................................. 21 Conclusies .................................................................................................................................... 22 5 VARKENS .................................................................................................................................... 22 5.1 Structuur van de sector ............................................................................................................ 22 5.2 Specifieke regelgeving ............................................................................................................. 23 5.3 Kengetallen............................................................................................................................... 24 5.4 Risico's volksgezondheid ......................................................................................................... 26 5.5 Conclusies ................................................................................................................................ 30 6 PLUIMVEE.................................................................................................................................... 31 6.1 Structuur van de sector (algemeen) ......................................................................................... 31 6.2 Legpluimvee ............................................................................................................................. 32 Structuur van de sector................................................................................................................. 32 Specifieke regelgeving.................................................................................................................. 33 Kengetallen ................................................................................................................................... 33 Problemen..................................................................................................................................... 34 Risico's volksgezondheid.............................................................................................................. 35 Conclusies .................................................................................................................................... 37
OT03H011
31-1-2004
pagina 2 van 53
6.3
Vleeskuikens ............................................................................................................................ 37 Structuur van de sector................................................................................................................. 37 Kengetallen ................................................................................................................................... 37 Problemen..................................................................................................................................... 39 Risico's volksgezondheid.............................................................................................................. 40 Conclusies .................................................................................................................................... 41 6.4 Gevolgen van de vogelpest...................................................................................................... 41 7 GEITEN......................................................................................................................................... 42 7.1 Structuur van de sector ............................................................................................................ 42 7.2 Kengetallen............................................................................................................................... 44 7.3 Risico's volksgezondheid ......................................................................................................... 44 7.4 Conclusies ................................................................................................................................ 46 8 BIJENHOUDERIJ......................................................................................................................... 47 8.1 Specifieke regelgeving ............................................................................................................. 47 8.2 Kengetallen............................................................................................................................... 47 8.3 Risico's volksgezondheid en conclusies .................................................................................. 47 9 BIOLOGISCH DIERVOEDER ...................................................................................................... 47 9.1 Structuur van de sector ............................................................................................................ 47 9.2 Risico's volksgezondheid ......................................................................................................... 48 9.3 Conclusies ................................................................................................................................ 49 10 HUISVERKOOP EN VERKOOP STREEKPRODUCTEN............................................................ 49 11 CONCLUSIES .............................................................................................................................. 49 12 LITERATUUR ............................................................................................................................... 50 LIJST VAN AFKORTINGEN................................................................................................................. 53
OT03H011
31-1-2004
pagina 3 van 53
SAMENVATTING In dit rapport wordt een beeld geschetst van de biologische productie van dierlijke voedingsmiddelen in Nederland, in vergelijking met de gangbare dierlijke productie. De regelgeving, omvang en voedselveiligheidsaspecten worden, voor zover bekend, in kaart gebracht. De biologische landbouw moet aan dezelfde wettelijke verplichtingen voldoen als de gangbare, met daarbovenop de eisen uit Verordening (EEG) nr. 2092/91. Skal is voor de verordening de primaire toezichthouder, de Voedsel en Waren Autoriteit / Keuringsdienst van Waren (VWA/KvW) de additionele toezichthouder. De omvang van biologisch geproduceerde levensmiddelen is gering: globaal 2% ten opzichte van het totaal. Verschillen in voedselveiligheidsrisico's tussen gangbare en biologische landbouw worden voornamelijk veroorzaakt door het verplicht stellen van uitloop. In dit opzicht kunnen de scharrelvarkenshouderij en de scharrelpluimveehouderij met uitloop gelijk gesteld worden aan de biologische varkens- en pluimveehouderij. Ook het gebruik van natuurgeneesmiddelen kan een risico vormen, daar er niets bekend is over eventuele residuen hiervan in dierlijke producten. In de rundveehouderij, geitenhouderij en bijenhouderij zijn geen noemenswaardige verschillen in voedselveiligheid tussen biologisch en gangbaar geproduceerde producten. In de varkenshouderij en pluimveehouderij geeft het biologisch productieproces iets meer kans op de aanwezigheid van pathogenen en milieucontaminanten in de eindproducten. Over een aantal voedselveiligheidsrisico's is echter weinig tot niets bekend. SUMMARY This report presents an overview of the organic production of animal food in The Netherlands, compared with regular animal production. Legislation, size, and food safety aspects are reported as far as known. Organic agriculture has to conform to the same legislation as the regular agriculture. Besides that, regulation (EU) nr. 2092/91 has to be obeyed. In the Netherlands, Skal audits on the terms in the regulation. The amount of organically produced foods is rather small: 2% of the total amount. Differences between food safety risks between organic and current farming are mainly caused by the obligation of an outlet. In this respect, the free range pig husbandry and egg production are comparable to organic farming. The use of natural medicines can be a threat to food safety, because little or nothing is known about residues in animal products. In dairy production (both cows and goats), cattle meat production and apiculture systems hardly any differences in food safety exist between organic and current production. In pig, poultry, and egg production systems, organic farming results in a slightly larger risk of the presence of pathogens and environmental contamination in the end products. However, a number of food safety risks has not yet been investigated. TREFWOORDEN Biologische landbouw, veterinaire producten, voedselveiligheid, wetgeving, omvang
OT03H011
31-1-2004
pagina 4 van 53
VOORWOORD Dit rapport beschrijft de resultaten van project OT03H011, het ketenproject biologische landbouw, dat uitgevoerd is gedurende 2003. Het concept "ketenproject" was nieuw in 2003. De term "keten" sloeg zowel op het analyseren van complete productieketens, als de samenwerking in een projectteam met inbreng van zowel de VT-teams als de Signalering. Een samenwerking die erg goed verlopen is. De verschillende aandachtsgebieden in de biologische dierlijke productie werden in dit project als volgt verdeeld over de projectgroepleden: − Marie-Louise Fisscher-Peters: geitenhouderij − Annemieke Lambers-Takens: kippenhouderij (zowel eieren als vlees) en diervoeders − Noortje Reeuwijk: varkenshouderij − Olaf Stenvers: wetgeving − Dirk Vandersmissen: rundveehouderij (met nadruk op vlees) en import uit derde landen − Ant Vollema: bijenhouderij, eindredactie en projectleiding. De biologische schapenhouderij is buiten het project gelaten omdat bij voorbaat bekend was dat het om een kleine tak ging waarin de verschillen tussen het gangbare en biologische houderijsysteem minimaal zouden zijn. De visteelt is buiten beschouwing gelaten omdat die geen biologische variant kent. Naast deze personen zijn ook anderen betrokken geweest bij het tot stand komen van dit rapport. Marie-Louise Fisscher-Peters dankt de heer H. v.d. Bijgaart (directeur stichting Melkcontrolestation Nederland), de heer H. Scholten Linde (oud-directeur melkfabriek Losser), mevrouw T. van der Haven (zuiveltechnoloog Coöperatieve Vereniging Omni-Kaas u.a.), de heren M. Eijsker (Faculteit Diergeneeskunde), J. van Wegen (stichting Kwaligeit), P. Vellema en D. Dercksen (beide Gezondheidsdienst voor Dieren). Annemieke Lambers-Takens dankt de heren P. van Meel (directeur pluimveeslachthuis Van Meel), J. van Deelen (biologisch legpluimveehouder), H. de Vries (biologisch legpluimveehouder), S. Kok (biologisch vleeskuikenhouder) en T. van Brunschot (woordvoerder Reudink Biologische Voeders b.v.) voor hun welwillende medewerking. Dirk Vandersmissen dankt het importteam en de douane in Apeldoorn voor cijfers over import van biologische dierlijke producten uit derde landen.
OT03H011
31-1-2004
pagina 5 van 53
1
INLEIDING
In dit rapport wordt een beeld geschetst van de biologische productie van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong in Nederland, in vergelijking met de gangbare productie. De eisen die aan de dierlijke productie worden gesteld, zijn beschreven voorzover ze mogelijkerwijs invloed hebben op de voedselveiligheid. Ingegaan wordt vooral op de aantallen bedrijven en dieren, de gerealiseerde producties en, voor zover bekend, het verschil in voedselveiligheid van biologisch en gangbaar geproduceerde producten. Daarnaast is geprobeerd enig inzicht te krijgen in de omvang en aard van de import van biologisch geproduceerde dierlijke producten. Het uiteindelijke doel van deze verkennende studie is om inzicht te krijgen in mogelijke verschillen in voedselveiligheidsrisico's tussen biologisch en gangbaar geproduceerde dierlijke producten. Op basis van deze inventarisatie kunnen aanbevelingen gedaan worden voor de bewaking van de voedselveiligheid en het beheersen van risico's. 2
WETGEVING BIOLOGISCHE LANDBOUW
2.1 Algemeen In Nederland waren sinds 1985 privaatrechtelijke regels in in de biologische landbouw van kracht. Sinds 1992 is de Verordening (EEG) nr. 2092/91 in de Europese Unie van kracht en geïmplementeerd in de Nederlandse wetgeving (Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode). In eerste instantie werden in de verordening alleen regels voor de plantaardige productie gesteld. Vanaf 2000 zijn de regels voor de biologische productiemethode ook voor de dierlijke productie van toepassing. Thans is in Nederland ongeveer 95% van de wetgeving op het gebied van de biologische landbouw publiekrechtelijk. Zo’n 5 % van de wetgeving ligt nog in de privaatrechtelijke sfeer. 2.2 Verordening (EEG) 2092/91 Verordening (EEG) 2092/91 inzake de biologische productiemethode en aanduidingen is erop gericht om de authenticiteit van biologische landbouwmethoden te waarborgen, en stelt regels vast voor de biologische productie van gewassen en vee, evenals voor de etikettering, verwerking en afzet van biologische producten. De verordening bestaat uit een algemeen deel en een achttal bijlagen. In het algemene deel wordt aangegeven voor welke producten de verordening van toepassing is. Dit zijn onbewerkte plantaardige landbouwproducten, dieren en niet verwerkte dierlijke producten, verwerkte plantaardige landbouwproducten bestemd voor humane consumptie, verwerkte dierlijke producten bestemd voor humane consumptie en dier- en mengvoeders. Voorts worden relevante definities en voorschriften voor etikettering, productie, controlesystemen en de invoer uit derde landen gegeven. De principes voor dieren en dierlijke producten zijn van toepassing op runderen, met inbegrip van bubalus en bison, varkens, schapen, geiten, paardachtigen en pluimvee (het begrip pluimvee wordt in de verordening overigens niet nader gespecificeerd). Algemeen wordt gesteld dat niet-grondgebonden dierlijke productie (“production hors sol”) niet in overeenstemming is met de voorschriften van de verordening. De dieren dienen te beschikken over een uitloop. Het aantal dieren moet in verband staan met het beschikbaar grondoppervlak. Bij de omschakeling van bedrijven zijn omschakelingsperioden van kracht alvorens producten onder de aanduiding “biologisch” mogen worden afgezet. Omschakelingsperioden zijn ook van toepassing op de bij de dierlijke productie betrokken grond (weidegrond e.d.). De omschakelingsperioden lopen uiteen van 12 maanden voor paardachtigen en runderen bestemd voor de vleesproductie tot zes weken voor pluimvee bestemd voor de eiproductie. Bij de keuze van rassen dient rekening te worden gehouden met hun resistentie tegen ziekten. De voorkeur moet worden gegeven aan inheemse rassen. Het voeder van de dieren dient eveneens aan de principes van de biologische landbouw te voldoen. In bijlage I worden de principes van de biologische productie op landbouwgebied nader omschreven. Hoofdstuk A zet de principes van planten en plantaardige producten uiteen. In hoofdstuk B worden de principes voor dieren en dierlijke producten nader belicht. Hoofdstuk C gaat over de principes voor de bijenteelt en producten van de bijenteelt. Bijlage II behandelt onder andere toegestane meststoffen, bestrijdingsmiddelen, voedermiddelen, toevoegings- en ontsmettingsmiddelen. In bijlage III wordt ingegaan op de minimumeisen inzake de controle op de biologische productiemethode. In de overige bijlagen worden aanduidingen, toegestane
OT03H011
31-1-2004
pagina 6 van 53
ingrediënten en hulpstoffen bij de bereiding en verwerking van biologische producten, het maximum aantal dieren per hectare evenals de minimum oppervlaktes bij de huisvestiging van dieren geregeld. 2.3 Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode Verordening (EEG) 2092/91 wordt in Nederland doorgevoerd via het Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode. In het besluit wordt voor wat betreft de biologische productiemethode in artikel 1, eerste lid, rechtstreeks verwezen naar de Verordening. Het bezigen van de term biologisch bij het verhandelen van producten en bij de reclame voor producten wordt bij artikel 3, eerste lid, verboden, tenzij er is voldaan aan de bepalingen van het besluit. Dit verbod is ook van toepassing op het bezigen van aanduidingen of vermeldingen, die verwijzen naar de biologische productiemethode of die de koper van dergelijke producten kunnen doen aannemen dat ze zijn verkregen overeenkomstig de voorschriften van het Besluit. Ingevolge artikel 4, eerste lid, is iedere natuurlijke of rechtspersoon die producten, waarvoor aanduidingen worden gebezigd die naar de biologische productiemethode verwijzen, produceert, bereidt of invoert verplicht zich bij Stichting Skal te Zwolle aan te sluiten. In artikel 7 wordt Stichting Skal belast met het toezicht op de naleving van de voorschriften van het Besluit. Het besluit is gebaseerd op de Landbouwkwaliteitswet. Stichting Skal is voortgekomen uit de Stichting Ekomerk Controle die in 1985 werd opgericht om consumenten garanties te bieden voor de biologische herkomst van land- en tuinbouwproducten. 2.4 Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode De Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode is gebaseerd op het overeenkomstige Landbouwkwaliteitsbesluit. In de regeling worden een aantal voorschriften van de Verordening en het Besluit nader gespecificeerd. Onder ander wordt er een definitie gegeven voor pluimvee (ontbreekt in de Verordening) en wordt bepaald dat bij de etikettering van producten de naam of het codenummer van Skal wordt vermeld. De regeling voorziet in het opstellen van een controlereglement door Skal. 2.5 Controlereglement biologische productiemethode In het controlereglement biologische productiemethode worden de voorschriften betreffende de aansluiting van bedrijven bij Skal en de daaruit voortvloeiende verplichtingen bepaald. Voorts worden er bepalingen betreffende controle, bezwaar en beroep vastgesteld. Het reglement is van toepassing op plantaardige producten. De dierlijke productie wordt in Skal-reglementen nader omschreven. 2.6 Toezicht en Opsporing De Landbouwkwaliteitswet regelt onder andere het toezicht op landbouwkwaliteitsbesluiten door privaatrechtelijke rechtspersonen (controle-instellingen) zoals Skal. Maatregelen die daarbij genomen kunnen worden zijn berispingen, geldboetes en verscherpte controles. Overtredingen kunnen evenwel strafrechtelijk worden afgedaan. Het op de Landbouwkwaliteitswet gebaseerde Tuchtrechtbesluit Landbouwkwaliteitswet geeft onder andere de mogelijkheid boetes tot fl. 5.000,- op te leggen. In het Tuchtrechtreglement Skal worden de voorschriften van het tuchtrechtbesluit nader gespecificeerd. De mogelijkheid bestaat tot het opleggen van boetes tot fl. 10.000,- en de gang van zaken bij de vervolging van een aangesloten bedrijf wordt geregeld. In de Landbouwkwaliteitswet is eveneens bepaald dat controle-instellingen onderworpen zijn aan “rijkstoezicht”. Het rijkstoezicht is nader uitgewerkt in de Regelen inzake het rijkstoezicht op controleinstellingen. Het rijkstoezicht is behalve op de juiste uitvoering van de taak en het naar behoren functioneren van de controle-instelling ook gericht op een verantwoord administratief en financieel beheer en het naar behoren functioneren van het tuchtrechtelijk stelsel. Met de uitoefening van het rijkstoezicht zijn ambtenaren van de Minister van LNV belast. De opsporingsambtenaren van de VWA/Keuringsdienst van Waren zijn ingevolge het Besluit aanwijzing buitengewoon opsporingsambtenaar VWA 2002 bevoegd tot het opsporen van feiten, strafbaar gesteld bij of krachtens de Landbouwkwaliteitswet en daarmee ook tot het opsporen van feiten strafbaar gesteld bij het Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode.
OT03H011
31-1-2004
pagina 7 van 53
Verordening (EEG) nr. 2092/91 inzake de biologische productiemethode en aanduidingen dienaangaande op landbouwproducten en levensmiddelen
Landbouwkwaliteitsbesluit biologische productiemethode
Landbouw-kwaliteitswet
Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode 1996
Controlereglement biologische productiemethode
Tuchtrechtbesluit Landbouwkwaliteitswet
Tuchtrechtreglement SKAL
Regelen inzake het rijkstoezicht op de controleinstellingen
Figuur 1. Overzicht wetgeving biologische productiemethode.
2.7 Eisen aan de biologische landbouw In deze paragraaf wordt ingegaan op enkele eisen uit de Verordening (EEG) Nr. 2092/91. Voor de complete en letterlijke tekst wordt verwezen naar de verordening zelf. Skal houdt toezicht op de eisen die in de verordening genoemd staan. Identificatie Dieren en dierlijke producten moeten in alle stadia van de productie, de bereiding, het vervoer en het in de handel brengen geïdentificeerd worden. Dit geldt ook voor andere productiemethoden op basis van andere regelgeving.
OT03H011
31-1-2004
pagina 8 van 53
Voer Dieren moeten worden gevoerd met biologische diervoeders, bij voorkeur voeder van het bedrijf zelf. Ten minste 60% van de droge stof van het dagrantsoen dient te bestaan uit ruwvoer, vers of gedroogd voer of kuilvoer. Voor dieren in de zuivelproductie kan de controle-autoriteit bij het begin van de lactatie gedurende een maximale periode van drie maanden een verlaging tot 50% toestaan. Gemiddeld mag maximaal 30% van het voederrantsoen bestaan uit omschakelingsdiervoeders. Omschakelingsdiervoeders zijn voeders, geproduceerd tijdens de omschakelingsfase van een bedrijf. De voeders zijn dus wel geproduceerd volgens de biologische productiemethode maar nog niet als zodanig erkend. Dit aandeel mag tot 60% worden verhoogd indien het voeder afkomstig is van een eenheid van het eigen bedrijf. Voor een overgangsperiode die op 24 augustus 2005 verstrijkt, is het gebruik van een beperkte hoeveelheid traditionele diervoeders toegestaan: maximaal 10% per jaar voor herbivoren en 20% voor andere dieren. De voeding van jonge zoogdieren moet gebaseerd zijn op natuurlijke melk, bij voorkeur moedermelk, gedurende een minimum periode (uiteenlopend van drie maanden voor runderen tot 40 dagen voor varkens). Voor pluimvee moet het in de mestperiode toegediende voedermengsel voor ten minste 65% uit graan bestaan. Aan het dagrantsoen van varkens en pluimvee moet ruwvoer, vers of gedroogd voer of kuilvoer worden toegevoegd. Antibiotica, coccidiostatica, medicinale stoffen, groeibevorderaars en andere stoffen die ten doel hebben de groei of de productie te bevorderen, mogen niet in diervoeder gebruikt worden. Er mag geen gebruik gemaakt worden van genetisch gemodificeerde organismen of daarvan afgeleide producten. Drinkwater Aan het drinkwater voor dieren worden geen eisen gesteld. Als enige eis in de EU-Verordening (EEG) Nr. 2029/91 op dit gebied wordt gesteld dat de dieren gemakkelijk toegang hebben tot drenkplaatsen. Ziektepreventie en medicijngebruik De ziektepreventie is gebaseerd op de beginselen van a. selectie van rassen die resistent zijn tegen ziekten, b. veehouderijpraktijken die bijdragen tot een hoge weerstand tegen ziekten en het voorkomen van infecties, c. het gebruik van hoogwaardig voer, regelmatige lichaamsbeweging en toegang tot weidegronden en d. een passende veebezetting. Alle wettelijk verplichte entingen en behandelingen zijn toegestaan. Preventief behandelen met chemische en synthetische middelen en antibiotica is verboden, met uitzondering van ontwormen. Zieke dieren moeten onverwijld worden behandeld. Bij behandeling gaat de voorkeur uit naar het gebruik van natuurgeneesmiddelen (fytotherapeutische producten, homeopatische producten en spoorelementen). Indien deze producten niet of waarschijnlijk niet doeltreffend zijn bij de bestrijding van een ziekte of een verwonding en een behandeling absoluut noodzakelijk is teneinde lijden of pijn voor het dier te voorkomen, mogen chemisch gesynthetiseerde, allopatische geneesmiddelen of antibiotica worden gebruikt, alleen onder de verantwoordelijkheid van een dierenarts. Alle gebruikte medicijnen moeten geregistreerd worden, de wachttijden zijn verdubbeld. Met uitzondering van inentingen, behandelingen voor parasieten en door de EU opgestelde verplichte uitroeiingsschema's mogen, wanneer een dier of groep dieren binnen een jaar meer dan twee reeksen behandelingen ondergaat met gesynthetiseerde, allopatische geneesmiddelen of antibiotica (of meer dan één reeks behandelingen als hun productieve levenscyclus minder dan een jaar bedraagt) de betreffende dieren (of daarvan afkomstige producten) niet als biologisch worden verkocht (Verordening (EEG) Nr. 2092/91; Boerderij/Varkenshouderij 87, 23(2002): 20-21). De voortplanting moet in principe op natuurlijke methoden gebaseerd zijn. KI is echter toegestaan. De systematische toepassing van bepaalde ingrepen zoals het couperen van staarten, snavelkappen of tandenknippen is niet toegestaan. Castratie is toegestaan om de kwaliteit van de producten te handhaven en traditionele productiemethoden in stand te houden (vleesvarkens, slachtossen, kapoenen, etcetera). Huisvesting Het aanbinden van dieren is verboden. Alle zoogdieren moeten toegang hebben tot weidegrond, een bewegingsruimte in de open lucht of een uitloop in de open lucht, die gedeeltelijk overdekt mogen zijn. Herbivoren moeten, wanneer de omstandigheden dat toelaten, steeds toegang hebben tot weidegrond.
OT03H011
31-1-2004
pagina 9 van 53
Pluimvee moet, telkens als dit mogelijk is en de weersomstandigheden dit toelaten gedurende ten minste één derde van zijn leven, toegang hebben tot een uitloop in de open lucht. Die uitloop moet voor het grootste deel begroeid zijn, schuilmogelijkheden bieden en de dieren gemakkelijk toegang geven tot voer- en drinkbakken. Dit geldt voor alle pluimvee: legkippen, vleeskuikenmoederdieren, vleeskuikens, kalkoenen, etc. De totale hoeveelheid mest per jaar per bedrijf mag niet meer dan 170 kg N per jaar/hectare cultuurgrond bedragen. Indien nodig moet de veebezetting worden verlaagd om overschrijding van de norm te voorkomen. Stallen, hokken, uitrusting en gereedschappen moeten naar behoren worden gereinigd en ontsmet om kruisbesmetting en de ontwikkeling van vectororganismen tegen te gaan. Uitwerpselen en urine moeten zo vaak als nodig worden verwijderd. Slachten Voor de verschillende soorten pluimvee is de minimum leeftijd bij het slachten vastgelegd. Voor kuikens is dat 81 dagen en voor kalkoenen 140 dagen. Als mesters deze minimumslachtleeftijden niet toepassen, moeten zij traaggroeiende rassen gebruiken. In de slachterijen moeten de biologische dieren en karkassen te onderscheiden zijn van de rest. 2.8 Herkenbaarheid In Nederland is Skal de enige certificerende organisatie. Skal is de wettelijke merkhoudster van het EKO-keurmerk. Het EKO-keurmerk staat voor biologische productie die is gecertificeerd door Skal en die voldoet aan de Nederlandse nationale regelgeving, dat wil zeggen aan de EU-Verordening (EEG) Nr. 2092/91. Het EKO-keurmerk kan alleen gevoerd worden door biologische producenten die bij Skal zijn aangesloten. Skal ziet toe op het gebruik ervan en onderneemt stappen om onjuist gebruik en misbruik tegen te gaan. Ook de termen "EKO", "eco" en "biologisch" zijn beschermd. Gebruik ervan is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van Skal (Skal, http:/www.skal.nl/Nederlands/EKOkeurmerk.htm). Het EKO-keurmerk garandeert dat de betreffende producten in Nederland zijn geproduceerd volgens de regelgeving van de biologische productiemethode.
