Lezing door Pieter van Dijk bij afscheid Hetty Oosterbeek 12-12-12
Bewust ouder worden als bijdrage aan maatschappelijke heelheid 1. Een exemplarisch leven. De titel van deze lezing zou u misschien kunnen doen huiveren, alleen al omdat enige pretentie er niet vreemd aan is. Gelukkig weet u dat dit verhaal bedoeld is als bijdrage aan het afscheid van Hetty van Stavoor en u kent haar, vermoedelijk zelfs beter dan ik. Dit kan dus geen hemelbestormend verhaal worden, maar een menselijke verhaal over de levensweg. Het gaat over jezelf worden, over verbinden, helen en bewustwording. In het vertrouwen dat dit ook maatschappelijk mee resoneert. Ooit behoorde dit soort idealen in ruwe vorm tot het perspectief van de babyboomgeneratie. Hetty is van die generatie en zij is het verhaal van die generatie blijven leven. De wijze waarop zij nu haar afscheid viert is daar een voorbeeld van. Anders dan dit meestal gebeurt – terugkijkend – wil Hetty het vieren als het begin van een nieuwe toekomst. Zij wil inspireren, verbinden, vanuit het besef dat de toekomst niet op je afkomt maar dat je de toekomst mede schept. Haar levensweg is exemplarisch voor haar (en mijn) generatie. Ik heb de eer bij haar afscheid een impressie van deze levensweg te mogen schetsen als beeld van deze tijd en als perspectief op ouder worden. U hoort het goed: ouder worden heeft toekomst; er wacht ons, voor wie het aanvoelt, nog een belangrijke taak. En Hetty ervaart dat klaarblijkelijk ook, na Stavoor pakt zij haar versie van die taak op met haar mindfullness trainingen.
2. 2012, Active aging als noodkreet. Bewust ouder worden is een bijzonder proces dat in deze tijd nauwelijks de aandacht krijgt die het verdient. Ouder worden wordt meestal nog gezien als minder worden, als iets wat niet zou moeten gebeuren, als marginalisering. Dat heeft alles met onze tijd te maken, waarin de nadruk op de eerste helft van de levensloop is komen te liggen. De veranderingen gaan snel en daaraan participeren is een voorwaarde om überhaupt deel te nemen. En blijven volgen van de veranderingen is noodzakelijk. Dit brengt niet alleen een extreme naar buiten gerichtheid met zich mee, het legt ook een grote druk op het individu. De beide jongste generaties (de generatie Einstein en de pragmatische generatie) ervaren dit het sterkst en identificeren zich ermee. En de oudere generaties proberen aangehaakt te blijven. Zo is het maatschappij brede beeld ontstaan dat het gaat om jong te zijn en te blijven, om te participeren in de stroomversnelling van de tijd. Het licht schijnt op jong, snel, mee bewegen, slim, jezelf neerzetten. Ieder ander soort leven is in de schaduw geraakt. Ouder worden is gaan betekenen: niet meer meetellen. Niet alleen mensen onder de vijfenveertig zien dat zo, ook de mensen boven de vijfenveertig en zeker de mensen die het direct aangaat, de ouderen, ervaren het zo. Aan ouder worden ontbreekt voor veel mensen een zingevend perspectief. En ook maatschappelijk gezien wordt ouder worden, en worden ouderen, zorgelijk bezien, er is geen positieve bedding beschikbaar. En dat terwijl er toch zoveel kennis en deskundigheid in de samenleving aanwezig is, zeker bij de professionals die direct bij het ouder worden zijn betrokken. Oud blijft fout. De reden dat de EU 2012 heeft uit geroepen tot the Year of active aging is een noodkreet. Een noodkreet, niet alleen vanwege het zogenoemde probleem van de vergrijzing en de dreigende onbetaalbaarheid van de zorg, hoewel dat zeker een van de redenen is. Maar ook omdat er een wake up call nodig is, om anders en op een
1
heel nieuwe manier over ouder worden en oud zijn, na te gaan denken. Als we dat niet doen gaat dat niet alleen ten koste van de kwaliteit van leven van de ouderen, maar net zo goed ten koste van die van de jongere generaties. Het is nodig om het evenwicht in de levensloop te herstellen. Nu ligt er een enorme druk op de eerste veertig jaar van het leven. Daarna trekt het leven zich steeds meer in de schaduw terug. Dat nodigt uit tot het herstel van een ononderbroken levensloopproces, waarin niet alles in de eerste veertig jaar van je leven moet, waarin de levensfases gelijkwaardig zijn en allen hun betekenis hebben, zowel in zichzelf als voor elkaar. Maatschappelijk gezien betekent zo’n levensloop-evenwicht ook een betekenisvolle afstemming tussen jong en oud, tussen de generaties überhaupt.