2.9 Regelgeving import Producten die in een EU-lidstaat door een EU-erkende controle-organisatie als biologisch zijn gecertificeerd mogen in alle EU-lidstaten als biologisch product in de handel worden gebracht (Verordening (EEG) Nr. 2092/91). De producenten kunnen echter niet automatisch gebruik maken van de verschillende keurmerken. Binnen één land kunnen verschillende keurmerken bestaan. Elk keurmerk stelt zijn eigen aanvullende eisen. Vanaf 1 november 2002 is de verordening (EG) nr. 1788/2001 in werking getreden, deze geeft een aantal nieuwe uitvoeringsbepalingen aan artikel 11 van Verordening (EG) nr. 2092/91. Bij het in werking treden van deze nieuwe verordening werd een nieuw invoercontrolecertificaat (zie bijlage I van de verordening) van kracht voor de invoer uit derde landen van biologische producten. Voor de invoer uit derde landen is een invoermachtiging vereist, deze wordt afgegeven door LASER. LASER is een agentschap van het Ministerie van Landbouw, Milieu en Voedselkwaliteit. De kerntaak van LASER is de uitvoering van regelingen op het gebied van primaire landbouw, visserij, verwerkende industrie, natuur, bos, landschap en recreatie. Import is alleen mogelijk indien een geldig importcertificaat en een geldige importmachtiging aanwezig zijn. Dit wordt gecontroleerd door de douane op het moment van aangifte voor het in het vrije verkeer brengen van de goederen. Deze aangifte kan plaatsvinden aan de buitengrenzen of in het binnenland. Het is ook mogelijk dat de goederen, voorafgaand aan de invoer een bepaalde behandeling ondergaan of in deelpartijen worden gesplitst. Op dat moment zal de douane ook de importmachtiging en het importcertificaat controleren. Verder dient de importeur nog steeds bij Skal te melden dat de biologische goederen in Nederland in het vrije handelsverkeer worden gebracht, dit uiterlijk op het moment van de aangifte bij de douane.
OT03H011
31-1-2004
pagina 10 van 53
Het invoercontrolecertificaat wordt afgegeven door: − De autoriteit van het derde land dat is vermeld op de lijst welke is opgenomen in de bijlage van verordening (EG) nr. 94/92, dit noemt men de artikel 11 lid 1 van verordening(EG) nr. 2092/91 landen. Van deze landen heeft de Europese Commissie op voorhand de biologische productiemethode en de controle hierop goedgekeurd. Voor invoercontrolecertificaten van de autoriteiten uit deze landen is geen invoermachtiging vereist. − De autoriteit waarvan wordt aanvaard dat zij het invoercontrolecertificaat afgeeft in het kader van artikel 11 lid 6 van Verordening (Eg) nr 2092/91. Deze instanties moeten voorafgaand aan de invoer apart zijn goedgekeurd door de hiervoor aangewezen nationale instantie, in Nederland is dit LASER. Op het moment van aangifte van de biologische goederen bij de douane, moet de importeur een bepaalde code aangeven (nl. bescheidcode 83) in vak 44 van de invoeraangifte. Deze gegevens worden alle bij de douane electronisch geregistreerd, hetgeen het mogelijk maakt om te selecteren op bepaalde categorieën goederen. Op deze manier kan bijvoorbeeld een overzicht gekregen worden van het geïmporteerde rundvlees, uit welke oorsprongslanden dit komt, de hoeveelheden en de importeurs. De bestemmingsadressen komen in deze gegevens niet voor. Een geïmporteerd biologisch product is te herkennen aan de vermelding van het land van herkomst op het etiket (verplicht gesteld in het Warenwetbesluit Etikettering van levensmiddelen) en de term "ecologisch" of "biologisch", eventueel met een keurmerk van een buitenlandse certificerende instantie. Bovenstaande geldt niet voor import van producten van buiten de EU die niet onder de werkingssfeer van Verordening (EEG) Nr. 2092/91 vallen. Dit zijn diervoeders, huisdiervoeders, plantaardige nonfood producten en escargots (slakken) (Skal, http://www.skal.nl/Nederlands/Bio-Handel.htm). 2.10 Overige alternatieve veehouderijsystemen Naast de biologische landbouw zijn er nog een aantal andere alternatieve veehouderijsystemen. De eisen van de belangrijkste hiervan worden in deze paragraaf kort omschreven. Wat veehouderijtechnieken betreft zijn de eisen vergelijkbaar met de eisen aan biologisch geproduceerde dierlijke producten, vandaar dat er hier ook aandacht aan besteed wordt. Scharrelrundvlees Deze regeling is gebaseerd op de zoogkoeienhouderij. De kalveren worden op natuurlijke wijze geboren en gedurende minimaal 5 maanden door de moeder gezoogd. De kudden lopen in de zomers buiten, meestal in natuurgebieden. Veelgebruikte rassen zijn de Blonde d’Aquitaine en de Limousin. Er is een speciale lijst met toegelaten voedermiddelen. Van ieder rund op de boerderij wordt een logboek bijgehouden, hetgeen de tracering ten goede komt. De certificering van scharrelrundvlees wordt verzorgd door certificeringsbureau PROduCERT en de controles worden uitgevoerd door Deltacon. Nog enkele belangrijke eisen waaraan voldaan moet worden op een rijtje (http://www.producert.nl): groepshuisvesting deelname PVE/IKB of vergelijkbare regeling geen routinematige keizersnede geen amputatie, castratie, ET, genetische modificaties, kloneren, etc. onthoornen alleen bij dwingende redenen ligruimte moet bestaan uit een dichte vloer met een ruime laag strooiselmateriaal minimum eisen aan de oppervlakte van de ligruimte per dier dieren in de afmestfase of dekstieren ouder dan 1 jaar moeten in een open-front stal of met verharde buiten-uitloop worden gehouden koeien en kalveren hebben weidegang van mei t/m oktober per GVE (grootvee-eenheid) minimaal 500 m2 weidegang (dus maximaal 2 GVE per hectare) het voer moet voor tenminste éénderde deel uit ruwvoer bestaan en mag alleen plantaardige ingredienten bevatten, met uitzondering van melk en melkproducten alle krachtvoer dient afkomstig te zijn van een GMP-erkende leverancier of een leverancier met een gelijkwaardig borgingssysteem het is niet toegestaan antibiotica of andere geneesmiddelen te verstrekken, tenzij de verstrekking middels een attest of een schriftelijk goedkeuring van de dierenarts plaatsvindt
OT03H011
31-1-2004
pagina 11 van 53
het is niet toegestaan hormoonpreparaten of stoffen die de groei op kunstmatige wijze bevorderen in bezit te hebben en/of te gebruiken een be- en/of verwerkingsbedrijf mag alleen scharrelrundvlees be-/verwerken of in voorraad hebben, tenzij het bedrijf beschikt over een door PROduCERT schriftelijk goedgekeurde routing waarin is vastgelegd op welke wijze het scharrelrundvlees (uniek) is geïdentificeerd en hoe een scheiding van scharrelrundvlees met overige productstromen in plaats en/of tijd bewerkstelligd wordt, zodanig dat geen verwisseling van scharrelrundvlees met overige productstromen kan optreden een slagersbedrijf is verplicht in het bedrijf uitsluitend scharrelrundvlees te be- en/of verwerken, in voorraad te hebben of te verhandelen dat afkomstig is van een door PROduCERT gecertificeerde leverancier van Scharrelrundvlees Het vlees is herkenbaar aan het volgende keurmerk:
Scharrelvarkens Tot 1 juli 2003 werd de certificering van scharrelvarkensvlees verzorgd door de Productschappen voor Vee, Vees en Eieren (PVE). Vanaf die datum heeft Producert de certificering overgenomen. De controle is uitbesteed aan een onafhankelijke en daartoe gecertificeerde organisatie: Deltacon. De scharrelvarkenshouders moeten naast de IKB-eisen aan een aantal aanvullende eisen voldoen om het scharrelvleeskeurmerk te mogen gebruiken. De belangrijkste eisen zijn (http://www.scharrelvlees.net): de varkens worden los in groepen gehouden alle varkens, met uitzondering van zogende zeugen met biggen in kraamopfokhokken, gespeende biggen en eventueel zieke dieren, dienen permanent de beschikking te hebben over een uitloop de uitloop mag zowel verhard als onverhard zijn, of een combinatie daarvan in een geheel of gedeeltelijk verharde uitloop mag gebruik worden gemaakt van een roostervloer, mits deze niet meer dan 50% van de oppervlakte van het verharde gedeelte beslaat voor vleesvarkens mag het verharde gedeelte van de uitloop volledig uit roostervloer bestaan de ligruimtes zijn voorzien van een dichte vloer, ingestrooid met stro staarten en tanden mogen niet verwijderd worden drinkwater moet schoon en vers zijn en onbeperkt beschikbaar zijn aan het voer mogen geen antibiotica of andere geneesmiddelen worden toegevoegd het voer mag geen diermeel bevatten voer mag uitsluitend van erkende fabrieken worden betrokken het voer moet een ruime hoeveelheid ruwvoer bevatten verstrekking van medicijnen mag alleen curatief gebruik van hormoonpreparaten is niet toegestaan De RVV controleert in de slachterijen of scharrelvarkens ook als zodanig getypeerd worden. Het scharrelkeurmerk ziet er als volgt uit:
OT03H011
31-1-2004
pagina 12 van 53
Scharrelvleeskippen De regelgeving voor de productie van scharrelvleeskippen is vastgelegd in Verordening (EEG) Nr. 1538/91. De verantwoordelijkheid voor de certificering en controle op de landbouwbedrijven ligt bij het Controlebureau Pluimvee en Eieren (CPE). Er worden vier categorieën onderscheiden wat betreft huisvesting en leeftijd bij slachten: scharrel binnengehouden (geen uitloop; kuikens minimaal 56 dagen, kalkoenen 70 dagen) scharrel met uitloop (gedurende minimaal de helft van het leven overdag uitloop in de open lucht; kuikens minimaal 56 dagen, kalkoenen 70 dagen) boerenscharrel / hoeve met uitloop (overdag uitloop in de open lucht; kuikens minimaal 81 dagen, kalkoenen 140 dagen) boerenscharrel / hoeve met vrije uitloop (voortdurend uitloop in de open lucht, kuikens minimaal 81 dagen, kalkoenen 140 dagen) De certificering en controle van bedrijven die scharrelkippenvlees bewerken en verkopen wordt uitgevoerd door Producert. Het keurmerk ziet er als volgt uit:
Scharreleieren De definitie van scharreleieren is vastgelegd in de Verordening (EG) nr. 1651/2001 tot wijziging van Verordening (EEG) nr. 1907/90 betreffende bepaalde handelsnormen voor eieren. De controle is in het Landbouwkwaliteitsbesluit eieren neergelegd bij de Stichting Controlebureau Pluimvee, Eieren en Eiproducten (CPE). De kippen zijn gehuisvest in schuren (geen uitloop naar buiten), met legnesten, strooisel op de grond en daglicht. Scharreleieren zijn te herkennen aan de codering op het ei (zie paragraaf 6.2) en de verpakking. Vrije-uitloop eieren De definitie van vrije-uitloop eieren is vastgelegd in de Verordening (EG) nr. 1651/2001 tot wijziging van Verordening (EEG) nr. 1907/90 betreffende bepaalde handelsnormen voor eieren. De controle is in het Landbouwkwaliteitsbesluit eieren neergelegd bij het CPE. De kippen hebben de gehele dag beschikking over een uitloop in de vrije lucht; verder zijn hun omstandigheden vergelijkbaar met die van scharrelkippen. Vrije-uitloop eieren zijn te herkennen aan de codering op het ei (zie paragraaf 6.2) en de verpakking. 3
OMVANG ALGEMEEN
3.1
Omvang biologische landbouw
Tabel 1 laat de omvang van de totale biologische productie (dus zowel veeteelt, akkerbouw, fruitteelt als tuinbouw) zien, en de trend van de afgelopen jaren. De bedrijven in omschakeling, die dus wel de biologische productiemethode hanteren maar hun producten nog niet als biologisch mogen verkopen, zijn hierin meegeteld. Tabel 1. Omvang van de biologische landbouw in Nederland (Skal, 2003). eind 2000 eind 2001 aantal landbouwbedrijven 1360 1485 aantal bereiders 825 905
eind 2002 1570 865
Het biologische landbouwareaal werd per 1 april 2003 geschat op 43.100 hectare. dat is ongeveer 2,2% van het totale Nederlandse landbouwareaal (Biologica, 2003b). Het totaal aantal agrarische bedrijven in Nederland in 2002 was 89.580 (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). Het aandeel biologische bedrijven is dus 1,8%. Op
OT03H011
31-1-2004
pagina 13 van 53
basis van deze gegevens kan geconcludeerd worden dat de biologische landbouwbedrijven gemiddeld iets groter zijn dan de gangbare bedrijven. Het aantal biologische landbouwbedrijven stijgt ieder jaar. De verdeling van de bedrijven per sector is globaal als volgt (Biologica, 2002b): tuinbouw: 22% fruitteelt: 4% akkerbouw: 22% veehouderij: 49% overig: 3% Het CBS geeft over 2002 de verdeling over de bedrijfstypen zoals vermeld in tabel 2. Tabel 2. Aantallen en percentages bedrijven in de biologische en gangbare landbouw in 2002, ingedeeld naar bedrijfstype (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven % bedrijven % bedrijven % akkerbouw 137 14 25 16 10.499 13 tuinbouw 132 13 14 9 11.173 14 blijvende teelt 57 6 16 10 4.139 5 graasdier 462 46 68 43 38.429 49 hokdier 44 4 11 7 6.335 8 combinaties 162 16 26 16 7.536 10 totaal 994 100 160 100 78.111 100 Ook op basis van de cijfers van het CBS kan geconcludeerd worden dat bijna de helft van het aantal biologische landbouwbedrijven veehouderijbedrijven zijn. Uit tabel 2 blijkt verder dat het aandeel gecombineerde bedrijven in de biologische landbouw aanzienlijk hoger is dan in de gangbare landbouw. Het CBS geeft geen cijfers over de specifieke combinaties. De marktomvang van biologische producten was in 2002 ongeveer €375 miljoen. De verdeling van de omzet per afzetkanaal is weergegeven in tabel 3. Tabel 3. Omzet per afzetkanaal van biologische producten in Nederland in miljoenen euro's en procenten (Biologica, 2003a). 2001 2002 mln. euro % mln. euro % supermarkten 160 47 180 48 natuurvoedingskanaal1 138 40 145 39 overige kanalen2 45 13 50 13 totaal 343 100 375 100 1 natuurvoedingswinkels, reformhuizen en biologische slagerijen 2 markten, boerderijverkoop, overige speciaalzaken, catering, horeca, etc. Met een aandeel van 48% van de biologische omzet heeft het supermarkt-kanaal de grootste omzet. Ook de groei in omzet is hier het grootst. In alle sectoren vindt een duidelijke groei van de omzet plaats, hoewel die groei in 2002 achterbleef bij die in 2001 (Biologica, 2003a). Het aandeel biologisch van de totale omzet in levensmiddelen was 1,6% in het eerste kwartaal van 2003. Per productgroep bestaan grote verschillen. Voor zuivel was het aandeel 2,4%, voor eieren 3,5% en voor vlees 1,9% (Biologica, 2003b). Binnen het vlees was het aandeel varkensvlees 1,7%, rundvlees 2,5%, kip en gevogelte 1,3% en overig vlees (o.a. gehakt, snacks en panklare producten) 2,4%. Belangrijkste reden voor de consument om biologische producten te kopen is de perceptie dat die gezonder zijn (Biologica, 2003a). 3.2 Omvang import Over de import vanuit landen binnen de EU zijn geen gegevens bekend. De import vanuit derde landen is zeer beperkt. Tabel 4 bevat een overzicht hiervan over 2002 en 2003 (tot november).
OT03H011
31-1-2004
pagina 14 van 53
Tabel 4. Omvang van import biologische veterinaire producten van buiten de EU. Datum Naam importeur Plaats Land van Netto oorsprong massa 15-11-2002 Messel Rotterdam Uruguay 500 02-12-2002 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 2378 02-12-2002 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 900 05-12-2002 Messel Rotterdam Uruguay 546 13-12-2002 Gebr. Zandbergen Zoeterwoude Brazilië 4969 27-01-2003 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 1344 27-01-2003 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 1543 12-03-2003 Messel Rotterdam Uruguay 529 04-06-2003 Messel Rotterdam Uruguay 504 01-09-2003 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 600 01-09-2003 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 300 01-09-2003 Ter Mee Oostkapelle Hongarije 150
Waarsoort rundvlees kippeneieren kippeneieren rundvlees rundvlees kippeneieren kippeneieren rundvlees rundvlees kippeneieren kippeneieren kippeneieren
Het gaat dus om drie importeurs, twee producten (rundvlees en kippeneieren) en een beperkt aantal (12) partijen. De partijen zijn klein. De totale import van biologisch rundvlees was in 2000 ongeveer 690 ton en van eieren ongeveer 12 miljoen stuks (Hamm et al., 2002). Geconcludeerd kan worden dat verreweg het grootste deel van de import van biologische producten van dierlijke oorsprong van binnen de EU plaatsvindt. 4
RUNDEREN
4.1 Specifieke regelgeving In deze paragraaf wordt de regelgeving voor biologisch gehouden runderen nader uitgewerkt, voor zover niet eerder vermeld in hoofdstuk 2. De omschakelingsperiode van de grond duurt 24 maanden. Voor de runderen gehouden voor de melkproductie bedraagt deze omschakelingsperiode zes maanden, voor runderen bestemd voor de vleesproductie is dit 12 maanden. Dieren die korter dan 12 maanden op een biologisch bedrijf verblijven, moeten minimaal driekwart van hun levensduur biologisch gehouden zijn. Men mag geen biologische en gangbare dieren van dezelfde soort op een bedrijf houden. Naast biologisch rundvee kunnen wel gangbare andere diersoorten op het bedrijf aanwezig zijn. Deze moeten in gescheiden ruimten gehouden worden. Skal kan wel een ontheffing verlenen om gangbare andere diersoorten te laten grazen op dezelfde percelen als de biologisch gehouden runderen, maar dan wel gescheiden in tijd. Hierbij mag de norm voor veebezetting echter niet overschreden worden (zie bijlage Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode). Voor de teelt van gras en voedergewassen zijn uitsluitend de meststoffen en bodemverbeteraars die in Bijlage IIA van de Verordening EEG/2092/91 vermeld worden, toegelaten. Voor gewasbeschermingsproducten geldt dat enkel de in Bijlage IIB vermelde producten toegelaten zijn. Een biologische veehouder mag per ha grond slechts een beperkt aantal dieren houden, overeenkomende met een mestproductie van 170 kg N per ha per jaar. Als er ook andere dieren op het bedrijf aanwezig zijn, tellen deze mee in de veebezetting. De aantallen die overeenkomen met 170 kg N zijn terug te vinden in de bijlage Landbouwkwaliteitsregeling biologische productiemethode. Een groter aantal runderen per ha is alleen toegestaan als er afzet geregeld is voor te veel geproduceerde mest, bijvoorbeeld een samenwerkingsverband met een biologische akkerbouwer. Wanneer er per ha minder dieren aanwezig zijn dan overeenkomend met 170 kg N per ha, dan mag er mest aangevoerd worden ter aanvulling tot 170 kg N/ha. De runderen die op een biologisch bedrijf aangevoerd worden, moeten van biologische oorsprong zijn. In een aantal gevallen kan Skal een ontheffing verlenen voor de aanvoer van gangbare runderen. Als de weers-, bodem- en gezondheidsomstandigheden het toelaten, moeten de runderen vrije toegang hebben tot de weidegrond. In de stallen moet voldoende daglicht en natuurlijke ventilatie
OT03H011
31-1-2004
pagina 15 van 53
aanwezig zijn. Er worden ook eisen gesteld aan het vloeroppervlak: maximaal de helft mag bestaan uit latten- of roosterconstructies. Het vee moet gevoerd worden met biologisch voer, bij voorkeur afkomstig van het eigen bedrijf. Ook toegelaten zijn de voedermiddelen, toevoegingsmiddelen en hulpstoffen die vermeld zijn in Bijlage IIC en IID van Verordening EEG/ 2092/91. In de voeding mogen geen antibiotica of andere medicinale stoffen aanwezig zijn. Minimaal 60 % van het rantsoen moet bestaan uit ruwvoer. De biologische veehouder is verplicht om diverse gegevens te registreren, onder andere de volgende: − de oorsprong van het zaaizaad en plantmateriaal − het tijdstip en de gebruikte methode van onkruidbestrijding en gewasbescherming, en de daarbij gebruikte middelen − hoeveelheden en soorten meststoffen die van buiten het bedrijf zijn aan- en afgevoerd − aankomstdatum, herkomst, identificatienummer en diergeneeskundig dossier van dieren die op het bedrijf worden aangevoerd − vertrekdatum, leeftijd, identificatienummer en bestemming van de dieren die het bedrijf verlaten − eventuele verliezen van dieren en de oorzaken daarvan − ziektepreventie, behandeling van ziekten (datum van behandeling, diagnose, naam van het gebruikte diergeneesmiddel en dosering, wettelijke wachttijd, voorschrift dierenarts met motivering) − gebruikte voeders, inclusief de gebruikte supplementen − de geproduceerde hoeveelheden ruwvoer − door afnemers ingediende klachten en genomen maatregelen − hoeveelheden voortgebrachte producten en hun bestemming 4.2
Melk- en melkproducten
Structuur van de sector De biologische melkveehouders zijn verenigd in "de Natuurweide". De meeste melkveehouders houden zwartbonte (HF/FH) koeien; daarnaast zijn er een aantal met MRIJ-koeien. De lage kwaliteit van met name de afgemolken zwartbonte koeien leidt tot een grotere belangstelling voor de dubbeldoel MRIJ-koeien of andere rassen. Er zijn twee grote verwerkers op de biologische zuivelmarkt: Campina Melkunie met de zelfstandige business unit Ecomel en Friesche Vlag met de productielocatie Friesche Ecologische Zuivel. Daarnaast zijn er vijf middelgrote verwerkers: − Rouveen kaasspecialiteiten (grotendeels voor de export) − Hooidammer Kaas, onderdeel van Henri Willig met vestigingen in Katwoude en Heerenveen − Aurora te Ottersum (75% van de productie voor export naar Duitsland) − Veco zuivel te Leusden − Family Farm te Coevorden CZ Dinkelland te Losser heeft de productie van lang houdbare zuivel en koffiemelk eind 2002 beëindigd. Door het faillissement van Swenty Milk in 2002 is een aantal biologische melkveehouders weer overgestapt naar de gangbare melkveehouderij (Biologica, 2003a). Ecomel is marktleider en verwerkte in 2002 ongeveer 40 miljoen liter biologisch geproduceerde melk, afkomstig van 120 veehouders. Ecomel heeft twee merken: De Groene Koe in de supermarkt en Zuiver Zuivel in de natuurvoedingswinkel, maar produceert ook private label (AH Biologisch). De Groene Koe producten (ongeveer 30 items) worden verkocht bij alle winkelformules van Laurus, Koopconsult en Superunie. Friesche Vlag heeft twee merken: Friesche Vlag Biologisch en private label (AH Biologisch). Friesche Vlag heeft zes biologische dagverse zuivelproducten in het assortiment en levert deze aan Super de Boer, Edah, C1000 en enkele winkelformules van de Superunie (Biologica, 2003a).
OT03H011
31-1-2004
pagina 16 van 53
Kengetallen Het LEI heeft over het boekjaar 1999/2000 de boekhouding doorgerekend van een aantal steekproefbedrijven en daaruit de volgende getallen over het gemiddelde biologische en gangbare melkveebedrijf gerapporteerd. Tabel 5. Vergelijking van het gemiddelde biologische en gangbare melkveehouderijbedrijf in het boekjaar 1999/2000 (Bedrijven-Informatienet van het LEI: www.lei.dlo.nl). Biologisch Gangbaar aantal bedrijven 2811 27.800 aantal steekproefbedrijven2 31 396 gem. oppervlakte cultuurgrond (ha) blijvend grasland voedergewassen marktbare gewassen gem. aantal dieren (stuks) melkkoeien schapen overige weidevee fokzeugen vleesvarkens leghennen vleeskuikens
43,02 36,55 5,47 1,00
33,47 26,88 5,66 0,92
56,0 10,3 19,8 0,0 8,8 10,0 0,0
53,3 12,6 21,9 2,0 37,4 60,0 48,0
melkquotum (kg) 316.500 398.600 CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm 2 aantal bedrijven waarvan de boekhouding is doorgerekend 1
Het aantal melkkoeien per hectare cultuurgrond was dus in 1999/2000 gemiddeld op een biologisch bedrijf gelijk aan 1,3 en op een gangbaar bedrijf 1,6. Het gangbare bedrijf heeft daarnaast meer overig vee (met name vleesvarkens en kippen) dan het biologische bedrijf. De uiteindelijke veebezetting van een biologisch melkveebedrijf bedraagt 1,77 grootvee-eenheden (GVE) per hectare ten opzichte van 2,0 GVE per hectare voor een gangbaar melkveebedrijf (Biologica, 2002b). Het aantal bedrijven met melk- en kalfkoeien, en het totale aantal melk- en kalfkoeien op biologische bedrijven, bedrijven in omschakeling en alle Nederlandse bedrijven staat beschreven in tabel 6. Tabel 6. Aantal bedrijven met melk- en kalfkoeien en aantal koeien op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven koeien bedrijven koeien bedrijven koeien 1998 212 8.919 41 1.672 1999 241 10.403 63 3.011 31.719 1.588.489 2000 281 13.454 72 3.520 29.467 1.504.097 2001 320 15.213 41 1.971 27.926 1.545.823 2002 339 16.724 44 2.143 26.396 1.485.531 Het totaal aantal bedrijven met melk- en kalfkoeien neemt af, terwijl het aantal biologische bedrijven toeneemt. In 1999 is 0,76% van de bedrijven biologisch; drie jaar later is dat 1,3%. Het percentage biologische koeien is 1,1%. De productie van biologische melk was in 2002 100 tot 110 miljoen liter. Het productieoverschot was ongeveer 12,5 miljoen liter; dit is als gangbare melk afgezet. De meeste verwerkers hanteren een opnamestop of werken met een wachtlijst. In heel Europa is sprake van een structureel productieoverschot van biologische melk (Biologica, 2003a). De totale productie van melk in Nederland was in 2002 gelijk aan 10.346 miljoen ton (Productschap Zuivel, 2003). Het aandeel biologisch geproduceerde melk is rond de 1%.
OT03H011
31-1-2004
pagina 17 van 53
Uit een enquête onder 137 biologische melkveehouders (inclusief 34 in omschakeling) blijkt dat 67% van de veehouders de koeien huisvest in een ligboxenstal, 18% in een grupstal en 15% in een potstal (De Jong en Van Soest, 2001). In een ligboxenstal lopen de koeien vrij rond op roosters waardoor de mest en urine worden afgevoerd. In een grupstal staan de koeien aangebonden en wordt de mest en urine afgevoerd via een grote goot, ook wel grup genoemd. In een potstal lopen de dieren los op stro; mest en urine worden niet afgevoerd. Uit datzelfde onderzoek blijkt dat het grootste gedeelte van de veehouders melk aan de melkfabriek levert: 90%. Verder verkoopt 6% van de veehouders melk aan huis, 5% verwerkt zelf melk en 2% levert aan de groothandel (De Jong en Van Soest, 2001). Aannemende dat de melkveehouders die meewerkten aan dit onderzoek representatief zijn voor alle Nederlandse biologische melkveehouders, dan zouden er in totaal 16 biologische boerderijzuivelbereiders zijn. Het totaal aantal boerderijzuivelbereiders is 631 (in 2001) (Productschap Zuivel, 2002). Het aandeel biologische boerderijzuivelbedrijven is dan ongeveer 2,5%. De afzetverdeling van de door de fabrieken geproduceerde zuivelproducten staat in tabel 7. Het aandeel afzet via de supermarkten neemt toe voor zowel melkproducten, kaas als boter. Kaas is de enige productgroep die voor minder dan de helft via de supermarkt afgezet wordt. Tabel 7. Verdeling (in procenten) van de afzetkanalen van biologische zuivel per zuivelproductgroep (Ecomel, www.degroenekoe.nl). melk en melkproducten kaas boter retail natuurvoeding retail natuurvoeding retail natuurvoeding 2000 81,8 18,2 37,5 62,5 66,4 33,6 2001 83,0 17,0 43,0 57,0 78,6 21,4 De totale omzet van biologische zuivel in 2002 was ongeveer € 55 miljoen (1,9%) op een totale Nederlandse zuivelomzet van ongeveer € 2,85 miljard. De verdeling van de omzet over de voornaamste zuivelproducten is als volgt: melk en melkproducten 80%, kaas 11% en boter 9% (Biologica, 2003a). Volgens Hamm et al. (2002) was de import van biologische melk en melkproducten in 2000 ongeveer 2.500 ton (3,2% van de biologische consumptie). De export bedroeg ongeveer 1.500 ton. Ook volgens Biologica (2003a) is er in 2002 nog enige biologische melk geïmporteerd, met name in de winter vanwege een tekort aan magere biologische melk. In 2002 is geen biologische melk geëxporteerd. Risico's volksgezondheid Wat betreft voeding verschillen de biologische en de gangbare melkveehouderij niet erg veel van elkaar. In de gangbare melkveehouderij wordt als vuistregel aangehouden dat het aandeel ruwvoer in het rantsoen minimaal 35% moet zijn, omdat anders pensproblemen optreden. In de gangbare melkveehouderij heeft het grootste deel van de koeien 's zomers weidegang; in de biologische veehouderij alle koeien. Gemiddeld gezien worden in de biologische melkveehouderij meer koeien in een potstal gehouden, maar het gaat hier om hele kleine aantallen. Over het algemeen zijn er weinig verschillen in huisvesting. Ook de verwerking van de melk is heel vergelijkbaar: het grootste gedeelte van de melk gaat naar de fabriek en wordt daar in ieder geval gepasteuriseerd. De rest wordt op de boerderij verwerkt tot kaas of andere zuivelproducten. Een miniem gedeelte wordt aan de kalveren gevoerd en voor eigen consumptie gebruikt. Sundrum (2001) concludeert dat er in biologisch geproduceerde melk niet meer microbiologische contaminatie plaats vindt dan in gangbaar geproduceerde melk. Verschillen in melkkwaliteit worden veel meer bepaald door de individuele veehouder dan door het biologisch productieproces. Bij TNO loopt een EU-project (DG24/98/FV03/012) naar de kwaliteit van enkele belangrijke voedingsmiddelen van biologische en gangbare oorsprong (zie bijlage 3 van De Swarte et al., 2002) waarin melk, kaas en boter worden onderzocht op aflatoxine M1. Aflatoxines worden geproduceerd door de schimmels Aspergillus flavus en Aspergillus parasiticus bij relatief hoge temperaturen en luchtvochtigheidsgraden. Biologische bedrijven moeten in principe hun eigen ruwvoer produceren.
OT03H011
31-1-2004
pagina 18 van 53
Bij slechte oogstomstandigheden kunnen aflatoxines ontstaan. Hiernaar is echter nog geen gericht onderzoek gedaan. Bij rundvee stelde men dezelfde gezondheidsproblemen vast in de biologische en gangbare sector: mastitis, vruchtbaarheidsstoornissen en klauwziekten. Plantaardige anthelmintica (middelen tegen wormen) kunnen soms neveneffecten bij de dieren veroorzaken vanwege een potentiele toxische werking. Fytotherapie en homeopathie zouden geen effectieve werking hebben ter bestrijding van wormen. Aangezien registratie een ingewikkeld en kostbaar proces is, wordt de medische claim vaak verborgen en wordt het gebruik beperkt tot voederadditief zonder medische claim. Op deze manier is er weinig bekend over de werkzaamheid en de eventuele toxische effecten. Conclusies Gezien de gevolgde productiewijzen en de thans beschikbare onderzoeksgegevens kan geconcludeerd worden dat de biologische en de gangbare melkveehouderij weinig verschillen op het gebied van de potentiële volksgezondheidsrisico's. Weinig is nog bekend over de neveneffecten van het gebruik van alternatief medicijngebruik. 4.3
Rundvlees
Structuur van de sector Bedrijven met biologisch vleesvee hebben zich verenigd in de “Vereniging van vleesveehouders”. Deze bedrijven met vleesvee hebben zelden hun enige inkomsten uit de vleesveesector. Door het houden van vleesvee te combineren met akkerbouwactiviteiten, zijn de boeren makkelijker in staat de kringloop op het bedrijf te sluiten, immers de mest van de eigen dieren wordt gebruikt als meststof op de akkers. Vleesvee in combinatie met natuurbeheer is een kostprijsdrukkende bedrijfsvorm. De veehouders zien de volgende knelpunten in de biologische sector (Meeusen et al., 2002): − Ondoorzichtige prijsvorming, er is geen duidelijke lijn in de uitbetaling van het vlees − Ondoorzichtige markt en afzet. De Nederlandse rundveehouders hebben weinig overzicht van de markt, ze horen tegenstrijdige berichten uit de markt. Van de slachters hoort men dat de markt stagneert, terwijl de slagers spreken van een toenemende markt. − Veel concurrentie uit het buitenland. De productie daar is grootschaliger, op goedkopere gronden. Dit drukt de productiekosten. Bovendien ontvangen deze buitenlandse producenten meer subsidies dan de Nederlandse. − Moeilijke omschakeling voor de kalverhouderij. Biologische kalveren mogen alleen met natuurlijke melk en natuurlijke grondstoffen gevoederd worden. Dit past slecht in de bedrijfsvoering van de biologische melkveehouder. − Onzekere vergoeding voor natuurbeheer. Voor het vleesvee dat in natuurgebieden gehouden wordt, ontvangt de veehouder natuurbeheersvergoedingen. De continuïteit en omvang van deze vergoedingen wordt als onzeker ervaren. − Toekomstige voedervoorziening. Er is een dreigend tekort aan biologisch krachtvoer. − Niet passend uitgangsmateriaal. De melkveerassen die nu worden ingezet passen niet goed bij de biologische bedrijfsvoering. Er moet gezocht worden naar rassen die beter bij de biologische bedrijfsvoering passen. De slachters van biologische runderen in Nederland zijn De Groene Weg (Dumeco) en Klaverweide (Brada) (Biologica, 2003a). Eind 2003 is Brada echter failliet gegaan, zodat De Groene Weg nu de enige slachterij van biologisch rundvee is. Een belangrijke remmende factor in de ontwikkeling van biologisch rundvlees is de slechte benutting van uitstootkoeien en stierkalfjes van biologische melkveehouders. Een groot deel van de uitstootkoeien van de biologische melkveehouderij en vrijwel alle kalveren (schatting: 12000 stuks) die niet benut kunnen worden voor de melkproductie worden momenteel afgezet in het gangbare kanaal (Van Delen et al., 2002). Voor de uitstoot van melkveehouderijbedrijven is de slachterij van De Groene Weg de voornaamste verwerker. Het lokale, kleinschalige circuit met directe contacten tussen veehouders en slagers is voornamelijk van belang bij vleesvee. De Groene Weg levert voornamelijk aan supermarkten en biologische slagerijen (De Groene Weg slagerijen). De slachterij ziet twee aandachtspunten:
OT03H011
31-1-2004
pagina 19 van 53
1. de wisselende kwaliteit van het vlees door de wisselende leeftijd van met name het vrouwelijk vee dat wordt aangeboden en door de verschillende rassen, en 2. de lage kwaliteit van het vlees van de afgemolken koeien. Ieder productiebedrijf van scharrelrunderen dient tevens deelnemer te zijn van de regeling PVE/IKB Rund of een vergelijkbare regeling. Het is onbekend hoeveel biologische vleesveebedrijven deelnemen aan het IKB-programma. Het IKB-programma (Integrale Keten Beheersing) is het kwaliteitssysteem in de Nederlandse vleessector. Kernpunten zijn: − kwaliteitscontrolesysteem op nationaal niveau − ketenbenadering − traceerbare herkomst van het vlees − controle op het voer − controle op transport − aandacht voor dierziektepreventie en dierenwelzijn − voorkomen van residuen (van groeibevorderaars en medicijnen) door gecontroleerd medicijngebruik − efficiënte productie door vastleggen van gegevens − controle en borging door onafhankelijke instanties De IKB-controles vinden onaangekondigd plaats door medewerkers van de Kwaliteits Controle Runderen (KCR), onderdeel van het Centraal Bureau Slachtdiensten (CBS). Ook de RVV en de AID controleren op de boerderijen. Kengetallen Het aantal gespecialiseerde veehouderijbedrijven (biologisch en gangbaar) met jongvee voor de vleesproductie staat beschreven in tabel 8. Tabel 8. Aantal bedrijven met jongvee voor de vleesproductie en aantal dieren op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven dieren bedrijven dieren bedrijven dieren 1998 130 3.590 14 574 1999 124 3.736 30 621 13.943 328.051 2000 129 3.357 32 897 12.877 284.537 2001 163 4.800 23 641 13.037 276.902 2002 190 5.947 28 678 12.483 240.567 Gemiddeld zijn er (in 2002) 31,3 stuks jongvee voor de vleesproductie op biologische bedrijven aanwezig. Voor alle Nederlandse bedrijven (inclusief gangbare) is dit 19,3 stuks. Het aantal biologische bedrijven is 1,5% van het totaal, het aantal dieren 2,4%. Tabel 9. Aantal bedrijven met vleeskalveren en aantal vleeskalveren op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven kalveren bedrijven kalveren bedrijven kalveren 1998 4 114 0 0 1999 1 12 2 15 2.606 752.654 2000 4 20 2 17 2.885 782.735 2001 14 202 4 105 3.161 712.435 2002 15 1295 2 160 3.315 713.333 Het aantal veehouderijbedrijven met vleeskalveren staat beschreven in tabel 9. Hoewel gevoelsmatig het biologische gedachtengoed en de vleeskalverhouderij niet samengaan, is er toch een minimaal aantal biologische bedrijven met vleeskalveren: in 2002 15 bedrijven met 1295 kalveren (gemiddeld 86,3 kalveren per bedrijf). In 2002 is kennelijk één groot bedrijf omgeschakeld naar de biologische houderij, hoewel uit de tabel niet blijkt dat dat bedrijf in het jaar ervoor in omschakeling was. In totaal zijn er (in 2002) 3298 gangbare bedrijven met 711.878 kalveren (gemiddeld 215,9 kalveren per bedrijf). Procentueel wordt 0,18% van de vleeskalveren biologisch gehouden. Volgens het Platform Biologica bestaat er geen biologisch kalfsvlees (Biologica, 2003a).
OT03H011
31-1-2004
pagina 20 van 53
Naast het vleesvee en de vleeskalveren is er de uitstoot uit de biologische melkveehouderij, hoewel die vaak in het gangbare circuit afgezet wordt. Het aantal slachtingen van biologische runderen bedroeg 7.100 in 2001 en 8750 in 2002. Deze 8750 slachtingen waren van 350 vleesrunderen, 4300 importrunderen en 4100 uitstootkoeien (Biologica, 2002b). De import bestaat voornamelijk uit afgemolken melkkoeien uit Duitsland en Oostenrijk, hetzij als karkas hetzij levend. Het aantal gangbare slachtingen in 2002 was 656.000, waarmee het aandeel biologische slachtingen op 1,3% kwam. De totale huishoudelijke rundvleesconsumptie in Nederland bedroeg in 2002 ongeveer 50.600 ton, met een waarde van € 431 miljoen. De huishoudelijke consumptie van biologisch rundvlees had in 2002 een geschatte waarde van bijna € 9,5 miljoen, wat een omzetaandeel van 2,2% betekent (Biologica, 2002b). In 2001 ging van deze omzet ruim 45% via de ambachtelijke slager, ruim 40% via het supermarktkanaal en ruim 10% via natuurvoedingswinkels (Biologica, 2002a). Uit de eigen opgave van bedrijven bij aanmelding bij Skal blijkt het aantal biologische slagers 70 stuks te zijn (februari 2003, http://www.skal.nl). Skal controleert niet of de opgegeven bedrijfsactiviteiten (nog) correct zijn. Volgens Biologica (2002b) steeg het aantal biologische slagerijen geleidelijk tot 75 in juli 2001 en 95 in juli 2002. De twee grootste hiervan, De Groene Weg en Brada, slachtten in 2001 respectievelijk ongeveer 65 en 30 biologische runderen per week (Koopman, 2001). Het totale aantal runderslachterijen met meer dan 10.000 slachtingen per jaar was in 2001 gelijk aan 8 stuks. Deze 8 slachterijen waren verantwoordelijk voor 86% van het totaal aantal runderslachtingen (PVE, 2002). Volgens Hamm et al. (2002) was de import van biologisch rundvlees (inclusief kalfsvlees) in 2000 ongeveer 690 ton (38,5% van de biologische consumptie). Er was geen export. Van Os (2000) stelt dat Nederland voor 62% zelfvoorzienend is voor biologisch rundvlees en dat import van de resterende 38% voornamelijk vanuit Oostenrijk, Denemarken en Duitsland plaatsvindt. In 2003 was het aantal scharrelrundveebedrijven in Nederland 18 (0,14% van het totaal aantal rundveehouders met jongvee voor de vleesproductie). Het gaat hier om zoogkoeienhouders. Het vlees wordt verder verwerkt bij 14 aangesloten slagerijen, één supermarktketen, één voorverpakkingsbedrijf en één grossier (http://www.producert.nl). Over aantallen dieren en slachtingen zijn geen gegevens voorhanden. Risico's volksgezondheid Over de verschillen wat betreft voedselveiligheidsrisico's tussen gangbaar en biologisch geproduceerd rundvlees is weinig bekend. Bij biologische runderen is gegarandeerd dat ze minimaal 60% ruwvoer in het rantsoen krijgen. Door meer ruwvoer in het rantsoen wordt het risico van een E. coli-infectie aanzienlijk verminderd (Couzin, 1998). Olsson et al. (2001) vonden een hogere concentratie Zn in biologisch spierweefsel dan gangbaar: 67 versus 51 microgram per kilogram. De "acceptable daily intake" (ADI) is vastgesteld op 1 milligram per kilogram lichaamsgewicht. De ADI is de dosis die nog veilig wordt geacht bij levenslange dagelijkse inname. In de biologische rundveehouderij wordt alleen curatief gebruik gemaakt van chemische en synthetische middelen en antibiotica, en dan alleen als er geen alternatieve natuurgeneesmiddelen beschikbaar zijn. Naar verwachting worden dan ook minder residuen van antibiotica, andere diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen aangetroffen, maar hier zijn geen onderzoeksresultaten van bekend. In de biologische rundveehouderij is nooit diermeel aan runderen gevoerd. Het voeren van diermeel aan runderen wordt gezien als de oorzaak van BSE (Bovine Spongiforme Encephalopatie). BSE kan bij mensen de ziekte van Creuzfeldt-Jacob veroorzaken. Omdat het voeren van diermeel tegenwoordig ook voor gangbare runderen verboden is, is ook in dit opzicht geen verschil meer te verwachten tussen biologisch en gangbaar gehouden runderen. Het onderzoek in Nederland richt zich op een betere werking van de keten en daarmee een betere verwaarding van het vlees. Het Praktijkonderzoek Veehouderij (onderdeel van de Animal Science Group van Wageningen Universiteit en Research Centrum) berekende dat in 2002 ongeveer 1700 karkassen uit de biologische melkveehouderij in het gangbare circuit terecht kwamen, voornamelijk door onvoldoende karkaskwaliteit. Conclusie was dat uitstootkoeien afgemest moesten worden, wat
OT03H011
31-1-2004
pagina 21 van 53
economisch haalbaar was door de hogere prijs van biologisch vlees. Het biologisch mesten van kalveren uit de melkveehouderij was economisch onrendabel. In mei 2003 zijn het praktijkcentrum Aver Heino en het biologische proefbedrijf Droevendaal gestart met het opzetten van een biologische kalfsvleesketen. Aver Heino levert de biologisch nuchtere kalveren, terwijl Droevendaal de dieren op een biologische manier afmest. Einddatum van het project is mei 2004. Men wil 65 stierkalveren afmesten over een periode van 15 maanden, voor de productie van “biologisch jong rundvlees”. Tijdens dit proces zal de groeicurve en de voerstroom gemeten worden. De organisatie AKK (Agro Keten Kennis) is ook in september 2003 gestart met een project “Verwaarding Biologisch Rundvlees door ketensamenwerking” , de looptijd is tot eind 2004. Dit project heeft de volgende doelstellingen: voorlichting geven aan de boeren over hoe het vee gemest moet worden (gelet op rendement en kwaliteit), vraag en aanbod tussen boeren en slagers/slachthuizen beter op elkaar afstemmen en het verbeteren van samenwerking in de keten. Op deze manier wil het project bijdragen om het aandeel Nederlands biologisch rundvlees in de supermarkt te verhogen en de thuisverkoop stimuleren. Conclusies Hoewel er weinig concreet onderzoek is gedaan naar verschillen in voedselveiligheidsrisico's van de biologische, scharrel- en gangbare vleesveehouderij wordt verwacht dat die verschillen uiterst gering zullen zijn. 5
VARKENS
5.1 Structuur van de sector Dumeco (De Groene Weg) is de grootste slachter van biologisch varkensvlees. Daarnaast wordt geslacht door Nutreco (Hendrix Meat Group), Jansen Lieren en Bon Vivant. Verwerkers zijn Dumeco (De Groene Weg), Biocomp/Klaverweide (Verba/Brada), Van Pelt, Poel en Kamps (Hendiks Meat Group), Bon Vivant en Dynamic Meat (biologisch dynamisch vlees). De biologische zeugen worden afgezet in het reguliere circuit; biologisch varkensvlees is alleen afkomstig van borgen en gelten. De scharrelvarkens worden allemaal geslacht door Bon Vivant. In 2001 zijn ketenovereenkomsten tussen de biologische varkenshouders, slachterijen en de supermarktketens Albert Heijn en Plus gerealiseerd. Daarin zijn afspraken gemaakt over de afzet en prijsvorming. Albert Heijn heeft in 2003 het scharrelvarkensvlees volledig vervangen door biologisch varkensvlees. In januari 2004 verschenen echter berichten dat Albert Heijn zijn afzetverplichting niet kan nakomen en biologische vleesvarkenshouders wil stimuleren terug te gaan naar het gangbare systeem. Per 1 januari 2004 is de nieuwe regeling IKB-Varkens van het Productschap voor Vee en Vlees van start gegaan. Van alle in Nederland geproduceerde vleesvarkens vallen 14,2 miljoen (90%) onder IKB-Varkens. Zo'n zeventig procent van de zeugen wordt volgens de eisen van IKB-Varkens gehouden: 844.100 (73%) van de zeugenplaatsen. Varkenshouders moesten zich voor 5 januari 2004 aanmelden bij IKB-Varkens of IKB-2004. Alle scharrelvarkensbedrijven zijn verplicht aangesloten bij IKB-Varkens. Van de biologische vleesvarkenshouders is onbekend hoeveel zich hebben aangesloten bij een IKB-regeling. In Nederland is het project “Ketenmanagement Biologisch Varkensvlees “ in het leven geroepen dat als doel heeft de duurzame ontwikkeling en uitbreiding van de biologische varkenshouderij in Nederland te bevorderen, BIOVAR genaamd (http://www.biovar.nl). Aan dit project nemen een 9-tal biologische varkenshouderijbedrijven deel in de vorm van een studiegroep, die productie- en andere gegevens aanleveren. Het project wordt gesponsord door diverse bedrijven en instanties en begeleid door DLV-advies. De slachtrijpe varkens van de deelnemers van BIOVAR worden afgezet bij “De Groene Weg” (onderdeel van het Dumeco-concern). De varkenshouders die leveren aan “De Groene Weg” moeten voldoen aan een aantal additionele eisen (http://www.platformbiologica.nl/varkens): − verbod op aankoop van biggen afkomstig uit de gangbare varkenshouderij − verplichte weide-uitloop voor guste en dragende zeugen naast de buitenuitloop
OT03H011
31-1-2004
pagina 22 van 53
− de speenleeftijd voor biggen ligt op 40 dagen (is ook eis voor biologische varkenshouderij) − het percentage stro in de ruststal moet minimaal 50% bedragen. Onderzoek op het gebied van de biologische varkenshouderij vindt plaats in opdracht en/of door diverse instituten/organen w.o. het Louis Bolk instituut, het koepelprogramma, CIDC-Lelystad. 5.2
Specifieke regelgeving
Biologische varkenshouderij Herkomst dieren uit eigen opfok (m.u.v. enkel uitzonderingen). De varkens worden in groepen gehouden. Zeugen worden in groepen gehouden m.u.v. de laatste fase van de dracht en tijdens de zoogperiode. Een roostervloer is toegestaan (maximaal de helft van het binnenvloeroppervlak), de ligruimte moet zijn voorzien van een dichte vloer met strooisel. Het strooisel hoeft niet van biologische oorsprong te zijn zolang het niet dient als ruwvoer voor de varkens. Vrije uitloop naar buiten is verplicht en varieert van 0,6 m2 (vleesvarken tot 50kg), 1 m2 (vleesvarken 85-110kg) per varken tot 8 m2 voor fokberen (exclusief weidegrond). Deze uitloop mag verhard zijn en gedeeltelijk, voor maximaal 75%, overdekt. Ruwvoer en/of vers of gedroogd kuilvoer moet deel uitmaken van het dagrantsoen. Tenminste 80% van het krachtvoer moet van biologische teelt zijn. Een beperkt rantsoenaandeel (maximaal 20%) mag bestaan uit diervoeders van gangbare herkomst. Maximaal 30% voer mag bestaan uit omschakelingsvoer. Er mag geen gebruik gemaakt worden van genetisch gemodificeerde organismen of daarvan afgeleide producten. Er mogen geen synthetische aminozuren aan het mengvoeder worden toegevoegd. Alle wettelijk verplichte entingen en behandelingen zijn toegestaan. Diergeneesmiddelengebruik is alleen curatief toegestaan, m.u.v. preventieve wormbestrijding welke preventief mag worden toegepast. Antibiotica, coccidiostatica, medicinale stoffen, groeibevorderaars en andere stoffen die ten doel hebben de groei of de productie te bevorderen, mogen niet in diervoeder verwerkt worden. De wettelijke wachttijden op diergeneesmiddelen worden verdubbeld. Het toezicht wordt uitgevoerd door Skal voor producten met EKO keurmerk.
Scharrelvarkenshouderij Er zijn geen speciale eisen m.b.t. de herkomst van de varkens. Idem groepsgewijze huisvesting, m.u.v. hoogdrachtige zeugen vanaf maximaal een week voor het werpen, zogende zeugen, dekberen en eventuele zieke dieren.
OT03H011
31-1-2004
Roostervloer is deels toegestaan, de ligruimte moet voorzien zijn van een dichte vloer met stro. Voor zogende zeugen mag in de kraamhokken gedurende de eerste week na het werpen gebruik worden gemaakt van gehakseld stro, zaagsel of houtkrullen als strooiselmateriaal i.p.v. stro. Vrije uitloop naar buiten is verplicht m.u.v. verplichting voor zogende zeugen met biggen, gespeende biggen en zieke dieren. Uitloop mag verhard of onverhard zijn en deels roostervloer. Het voer moet een ruime hoeveelheid ruwvoer bevatten. Onder ruwvoer wordt verstaan: bijvoeder met een struktuurwaarde groter dan 0,1 en anders dan stro of krachtvoer, dat verzadiging en bezigheid aan de dieren verschaft. Krachtvoer mag uitsluitend van GMP-erkende fabrieken en in het kader van het “Besluit Vvr regeling leveranciers voeders van scharreldieren 1995” erkende leverancier van scharrelvarkensvoer worden betrokken.