3. Ouder worden begint als ‘je eigen weg zoeken’. Op ouder worden en oud zijn rust in deze tijd dus een soort van taboe. Vloek, zouden sommigen misschien zelfs zeggen. Het zoeken naar een manier om bewust ouder te worden is daarom in deze tijd een dwars proces, alleen weg gelegd voor de eigenwijzen onder ons. Waarom? Omdat er twee collectieve misverstanden bestaan. Het eerste en grootste misverstand is dat ouder worden vooral een fysiek proces is. Ouder worden is even zeer een geestelijk proces en als zodanig zelfs de essentie van de levensloop. Het tweede misverstand is dat voor ouderen, en dat begin al bij 45, eigenlijk geen plek meer is, bijvoorbeeld omdat zij het tempo van veranderingen niet bij zouden kunnen houden, of erger nog, niets meer bij zouden kunnen dragen. De dominantie van het maatschappelijk tempo is begrijpelijk, maar slechts gebaseerd op de druk van de economie en de identificatie daarmee, als mee moeten blijven doen ‘in de stroom’. Biedt hier maar eens, als je wat ouder wordt, weerstand tegen. Dat lukt bewuste, eigenwijze mensen op hun eigen houtje misschien. Maar in feite vraagt dit er maatschappelijk gezien om, om het beeld van ouder worden en de plaats ervan in de levensloop opnieuw betekenis te geven. De werkelijkheid is dat ouder worden jong begint, zowel het fysieke als het geestelijk ouder worden. Het fysieke ouder worden is weliswaar onverbiddelijk, maar kan heel lang worden ontkend. Het geestelijk ouder worden kan eveneens en misschien wel helemaal ontkend worden, tenminste zolang ouder worden niet gezien wordt als essentie van de levensloop en dus van het leven. Dat aspect van ouder worden is terecht gekomen in de blinde vlek van ons blikveld. Maar ouder worden is een heel concreet proces: ervaringen op doen, ze verwerken en zo heel langzaam een innerlijke ruimte verwerven waarin je ‘jezelf en de wereld om je heen omvat’. En de drijfveer is niet zoiets als ‘bewust oud willen worden’, maar jezelf en je leven als waardevol blijven zien en je gevoel blijven volgen. Trouw te blijven aan jezelf, hoe moeilijk dat overigens ook is. Bewust ouder worden is dan het gevolg van aanwezig zijn en blijven. Dat begint niet bij 45, hoewel het zich juist rond die leeftijd kan gaan verdiepen als behoefte aan zingeving. In ons gesprek ter voorbereiding van deze bijeenkomst en mijn bijdrage daaraan was dit het eerste dat mij opviel in Hetty’s verhaal. Op de momenten in haar leven dat het er op aan kwam, koos ze ervoor trouw te blijven aan zichzelf. Misschien door haar eigen aard, misschien door de positie in haar gezin, hoe dan ook, haar bewuste weg begon al vroeg. Dwars dus. Ik gebruik dat woord niet in de betekenis van ‘ze was en is gewoon ‘dwars’, maar om iets anders duidelijk te maken. Namelijk dat zij beseft dat ‘de wereld’ niet massief is, niet ‘dwingend’ is. ‘De’ wereld bestaat eigenlijk niet, er zijn maatschappelijke krachten maar naast die maatschappelijke werkelijkheid besta jijzelf ook als een werkelijkheid. Er is ruimte voor het individuele pad als even waar en werkelijk als dat wat buiten je lijkt te bestaan. Hier toonde zij zich een waarachtig kind van haar generatie.