Alle wettelijk verplichte entingen en behandelingen zijn toegestaan. Diergeneesmiddelengebruik is alleen curatief toegestaan, m.u.v. preventieve wormbestrijding welke preventief mag worden toegepast. Antibiotica, coccidiostatica, medicinale stoffen, groeibevorderaars en andere stoffen die ten doel hebben de groei of de productie te bevorderen, mogen niet in diervoeder verwerkt worden. Voor diergeneesmiddelen worden de IKBwachttermijnen gehanteerd. De certificering van scharrelvarkensvlees wordt verzorgd door Producert. De controle is uitbesteed aan een onafhankelijke en daartoe gecertificeerde organisatie: Deltacon.
pagina 23 van 53
Biologische varkenshouderij Bij het slachtproces houdt de VWA/Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees toezicht. Voor opsporingszaken is de AID de aangewezen instantie. De eisen die gesteld worden aan de biologische houderij staan beschreven in de “Verordening inzake de biologische productiemethode en aanduidingen dienaangaande op landbouwprodukten en levensmiddelen” (EG nr. 2092/91), welke per 24 augustus 2000 van kracht is geworden. In Nederland zorgt de Landbouwkwaliteitswet voor een wettelijke basis voor deze verordening.
Scharrelvarkenshouderij Bij het slachtproces houdt de VWA/Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees toezicht. Voor opsporingszaken is de AID de aangewezen instantie. De scharrelvarkenshouders moeten naast de IKBeisen aan een aantal aanvullende eisen voldoen om het PVE/IKB-scharrelvleeskeurmerk te mogen voeren (http://www.scharrelvlees.net).
Uit de vergelijking van de eisen die gesteld worden aan de biologische en scharrelvarkenshouderij kan worden geconcludeerd dat beide veehouderijsystemen grotendeels overeenkomen. Enkele, voor de volksgezondheid nauwelijks relevante verschillen tussen de houderijsystemen zijn: dieren van biologische oorsprong bij biologische varkenshouderij, de vereiste van stro als bodemmateriaal bij scharrelhouderij, biologische oorsprong van het voer bij de biologische houderij en de verdubbeling van de wachttermijnen bij diergeneesmiddelengebruik in de biologische houderij. Bij behandeling in de biologische varkenshouderij gaat de voorkeur uit naar het gebruik van natuurgeneesmiddelen (fytotherapeutische producten, homeopatische producten en spoorelementen). Indien deze producten niet- of waarschijnlijk niet doeltreffend zijn bij de bestrijding van een ziekte of een verwonding en een behandeling absoluut noodzakelijk is teneinde lijden of pijn voor het dier te voorkomen, mogen chemisch gesynthetiseerde, allopatische geneesmiddelen of antibiotica worden gebruikt. Dit mag alleen onder de verantwoordelijkheid (op attest) van een dierenarts waarbij de gebruikte medicijnen geregistreerd moeten worden en de wachttijden verdubbeld zijn. Gebruik van hormonen of groei- en productiebevorderende stoffen is niet toegestaan. Gebruik van hormonen i.v.m. vruchtbaarheidsproblemen is toegestaan, mits het gaat om een beperkt aantal dieren en toediening door een dierenarts plaatsvindt. Met uitzondering van inentingen, behandelingen voor parasieten en door de EU opgestelde verplichte uitroeiingsschema's mogen, wanneer een dier of groep dieren binnen een jaar meer dan twee reeksen behandelingen ondergaat met gesynthetiseerde, allopatische geneesmiddelen of antibiotica (of meer dan één reeks behandelingen als hun productieve levenscyclus minder dan een jaar bedraagt) de betreffende dieren (of daarvan afkomstige producten) niet als biologisch worden verkocht. In de scharrelvarkenshouderij is het gebruik van natuurgeneesmiddelen minder gangbaar in vergelijking met de biologische houderij. Wel zijn er grote overeenkomsten m.b.t. het curatief gebruik van diergeneesmiddelen en het verbod van het gebruik van hormonen, groei- en productiebevorderende stoffen. In plaats van de “dubbele wachttermijn” worden de IKB-wachttermijnen gehanteerd. Er staan i.t.t. de biologische varkenshouderij geen sancties op de behandelingsfrequentie van de dieren. Zowel in de biologische als de scharrelvarkenshouderij is het couperen van staarten en het knippen van tanden verboden. Castreren van biggen is toegestaan. 5.3 Kengetallen Tabel 10 geeft een overzicht van het aantal bedrijven met vleesvarkens en het aantal vleesvarkens op die bedrijven in Nederland.
OT03H011
31-1-2004
pagina 24 van 53
Tabel 10. Aantal bedrijven met vleesvarkens en aantal vleesvarkens op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven varkens bedrijven varkens bedrijven varkens 1998 44 5.202 5 1.045 1999 59 10.460 13 3.768 14.662 6.774.085 2000 63 11.366 13 2.887 12.895 6.504.540 2001 64 11.891 14 2.571 11.508 6.229.730 2002 80 14.170 15 5.951 10.576 5.591.044 Het percentage biologische bedrijven met vleesvarkens was in 2002 gelijk aan 0,70%. Als de bedrijven in omschakeling bij de biologische bedrijven gerekend worden, was het percentage 0,90%. Het percentage biologische vleesvarkens was in 2002 gelijk aan 0,25% (inclusief vleesvarkens in omschakeling: 0,36%). Net als bij rundvee neemt het aantal biologische bedrijven toe en het aantal gangbare af. Relatief gezien zijn de biologische vleesvarkensbedrijven beduidend kleiner: gemiddeld 177 vleesvarkens op een biologisch bedrijf, en gemiddeld 529 vleesvarkens op een gangbaar bedrijf. In 2002 waren er in totaal 99 biologische bedrijven met varkens, 80 biologische bedrijven met vleesvarkens en 60 biologische bedrijven met fokvarkens (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). Dat betekent dat van de 99 biologische bedrijven met varkens, er 41 gemengde bedrijven met fok- en vleesvarkens waren: 41,4%. Voor gangbare bedrijven zijn deze cijfers als volgt: 11.851 bedrijven met varkens, 10.576 bedrijven met vleesvarkens en 5.128 bedrijven met fokvarkens (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). Dat betekent dat van de 11.851 gangbare bedrijven met varkens, er 3.853 gemengde bedrijven waren: 32,5%. Relatief zijn er dus meer biologische gemengde varkensbedrijven dan gangbare, wat past bij het biologische streven naar gesloten kringlopen. Uit een enquête onder 20 biologische varkenshouders bleek de verdeling van bodemsoorten van de uitloop zoals vermeld in tabel 11. Een derde van deze varkenshouders gaf ook de kraamzeugen met biggen een uitloop. Tabel 11. Verdeling (procentueel) van bodemsoorten op 20 biologische varkenshouderijbedrijven (Kijlstra, 2001). rooster verhard verhard + gras gras + rooster verhard dragende zeugen 22% 39% 11% 6% 22% vleesvarkens 11% 77% 6% 6% Het merendeel van de biologische varkenshouders kiest voor een verharde uitloop of een uitloop met roosters. De dragende zeugen hadden op 28% van de bedrijven de beschikking over een uitloop met gras, de vleesvarkens op 12% van de bedrijven. Uit datzelfde onderzoek (Kijlstra, 2001) blijkt dat 60% van de biologische varkenshouders leidingwater aan de varkens verstrekte, en 40% water uit eigen bron. Het is onbekend hoe deze verhouding op gangbare bedrijven is. Het aantal slachtingen van biologische vleesvarkens in 2002 was 28.500 (Biologica, 2003a). Waren in 2001 nog 1.500 stuks (6%) van de 25.000 geslachte vleesvarkens geïmporteerd (Biologica, www.platformbiologica.nl/varkens/kengetallen.html), in 2002 vond geen noemenswaardige import plaats (Biologica, 2003a). Het totaal aantal slachtingen van varkens was in 2001 gelijk aan 15.701.000, waarvan 242.000 import: 1,5% (PVE, 2002). Het percentage biologische slachtingen was dus 0,16%. Volgens Hamm et al. (2002) werd in 2000 ongeveer 275 ton biologisch varkensvlees geïmporteerd (13,6% van de biologische consumptie) en 430 ton geëxporteerd. De twee grootste slachterijen van biologische varkens De Groene Weg en Hendrix Meat Group slachten ongeveer respectievelijk 80% en 10% van alle biologische varkens (M. Steverink, platform Biologica, persoonlijke mededeling, november 2003). Het totale aantal varkensslachterijen met meer dan 100.000 slachtingen per jaar was in 2001 gelijk aan 25 stuks. Deze 25 slachterijen waren verantwoordelijk voor 98% van het aantal door het PVE geregistreerde varkensslachtingen (PVE, 2002).
OT03H011
31-1-2004
pagina 25 van 53
Uit de eigen opgave van bedrijven bij aanmelding bij Skal blijkt het aantal biologische slagers 70 stuks te zijn (februari 2003, http://www.skal.nl). Skal controleert niet of de opgegeven codes (nog) correct zijn. Volgens Biologica (2002b) steeg het aantal biologische slagerijen geleidelijk tot 75 in juli 2001 en 95 in juli 2002. Op gezinsniveau was het omzetaandeel van biologisch varkensvlees in 2002 ongeveer 1,5% (Biologica, 2002b). Van de omzet ging ruim 60% via het supermarktkanaal, 30% via de ambachtelijke biologische slagers en de rest via het natuurvoedingskanaal (Biologica, 2003a). Vleesverkoop op de boerderij komt dus kennelijk niet of slechts sporadisch voor. Door het sluiten van een ketenovereenkomst tussen biologische slachterij De Groene Weg en supermarkten Albert Heijn en Plus wordt verwacht dat het omzetaandeel biologisch varkensvlees zal stijgen tot ongeveer 4,5%. In 1999 waren er bijna 70 bedrijven met scharrelvarkens en werden er 41.000 scharrelvarkens geslacht. Dit vlees was in 150 scharrelslagerijen te koop en in diverse supermarkten (http://www.voedingscentrum.nl). Volgens W.A. van Oosterom (PVE, persoonlijke mededeling, maart 2003) namen per 1 januari 2003 enkele grossiers, vleeswarenfabrikanten en dergelijke, en 56 veehouders (0,53% van het totaal aantal veehouders) en 61 slagers deel aan de PVV/IKB-regeling Scharrelvarkens. Het aantal slachtingen van scharrelvarkens was 39.938 in 2000, en 39.600 (0,25% van het totaal aantal slachtingen) in 2001. Wat omvang betreft is de scharrelvarkenshouderij iets omvangrijker dan de biologische varkenshouderij, maar de cijfers wijzen er op dat de scharrelvarkenshouderij zeker niet groeit terwijl voor de biologische varkenshouderij een sterke groei verwacht wordt. Het totaal aantal slachtingen van varkens die met uitloop zijn gehouden (biologisch en scharrel) was in 2001 gelijk aan 64.600; procentueel ten opzichte van het totaal aantal slachtingen is dat 0,4%. 5.4 Risico's volksgezondheid Inleiding In een Deense studie (Vaarst et al., 1999) is een viertal biologische varkenshouderijen (zeugen en vleesvarkens) gedurende anderhalf jaar gemonitored op het gebied van diergezondheid en welzijn. Bij zeugen werden weinig klinische ziektebeelden waargenomen, daarentegen waren kreupelheid, huidtrauma’s en zonnebrand voorkomende klinische verschijnselen. Bij de biggen vond relatief veel sterfte plaats als gevolg van huidtrauma’s. Bij de vleesvarkens werd een prevalentie van pneumonie waargenomen die varieerde tussen de 0 en 25%. Uit een overzichtsstudie uitgevoerd door onderzoekers van de kenniseenheden Plant en Dier van Wageningen UR en Rikilt blijkt dat biologisch gehouden varkens vaker last hebben van ziekten en parasieten in vergelijking met dieren gehouden in de gangbare varkensveehouderij. De relatief hoge biggensterfte in biologische systemen is in meer dan de helft van de gevallen te wijten aan doodliggen van de biggen door de zeug (Kijlstra, 2003). Er is nog relatief weinig onderzoek gedaan naar het voorkomen van bepaalde humaan-pathogenen in biologische varkenshouderij, waardoor risico-inschattingen moeilijk te maken zijn. Pathogenen van bacteriologische oorsprong Salmonella (Salmonellose) Van der Wolf (2000) concludeerde dat 24,5% van de totale Nederlandse vleesvarkenpopulatie was besmet met Salmonella. Salmonella werd gevonden bij 44,5% van de scharrelvarkens en 37,5% van de biologische vleesvarkens. Feenstra (1999) onderzocht de salmonella-incidentie in vier Deense biologische varkenshouderijen en vond bij alle bemonsterde dieren (zeugen, biggen en vleesvarkens) salmonella-antilichamen. Salmonella werd niet geïsoleerd in faecesmonsters van vleesvarkens. Volgens Van der Gaag en Huirne (2002) is de incidentie van salmonellabesmetting bij vleesvarkens het beste te reduceren door de verspreiding op het varkensbedrijf en in de slachterij tegen te gaan. In de biologische en scharrelvarkenshouderij is door de wijze van huisvesting in groepen de verspreiding op het varkensbedrijf moeilijk te reduceren. Tevens kunnen de dieren door de buitenuitloop een salmonellabesmetting oplopen door de diverse omgevingsfactoren waarmee ze in aanraking komen (vogels, water, modder). Logistiek slachten lijkt dus de belangrijkste manier om Salmonella te reduceren. Geconcludeerd kan worden dat bij alternatieve huisvestingssystemen zoals scharrel- en biologische varkenshouderij Salmonella frequenter voorkomt en dat het onzorgvuldig bereiden van het
OT03H011
31-1-2004
pagina 26 van 53
vlees van deze dieren een reëel gevaar voor de volksgezondheid oplevert. Het geschatte percentage van de humane salmonellosen dat wordt veroorzaakt door varkens(vlees) bedraagt circa 25%. Campylobacter (Campylobacterose) Campylobacter kan bij mensen darmstoornissen veroorzaken. Vooral voor groepen mensen met een verminderd afweersysteem vormt Campylobacter een gevaar voor de volksgezondheid. Bij dieren veroorzaakt deze bacterie weinig ziekteverschijnselen. Over het voorkomen van Campylobacter bij biologisch gehouden varkens is niet veel gepubliceerd. Engvall (2001) beschrijft dat bij varkens in de conventionele houderij een hoge kolonisatie van Campylobacter coli wordt gevonden. Het merendeel van de gehouden varkens zijn dragers van Campylobacter (het percentage positieve gangbaar gehouden koppels varieert van 45% tot 97%). Er zijn indicaties dat bij hoge niveaus van biosecurity het aantal campylobacterdragers zou afnemen. Van biosecurity is weinig sprake wanneer varkens buiten gehouden worden. Gezien de wijze van slachten en de productbesmetting (0% tot 2% in 1999) vormt Campylobacter geen te verwaarlozen risico voor de volksgezondheid bij zowel gangbaar gehouden dieren als dieren afkomstig uit alternatieve veehouderijsystemen. Leptospira pomona (Leptospirose) Leptospirose is bij varkens in het algemeen een subklinisch voorkomende infectieziekte die echter wel kan leiden tot abortus, steriliteit en neonatale sterfte bij varkens. Leptospiren kunnen lange tijd worden uitgescheiden via de urine. Een slechte hygiëne, zoals een slecht gedraineerd weiland of een gemeenschappelijke uitloopruimte kan de besmetting tussen de dieren versnellen. L. Pomona komt voor bij varkens maar is ook besmettelijk voor runderen, paarden en de mens (zgn. varkenshoederziekte). Ook in het wild levende dieren kunnen een besmettingsbron vormen. Zeugen die aborteren dienen te worden gescheiden van de andere varkens en m.b.v. serologisch onderzoek dient te worden nagegaan of besmetting binnen het bedrijf heeft plaatsgevonden. Alle besmette dieren moeten behandeld worden met dihydrostreptomycine of terramycine en strikte hygiënische maatregelen moeten in acht genomen worden. De rol van ratten en muizen in de overdracht van deze pathogeen is niet bekend. In Nederland wordt als eis gesteld dat importdieren en KI-beren serologisch negatief voor Leptospirose zijn (Cornelisse, 1993). Er is geen onderzoek bekend naar het verschil van voorkomen van leptospirose tussen conventionele en biologische varkenshouderijsystemen. De zoönotische relevantie van Leptospira pomona is onder Nederlandse omstandigheden wat betreft de gangbare varkens en de varkens met uitloop zeer gering. Mycobacterium avium (Aviaire Tuberculose) Tuberculose bij varkens kan worden veroorzaakt door zowel Mycobacterium bovis, M. tuberculosis en M. avium. Bovine infecties bij varkens geven een gegeneraliseerde tbc, vooral ook been- en gewrichts-tbc. Aviaire tuberculose komt het meest frequent voor bij hoenderachtigen maar daarnaast ook bij watervogels, duiven, roofvogels en siervogels. In het artikel van Groothuis (1985) werden dezelfde serotypen M. avium gevonden bij varkens en mensen. Er werd geconcludeerd dat het varken niet de direkte besmettingsbron was voor de mens. De serotypen werden geïsoleerd uit compost die aan de varkens werd gevoerd, maar ook in siertuincompost, zaagsel en turf. Het varken is, naast de mens, het enige zoogdier dat gevoelig is voor deze M. avium. Het klinisch beeld bij het varken kan gegeneraliseerd zijn, maar komt vaak voor als een tuberculeuze lymfadenitis. Varkens met buitenuitloop komen relatief meer in contact met vogels en de ubiquitair in het milieu voorkomende M. avium en kunnen daardoor geïnfecteerd worden met M. avium. Een toename van humane infecties met M.avium wordt de laatste jaren weer vaker gezien, bijvoorbeeld bij AIDSpatiënten (Cornelisse, 1993). Aviaire TBC bij varkens in deze houderijsystemen vormt een reëel risico voor de volksgezondheid. Pathogenen van virale oorsprong Influenza-virus Influenzavirussen worden gemakkelijk overgedragen via de lucht. Ook kunnen mensen geïnfecteerd raken via dieren, met name varkens. Influenza A komt wereldwijd bij de mens voor in 3 subtypen: H1N1, H2N2 en H3N2. Symptomen van influenza bij mensen kunnen bestaan uit abrupt optredende hoge koorts, koude rillingen, hoofdpijn, spierpijn en malaise (Van der Poel, 1999).
OT03H011
31-1-2004
pagina 27 van 53
Bij vogels zijn daarentegen alle typen van HA (haemagglutinine) en NA (neuramidase) terug te vinden; daarom wordt aangenomen dat vogels het reservoir voor influenzatypen zijn. Vogelinfluenzavirussen kunnen zich niet in de mens vermeerderen maar wel in sommige dieren, met name varkens. Deze transmissie is zeldzaam maar kan epidemiologisch gezien zeer belangrijk zijn. Bij varkens is een “reassortment” aangetoond tussen aviaire en porcine influenzavirussen. Deze reassortants kunnen besmettelijk zijn voor de mens. Theoretisch is het mogelijk dat de reassortant in de tussentijd wordt overgedragen op een menselijk influenzavirus waarmee de mens tegelijkertijd is geïnfecteerd. Zo kunnen er nieuwe subtypen ontstaan, “antigenic shift” genoemd. Tegen deze nieuwe subtypen bestaat geen immuniteit in de humane populatie en zo kan er een wereldwijde influenza-epidemie ontstaan (Van der Poel, 1997). Hoewel de kans niet groot is, is de kans dat het influenzavirus een bedreiging voor de volksgezondheid vormt groter in alternatieve dan in conventionele huisvestingsssystemen omdat de alternatieve systemen minder geïsoleerd van de omgeving zijn. De kans op overdracht van het virus door producten wordt als zeer gering aangemerkt. Hepatitis E-virus Hepatitis E (HEV) komt endemisch voor in ontwikkelingslanden, maar wordt in de literatuur een “emerging zoönose” genoemd in de geïndustrialiseerde landen. Grotere uitbraken zijn gemeld in Zuid-oost Azië, het Midden Oosten en delen van Afrika en Mexico. Na een incubatieperiode van 2 tot 10 weken worden koorts en misselijkheid als symptomen gezien. Ernstigere symptomen, maar minder vaak voorkomend, zijn icterus, leververgroting, verminderde eetlust, buikpijn en jeuk. Overdrachtrisico (faeco-oraal contact) komt vooral voor bij slechte hygiënische omstandigheden zoals het drinken van verontreinigd drinkwater en food-borne infecties (consumeren van rauw vlees/schaaldieren). Ook komen er sporadisch hepatitis uitbraken voor in landen die niet als endemisch worden aangemerkt: de geïndustrialiseerde landen. Deze uitbraken vinden ook sporadisch plaats bij patiënten zonder buitenlandanamnese. Hepatitis-antistoffen zijn bij diverse diersoorten aangetroffen waaronder varkens (20% in 2000) in Nederland. Een direkte overdracht tussen deze diersoort en de mens is (nog) niet aangetoond. De HEV sequenties die bij varkens werden aangetoond zijn nauw verwant met de HEV sequenties van mensen (Van der Poel, 2003; Widdowson et al., 2003). In 2004 zal door het RIVM, in opdracht van de VWA/KvW onderzoek plaatsvinden naar het voorkomen van dit virus bij landbouwhuisdieren. Parasitaire infecties Algemeen In biologische bedrijfssystemen worden meer soorten parasieten aangetoond in vergelijking met de gangbare varkenshouderij en ook is de prevalentie hoger (Eijck et al., 2003). In wilde zwijnen zijn meer dan 20 species helminthen gevonden, waarvan 5-10 species algemeen voorkomend zijn. Deze helminthen kunnen in theorie het gedomesticeerde landvarken infecteren waarbij met het buiten houden van gedomesticeerde varkens een milieu voor helminten wordt gecreëerd dat gelijk staat aan het milieu voor wilde zwijnen (Janssens et al., 1989). Factoren die het aantal helminten species kunnen reduceren zijn het goed draineren van het land en weidewisseling, eventueel in combinatie met andere diersoorten (Nansen en Roepstorff, 1999). Ook het geleidelijk opbouwen van immuniteit bij de varkens tegen parasieten is een mogelijkheid om de dieren minder vatbaar te laten worden voor een parasitaire infectie (bijvoorbeeld door beweidingsmanagement). Ascaris suis en Trichuris suis zijn veelvoorkomende helminthen bij varkens. De schade beperkt zich voornamelijk tot vermindering van de groei (Hämeenoja, 2001). Minder voorkomende helminthen bij varkens maar wel van zoönotische betekenis zijn de volgende: Trichinella spp., Schistosoma japonicum, Dicrocoelium dendtriticum en Taenia solium, welke achtereenvolgens hieronder besproken zullen worden. Klasse Nematoden Trichinella spp. hebben een breed gastheerspectrum onder de wilde fauna. Infectie kan plaatsvinden doordat varkens de geïnfecteerde gastheren opeten of eten aan geïnfecteerde soortgenoten. Buitenuitloop vergemakkelijkt het contact met gastheerspecies. De mens kan geïnfecteerd raken door het consumeren van besmet rauw vlees. De VWA/KvW onderzoekt in 2003 het voorkomen van Trichinella bij wilde zwijnen in Nederland welke worden geschoten door de jacht. Trichinella blijkt voor te komen in Nederland onder de wilde zwijnenpopulatie. De prevalentie is echter nog onvoldoende bekend. Het voorkomen van trichinella bij varkens met buitenuitloop kan een gevaar vormen voor de volksgezondheid.
OT03H011
31-1-2004
pagina 28 van 53
Klasse Trematoden Schistosoma japonicum is een bloedzuiger die eigenlijke alleen in het verre oosten voorkomt. De parasiet heeft een breed gastheerspectrum waaronder mensen, varkens, herkauwers en honden. De volwassen wormen houden zich op in de portale- en mesenteriale venen langs de dunne darm en eieren verlaten het lichaam via de faeces. Zoetwaterslakken zijn intermediaire gastheren. Voor de Nederlandse situatie is deze parasiet geen bedreiging voor de volksgezondheid. Dicrocoelium dendtriticum zijn leverbotten waarvan de cyclus afhankelijk is van de tussengastheren landslakken en mieren. Daar deze parasiet nauwelijks in Nederland voorkomt vormt dit geen reëel gevaar voor de volksgezondheid. Klasse Cestoden Taenia solium is een varkenslintworm waarvoor de mens als eind- en tussengastheer kan fungeren. De metacestode, Cysticercus cellulosae, kan zich in de spieren van varkens nestelen. In incidentele gevallen kan een persoon zich met de metacestode-eieren infecteren waarbij een ernstig klinisch beeld kan ontwikkelen: cerebrale cysticercose. Het is onbekend in hoeverre deze parasiet voorkomt bij varkens met buitenuitloop. Echinococcus Cysticercose Sarcocystis In Nederland komen vermoedelijk twee soorten voor: S. Mieschenriana met als eindgastheer de hond en S. Suihominis met als eindgastheer de mens. In de intensieve varkenshouderij komen infecties met Sarcocystis nauwelijks meer voor, daarentegen is 100% van de runderpopulatie besmet met deze parasiet. Bij het in contact komen van deze dieren is het niet ondenkbaar dat het varken weer een rol gaat spelen als gastheer van deze parasiet. Protozoën Toxoplasma gondii (toxoplasmose) De parasiet Toxoplasma gondii is de veroorzaker van de infectieziekte toxoplasmose. De kat is in Nederland de enige eindgastheer van de parasiet en via de ontlasting kunnen de oöcysten in de omgeving worden verspreid. Opname van de oöcysten door de mens en andere diersoorten kan plaatsvinden door middel van stof, groente/fruit, water of vuile handen. Het buiten houden van de varkens vergroot de kansen van orale opname van door katten uitgescheiden oöcysten (Borgsteede, 2001). Van der Wolf (2003) beschrijft dat in 30% van de zeugen en 1,8% van de slachtvarkens antilichamen van Toxoplasma aangetoond werden. Uit een recent Amerikaans onderzoek blijkt dat varkens die uitloop hebben en oppervlaktewater drinken meer kans op besmetting van Toxoplasma-eieren hebben, mogelijk afkomstig uit de ontlasting van katten. De seroprevalentie (aantal mensen dat besmet is geweest) van Toxoplasma gondii is de laatste jaren gedaald. Deze daling wordt deels toegeschreven aan de veranderingen in de moderne varkenshouderij en het feit dat vlees tegenwoordig ingevroren bewaard wordt. Mensen worden relatief op latere leeftijd met deze parasiet geïnfecteerd. De parasiet kan zich innestelen in spier en zenuwweefsel (ogen en hersenen). De mens kan besmet raken door het opnemen van rauw of onvoldoende verhit vlees. Geschat wordt dat in Nederland jaarlijks ongeveer 80.000 mensen geïnfecteerd raken met toxoplasma. Een groot deel van de besmettingen heeft weinig gevolgen maar bij ongeveer 0,3% van de besmettingen kan de parasiet zich nestelen in het netvlies van het oog, wat in een later tijdstip tot oogklachten en zelfs blindheid kan leiden. Besmetting met de parasiet geeft een levenslange immuniteit. Bij vrouwen die tijdens de zwangerschap voor het eerst met de parasiet geïnfecteerd raken kan de parasiet ook het ongeboren kind besmetten. Dit kan, afhankelijk van het tijdstip van besmetting tijdens de zwangerschap, leiden tot een miskraam of ernstige afwijkingen aan het centrale zenuwstelsel. Mensen en dus ook zwangere vrouwen worden op latere leeftijd immuun en daarom is de kans dat ze tijdens de zwangerschap voor het eerst met deze parasiet in aanraking komen groter (persoonlijke mededeling, F. van Knapen, hoofdafdeling Volksgezondheid en Voedselveiligheid, Facultateit Diergeneeskunde, Universiteit Utrecht, januari 2004). Ook bij personen met een verminderde afweer kan besmetting met de parasiet een levensbedreigende complicatie vormen (Kijlstra 2001).
OT03H011
31-1-2004
pagina 29 van 53
Op dit moment wordt onderzoek verricht naar het voorkomen van de parasiet bij varkens met en zonder buitenuitloop. Eijck (2003) vindt op meer dan de helft van de biologische en scharrelvarkensbedrijven antistoffen tegen toxoplasma in bloedmonsters, terwijl in de monsters van gangbare bedrijven geen antistoffen werden gevonden. Hoewel nader onderzoek noodzakelijk is, wordt met betrekking tot biologische en scharrelvarkens geconcludeerd dat Toxoplasma tot de prioritaire risico's voor de volksgezondheid behoort. Cryptosporidien spp. en Giardia intestinalis Cryptosporidien veroorzaken bij het varken weinig verschijnselen. Personen met een verminderde afweer vormen een risicogroep voor besmetting. In 2004 zal door de VWA/KvW de incidentie van deze parasiet worden onderzocht bij diverse landbouwhuisdieren, waarbij uitsplitsing plaatsvindt tussen de verschillende houderijsystemen. Bij Giardia blijkt het genotype dat bij varkens voorkomt niet te onderscheiden te zijn van het type dat bij mensen gevonden wordt. De mens kan dus mogelijk gevoelig zijn voor Giardia afkomstig van het varken (Borgsteede, 2001). Beide parasieten kunnen een mogelijk gevaar voor de volksgezondheid vormen. Overige contaminanten In de geraadpleegde literatuur wordt een onderzoek beschreven waarbij de Cadmiumgehalten (Cd) in de levers en nieren van biologisch- en conventioneel gehouden varkens werden onderzocht. Hoewel de Cd gehalten lager waren in organisch diervoeder in vergelijking met conventioneel diervoeder, werden er hogere Cd niveaus aangetroffen in de nieren van biologisch gehouden varkens in vergelijking met conventioneel gehouden varkens. Ook werden bij biologische gehouden varkens hogere Cd niveaus in de mest aangetroffen. Een verklaring hiervoor wordt gegeven in het feit dat biologische gehouden varkens aan een hogere Cd belasting blootgesteld worden bijvoorbeeld door het wroeten in aarde welke Cd bevat (Linden et al., 2001). In een anoniem artikel (Anoniem, 2003) wordt gesteld dat varkens steeds meer risico lopen besmet te raken met mycotoxinen door het toenemend gebruik van inheems graan, maïs en bijproducten. Daarbij is ook het gebruik van strostrooisel een risicofactor. Over het voorkomen van dioxines en/of PCB’s bij varkens met buitenuitloop is weinig bekend. Gezien de mogelijke opname van grond met de hierin levende organismen door de dieren kan de opname van deze stoffen een (gering) gevaar vormen voor de volksgezondheid. 5.5 Conclusies Het houden van varkens in scharrel- en biologische huisvestingssytemen heeft welzijnsverhogende effecten op de dieren. Beide huisvestingssytemen lijken grotendeels op elkaar omdat in beide gevallen varkens groepsgewijs gehouden worden en buitenuitloop hebben. Een verschil in volksgezondheidsrisico tussen beide systemen is er nauwelijks. Een nadeel van beide huisvestingssystemen in vergelijking met de conventionele houderij is dat de varkens frequenter in contact kunnen komen met eigen soortgenoten en met omgevingsfactoren zoals vogels, andere zoogdieren dan varkens, grond en eigen mest. Via deze eigen soortgenoten, vogels, andere zoogdieren dan varkens, grond en eigen mest kunnen pathogenen worden overgebracht op de dieren die een gevaar vormen voor de volksgezondheid. Er moet hierbij in volgorde van mate van risico gedacht worden aan Toxoplasma, Trichinella, M. avium, Salmonella, Influenza, Sarcocystis en HEV. Pathogenen die in de intensieve varkenshouderij niet of nauwelijks meer voorkomen kunnen via contacten met de buitenwereld ineens een bedreiging gaan vormen voor de volksgezondheid (Trichinella, Sarcocystis en bepaalde typen influenzavirussen). Tevens moet de mogelijke opname door de dieren van zware metalen, dioxines en/of PCB’s via de grond in dit verband genoemd worden. Het verdient aanbeveling in de toekomst meer onderzoek te verrichten naar de verschillen tussen de gangbare en de alternatieve varkenshouderij, vooral met betrekking tot het voorkomen van de voorgenoemde agentia en stoffen uitgaande van pathogenen die in het verleden bij de varkens die nog buiten liepen voorkwamen en pathogenen die bij andere dieren voorkomen waarmee de varkens
OT03H011
31-1-2004
pagina 30 van 53
nu in direct of indirect contact kunnen komen. Tevens is meer onderzoek nodig naar de eventuele aanwezigheid van contaminanten in vlees van biologische varkens. 6
PLUIMVEE
6.1 Structuur van de sector (algemeen) Inleiding De biologische pluimveehouderij in Nederland bestaat uit twee productierichtingen: − de vleeskuikensector − de legsector De voorschakels van deze twee sectoren, de fokkerijen, de vermeerderaars en de broederijen zijn gangbaar, dat wil zeggen voldoen niet aan specifiek biologische eisen. Omdat de regelgeving die van toepassing zou moeten zijn op deze sectoren niet aanwezig, niet werkbaar of niet duidelijk is (ook niet op Europees niveau) blijft deze situatie naar alle waarschijnlijkheid nog wel enige tijd bestaan. Van een biologische keten is in de pluimveehouderij daarom nog geen sprake. Zowel voor de vleessector als voor de legsector geldt, dat aanvankelijk gewerkt werd met rassen (merken) die in de gangbare houderij succesvol waren. Tegenwoordig is een verschuiving zichtbaar naar dieren die meer geschikt zijn voor de duurzame houderij. Voor de vleeskuikens zijn dat de langzamer groeiende rassen, voor de legsector zijn het de types met een rustige aard, die een gematigd pikgedrag vertonen. Leghennen moeten in principe biologisch worden opgefokt. Tot 31 december 2003 mochten in Nederland gangbare hennen worden aangevoerd op legbedrijven indien 20 weken van tevoren ontheffing was aangevraagd bij Skal. Na aankomst op het legbedrijf gold dan de normale omschakelingsperiode van zes weken. Vanwege de vogelpestcrisis in 2003 en de daardoor ontstane schaarste aan biologisch opgefokte hennen is de datum verschoven. In Brussel worden nieuwe opfokregels geformuleerd die per 1 januari 2005 zouden moeten ingaan. Volgens die regels zou de opfok biologisch moeten zijn vanaf de 3e levensdag. Ook worden tijdens de opfok eisen gesteld aan uitloop, oppervlakte per dier, voer, etcetera, maar de definitieve contouren van het voorstel zijn nog niet duidelijk. De meeste leghennen in Nederland krijgen vanaf de 6e levensweek een biologische opfok. Daarna geldt de normale omschakelingsperiode van zes weken. Ruim voor ze in productie komen (18 weken) zijn ze dan omgeschakeld, er hoeven bij deze werkwijze geen eieren gangbaar te worden afgezet. Door de dieren vroeg te wennen aan uitloop wordt bovendien pikgedrag enigszins beperkt. Plan van aanpak PVE Biologische bedrijven moeten, net als de gangbare, verplicht deelnemen aan het plan van aanpak Salmonella (legsector) en Salmonella/Campylobacter (vleessector) van het PVE. Daartoe staan deze bedrijven niet alleen onder toezicht van Skal maar ook van het CPE. Ketenopbouw Biologische vleeskuikenbedrijven kunnen niet aansluiten bij IKB. Hiertoe is binnen het PVE besloten vanwege de extra veterinaire risico’s die er kleven aan de uitloop, maar ook omdat er vanuit de zeer kleine sector weinig belangstelling voor is. Biologische bedrijven in de legsector kunnen wel meedoen aan IKB, maar moeten daarvoor aan een aantal eisen voldoen. Die zijn vastgelegd in de erkenningsvoorwaarden kwaliteitsregeling voor legpluimvee met uitloop. Volgens die regel moet er gevaccineerd worden tegen Salmonella enteritidis, en worden er voorwaarden gesteld aan de aanwezigheid van grazers op de uitloop. Volgens een woordvoerder van het PVE is nog maar een gering aantal aangesloten. Op biologische pluimveebedrijven in Nederland is geen sprake van het kringloopprincipe. Biologisch pluimveevoer wordt aangekocht bij de industrie. Op de diervoerindustrie wordt in een apart hoofdstuk nader ingegaan.
OT03H011
31-1-2004
pagina 31 van 53
Organisatie Binnen LTO Nederland zijn de biologische pluimveehouders vertegenwoordigd in de Nederlandse Organisatie voor Pluimveehouders, en in de vakgroep Biologische landbouw. Een andere organisatie op dit vakgebied is de Stichting Biologische Pluimveehouderij. Deze Stichting geeft opdrachten voor onderzoek. Het Bio Kip Gilde is een kring van producenten van biologisch pluimveevlees. Kort geleden (september 2003) is de Biologische Pluimveehouders Vereniging in oprichting ontstaan. Naar aanleiding van ervaringen tijdens de vogelpestcrisis werd duidelijk dat behoefte bestond aan een eigen organisatie met specifieke kennis, informatiekanalen en een eigen geluid. Of de Vereniging zelfstandig verder gaat of zich aansluit bij LTO moet nog beslist worden. Pluimveehouders uit zowel de vlees- als de legsector kunnen lid worden. 6.2
Legpluimvee
Structuur van de sector Door een groeiende aandacht van de consument voor het welzijn van productiedieren, waarbij kritiek op batterijsystemen steeds luider valt te beluisteren, is er al lange tijd plaats op de markt voor eieren afkomstig uit alternatieve productiesystemen. Uitgaande van de wijze van huisvesting kunnen de volgende types eieren onderscheiden worden: − Kooi-eieren − Scharreleieren − Scharrel met uitloop − Scharrel met extensieve uitloop − Biologisch. Deze systemen kenmerken zich door verschillende eisen, waarvan het beschikbare vloeroppervlak per hen en het al dan niet hebben van uitloop de opvallendste zijn. In de winkel is het voor de consument niet altijd even gemakkelijk te achterhalen uit welk houderijsysteem een ei afkomstig is. In het onderstaand wordt hier nader op ingegaan. Kooi-eieren Dit zijn de eieren, geproduceerd op de legbatterij, al dan niet in een verrijkte kooi. Dit systeem levert per opgezette hen de meeste eieren en geeft het minste uitval. De eieren worden niet in legnesten opgevangen maar op een transportbandje. Het percentage bezoedelde en beschadigde eieren ligt laag, mede omdat grondeieren in dit systeem niet bestaan. Het is het goedkoopste productiesysteem. Het stuit echter in toenemende mate op weerstand vanuit de maatschapij, omdat het systeem het natuurlijk gedrag van de kip sterk belemmert. In de meeste Nederlandse supermarkten wordt dit ei daarom niet meer als tafelei verkocht. Daartoe is in 2001 een convenant gesloten tussen enkele grote retailers. Een groot deel van de kooi-eieren gaat naar de industrie. Per 1 januari 2012 zal dit houderijsysteem verboden zijn in de EU. Duitsland wilde het houden van legpluimvee in kooien per 1 januari 2007 reeds verbieden. Dit biedt mogelijkheden voor Nederlandse producenten. Dit is in december 2003 voorlopig door het Duitse parlement tegengehouden. Scharreleieren Scharreleieren hebben een eigen CPE-keurmerk en worden geproduceerd door hennen met meer bewegingsvrijheid dan hennen op de batterij. Ze worden niet in kooien gehouden, maar zitten nog wel met veel dieren tegelijk op een klein oppervlak (maximaal 7 per vierkante meter). Voliere-eieren zijn scharreleieren uit etagestallen met tussenvloeren van gaas. Vanwege dit extra vloeroppervlak mogen er 10 hennen per vierkante meter grondoppervlakte gehouden worden. Voliere-eieren hebben een apart keurmerk. Scharrel met uitloop Eieren afkomstig uit dit systeem zijn geproduceerd door scharrelhennen met een beperkte mogelijkheid om naar buiten te gaan. Per hen is hier 2,5 vierkante meter uitloop beschikbaar. De eieren onderscheiden zich door een eigen keurmerk. Het Grasei, met een apart keurmerk, is een scharrelei (met uitloop), waarbij speciale eisen aan het voer worden gesteld. Een aantal van de risico’s verbonden aan de biologische houderij geldt, vanwege het buitenlopen, ook voor dit systeem en het scharrelsysteem met extensieve uitloop.
OT03H011
31-1-2004
pagina 32 van 53
Scharrel met extensieve uitloop Hennen die eieren produceren uit dit systeem hebben de beschikking over 10 vierkante meter uitloop naar buiten per hen. Ook voor dit type ei is er een apart CPE-keurmerk. Onder “scharrel met extensieve uitloop” kunnen ook de Freiland-eieren gerekend worden. De bedrijven waar deze eieren onder afgesproken condities worden geproduceerd (Freiland-stallen) worden gecontroleerd en gecertificeerd door KAT (Verein fur kontrollierte alternative Tierhaltungsformen), een Duitse certificerende instelling. Eieren afkomstig van deze bedrijven worden voor het merendeel naar Duitsland geëxporteerd. Een aanzienlijk en nog steeds toenemend aantal tafeleieren wordt in Nederland voor deze markt geproduceerd. Biologisch Voor eisen: zie Skal-reglementen. Andere kwalificaties Mais-eieren, viergranen-eieren, en “designer eggs” met een claim in de naam (bv. omega-3-eieren) kunnen afkomstig zijn uit alle houderijsystemen. Aan de code op het ei is te zien uit welk systeem een ei komt. Deze systemen onderscheiden zich voornamelijk door het voer van de dieren. Specifieke regelgeving Vanaf 1 januari 2004 is het op basis van EU-regelgeving verplicht om eieren van klasse A (tafeleieren) met een code te stempelen. In Nederland en Duitsland is deze verplichting op 1 oktober 2002 reeds ingegaan. Voor die tijd had Nederland op grond van IKB-regelgeving een andere verplichte codering. De huidige codering is als volgt. Het eerste cijfer staat voor het houderijsysteem: 0= biologisch 1= vrije uitloop 2= scharrel 3= kooi. Dan volgt de code met twee letters voor de EU-lidstaat: NL voor Nederland, DE voor Duitsland, BE voor België. Dan volgt in vijf cijfers het registratienummer van het legpluimveebedrijf, eventueel nog gevolgd door stalnummers. Als eieren aan huis verkocht worden, hetgeen bij biologische bedrijven veelvuldig gebeurt, vervalt de stempelplicht. Voor verkoop als streekproduct in gespecialiseerde winkels vervalt de stempelplicht niet. Om in de regio verkocht te worden moeten de eieren op het legbedrijf gestempeld worden of eerst naar een pakstation en dan weer terug. Door de producenten wordt dit als omslachtig en belemmerend ervaren. Kengetallen Het aantal biologische bedrijven met leghennen en het aantal leghennen op die bedrijven staat beschreven in tabel 12. Tabel 12. Aantal bedrijven met leghennen en aantal leghennen op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven leghennen bedrijven leghennen bedrijven leghennen 1998 44 81.560 2 110 1999 60 113.805 5 2.735 2.409 42.461.020 2000 63 162.105 9 22.750 2.292 44.036.400 2001 76 238.372 10 93.053 2.145 42.725.780 2002 77 430.487 5 67.266 1.880 38.888.580 In 2002 is één erg groot legkippenbedrijf biologisch gaan produceren. Een biologisch legkippenbedrijf had in 2002 gemiddeld 5.591 legkippen (inclusief bedrijven in omschakeling: gemiddeld 6.070), een gangbaar legkippenbedrijf gemiddeld 21.352 legkippen. In de loop der jaren zijn vooral de kleinere gangbare bedrijven gestopt. Een gangbaar legkippenbedrijf is gemiddeld drie maal zo groot als een biologisch bedrijf. Van alle leghennen was 1,1% biologisch. De totale productie van consumptie-eieren in 2001 was 9.870 miljoen stuks (PVE, 2002); een gemiddelde productie van 231 eieren per legkip. Volgens Biologica (2003a) was de productie van biologische eieren in 2002 gelijk aan 66 miljoen stuks; dit komt neer op een productie van 153 stuks per legkip.
OT03H011
31-1-2004
pagina 33 van 53
In november 2002 waren er volgens Methorst (2002) 67 actieve biologische legpluimveebedrijven met in totaal 260.000 dieren. Bijna 85% van de hennen wordt op 43% van de bedrijven gehouden: gemiddeld heeft deze groep van acht bedrijven 11.500 hennen. Daarnaast is er ook een groep van 38 kleine bedrijven (minder dan 3.000 plaatsen) die 15% (39.000) van de biologische eieren produceert. De helft van deze kleine bedrijven vermarkt zijn eieren zelf; het merendeel hiervan heeft minder dan 500 hennen. Uitgaande van een productie van 153 eieren per leghen per jaar, zou het gaan om maximaal 21.453.500 eieren per jaar die rechtstreeks vanaf de boerderij aan de consument verkocht worden. Volgens Hamm et al. (2002) was de import van biologische eieren in 2000 ongeveer 12 miljoen stuks (31,6% van de biologische consumptie) en de export 1 miljoen stuks. Methorst (2002) beweert echter dat het grootste deel van de biologisch geproduceerde eieren geëxporteerd wordt: 60%. Deze bewering wordt gestaafd door R. van Beek, directeur van een pakstation, die in een interview in het NRC-Handelsblad (21 maart 2003) stelt dat Nederland bijna al zijn vrije uitloopeieren exporteert. Ook Biologica (2003a) schat dat 50 à 60% van de biologische eieren geëxporteerd wordt. Import van biologische eieren vindt voornamelijk plaats vanuit Duitsland en België. Dit is afhankelijk van het inkoopbeleid van de retail en hierover zijn geen cijfers bekend. Naast de biologische legkippenhouderij zijn er andere alternatieve productiesystemen: scharrel, volière en vrije uitloop. Tabel 13 geeft een beeld van de omvang hiervan in 2001. Tabel 13. Omvang alternatieve houderijsystemen in de legkippensector in Nederland in 2001 (PVE, 2002; CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). totaal biologisch scharrel aant. bedrijven 2.145 76 440 aant. hennen 42.725.780 238.372 4.447.000 1 1.187.000.000 aant. eieren 9.870.000.000 36.500.000 1 schatting op basis van een productie van 153 eieren per kip per jaar
volière 12 292.000 78.000.000
vrije uitloop 418 4.371.000 1.167.000.000
Van deze vier alternatieve houderijsystemen zijn er twee met uitloop in de buitenlucht: het biologische systeem en het vrije-uitloop systeem. Procentueel gaat het daarbij om 12,3% van het totaal aan geproduceerde eieren en 23,0% van het aantal bedrijven. Het aantal pakstations (voor alle houderijsystemen, in 2001) was 114. Het aantal verzamelaars was 16 (PVE, 2002). Problemen Hoe paradoxaal het ook moge klinken, deze vorm van dierhouderij leidt toch tot een aanzienlijk hogere uitval in de koppels (11%) vergeleken met gangbaar gehouden legpluimvee. Een deel van de uitval in de biologische houderij is te wijten aan predatoren. Het aantal dieren gedood door roofvogels, vossen en andere roofdieren kan in sommige streken oplopen tot 5%. Niet snavelkappen; verenpikken en kannibalisme Een van de kenmerken waardoor de biologische legpluimveehouderij zich onderscheidt van de gangbare is het nalaten van snavelkappen, uit het oogpunt van dierwelzijn. In de gangbare houderij wordt de snavelpunt van leghennen verwijderd om verenpikken en kannibalisme te voorkomen. Deze problemen steken in de biologische houderij dan ook duidelijk de kop op. In Denemarken is dit zelfs voor de Dierenbeschermingsorganisaties reden geweest om tegen de biologische houderij protest aan te tekenen. Dat het probleem ook in Nederland zorgen baart blijkt wel uit een viertal promoties in 2003 aan verschillende universiteiten op onderzoek naar deze materie. De problematiek heeft in november 2000 geleid tot het (tijdelijk) toestaan, binnen de EU, van het zgn. toucheren: het bijsnijden van de bovenste snavelpunt. Een andere oplossingsrichting is het fokken en inzetten van rassen (merken) die minder geneigd zijn tot verenpikken. Het duurt echter even voordat voldoende uitgangsmateriaal aanwezig is om aan de vraag naar deze dieren te voldoen. Opfok op eigen bedrijf en vroeg wennen aan het buitenlopen vermindert het verenpikken, evenals het ruim verstrekken van strooigraan en het verminderen van de bloedluis-infectiedruk. Het hebben van een intacte snavel heeft onverwachte consequenties voor de kwaliteit van het biologische ei. Dit wordt verderop besproken (dioxine).