2
Want ‘je eigen weg volgen’ mag dan een individuele kwaliteit of eigenschap zijn, het is ook wat deze generatie als levensthema heeft meegekregen. En het is voor het vervolg van mijn verhaal belangrijk hier nu even bij stil te staan omdat het duidelijk maakt hoe de levens van de generaties, van jong en oud, in elkaar grijpen zonder dat wij dat in eerste instantie beseffen, laat staan snappen. Hoe kan het besef in deze generatie zijn ontstaan van individuele vrijheid en autonomie als levensthema’s? Dat was op z’n minst opmerkelijk zo niet uniek, want het week volkomen af van de boodschap die de haar voorgaande generaties hadden meegekregen. Ik heb daar enig onderzoek naar gedaan en over nagedacht en kom uit bij de rol die het oorlogstrauma bij de haar voorgaande generaties heeft achter gelaten. De Tweede Wereldoorlog heeft alle vaste patronen los geschud, persoonlijk en collectief. Wat ooit was, kon niet meer, alle traditionele patronen hadden hun geldigheid en legitimiteit verloren. Niemand had dit – de verschrikkingen van de oorlog immers kunnen voorzien, het moest na de oorlog dus allemaal anders. Bovendien wist niemand hoe de diepe wonden en de schuldgevoelens die de oorlog achter liet, geheeld moesten worden. Deze cesuur maakte de mensen die de oorlog hadden meegemaakt monddood, zwijgen leek de beste optie. De generatie die na de oorlog werd geboren bleef in het ongewisse, en dat niet alleen. Als ze ‘zeurden’ of gewoon iets deden wat niet paste, werden ze geconfronteerd met een stereotiep antwoord: ‘jij hebt niets te klagen, weet niet waar je het over hebt, hebt de oorlog niet mee gemaakt’. In feite drukten deze opmerkingen en deze houding vooral uit dat de vooroorlogse generaties zelf nog worstelden en op zoek waren naar hun legitimiteit. Dit is een van de diepste oorzaken van het moeten geloven in zichzelf dat de babyboomgeneratie is gaan manifesteren toen zij op het maatschappelijk toneel verscheen. Zij groeiden op in een wereld die nog naar haar eigen legitimiteit zocht, met ouders die hun eigen trauma’s nauwelijks of niet hadden verwerkt. Je zou kunnen zeggen dat zij onbewust voelden dat zij zelf hun eigen houvast moesten zijn. In deze dynamiek kunt u zien hoe diep levens van generaties op elkaar ingrijpen. Dit inzicht biedt kansen met betrekking tot het nieuwe ouder worden, ik kom daar zo dadelijk in mijn verhaal op terug. Je eigen weg zoeken, niet uit protest tegen ‘de wereld’ (hoewel dat destijds de nadruk kreeg), maar omdat je voelt dat je ‘niet anders kunt en wilt’. Dat betekent reflecteren en je ‘alleen staan en gaan’ een plek geven En dat kan alleen als je je ervaringen ook verwerkt en er mee in evenwicht komt. Je eigen weg gaan is misschien in eerste instantie dwars, maar bij nadere beschouwing - en in eigen ervaring - werkt het juist precies anders om uit. Het schept door zelfkennis een zekere innerlijke ruimte. En dat maakt het mogelijk niet alleen innerlijk een zeker evenwicht te ervaren, maar ook in evenwicht te komen met de wereld om je heen, als een werkelijkheid naast de jouwe. Je ontdekt dat innerlijke ruimte en het gevoel van inclusiviteit met elkaar samenhangen. Tussen jou en ‘de wereld’ bestaat een groeiend evenwicht. Dit is de essentie van groeien, van volwassen worden, van ouder worden. En ik wil benadrukken dat dit een uitzonderlijk proces is in deze tijd, maar dat dit eerder komt door de collectieve identificatie met wat ik de stroomversnelling van de tijd noemde, dan door het feit dat dit een ‘moeilijk’ proces is. Overigens moet hier nog wel gezegd worden dat de babyboomgeneratie dan wel eigenwijs of dwars het maatschappelijk toneel beklom, maar dat was natuurlijk wel de culturele voorhoede. Zij zetten de toon dat werd het beeld van deze generatie.