OT03H011
31-1-2004
pagina 34 van 53
Uitloop; coccidiose, wormen, andere infectieziekten Pluimvee dat buiten loopt, heeft meer kans om in aanraking te komen met ziekteverwekkers dan binnengehouden pluimvee. Bovendien is het moeilijker om met hygiënemaatregelen een aanwezige besmetting aan te pakken, daar een uitloop niet zo eenvoudig te desinfecteren valt. Bij de biologische houderij komt daar als complicerende factor nog het slechts beperkte en onder voorwaarden toegestane gebruik van diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen bij, alsmede het verbod op medicinale toevoegingen zoals coccidiostatica aan het voer. Coccidiose vormt een probleem. Preventief behandelen mag niet. Omdat het afwachten van een uitbraak met daaropvolgende curatieve behandeling te schadelijk is wordt in de regel via het drinkwater gevaccineerd. Wormen (spoelwormen, lintwormen) komen in de biologische pluimveehouderij en andere systemen met uitloop veel voor. Bij binnengehouden dieren worden ze niet of nauwelijks gesignaleerd. Wormmiddelen mogen gebruikt worden, maar tot voor kort waren er geen middelen zonder wachttijd voor legpluimvee op de markt. Dat is met het toelaten van een nieuw wormmiddel als geregistreerd diergeneesmiddel zonder wachttijden voor eieren opgelost. Via knaagdieren, insecten, wilde vogels en andere levende bronnen kan pluimvee geïnfecteerd raken met bacteriën en virussen. Tegen de meest voorkomend virusziekten wordt gevaccineerd. De lange lijst vaccinaties doet zeker niet onder voor die van gangbaar gehouden dieren. De meeste pluimveevirussen vormen geen bedreiging voor de mens. Een uitzondering op die regel is aviaire influenza.Tegen aviaire influenza kan niet gevaccineerd worden. De Gezondheidsdienst voor Dieren maakt in 2003 melding van een nog niet opgehelderd probleem op bedrijven met uitloop. Op die bedrijven is sprake van een forse productiedaling en andere nietspecifieke ziekteverschijnselen. Onderzoek is gaande maar heeft vertraging opgelopen door de vogelpestcrisis. Door deze dienst is een EWS (early warning system) opgezet in samenwerking met dierenartsenpraktijken om de gezondheidsstatus van pluimvee in Nederland te monitoren, zodat ingegrepen kan worden zodra besmettelijke pluimveeziekten de kop opsteken. Beperkt gebruik van diergeneesmiddelen; geen bestrijdingsmiddelen Voor het gebruik van diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen in de biologische legsector gelden in principe dezelfde regels als in de biologische vleeskuikenhouderij. Omdat legpluimvee echter aanzienlijk langer leeft dan vleespluimvee, is de kans dat er middelen gebruikt moeten worden groter. Het maximaal aantal toegestane behandelingen met gangbare diergeneesmiddelen is voor deze sector twee per jaar. In de literatuur wordt aangegeven dat uit angst voor verlies van de biologische status, met bijbehorend verlies van inkomen, soms te lang gewacht wordt met het toedienen van reguliere diergeneesmiddelen, met name antibiotica. Het hoeft geen betoog dat dit niet alleen ten koste zal gaan van de productie, maar ook van diergezondheid- en welzijn.Voor vaccinaties en wormmiddelen wordt verwezen naar de paragraaf over vleeskuikens. Risico's volksgezondheid Aviaire influenza Van het aviaire influenza virus bestaan verschillende stammen, waarvan de H7N7-variant in het voorjaar van 2003 een epidemie heeft veroorzaakt in Nederland waarbij 30,7 miljoen kippen zijn geruimd. Toen bleken ook op dramatische wijze de zoönotische eigenschappen van dit virus. Theorie is dat buitenlopende leghennen zijn geïnfecteerd via virushoudende mest van wilde (water)vogels die over het algemeen als symptoomloze dragers kunnen worden aangemerkt. Bacteriën Tegen sommige bacteriële infecties zoals Salmonella enteritidis, voor het pluimvee minder een probleem dan voor de consument, wordt gevaccineerd. De bijdrage van besmette eieren aan humane salmonellosen bedraagt ongeveer 35%. Als bacteriële zoönosen waartegen geen vaccinatie bestaat moeten Campylobacteriose en andere Salmonellosen genoemd worden. Mogelijk speelt ook Chlamydophila psittaci een rol, hoewel daar in de geraadpleegde literatuur weinig over gerept wordt. In hoeverre aviaire tuberculose bij pluimvee voorkomt en bedreigend is voor de volksgezondheid wordt uit de geraadpleegde literatuur niet duidelijk.
OT03H011
31-1-2004
pagina 35 van 53
Van de volgende bacteriële infecties is niet bekend dat ze een risico vormen voor de mens. Tegen E.coli wordt een stalspecifiek vaccin gebruikt. Tegen Brachyspira (vroeger Treponema, later Serpulina) en Pasteurella multocida, ook infecties van buitengehouden pluimvee, wordt niet gevaccineerd. Fiks (2003) vindt een hogere incidentie van wormen, Salmonella, Campylobacter en Brachyspira spp. in mest- en bloedmonsters van biologische legkippen, vergeleken met gangbare legkippen. Het percentage met Salmonella besmette koppels was 10% in de batterijsystemen en 30% in de biologische systemen. Voor Campylobacter waren deze incidenties respectievelijk 60% en 90%. Dioxine in biologische eieren In 2001 bleek uit onderzoek van de Keuringsdienst van Waren (De Vries, 2001) dat 9% van de biologische eieren een verhoogd gehalte aan dioxine bevatte ten opzichte van gangbare eieren. Onderzoek door het Rikilt leverde ongeveer dezelfde informatie op. Deze verhoogde waarden konden niet worden herleid tot het voer. De oorzaak ervan wordt momenteel gezocht in de uitloop. Door buiten lopen wordt het risico van blootstelling aan vervuiling vanuit het milieu vergroot. Opmerkelijk is echter, dat eieren van nietbiologisch gehouden maar wel buiten lopende kippen geen extra dioxine bevatten. Uit onderzoek van grondmonsters kwam naar voren dat opname van vervuilde grond op zichzelf een dergelijk hoge dioxinewaarde in de biologische eieren in de meeste gevallen niet kan verklaren. Men denkt dat de opname tot stand komt door het consumeren van regenwormen door de hennen. In regenwormen zou een cumulatie plaatsvinden van dioxine. Van regenwormen is al langer bekend dat ze milieucontaminanten (bijvoorbeeld DDT) kunnen ophopen. Het verschil tussen biologische en gangbare hennen met uitloop is daarmee ook te verklaren. Biologische hennen hebben een ongekapte snavel. Zij kunnen regenwormen eten; niet biologische hennen zonder snavelpunt kunnen dit niet. Bij een concentratie in de wormen tot vijf maal het gehalte in de grond, zou een hen slechts twee wormen per dag nodig hebben om tot een te hoog dioxineniveau in de eieren te komen. Overigens is uit het eerder genoemde onderzoek (De Vries, 2001) en onderzoek bij hobbypluimvee in België (SciCom, 2003) gebleken dat ook het gehalte aan PCB’s in eieren van buitenlopende kippen met snavel verhoogd is. Op 10 januari 2004 moeten biologische eieren voldoen aan de Europese norm van maximaal 3 picogram TEQ per gram vet. In Nederland zijn in biologische eieren waarden gevonden van 1,3 tot 15 picogram TEQ (De Vries, 2001). Dit betekent dat de sector vanaf dat moment een ernstig probleem heeft. De Animal Sciences Group start in het najaar van 2003 een uitgebreid onderzoek naar deze materie. Dioxine in uitgelegde biologische hennen Bij onderzoek door het Rikilt naar dioxinegehaltes in het lichaamsvet van biologische leghennen werden geen verhoogde waarden gevonden. Uit de beschikbare gegevens kon niet worden opgemaakt hoe oud de onderzochte hennen waren en hoe lang ze buiten hadden gelopen. Tijdens de dioxinecrisis in 1999 bleek dat bij vleeskuikens wel degelijk hoge concentraties dioxine in het lichaamsvet werden aangetroffen. De belasting door middel van het voer was toen echter zeer hoog. Bij uitgelegde biologische hennen heeft maximale cumulatie in het vet kunnen plaatsvinden. Aan het eind van de leg neemt bij een aantal dieren het aantal geproduceerde eieren af, het percentage lichaamsvet toe. Bovendien is er een tendens om biologische hennen ook al tijdens de opfok zoveel mogelijk aan de uitloop te wennen. De praktijk om pas aan het einde van de opfok om te schakelen naar biologische houderij met uitloop wordt verlaten, omdat dit het verenpikken in de hand werkt. De belasting met milieucontaminanten neemt door de langere periode waarin over uitloop wordt beschikt toe. Bij het inschatten van de risico’s moet in aanmerking genomen worden dat de markt voor geslachte uitgelegde biologische hennen een moeizame is. Er bestaan amper vaste afzetkanalen. Afnemers, indien ze er zijn, komen en gaan. Het is een krachtenspel van teveel aanbod en te weinig vraag. Volgens een woordvoerder van een slachterij zijn er voorraden ingevroren.
OT03H011
31-1-2004
pagina 36 van 53
Het vlees gaat deels naar drogerijen, om uiteindelijk in soep- en sauspoeder verwerkt te worden. Een ander deel gaat naar babyvoedingproducenten. Ook kokerijen zijn soms afnemer, alsmede firma’s in moslimlanden. Sommige partijen komen als gangbaar pluimveevlees op de markt. De voedselschandalen, de krimpende economie en de vogelpest hebben de handel, die destijds nog enigszins floreerde, zeer onregelmatig en nauwelijks nog winstgevend gemaakt. Conclusies Aviaire influenza kan een gevaar voor de volksgezondheid opleveren. Biologische legkippen zijn vaker geïnfecteerd met Salmonella en Campylobacter in vergelijking met gangbare legkippen. Biologisch geproduceerde eieren hebben over het algemeen een hoger gehalte aan dioxine. 6.3
Vleeskuikens
Structuur van de sector Hoe de situatie na de vogelpest is, valt nu (november 2003) nog moeilijk te analyseren. Naar verluidt (o.a. berichtgeving in de ‘Pluimveehouderij’) zijn de meeste geruimde bedrijven weer herbevolkt. Het vlees van de in Nederland geproduceerde biologische kuikens wordt deels ook in Nederland geconsumeerd. Daarnaast komt biologisch pluimveevlees uit Frankrijk en België in Nederland op de markt. Pingo Poultry (onderdeel van Nutreco, met vleeskuikenbedrijven en slachterijen in België) levert het biologische kippenvlees voor Albert Heijn. De Nederlandse biologische sector is in het nadeel ten opzichte van concurrerende landen als Frankrijk door de schaarste van uitloopgronden (dichtbevolkt en duur) en het regenachtige klimaat. Desondanks vindt export van biologisch pluimveevlees plaats. Het slachten van biologische vleeskuikens is in Nederland beperkt tot twee kleinere slachterijen: Van Meel in Lelystad en Bevers in Uden. De slachterijen van de grote integraties slachten geen biologische kuikens. Biologisch gehouden vleeskuikens zijn niet IKB-waardig. Hoewel volgens PVE-verordeningen IKB-waardige slachterijen een gering percentage niet- IKB-waardige kuikens mogen slachten, wagen zij zich (nog) niet op de biologische markt. Uit recente vakliteratuur, uit gevoerde gesprekken en volgens berichten uit de wandelgangen blijkt dat de markt voor biologisch pluimveevlees stagneert. Oorzaak hiervan is niet zozeer dat er vanuit de primaire sector en het bedrijfsleven geen interesse is voor biologische productie, maar vooral het uitblijven van groeiende vraag. De belangrijkste reden van deze stagnatie is de prijs. De productiekosten van biologisch pluimveevlees zijn, met name door de veel minder gunstige voerkosten, dermate hoog dat de consumentenprijs ruim twee maal de prijs bedraagt van die voor gangbaar pluimveevlees. Het biologische product onderscheidt zich niet nadrukkelijk door een veel betere smaak of een hogere voedselveiligheid (ook op biologisch pluimveevlees zit de waarschuwingssticker). Voor alleen een beter welzijn heeft de consument kennelijk de veel hoger liggende kosten niet over. Ook de kwakkelende economie zal hierbij een niet te verwaarlozen rol spelen. Uit onderzoek (Biologica, 2003a) blijkt bovendien dat een beter welzijn van het productiedier niet het belangrijkste argument is voor de consument om over te gaan op aankoop van biologisch vlees. De meeste mensen kopen biologisch omdat ze denken dat het gezonder en/of smakelijker is. Naast biologisch pluimveevlees komt in Nederland mondjesmaat scharrelpluimveevlees op de markt. Dit is voor het merendeel afkomstig uit Frankrijk (Label rouge, waaronder Loué, Certifié), in mindere mate uit eigen land. Scharrelpluimveevlees wordt in Nederland geproduceerd onder controle van het CPE en verhandeld onder controle van Producert. Het is slechts verkrijgbaar bij speciaalzaken, niet of nauwelijks in de supermarkt. De horeca is, via enkele grossiers, een belangrijke afnemer van dit type pluimveevlees. Kengetallen Het aantal biologische bedrijven met vleeskuikens en het aantal vleeskuikens op die bedrijven staat beschreven in tabel 14.
OT03H011
31-1-2004
pagina 37 van 53
Tabel 14. Aantal bedrijven met vleeskuikens en aantal vleeskuikens op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven vleeskuikens bedrijven vleeskuikens bedrijven vleeskuikens 1998 5 31.319 0 0 1999 8 36.610 2 6.900 1.225 53.246.552 2000 10 60.480 2 72.125 1.094 50.936.625 2001 12 67.002 1 4.011 1.027 50.127.029 2002 12 169.019 2 8.000 1.096 54.660.302 Het totale aantal vleeskuikenbedrijven en vleeskuikens in Nederland nam in 2002 voor het eerst sinds een paar jaar weer toe. Ook het aantal biologische vleeskuikenbedrijven en vleeskuikens nam langzaam toe met in 2002 de omschakeling van één zeer groot bedrijf. Een biologisch vleeskuikenbedrijf had in 2002 gemiddeld 14.085 vleeskuikens (inclusief bedrijven in omschakeling: gemiddeld 12.644); voor 2001 zijn deze gemiddelden ongeveer de helft. Een gangbaar vleeskuikenbedrijf had in 2002 gemiddeld 50.354 vleeskuikens. Een gangbaar vleeskuikenbedrijf was dus gemiddeld 3,5 maal zo groot als een biologisch bedrijf. Van alle vleeskuikens was 0,3% biologisch. In het jaar 2003 brak echter de vogelpest uit. Hoewel er nog geen precieze aantallen bekend zijn is het duidelijk dat de sector in zwaar weer zit en hoogstwaarschijnlijk krimpt. In 2002 was er één biologisch bedrijf met vleeskuikenmoederdieren (en één in omschakeling) met 18.650 dieren (7.100 in omschakeling). Dit betekent dat nagenoeg alle vleeskuikens op biologische bedrijven zijn aangevoerd van gangbare bedrijven of uit het buitenland. Volgens Biologica (2003a) bedroeg in 2002 de totale Nederlandse huishoudelijke consumptie van kippenvlees 86.400 ton, waarvan biologisch kippenvlees ongeveer 400 ton (0,5%). De waarden hiervan waren respectievelijk €498 miljoen en €4,7 miljoen (0,9%). Van deze omzet ging bijna 80% via het supermarktkanaal en ruim 20% via de overige kanalen. Volgens Hamm et al. (2002) was de import van biologisch kippenvlees in 2000 ongeveer 80 ton (22,1% van de biologische consumptie) en de export 243 ton. Biologica (2003a) heeft geen cijfers over de import van biologisch pluimveevlees maar weet wel dat die "fors" is. De export is erg belangrijk: 60 tot 70% van de in Nederland geslachte kippen wordt geëxporteerd, voornamelijk naar Duitsland, Luxemburg en Groot-Brittannië. Op jaarbasis worden naar schatting 250.000 biologische vleeskuikens geslacht (Van Horne en Tacken, 2001). Aannemende dat de vleeskuikens op 81 dagen leeftijd worden geslacht en dat er tien dagen tussen twee mestrondes zit, heeft een biologische vleeskuikenhouder 4 mestrondes per jaar. Het totaal aantal in Nederland geproduceerde slachtrijpe biologische vleeskuikens was dan in Nederland in 2001 ongeveer 268.000 stuks. Volgens Van Horne en Tacken (2001) wordt het biologisch pluimveevlees hoofdzakelijk in de Benelux afgezet, met een klein deel export naar het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. Ongeveer de helft van de binnenlandse afzet wordt verkocht in supermarkten en de andere helft in speciaalzaken. Een belangrijk deel van het aanbod van biologisch pluimveevlees in de Nederlandse supermarkten is afkomstig uit Frankrijk. Biologica (2003a) meldt over 2001 een aantal slachtingen van 350.000 en over 2002 een aantal van 400.000. Het overgrote deel van het scharrelkippenvlees dat wordt bewerkt en verkocht door de bedrijven die gecertificeerd zijn door Producert wordt geïmporteerd uit Frankrijk. Het gaat hierbij alleen om vlees van kippen die de beschikking hebben gehad over uitloop. In maart 2003 was één grossier en waren 18 slagerijen gecertificeerd in het kader van het scharrelvleeskippenprogramma (http://www.producert.nl). Daarnaast is er een klein aantal Nederlandse scharrelvleeskippenbedrijven, maar daar zijn geen gegevens over voorhanden. Het aantal biologische bedrijven met slachteenden en het aantal slachteenden op die bedrijven staat beschreven in tabel 15.
OT03H011
31-1-2004
pagina 38 van 53
Tabel 15. Aantal bedrijven met slachteenden en aantal slachteenden op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven eenden bedrijven eenden bedrijven eenden 1998 0 0 0 0 1999 131 1.076.737 2000 1 120 1 2.500 114 958.466 2001 1 120 100 866.945 2002 1 120 97 852.420 Het totaal aantal slachteendenbedrijven en het aantal slachteenden neemt in de loop der jaren af. Het biologische slachteendenbedrijf had in 2002 120 eenden, een gangbaar slachteendenbedrijf gemiddeld 8.789 eenden. Van alle slachteenden was 0,014% biologisch. Het bedrijf dat in 2000 in omschakeling was, is uiteindelijk niet biologisch geworden. De biologische slachteendenhouderij speelt in Nederland geen rol van betekenis. Volgens het CBS waren er in 2002 geen biologische bedrijven met kalkoenen. De gangbare kalkoensector bestond in 2002 uit 112 bedrijven met in totaal 1.450.590 dieren; een gemiddelde van 12.951 dieren per bedrijf. In 2002 waren er twee biologische bedrijven met "overig pluimvee", dit zijn bedrijven met legeenden, ganzen, parelhoenders en dergelijke. Op deze twee biologische bedrijven waren 10.400 dieren aanwezig: gemiddeld 5.700 per bedrijf. In 2002 waren in totaal 103 bedrijven met "overig pluimvee", met 295.742 dieren: gemiddeld 2.871 per bedrijf. Het percentage biologische "overig pluimvee" is gelijk aan 3,9% van het totaal aan "overig pluimvee". Problemen Diergeneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen Net als in de gangbare sector wordt (verplicht) gevaccineerd tegen NCD. Vaccinatie tegen IB en Gumboro gebeurt op basis van vrijwilligheid. Omdat aan het voer geen coccidiostatica mogen worden toegevoegd wordt vaak gevaccineerd tegen coccidiose. Omdat slechts één medicatie met reguliere diergeneesmiddelen is toegestaan per ronde, maar vooral omdat de in acht te nemen wachttijd bij antibiotica- en coccidiostaticagebruik verdubbeld moet worden in de biologische vleeskuikenhouderij wordt het gebruik van deze middelen gemeden. In het onderzoek van de Consumentenbond (Kramer, 2003) werd in geen enkel biologisch monster residuen van antibiotica of coccidiostatica aangetoond. Er is geen onderzoek bekend waarin iets wordt gezegd over residuen van wormmiddelen. Indien toch ziekte optreedt wordt soms uitgeweken naar alternatieve middelen. Dit zijn geen toegelaten, geregistreerde diergeneesmiddelen. Soms betreft het homeopathische middelen, soms middelen op basis van kruiden, ook wel organische zuren. Voedselveiligheidsrisico’s van het gebruik van deze stoffen zijn niet in kaart gebracht. In sommige gevallen voeren deze middelen een claim waardoor ze onder de diergeneesmiddelenwet zouden kunnen vallen. Voor bestrijdingsmiddelen geldt eenzelfde verhaal. Voor het bestrijden van rode bloedluis (Dermanyssus gallinae) wordt o.a. een middel op basis van knoflook gebruikt, of biodiesel, of een mengsel van zeep en spiritus. Het is maar de vraag of men er terecht vanuit gaat dat aan het gebruik van deze middelen geen risico’s kleven. Slachtproces Het verwerken (slachtproces) van biologische kuikens levert problemen op als dit gebeurt aan een traditionele slachtlijn. De koppels zijn over het algemeen minder uniform dan gangbare koppels, onder meer omdat uitladen niet mag. De kuikens zijn bovendien van een ander, langzamer groeiend type dan de gangbare kuikens. Ze verschillen daardoor van bouw. Door de langere mestperiode (81 dagen, tegen ongeveer 40 voor gangbare kuikens) worden ze ook zwaarder. Door deze factoren wordt het mechanisch uithalen van de ingewanden bemoeilijkt. Dit levert, door stuktrekken van de darmen, een hoog percentage met mest en/of gal bezoedelde kuikens op.
OT03H011
31-1-2004
pagina 39 van 53
Het keuringsregulatief laat ruimte voor afspoelen met water in plaats van afkeuren, indien de bezoedeling niet te ernstig is. Deze gang van zaken zou kunnen leiden tot een verhoogde besmetting van de karkassen met darmbacteriën. Volgens woordvoerders van de VWA/RVV ligt het afkeurpercentage bij biologische dieren zowel bij hele kuikens als bij delen niet hoger dan bij gangbare kuikens. Ook de redenen voor afkeuren zijn niet anders dan bij de gangbare sector. Afzet Zoals al eerder beschreven is er stagnatie in de afzet van biologisch pluimveevlees. Behalve de consumentenprijs levert ook de zgn. vierkantsverwaarding problemen op. De vraag naar filet (vlug klaar) overtreft in Nederland ruimschoots de vraag naar poten en hele kuikens. Het zgn. filetrendement van het biologische type kuiken is al lager dan van het gangbare. Het deel van de productie waar geen vraag naar is moet tegen een lagere prijs dan gangbaar worden afgezet. Een deel van dit vlees dat niet naar retail en horeca kan worden afgezet wordt als biologisch industrievlees verkocht naar de babyvoedingsector, in Nederland en in Duitsland. Deze afnemers stellen extra eisen aan de microbiologische kwaliteit van hun grondstoffen. Ook de chemische risico’s worden tot het uiterste minimum beperkt, door audits en gespecialiseerd onderzoek. Risico's volksgezondheid Salmonella Uit recent onderzoek van de Consumentenbond (Kramer, 2003) blijkt dat bij bemonstering van biologisch pluimveevlees op de Nederlandse markt slechts 4% van de monsters besmet is met Salmonella, bij gangbaar pluimveevlees is dat 9%. Uit de surveillance van de VWA/KvW blijkt een besmettingspercentage van 13%. Bij het onderzoek van Kramer (2003) moet een duidelijke kanttekening gemaakt worden. De monsters biologisch vlees zijn door de Consumentenbond voor een groot deel besteld bij de leverancier, vanwege de beperkte beschikbaarheid van uitgangsmateriaal. De monsters gangbaar vlees zijn niet besteld maar at random uit het verkoopkanaal gehaald. Het is niet ondenkbaar dat dit de uitkomsten van het onderzoek enigszins vertekent. Uitgangspunt van het onderzoek was de kwaliteit van pluimveevlees zoals de consument die via diverse verkoopkanalen kon kopen. De producenten waren zeer divers, en ook het oorsprongsland was zowel Nederland als buitenland (België, Frankrijk). Humane salmonellosen zijn voor ongeveer 21% te herleiden tot consumptie van besmet kippenvlees. In de geraadpleegde literatuur wordt aangegeven dat biologisch pluimveevlees in Nederland minder besmet is met Salmonella dan het gangbaar product. Verwezen wordt echter naar mondelinge mededelingen en ongepubliceerd onderzoek (o.a. van de Animal Sciences Group). Onvolledige data uit promotie-onderzoek dat vanwege de uitbraak van de vogelpest is afgebroken (WUR) wijzen in dezelfde richting. TNO doet een EU-onderzoek (DG 24/98/FV03/012) naar o.a. Salmonella, Campylobacter, dioxine en zware metalen in kippenvlees. Het betreft een kleine steekproef. Campylobacter Uit recent onderzoek van de Consumentenbond (Kramer, 2003) blijkt dat bij bemonstering van biologisch pluimveevlees op de Nederlandse markt 49% van de monsters besmet is met Campylobacter, bij gangbaar pluimveevlees is dat 43%. Bij dit onderzoek hoort overigens dezelfde kanttekening als bij het onderzoek naar Salmonella. Uit de surveillance van de VWA blijkt een besmettingspercentage van circa 31%. Uit Deens onderzoek (Heuer et al., 2001) bleek dat bij aankomst op het slachthuis 100%van de biologisch gehouden koppels vleeskuikens besmet waren met Campylobacter, tegen 36,7% van de gangbare koppels. Zweeds onderzoek (Engvall, 2001) geeft ongeveer hetzelfde beeld. Nederlandse gegevens over de besmettingsgraad van biologische koppels zijn echter niet of nog niet beschikbaar, wel geeft het eerder genoemde afgebroken onderzoek aan dat Campylobacter in biologische koppels meer voorkomt dan in gangbare. Milieucontaminanten, procescontaminanten, mycotoxinen Milieucontaminanten kunnen door biologische vleeskuikens direct uit de omgeving worden opgenomen, of uit het voer. In het verleden heeft de tweede transmissieroute geleid tot enkele voedselschandalen: dioxine in 1999, nitrofen in 2002. Door chromatografisch onderzoek van pluimveevlees bestemd voor babyvoeding zijn in 2002 in Duitsland te hoge gehaltes nitrofen en DDT aan het licht gekomen. Dit onderzoek werd uitgevoerd door de producent (HIPP). Het ging hier dus niet om overdracht ten gevolge van het houderijsysteem. Gegevens over het voorkomen van
OT03H011
31-1-2004
pagina 40 van 53
milieucontaminanten in pluimveevlees zijn alleen verkregen uit het eerder genoemde onderzoek van de Consumentenbond (Kramer, 2003). In biologisch pluimveevlees werden geen dioxines en PCB’s aangetroffen. Procescontaminanten als PAK’s kunnen via het voer worden opgenomen. Hierover zijn in de literatuur geen gegevens gevonden. Hetzelfde geldt voor mycotoxinen. In de tekst over biologisch (pluimvee)voer wordt hier op teruggekomen. Conclusies Er is geen harde uitspraak te doen over de besmettingsgraad met Salmonella en Campylobacter van pluimveevlees uit de biologische en de gangbare pluimveehouderij, hoewel het lijkt dat de besmetting met Salmonella kleiner en met Campylobacter groter is in de biologische houderij. Over de gevolgen van het gebruik van alternatieve diergeneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen voor de volksgezondheid is onvoldoende bekend. Ook over de kwaliteit van biologisch geproduceerd pluimveevoer in vergelijking met gangbaar geproduceerd voer is niets bekend. 6.4 Gevolgen van de vogelpest Uit het registratiesysteem van het PPE blijkt dat de Nederlandse pluimveestapel na de ruimingen meer dan gehalveerd was ten opzichte van de periode voor de vogelpest. Ook bij de biologische sector was dit het geval. Herbevolking Bij het weer opstarten van de geruimde bedrijven na de vogelpestcrisis zijn in Nederland onvoldoende broedeieren en opfokleghennen voorhanden. Het PVE biedt IKB-gecertificeerde bedrijven een tijdelijke ontheffing tot 1 januari 2004 voor aanvoer van pluimvee en eieren van niet-IKB-erkende bedrijven. Er zijn en worden tevens flinke aantallen eieren, jonge hennen en zelfs ruikoppels aangevoerd uit het buitenland om de Nederlandse bedrijven zo snel mogelijk te herbevolken. Veterinaire garanties voorzien niet waterdicht in de afwezigheid van alle ziekteverwekkers. Het is daarom niet ondenkbaar dat met dit buitenlandse materiaal infectieuze agentia die we niet (meer) hadden weer worden geïntroduceerd (bijvoorbeeld S.enteritis en andere Salmonella’s) in Nederland. Ook voor de biologische sector dreigt dit risico. Herbezinning Een heel ander gevolg van de vogelpestcrisis en eerdere dierziektecrises in ons land is het op gang komen van een brede discussie over de toekomst van de intensieve veehouderij in Nederland. Op initiatief van minister Veerman (LNV) zijn gedurende het najaar 2003 op uiteenlopende plaatsen in het land avonden georganiseerd waar door boeren, burgers en buitenlui gesproken kon worden over hun ideeën ten aanzien van dit onderwerp. In dagbladen zijn artikelen verschenen en via radio en televisie is ook stof tot discussie aangedragen. Van biologische productie is tijdens deze debatten herhaaldelijk gezegd, dat de consument het met z’n hart wel wil, maar met zijn portemonee anders beslist. Op 3 november 2003 vond in Utrecht in aanwezigheid van de minister het Nationaal Pluimveedebat plaats, op initiatief van de Stichting Solidariteit Pluimveehouderij. Deelnemers in het forum waren vertegenwoordigers van uiteenlopende belanghebbende partijen, zoals overheid, Dierenbescherming en retail. Aan het einde van de sessie werd door alle 450 deelnemers het ” Commitment van Utrecht’’ onderschreven. Een aantal sleutelwoorden uit dit handvest zijn: − dialoog met consument en maatschappelijke organisaties − duurzaamheid − dierwelzijn − productie van verse producten voor de driehoek Londen- Parijs- Berlijn − wegnemen belemmerende regelgeving. Ook minister Veerman kon zich vinden in de tekst van het Commitment. Het wordt inmiddels door het ministerie van LNV als voorbeeld genomen voor andere takken van intensieve veehouderij. Op 7 november 2003 tenslotte vond het einddebat intensieve veehouderij plaats. Vanuit de retail kwam een warm pleidooi voor een tussenvorm tussen biologisch en gangbaar. Dit idee oogstte bijval van o.a. de minister van landbouw en is vervolgens in de media uitvoerig belicht.
OT03H011
31-1-2004
pagina 41 van 53
7
GEITEN
7.1
Structuur van de sector
Tot voor kort kon men niet spreken van een georganiseerde branche. De sector is booming (loopt op dit moment weer een beetje terug), maar er is inmiddels een trend naar structurering. Er bestaan meerdere groeperingen binnen de biologische melkgeitenhouderij in Nederland. Belangenbehartigers Vereniging ‘De Groene Geit’. Deze vereniging heeft het Landbouw Economisch Instituut (LEI) opdracht gegeven om een onderzoek in te stellen naar de kosten van verwerking van de melk en de afzetmogelijkheden naar de consument. Doel van dit onderzoek is om als een betere gesprekspartner van de verwerkers te kunnen functioneren om zo de prijs van de te verkopen melk te bewaken. Ook is de ‘Groene Geit’ bezig een coöperatie op te zetten om zo de verwerkers de mogelijkheid te bieden melk aan te kopen van die coöperatie. Een stabielere marktpositie is hiervan het doel. De Groene Geit ontplooit o.a. de volgende activiteiten: − Overleg met SKAL, het Ministerie van LNV, LTO, Platform Biologica. − Opzet van proeven in samenwerking met Faculteit voor Diergeneeskunde en Louis Bolk Instituut. Voorbeelden zijn: onderzoek naar maagdarmwormen (Maarten Eysker) en onderzoek naar de kwaliteit van het biologische melkpoeder, toen er in korte tijd vrij veel lammersterfte optrad. − Opzet van het ‘ Lammermeldpunt’. − Studieclub, organiseren van thema-bijeenkomsten. Vereniging Kwaliteitszorg Geiten in Nederland: VKGN, met het kwaliteitszorgsysteem ‘Kwaligeit’. Deze vereniging bestaat uit een achttal zuivelondernemingen, die geitenmelk inzamelen en verwerken. Nederlandse Vereniging van Melkgeitenhouders: NeVeM. Deze organisatie behartigt de belangen van de professionele melkgeitenhouderij met uitzondering van de afzet. Momenteel is er een ontwikkeling gaande dat de NeVeM samen gaat met de LTO-vakgroep kleine herkauwers. Verder zijn de geitenhouder-hobbyisten verenigd in de Nederlandse Organisatie voor Geitenfokkerij (NOG) en de Algemene Nederlandse Bond voor Geitenhouders. Deze groepering kan niet tot producerenden gerekend worden. Producenten Ongeveer 40 tot 50 biologische bedrijven leveren melk aan de verwerkers. Hiernaast zijn er ook melkgeitenhouders, die hun ‘eigen’ melk particulier verwerken, de zgn. zelfzuivelaars. De gangbare professionele melkgeitenhouderij omvat 300 à 400 melkleverende bedrijven. Verwerkers De drie coöperaties zijn: Amalthea (werkt samen met Campina), Coöperatieve Belangenvereniging Melkgeiten Midden Nederland (CBM, werkt samen met Friesland-Coberco) en Belangenvereniging Geitenhouderij Noord Nederland (BGNN). Daarnaast zijn er de volgende particuliere organisaties: Bettinehoeve, Van Dijk, de Jong, Heijkoop, Hekking, Hooidammer en Willig. Recentelijk hebben een aantal van deze bedrijven gekozen voor blokvorming. Er is inmiddels een blok van Amalthea, Bettinehoeve en Van Dijk, en een blok van CBM, De Jong en Heijkoop. Toezicht op melkproductie De belangenbehartiging van de zuivelbranche in brede zin is georganiseerd via de Nederlandse Zuivel Organisatie (NZO) en via LTO. Beide organen dragen aan het Productschap Zuivel (PZ) ideeën aan voor wet- en regelgeving. Het Productschap is een publiekrechtelijke organisatie, die het beleid met betrekking tot de regelgeving kan sturen. Voor de geitenmelk is een dergelijke structuur nog niet gerealiseerd maar wel in ontwikkeling.
OT03H011
31-1-2004
pagina 42 van 53
De monitoring van de geitenmelk wordt uitgevoerd door het MelkControleStation (MCS). De VKGN heeft de stichting Keten Kwaliteit Melk ingehuurd om het ketenkwaliteitsprogramma ‘Kwaligeit’ uit te voeren. Beide organisaties zijn stichtingen, die erkend zijn door het PZ. Melkmonsters worden gecontroleerd enerzijds op de hoogte van het percentage vet, eiwit en lactose in verband met uitbetaling; anderzijds op kiemgetal, residuen van antibiotica, eventueel toegevoegd water, reinheid, mogelijke vermenging met koemelk, boterzuurbacteriën, celgetal, etcetera. Van overheidswege acteert de Stichting Centraal Orgaan voor Kwaliteits-aangelegenheden in de Zuivel (COKZ), dé autoriteit in Nederland op het gebied van zuivelcontrole. Het COKZ focust met name op producten, processen en systemen bij verwerkers volgens RL 92/46 EG. COKZ houdt toezicht op het MCS en op KKM. Ook de monitoring op bijvoorbeeld zware metalen valt onder verantwoordelijkheid van het COKZ. Last but not least de Stichting Skal, aangewezen door het ministerie van LNV als toezichthouder op de biologische productie op basis van Verordening (EEG) 2092/91. Onderzoeksprojecten Het PZ heeft een onderzoek gedaan in 2002 naar de onderzoeksbehoeften in de melkgeitenhouderij. Hieruit volgt allereerst dat de sector zich meer als eenheid moet structureren, wil zij de ingeslagen goede weg kunnen vervolgen en uiteindelijk overleven. Onderzoek op verschillende fronten, is noodzakelijk. Een eerste vereiste daarvoor is identificatie en individuele registratie van de dieren. Sector breed acht men het verder van groot belang de diergezondheid (te denken valt o.a. aan Paratuberculose en Scrapie) en uiteraard het dierenwelzijn zo goed mogelijk te waarborgen. Een ander aandachtspunt is de zorg rond de mestafzet (mogelijkheid van compostering). Het Louis Bolk Instituut (LBI) doet onderzoek naar gras-klavermengsels in samenhang met de bemesting van grasland. Zorg is er omtrent de afzet van geitenbokjes, met name waar het het transport van de levende bokjes betreft na de mestperiode. Korte beschrijving en historie van geiten en geitenmelk Het ras dat men in het algemeen houdt voor de productie van biologische melk stamt af van de Saanengeit. Men spreekt tegenwoordig van de ‘Nederlandse Witte Geit’. De lichte kleur van geitenmelk en haar producten wordt veroorzaakt doordat geiten het caroteen uit hun voeding omzetten in kleurloos vitamine A. Geitenmelk bevat kleine vetdeeltjes en de vet- en eiwitverdeling is zo van samenstelling dat de zuivel heel licht verteerbaar is. Met name de verzuursamenstelling onderscheidt geitenmelk van koemelk. Geitenmelk bevat een hoger percentage kortketenige vetzuren. Daarnaast speelt de aminozuursamenstellig van de eiwitten een rol. Het percentage αs1-caseïne is zeer laag in vergelijking met koemelk. Het aandeel niet-eiwit stikstof (NPN) is wat hoger dan in koemelk. Geitenmelk blijkt een celgetal te hebben dat ver boven het celgetal van koemelk kan liggen. Met name de spreiding in het getal is veel groter, de grenzen zijn niet zo scherp. Het lactatiestadium heeft grote invloed. De correlatie met uiergezondheid is duidelijk geringer dan bij koemelk. Tot nu toe inventariseert men deze waarden om uiteindelijk tot een reële normstelling te komen. Bij vrijwel alle grotere geitenmelkverwerkers wordt de melk alvorens deze te verkopen of verder te verwerken gepasteuriseerd. Verschillende waarden worden gehanteerd: 20 sec. >71.8 graden Celsius, 20 min. op 68 graden Celsius, etcetera. In de Warenwetregeling Zuivelbereiding wordt pasteurisatie van melk gedefinieerd als het 15 seconden lang op minimaal 71,7 graden Celcius verhitten van de melk, of een andere combinatie van tijd en temperatuur met hetzelfde effect. De productie van biologische geitenkaas vindt op vrijwel eendere wijze plaats als de productie van gangbare geitenkaas met dien verstande dat er in de biologische kaasmakerij minder synthetische toevoegingen zijn toegestaan. Alleen natuurlijk stremsel mag worden gebruikt, geen kleurstoffen en slechts een beperkt aantal conserveringsmiddelen.
OT03H011
31-1-2004
pagina 43 van 53
De consumptie van geitenmelk(producten) heeft de laatste jaren een vlucht genomen. Waren het aanvankelijk voornamelijk consumenten met voedselallergieën, huidaandoeningen en migraine, die baat vonden bij de consumptie van geitenmelk in plaats van koemelk, ook personen met maag- en darmstoornissen zouden daar vaak een gunstig effect van ondervinden. Naast de vraag om een verbreding van het assortiment in het zuivelvak zien we ook steeds meer dat de 'bewuste consument' kiest voor zo natuurlijk mogelijk voedsel, met de overtuiging dat de consumptie daarvan niet alleen goed is voor de mens maar ook voor het producerende dier en zeker ook voor het milieu. Medicijngebruik en bezoeken van de dierenarts In de biologische melkgeitenhouderij wordt weinig gebruik gemaakt van medicijnen. Zonodig wordt bij voorkeur homeopathie toegepast. Een voorbeeld: een middel dat gebruikt werd bij diarree ten gevolge van een hoog eiwitgehalte in snel gegroeid gras na hevige regenval is ‘Mucosa compositum’ ad.us.vet., Reg. 23272.00.00. Op het etiket stond o.a. te lezen: bevat mucosa suis, hetgeen letterlijk vertaald betekent: varkens slijmvlies. Op een in het kader van dit project bezocht bedrijf wordt de dierenarts om de volgende redenen geroepen: − in het voorjaar 6 weken voor de lammertijd om te enten tegen Clostridium − in de lammertijd o.a. om de jonge geitjes te onthoornen − door het hele jaar voor het hechten van eventuele wonden, bloed te tappen en indien noodzakelijk om een dier te euthanaseren. 7.2 Kengetallen Het totaal aantal melkgeitenbedrijven en het totaal aantal melkgeiten staat in tabel 16. Tabel 16. Aantal bedrijven met melkgeiten en aantal melkgeiten op die bedrijven (CBS Statline: http://www.cbs.nl/nl/cijfers/statline/index.htm). biologisch in omschakeling totaal (incl. gangbaar) bedrijven geiten bedrijven geiten bedrijven geiten 1998 49 5.826 3 28 1999 58 9.461 4 197 781 85.764 2000 71 9.976 4 603 838 98.077 2001 61 10.150 4 427 865 116.145 2002 68 12.723 3 310 825 142.879 Een melkgeitenbedrijf in 2002 had gemiddeld 173,2 melkgeiten. Een biologisch melkgeitenbedrijf had in dat jaar gemiddeld 187,1 melkgeiten (inclusief bedrijven in omschakeling: 183,6). Van het totaal aantal melkgeiten in Nederland in 2002 werd 8,9% op biologische bedrijven gehouden. Uit de eigen opgave van de biologische melkgeitenhouders aan Skal (http://www.Skal.nl) blijkt dat het gros van hen zelf de geitenmelk verwerkt tot kaas: steeksproefgewijs een percentage van 94%. Dat zou betekenen dat er in 2002 ongeveer 64 biologische zelfkazende geitenhouders in Nederland waren. Ruwweg is voor de productie van 1 kg kaas 10 kg melk nodig, en produceert een melkgeit 700 kg melk per jaar. Aannemende dat de biologische zelfkazende geitenhouders alle melk tot kaas verwerken, produceerden zij in 2002 grofweg 838.000 kg kaas. De totale geitenmelkproductie in Nederland in 2002 was 118 miljoen kg; de geitenkaasproductie 5 miljoen kg (Productschap Zuivel, 2003). Ruwweg geschat wordt 15% van de Nederlandse geitenkaas op biologische wijze geproduceerd. 7.3 Risico's volksgezondheid Mogelijke risico's zijn onder te verdelen in − hygiëne tijdens winnen (uier, omgeving, handen, materiaal), verwerken (kruisbesmetting, pasteurisatie, rijpen), verpakken, bewaren (temperatuur) van melk en melkproducten; en − ziekten van de melkgeiten, eventueel zoönotisch van aard. De volgende tekst is gebaseerd op de volgende referenties: dhr. H. v.d. Bijgaart, directeur Melkcontrolestation Nederland, persoonlijke mededeling; dhr. F. van Knapen, Faculteit
OT03H011
31-1-2004
pagina 44 van 53
Diergeneeskunde, persoonlijke mededeling; Cornelisse, 1988; Smith en Sherman, 1994; Van der Haven en Oosterhuis, 1999; Vendrig, 2000. Endo-, resp. ectoparasieten Coccidiose, leverbot, maagdarmwormen, schurftmijten en schimmels. Met betrekking tot mogelijke risico’s voor de volksgezondheid moet in dit verband eigenlijk alleen gedacht worden aan eventuele residuen van anthelmintica in de melk, resp. de melkproducten. In het kader van dierenwelzijn kan gesteld worden dat we verplicht zijn om wormmiddelen te gebruiken. Gezien de filosofie van de biologische en zeker ook de biologisch-dynamische veehouderij is het lastig om deze middelen preventief toe te passen. Toch worden er pogingen ondernomen om het gebruik van (goede synthetische) anthelmintica te bevorderen, ter vervanging van (slechte) natuurlijke. Onderzoek is gaande naar duurzame bestrijding van worminfecties. Meerdere alternatieve maatregelen zijn mogelijk. Zo kan men bijvoorbeeld, bij voldoende beschikbare weidegrond, door een ‘strategisch’ beweidingsschema de besmetting laag houden. Een natuurlijke bestrijding van endoparasieten wordt uitgevoerd door middel van het aanbrengen van schimmels in de weide. Deze schimmels vangen de nematodelarve weg uit de mest. Ook worden wel voedingsgewassen toegepast, die de resistentie tegen worminfecties versterken danwel een anthelmintische werking hebben(tannines, bijv. in rolklaver). Een andere mogelijkheid is het aan de dieren aanbieden van eiwitrijke voeding, waardoor de weerstand wordt verhoogd. Bacteriële, virale en overige infecties Brucella melitensis (Maltakoorts) is een bacteriële infectie, die bij geiten abortus veroorzaakt. In Nederland komt de ziekte officieel niet voor. Import van geiten is daarom een risico. Vooral het vruchtwater, de nageboorte en de geaborteerde vrucht vormen een belangrijke bron van besmetting, ook voor de mens. Corynebacterium pseudotuberculosis (vroeger C.ovis), oftewel Caseous Lymfadenitis (CL) is een bacteriële infectieziekte bij geit en schaap, die gepaard gaat met abcessen in de huid, in lymfeknopen en in organen. Vooral de abcessen aan hoofd en hals zijn duidelijk waarneembaar. Insleep vindt veelal plaats door aankoop van besmette dieren. Besmetting vindt voornamelijk plaats via wondjes. Lammeren kunnen eventueel ook besmet worden door melk te drinken uit een geïnfecteerd uier. Verwijderen van besmette dieren en aankoop uit CL-vrije bestanden is de enige remedie. Behandeling heeft in het verleden slechts geleid tot meer verspreiding. Voor de mens is deze ziekte bekend als een beroepsziekte (schaapscheerders, slachters). Escherichia coli O157:H7 is een bacteriële infectie, die in het algemeen geen ziekteverschijnselen bij de geit veroorzaakt. Dragers functioneren als bron voor besmetting van de mens. Besmetting geschiedt door contact met mest (keutels op de grond kunnen voor dropjes worden aangezien) maar ook door contact met een met mest bevuilde vacht (aandacht in dit verband voor kinderboerderijen) of door consumptie van gecontamineerd (niet goed verhit) vlees. Listeria Monocytogenes is een bacteriële infectie die bij geiten hoge koorts kan veroorzaken. De ziekte manifesteert zich op drie verschillende manieren: een neurologisch, een septicemische en een abortusvorm. Bij de neurologische vorm ziet men dat de dieren draaineigingen vertonen, bij de septicemische vorm treedt acute sterfte op en bij de abortusvorm ziet men alleen abortus, zonder verdere ziekteverschijnselen. Het is bekend dat er lang dragers blijven lopen. Ook kweekt men wel Listeria uit de melk afkomstig van dieren met klinische gezonde uiers. Met name de septicaemische vorm is voor de mens infectieus. De dieren zijn echt ziek, liggen plat, laten hun oren hangen, de tong hangt uit de mond. Ze worden in zo’n situatie in het algemeen niet gemolken, als ze al produceren. Risico van besmetting met deze bacterie zit in een slechte, natte kuil met veel aanhangende aarde, van waaruit geiten na consumptie latente dragers kunnen worden. Met name een graskuil wordt als oorzaak gezien. Zelden komt de infectie voort uit besmetting via een maiskuil. Er wordt dan ook wel aangeraden aan de biologische zelfkazers om geen kuilgras te voeren vanwege het feit dat Listeria ubiquitair voorkomt en het vrijwel onmogelijk is om na regenval een 'schone' kuil te produceren.
OT03H011
31-1-2004
pagina 45 van 53
Stress speelt een predisponerende rol voor een uitbraak onder geiten. Oorsprong vormen waarschijnlijk wilde zoogdieren en vogels. Besmettingsgevaar voor de mens kan aanwezig zijn in faeces, rauwe melk en producten van rauwe melk, vruchtwater, placenta en foeten. Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis is een bacterie waarvan besmetting intrauterien plaatsvindt, maar ook via de mond, van moeder op lam. Oudere dieren kunnen besmet raken door opname van voer dat besmet is met geïnfecteerde mest. De dieren kunnen drager zijn zonder ziek te worden. Wel kunnen ze na verloop van tijd lijders worden. Genezing is niet mogelijk. Bestrijding kan alleen door besmetting te voorkomen. Er wordt een relatie vermoed tussen M. paratuberclosis en de ziekte van Crohn bij de mens, echter deze relatie is nog niet bewezen. Toxoplasma gondii is een protozoaire infectie, die door de ontlasting van de definitieve gastheer, de kat, wordt verspreid. Katten worden op hun beurt geïnfecteerd door het eten van knaagdieren, ongekookte vis en nageboorte en door het zichzelf schoonlikken. Als geiten besmet gras, hooi of graan eten, komt de oöcyste in het maagdarmkanaal, de bloedbaan en de lymfe. De parasiet nestelt zich vervolgens in de weefsels van hersenen, lever en spieren en vormt daar een ingekapselde cyste. Deze ongeslachtelijke vorm, de tachyzoïet, kan in het uier terechtkomen en van daaruit worden uitgescheiden, maar ook tijdens een dracht de foetus infecteren. De mens kan besmet raken door contact met geïnfecteerde kattenontlasting, contact met geïnfecteerde aarde, het drinken van rauwe geitenmelk of het eten van rauw geitenvlees. Coxiella burnetti, Q-fever is een bacteriële infectie, die bij de geit abortus aan het einde van de dracht en bij de mens griepachtige verschijnselen geeft. In de vruchtvliezen en de nageboorte, maar ook, in de urine, de mest en de melk wordt de bacterie uitgescheiden. Ook via tekenbeten kan de infectie worden overgebracht. De infectie wordt ook wel aangetroffen bij mensen die met rauwe producten van de dieren werken, zoals bijvoorbeeld met haren en/of wol. Goede voeding van de dieren enerzijds en hygiënemaatregelen anderzijds helpen besmetting te voorkomen. Te denken valt aan pasteurisatie van de melk, het dragen van mondkapjes en plastic handschoenen. Chlamydophila abortus, voorheen Chlamydia psittaci is een bacterie die abortus en (ernstige) ziekte veroorzaakt bij geiten. Insleep vindt plaats via besmette dragers. Ook bij de mens zijn gevallen van abortus bekend. Mogelijke maatregelen tegen deze bacterie zijn een gesloten bedrijfsvoering, vaccinatie en voor zwangere vrouwen: geen direct of indirect contact. Er bestaan beschrijvingen van verzorgers van besmette dieren die ziekteverschijnselen hebben die op een influenza-infectie lijken. Clostridium perfringens type C en D is een bacterie die normaal in de darm voorkomt, maar zich explosief kan ontwikkelen bij stressvolle omstandigheden. Plotselinge voerveranderingen zijn bekende triggers. Vaccinatie is goed mogelijk. Ecthyma is een parapox virusziekte, ook wel ‘zere bekjes’ of bekschurft genoemd. Is zeer besmettelijk, ook voor de mens. Leptospirose is een spirocheteninfectie, die ongewoon is bij geiten. Scrapie is een prionziekte, die vooral voorkomt bij schapen, een enkele keer bij geiten. Het is het "zusje" van BSE en veroorzaakt spongiforme encephalopatie. Bij de geit is het twee keer vastgesteld in Nederland: in 2000 en 2001. Scrapie is niet besmettelijk voor de mens. Caprine arthritis encephalitis (CAE) is een virusinfectie, die zijn voornaamste besmettingsbron vindt in de biest of de melk. Verspreiding vindt ook plaats door likken, neuscontact en uitademinglucht. Onderzoek naar besmette dieren is gebaseerd op serologische diagnostiek. Niets doen of verwijderen van aangetaste dieren zijn, afhankelijk van economische afwegingen, mogelijkheden tot het (gecertificeerd) vrij worden van de infectie. 7.4 Conclusies De biologische melkgeitenhouderij brengt ten opzichte van de gangbare melkgeitenhouderij nauwelijks meer danwel andere risico’s voor de volksgezondheid met zich mee. Eventuele problemen
OT03H011
31-1-2004
pagina 46 van 53
kunnen zich voordoen met betrekking tot Listeria in rauwmelkse producten en met betrekking tot residuen van anthelmintica bij toediening daarvan tijdens de lactatie. 8
BIJENHOUDERIJ
8.1 Specifieke regelgeving In de EU-verordening voor de dierlijke productie is een apart hoofdstuk gewijd aan de biologische bijenteelt. Hierin worden eisen gesteld aan: − de herkomst van de bijen (maximaal 10% vervanging of aanvulling met gangbare bijen) − huisvesting (er mag alleen biologische was gebruikt worden) − locatie (door de lidstaat worden gebieden aangewezen waar geen biologische bijenteelt bedreven mag worden, bijvoorbeeld vanwege verontreinigingen of omdat er onvoldoende biologische gewassen in de omgeving groeien) − voeding (de bijen moeten in principe voldoende voeding (honing en stuifmeel) overhouden om de winter door te komen) − ziektepreventie en behandeling (geen allopatische geneesmiddelen; voor het bestrijden van de Varroamijt mag gebruik gemaakt worden van enkele met name genoemde zuren) In de praktijk is het voor Nederlandse bijentelers bijna onmogelijk om aan deze eisen te voldoen. Door het gematigde klimaat produceren de bijen amper genoeg om de winter te overleven en worden in de winter (bij)gevoerd met suikerwater. Daarnaast is de bestrijding van de Varroamijt een groot probleem. 8.2 Kengetallen De omvang van de bijenhouderij in Nederland is dan ook zeer beperkt. Op de door Skal gepubliceerde lijst van biologische primaire producenten komt één bijenteler voor en één verwerker/bereider (www.skal.nl). De bereider/verwerker blijkt een importeur te zijn. 8.3 Risico's volksgezondheid en conclusies De Varroamijt is niet bedreigend voor de mens. Ook de overige eisen aan het houden van biologische bijen leveren geen extra gevaar voor de volksgezondheid op. 9
BIOLOGISCH DIERVOEDER
9.1 Structuur van de sector Er zijn enkele grotere bedrijven op de markt, maar ook een aantal kleine leveranciers. Het Nederlandse kwaliteitssysteem voor diervoeder, GMP+, is niet verplicht. Toch kunnen voerproducenten er veelal niet zonder, omdat veehouders via IKB, KKM en andere ketenbeheerssystemen gedwongen zijn hun voeders aan te kopen bij GMP+-erkende bedrijven. Dientengevolge is slechts 5% van de bedrijven in de diervoedersector niet GMP+-gecertificeerd. De grote leveranciers bieden naast hun biologische producten ook en vooral gangbare diervoeders aan. Producenten met beide productielijnen moeten voor hun hele bedrijf GMP+-gecertificeerd zijn; zij mogen hun biologische productie daar niet buiten houden. Bedrijven die alleen biologisch diervoeder produceren daarentegen kunnen dat zonder GMP+-erkenning doen. Skal controleert niet de kwaliteit, maar slechts de biologische origine van de grondstoffen en enkele relevante parameters (bijvoorbeeld residuen van bestrijdingsmiddelen). De biologische dierhouderij is bezig zich in ketens te organiseren. Biologische vleeskuikenbedrijven kunnen geen IKB-erkenning krijgen, biologische legpluimveebedrijven sinds korte tijd wel. Niet IKB-erkende bedrijven kunnen voer afnemen van niet-GMP+-erkende diervoederproducenten. GMP+-erkende bedrijven worden regelmatig geaudit door controle-instellingen sinds de KDD is opgeheven. De niet-GMP+-erkende bedrijven staan onder controle van de RVV. De sector zelf geeft aan dat deze controle zeer summier is. Mogelijk komt daar na invoer van de Kaderwet diervoeders verbetering in. Het wetsvoorstel hiervoor ligt bij de Eerste Kamer.
OT03H011
31-1-2004
pagina 47 van 53
De belangrijkste oorzaak van de hoge prijs van biologische dierlijke producten is de prijs van het voer. Biologisch pluimveevoer bijvoorbeeld is twee maal zo duur als gangbaar voer, varkensvoer ongeveer 70% duurder. Omdat geen kunstmest en bestrijdingsmiddelen mogen worden gebruikt is de opbrengst van biologisch geteelde voedergewassen aanzienlijk lager dan van gangbare. Daarnaast kiezen mede vanwege de hoge grondprijs in Nederland weinig akkerbouwers voor biologische productie voor de diervoederindustrie. Als er biologisch graan verbouwd wordt is dit bij voorkeur baktarwe. De mindere kwaliteit daarvan wordt nog wel als diervoeder verwerkt. Ook grondstoffen voor biologisch diervoeder komen, net als in de gangbare sector, voor een aanzienlijk deel uit het buitenland. Grotere partijen die via de havens binnenkomen worden gecontroleerd door de RVV. Partijen die via de EU-binnengrenzen over de weg en over het water ons land bereiken krijgen die controle niet. Het verkrijgen van een goed inzicht in de voorschakels (teelt, productie, transport, opslag) is moeilijk. Dat het zowel in de gangbare als in de biologische sector soms mis gaat wordt treffend geillustreerd door recente voedselschandalen (nitrofen, MPA, DDT, dioxine, lasalocid-Na). 9.2 Risico's volksgezondheid Certificatie Niet-IKB-erkende veehouderijbedrijven kunnen in principe voer ontvangen van niet-GMP+-erkende diervoederproducenten. Zo zijn biologische vleeskuikenbedrijven per definitie niet-IKB-gecertificeerd, en hebben ook de meeste biologische leghennenhouders geen IKB-certificaat. De niet-GMP+gecertificeerde diervoederproducenten zijn de kleinere bedrijven. In het rapport ‘Voer tot nadenken’ (Oostdijk en Schönherr, 2003), in opdracht van de Tweede Kamer geschreven, wordt met argumenten omkleed aangegeven dat de risico’s van de sector meer liggen bij de kleine bedrijven. Helaas wordt niet apart aandacht besteed aan de biologische tak. Krapte Er is sprake van krapte op de biologische grondstoffenmarkt . Dit geldt in mindere mate voor granen, maar des te meer voor eiwithoudende grondstoffen (erwten, soja, lupine). Deze krapte zal nijpender worden als na augustus 2005 alle voedermiddelen in de biologische dierhouderij van biologische oorsprong moeten zijn. Waar krapte heerst stijgen de (toch al hoge) prijzen. De kans dat minder geschikte partijen in biologisch diervoeder worden verwerkt zal daardoor eveneens stijgen. Uit een bericht op http://www.agriholland.nl/nieuws van 23-12-2003 blijkt dat Wageningen UR in samenwerking met biologische varkenshouders en slachterij "De Groene Weg" de mogelijkheden gaat onderzoeken van het gebruik van biologische restproducten. Uit een eerste inventarisatie zijn echter maar weinig levensmiddelenbedrijven met een biologische productie naar voren gekomen. Mycotoxinen In de biologische pluimveehouderij moet een deel van het rantsoen bestaan uit ruwvoer, dat van biologische oorsprong moet zijn. Een punt van zorg is dat juist in deze soms vochtige component mycotoxinen kunnen ontstaan. Uit onderzoek blijkt dat in biologische droge componenten juist minder mycotoxinen voorkomen dan in de gangbare producten. De RVV controleert eventuele overschrijdingen van de normen voor mycotoxinen in veevoer, echter vooral het voer wat in bulk wordt aangevoerd in de haven van Rotterdam. De controle wordt steekproefsgewijs uitgevoerd. In 2002 werden 126 monsters (de meeste van granen en zaden) onderzocht op mycotoxinen, bij geen werd een afwijking geconstateerd (Van der Windt et al., 2003). Kleinere partijen die over de weg worden ingevoerd, zoals veelal het geval zal zijn bij biologisch veevoer, vallen niet onder deze controles. Daar moet in de lidstaat van herkomst (of de douane van de lidstaat waar het voor het eerst de EU binnenkomt) op worden toegezien (De Swarte et al., 2002). GMO’s Een bedreiging voor de biologische diervoederbranche is het oprukken van de gmo’s. Gmo’s mogen niet of slechts in zeer kleine hoeveelheden in biologisch voer aanwezig zijn. De verwachting is dat in de toekomst steeds moeilijker aan deze eis kan worden voldaan. In Denemarken (2001) en recenter in Groot Britannië zijn grotere hoeveelheden gmo’s in biologisch diervoeder aangetoond. In Groot Britannië leidde dat tot verlies van de biologische status van enkele koppels vleeskuikens. Ook in eigen land duikt het probleem op. Skal meldt in maart 2003 dat in 7 van de 11 onderzochte
OT03H011
31-1-2004
pagina 48 van 53
sojamonsters en in 1 van de 11 maismonsters gmo’s werden aangetroffen. De partijen zijn door Skal geblokkeerd. 9.3 Conclusies Extra risico's in de biologische diervoedersector ten opzicht van de gangbare diervoedersector liggen met name in de waarschijnlijk mindere mate van certificering van de betrokken bedrijven waardoor de herleidbaarheid in het geding komt. 10 HUISVERKOOP EN VERKOOP STREEKPRODUCTEN Een niet onaanzienlijk deel van de biologische producten wordt aan huis verkocht. Het lijkt erop dat deze praktijk zich aan het uitbreiden is. Een kleine steekproef in de regio Noord wees uit dat lang niet alle adressen met huisverkoop in het ISI-bestand van de Keuringsdienst van Waren voorkomen. Verder blijkt uit controles op bedrijven met huisverkoop dat men niet altijd even goed op de hoogte is van de wet- en regelgeving die van toepassing is op het verhandelen van voedingsmiddelen. De etikettering laat vaak te wensen over. Naast bedrijven met zuivere huisverkoop zijn er adressen waar behalve producten van eigen biologische teelt ook levensmiddelen worden verkocht van biologische bedrijven in de buurt. Daarvoor moet aan een specifiek pakket aan eisen (bouwtechnisch en hygiënisch) worden voldaan. Wanneer biologische veehouderijen hun vlees of producten daarvan doorverkopen aan slagers en/of supermarkten moet een EG-erkenning worden aangevraagd. 11
CONCLUSIES
−
De biologische landbouw moet aan dezelfde wettelijke voorschriften voldoen als de gangbare, en bovendien aan de eisen uit Verordening (EEG) nr. 2092/91. Skal houdt toezicht op de naleving van de regels die op basis van deze verordening zijn gesteld en de VWA/Keuringsdienst van Waren fungeert als additioneel toezichthouder. De herkenbaarheid van zowel biologische als "scharrel" producten is gewaarborgd in diverse regelgevingen.
−
Verschillen in voedselveiligheidsrisico's tussen biologische en gangbare dierlijke productie worden voornamelijk veroorzaakt door het verplicht stellen van de uitloop. Er is niets bekend over de risico's verbonden aan het gebruik van niet-allopatische diergeneesmiddelen.
−
Het aandeel biologische producten in de totale omzet van levensmiddelen is zeer beperkt; globaal rond de 2%. Over de import van biologische producten vanuit landen binnen de EU zijn geen gegevens bekend. De import van buiten de EU is bijzonder beperkt.
−
In de melkveehouderij zijn de verschillen in voedselveiligheidsrisico's tussen biologische en gangbare productie verwaarloosbaar. Verschillen in melkkwaliteit worden meer bepaald door de individuele veehouder dan door het biologische productieproces. In de biologische vleesveehouderij is weinig bekend over voedselveiligheidsrisico's, maar ook hier zijn grote verschillen tussen gangbaar en biologisch geproduceerd vlees zeer onwaarschijnlijk.
−
Onderzoek in de rundveehouderijsector richt zich met name op het vermarkten van vlees.
−
De biologische en de scharrelvarkenshouderij zijn – gezien het contact met het buitenmilieu - wat voedselveiligheid betreft vergelijkbare sectoren, hoewel in de scharrelvarkenshouderij het gebruik van natuurgeneesmiddelen minder gangbaar is.
−
Risicobeoordeling van bepaalde pathogenen in de biologische en scharrelvarkenshouderij is moeilijk omdat er te weinig onderzoek naar gedaan is. Salmonella spp. komen door de uitloop vaker voor en de aanwezigheid op het vlees kan het beste bestreden worden door consequent logistiek te slachten en aanvullende hygiënemaatregelen op het primaire bedrijf te nemen naar aanleiding van (serologisch) positieve bevindingen bij slachten. Met betrekking tot de prioritaire risico's (Toxoplasma, Trichinella, M. avium) is nog onvoldoende bekend.
OT03H011
31-1-2004
pagina 49 van 53
Datzelfde geldt in mindere mate voor Influenza, Sarcocystis en HEV. Contaminatie van producten met dioxines en dioxineachtige PCB's is een punt van aandacht. −
Biologische en scharrelsystemen met uitloop zijn vergelijkbare houderijsystemen in de legpluimveehouderij. Biologische legkippen hebben een hogere incidentie van Salmonella en Campylobacter. Met betrekking tot het risico van met Salmonella enteritidis gecontamineerde eieren is nader onderzoek noodzakelijk. Het dioxinegehalte in biologische eieren is gemiddeld aanmerkelijk hoger dan in kooi-eieren en scharreleieren met uitloop. Gezien de veronderstelde bron (gecontamineerde wormen) dient overwogen te worden om in internationale context afspraken te maken over een gedeeltelijke verwijdering van de punt van de bovensnavel.
−
Biologisch pluimveevlees lijkt minder besmet te zijn met Salmonella dan gangbaar geproduceerd pluimveevlees, maar deze conclusie dient nader getoetst te worden omdat de onderzoeksgegevens betrekkelijk spaarzaam zijn. Campylobacter komt juist meer voor bij biologisch pluimveevlees. Door problemen bij het slachtproces komt bij biologisch geproduceerde kuikenkarkassen meer bezoedeling met mest en/of gal voor.
−
Van de virussen vormt aviaire influenza in de biologische pluimveehouderij de grootste potentiële bedreiging voor de mens. Monitoring van influenzavirussen bij wilde vogels toont aan dat de kans op een besmetting van pluimvee door het contact met het buitenmilieu beduidend groter is. Gemengde bedrijven (pluimvee en varkens) vormen in het kader van mogelijk reassortment van virussen een extra risico. Door de herbevolking na de vogelpest kunnen via geïmporteerd materiaal infectieuze agentia die niet (meer) in Nederland voorkwamen worden geïntroduceerd.
−
De biologische melkgeitenhouderij brengt ten opzichte van de gangbare houderij nauwelijks meer dan wel andere risico's met zich mee.
−
Naar mycotoxinen, milieu- en procescontaminanten in de biologische veehouderij ten opzichte van de gangbare houderij is weinig onderzoek gedaan. De kans op onacceptabele productcontaminatie van biologische producten en de eventuele ziektelast rechtvaardigen op dit punt geen grote inspanningen.
−
De biologische bijenhouderij speelt in Nederland geen rol van betekenis. De biologische productiewijze levert geen extra gevaar voor de volksgezondheid op.
−
In de biologische veevoersector is sprake van een aantal potentiële risico's. Waarschijnlijk is een groter deel van de biologische veevoerleveranciers niet-GMP+-gecertificeerd. Er vindt geen controle plaats van geïmporteerde partijen veevoer uit lidstaten van de EU.
−
Een aanzienlijk deel van de biologische producten wordt aan huis verkocht, waarbij de verkoper niet altijd voldoet aan de daarbij behorende wettelijke verplichtingen.
12
LITERATUUR
Anoniem, 2003. Toxineremmers in voer kunnen dik uit. Boerderij/Varkenshouderij 88 – nr. 4: 3. Biologica, 2002a. EKO-Monitor Jaarraport 2001. Biologica, 2002b. EKO-Monitor 2002 nr. 13 Biologica, 2003a. EKO-Monitor Jaarrapport 2002. Biologica, 2003b. EKO-Monitor 2003 nr. 14. Borgsteede, F.H.M. en A.W. Jongbloed, 2001. Biologische varkenshouderij: hoe staat het met de parasitaire infecties? Tijdschr. voor Diergeneeskunde, 126 (2). Cornelisse, J.L., 1993. Bacteriële ziekten en mycotische aandoeningen bij dieren. Tweede, geheel herziene druk, Utrecht, Wetenschappelijke uitgeverij Bunge.
OT03H011
31-1-2004
pagina 50 van 53
Couzin, J., 1998. Cattle diet linked to bacterial growth. Science 281: 1578-1579. De Jong, H. en Y. van Soest, 2001. De biologische melkveehouderijsector in kaart gebracht. Afstudeeropdracht Christelijke Agrarische Hogeschool Dronten in opdracht van het Productschap Zuivel. De Swarte, C., L. Lekkerkerk, M. Snijdelaar en R. Bok, 2002. Onderzoek en monitoring naar de voedselveiligheid van biologische producten. Expertisecentrum LNV, Rapport nr. 2002/061. De Vries, J., 2002. Monitoring dioxine-gehalte in eieren afkomstig van biologische bedrijven. Rapport OT0105A, Keuringsdienst van Waren – Oost. Eijck, I.A.J.M., 2003. Met uitloop meer kans op parasitaire infecties. PraktijkKompas Varkens, oktober 2003. Eijck, I.A.J.M.; E.A.A. Smolders; M.A. van der Gaag en M.H. Bokma-Bakker, 2003. Gezondheid biolgische houderij versus gangbare houderij. Praktijkonderzoek Veehouderij, Animal Science Group, Wageningen UR. PraktijkRapport 14. Engvall, A., 2001. May organically farmed animals pose a risk for Campylobacter infections in humans? Acta Vet. Scand. Suppl., 95: 85-87. Feenstra, A.A., 1999. A helath monitoring study in organic pig herds. Proceedings from NJF-seminar No. 303 Horsens, Denmark 16-17 September 1999, Danisch Research Centre for Organic Farming (DARCOF). Eds. John E. Hermansen, Vonne Lund & Erling Thuen, p. 107-112. Fiks, T., 2003. Biologische hennen: hoe gezond zijn ze? Samenvatting onderzoeksresultaten op http://www.biologischelandbouw.net. Rapport Praktijkonderzoek Veehouderij in voorbereiding. Groothuis, D.G., 1985. Varkenstuberculose en volksgezondheid. Tijdschr. voor Diergeneeskunde, 110: 716-717. Hämeenoja, P., 2001. Animal Health and Welfare – Pig Production, Acta vet. Scan. Suppl. 95: 33-36. Hamm, U., F. Gronefeld en D. Halpin, 2002. Analysis of the European market for organic food. Organic Marketing Initiatives and Rural Development: volume one. Hansson, I. et al., 2000. Carcass quality in certified organic production compared with conventional livestock production. J. of Vet. B(acterial) Infectious Diseases Vet. Public Health, 200: 111-120. Heuer, O.E.; K. Pedersen; J.S. Andersen en M. Madsen, 2001. Prevalence and antimicrobial susceptability of thermophilic Campylobacter in organic and conventional broiler flocks. Lett. Appl. Microbiol., 33: 269-274. Janssens, P.G., J. Vercruysse en J. Jansen, 1989. Wormziekten bij mens en huisdier. Samson Stafleu, Alphen aan den Rijn/Brusssel. Kijlstra, A., 2001. Toxoplasma gondii infecties in de varkenshouderij. Rapport nr. 2154, ID-Lelystad BV. Kijlstra, A., 2003. Biologische veehouderij heeft vanuit welzijnsoogpunt voor- en nadelen. WB (weekblad van Wageningen UR), 20 maart 2003. Koopman, W.J., 2001. Rundvlees wacht doorbraak. Ekoland, 10: 36-37. Kramer, G., 2003. Integrale vergelijking van regulier en biologisch kippenvlees. Rapport Consumentenbond, projectnr. PS02007.
OT03H011
31-1-2004
pagina 51 van 53
Linden, A.; K. Andersson en A. Oskarsson, 2001. Cadmium in organic en conventional pig production. Archieves of Environmental Contamination and Toxicology, 40: 425-31. Meeusen, M.J.G.; H.H.W.J.M. Sengers; L.F. Puister en P.A.J. Daane, 2002. Biolgische ketens in 2001. LEI, rapport nr. 5.02.03. Methorst, R., 2002. Biologische pluimveehouderij: legsector met groeispurt bezig. Pluimveehouderij, 32: 22-23. Nansen, P. en A. Roepstorff, 1999. Parasitic helminths of the pig: factors influencing transmission and infection levels. International Journal for Parasitology, 29: 877-891. Oostdijk, A. en I. Schönherr, 2003. Voer tot nadenken – Veiligheidsrisico's diervoederketens. Rapport Research voor Beleid en Q-Point BV, in opdracht van de Tweede Kamer. Nr. B2767. Productschap Zuivel, 2003. Jaaroverzicht 2002. Productschap Zuivel, 2002. Jaaroverzicht 2001. PVE, 2002. Vee, Vlees en Eieren in cijfers 2002. Productschappen Vee, Vlees en Eieren. SciCom, 2003. Artikel aangehaald in het Agrarisch Dagblad van 3 oktober 2003 van het SciCom (Wetenschappelijk Comité) van het Belgische Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen. Skal, 2003. Jaarrapport 2002. Smith, M.C. en D.M. Sherman, 1994. Goat medicine. Lippincot Williams and Wilkins, U.S.A. Sundrum, A., 2001. Organic livestock farming – a critical review. Livest. Prod. Sci., 67: 207-215. Vaarst, M.; A. Roepsdorff; A. Feenstra; P. Høgedal; V.Aa. Larsen; H.B. Lauritsen en J.E. Hermansen, 1999. Animal health and welfare aspects of organic pig production. Proceedings from NJF-seminar No. 303 Horsens, Denmark 16-17 September 1999, Danisch Research Centre for Organic Farming (DARCOF). Eds. John E. Hermansen, Vonne Lund & Erling Thuen, p. 77-78. Van Delen, J.; H. Prins; B.W. Zaalmink en J.J. Heeres – Van der Tol, 2002. Verwaarding rundvlees uit de Nederlandse biologische melkveehouderij. PraktijkRapport Rundvee 12, Praktijkonderzoek Veehouderij, Animal Science Group, WUR. Van der Gaag, M.A. en R.B.M. Huirne, 2002. Elicitation of expert knowledge on controlling Salmonella in the pork chain. Chain and network science (2002): 135 – 146. Van der Haven, T. en H. Oosterhuis, 1999. Rondom boerenkaas. Handboek Praktijkonderzoek Rundvee, Schapen en Paarden. Van der Poel, W.H.M., 1997. Virale zoönosen met een risico voor de Nederlandse volksgezondheid: een inventarisatie. RIVM Rapportnr. 244920 001. Van der Poel, W.H.M., 1999. “Emerging” virale zoönosen waarvan inheemse dieren in Nederland de gastheer kunnen zijn. Tijdschr. voor Diergeneeskunde, 124 (1). Van der Poel, W.H.M., 2003. Hepatitis E door het eten van rauw vlees. Tijdschr. voor Diergeneeskunde, 128: 601-602. Van der Windt, D.; E.W. Oosterom en H. Drenth, 2003. Diervoedercontrole in Nederland – Rapportage richtlijn 95/53/EG. Rapport ministerie van LNV.
OT03H011
31-1-2004
pagina 52 van 53
Van der Wolf, P.J., 2000. Salmonella in the pork production chain – feasibility of Salmonella-free pig production. Proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht. Van der Wolf, P.J., 2003. Waarom katten niet in de stal mogen. GD Varken 32, november 2003, periodieke uitgave van de Gezondheidsdienst voor Dieren. Van Horne, P.L.M. en G.M.L. Tacke, 2001. Marktverkenning biologische pluimveeproducten. Notitie 01.011, Productschappen Vee, Vlees en Eieren. Van Os, M., 2000. Keurmerk biologisch en duurzaam rundvlees. Publicatie nr. 149, Praktijkonderzoek Veehouderij, Wageningen Universiteit en Research Centre. Vendrig, A.A.A., 2000. Geiten gezond. Phonendus, Nederhorst den Berg. Widdowson, M.A. et al., 2003. Cluster of Cases of Acute Hepatitis Associated with Hepatitis E Virus Infection Acquired in The Netherlands. Clinical Infectious Diseases 36: 29-33.
LIJST VAN AFKORTINGEN AKK ASG BSE CBS COKZ CPE DLV GMO GVE HEV HF/FH IB IKB KCR KDD KI KKM LTO MCS MRIJ NCD NZO PCB PVE PVV PZ TEQ WUR
OT03H011
Agro Keten Kennis Animal Sciences Group, onderdeel van WUR Bovine Spongiform Encephalopatie Centraal Bureau Slachtdiensten Centraal Bureau voor de Statistiek stichting Centraal Orgaan voor Kwaliteitsaangelegenheden in de Zuivel Controlebureau Pluimvee en Eieren Dienst LandbouwVoorlichting Genetisch geModificeerde Organismen GrootVee Eenheden Hepatitis E Virus Holstein Friesian / Fries Hollands: zwartbonte melktypische koeien Infectieuze Bronchitis Integrale Keten Beheersing KwaliteitsControle Runderen KeuringsDienst Diervoeders (opgeheven) Kunstmatige Inseminatie Keten Kwaliteit Melk Land- en Tuinbouw Organisatie Stichting MelkControle Station Maas-, Rijn-, IJssel: roodbonte dubbeldoel (melk en vlees) koeien NewCatle Disease Nederlandse Zuivel Organisatie Polychloorbifenyl Productschappen voor Vee, vlees en Eieren Productschap voor Vee en Vlees Productschap Zuivel Toxisch EQuivalent Wageningen Universiteit en Research Centre
31-1-2004
pagina 53 van 53