3
4. Ouder worden als maatschappelijke bijdrage Om weer even alledaags te worden, ook ouder wordend, kun je gerust van het leven blijven genieten; het proces van bewust ouder worden is geen dagtaak, het loopt met je mee en maakt je leven waardevol. En het bijzondere is dat je je leven als in de wereld blijft ervaren, er mee verbonden. Ouder worden als het proces van jezelf volgen, werkt in twee dimensies uit. In jezelf als verwerving van innerlijke ruimte en als je verbonden voelen met de wereld om je heen, hoe pijnlijk die soms ook is. En voor wie dat wil zien, blijkt dat het niet alleen een vruchtbaar individueel proces is, maar dat er ook een collectieve, maatschappelijke dimensie in het ouder worden schuilt. En dat is denk ik, waarom Hetty jullie zo’n afscheid aanbiedt. En waarom zoveel ouderen actief willen blijven. Dat is waarom ik dit verhaal houd. Vele ouderen voelen dat deze tijd vraagt om een herwaardering van het ouder worden en oud zijn. Er wordt ingezien dat het geen zaak is van de overheid, noch van de belangenbehartigende organisaties. Het is een zaak van de ouderen zelf. En gezien hun levensfase en hun generatieveld vooral van de babyboomers. Wat staat hen, ons, dan te doen, zonder hier een groots verbeter-de-wereld-plan van te maken? Trouw zijn aan jezelf, aan je waarheid als het wijze mens dat je inmiddels bent geworden, in plaats van aan de rol die je door de maatschappelijke verhoudingen als oudere is toebedeeld. Je vrij genoeg voelen om je los te maken van de druk van de collectieve structuren om je heen; van de structuren en patronen die je gewend was te volgen, waar je je bij aanpaste omdat het van je verwacht wordt. En niet uit dwarsheid maar vanuit de wijsheid en vrijheid van het oudere mens dat je bent geworden. En het paradoxale is dat je daardoor niet meer los van de wereld raakt, maar juist meer verbonden. Zo werkt bewustzijn. Naarmate een mens meer in evenwicht komt met zichzelf en de wereld, wordt het bewustzijn inclusiever, dat wil zeggen omvattender. Het traditionele individuele bewustzijn scheidt het mijn en het dijn, prikkelt om het mijn te verdedigen en uit te breiden en ervaart het dijn als bedreigend. Het dijn is buiten, het mijn is binnen. Het ‘bekende’ ik ontleent zijn bestaan aan die dualiteit. Wijzer geworden, meer zichzelf, valt die dualiteit langzaam weg. Het is niet langer mijn of dijn, maar mijn en dijn. Door zelfkennis en zelfvertrouwen kunnen ze naast elkaar bestaan en samen een geheel vormen, waarvoor geldt dat 1+1= 3. Liefde, leven in verbondenheid. Zo ontwikkelt ouder worden zich tot bron van evenwicht, verbondenheid en heelheid. Waarbij heelheid staat voor een innerlijke houding van omvattendheid of inclusiviteit. En wat ik nogmaals wil benadrukken is dat het hier niet gaat over een onhaalbaar ideaaltypisch proces, maar gewoon over het natuurlijke proces van ouder worden dat ieder in gradatie van niveau kan doormaken als het wordt gewekt, bevrijd uit de beelden die we ons in deze tijd opleggen, of opgelegd krijgen. En nu kan ik de cirkel van mijn verhaal sluiten: generaties hebben – vaak verborgen – boodschappen voor elkaar. De boodschap die de babyboomgeneratie onbewust kreeg van haar ouders, de vooroorlogse generatie, was hoe onmogelijk het was zich uit te spreken over de oorlogstrauma’s. Nu is het voor de ouder wordende babyboomgeneratie moeilijk zich vrij te maken uit hun collectieve gevangenschap, die van oudere niet meer mee telt in deze snelle wereld die ook wel zonder hem verder lijkt te kunnen. Wat hebben de huidige ouderen voor boodschap? Die van de waarde van ouder worden als essentie van het leven. Ik zei hierboven dat generaties diep in elkaars bestaan kunnen ingrijpen, ten goede en ten kwade. Dat volgt nooit een gepland proces, maar gebeurt door resonantie, door in elkaars buurt te zijn, elkaar te leren kennen, met elkaar in dialoog te zijn. Wat de oudere generatie heeft toe te voegen aan de jongere generaties is haar zelfkennis, haar innerlijk evenwicht en verbondenheid met
4
de wereld. Niet als programma, niet als wijze les, maar als aandacht, aanwezig zijn, liefdevolle betrokkenheid. En uit mijn werk met jongere generaties weet ik dat er grote behoefte is aan een luisterend oor, aan in gelijkwaardigheid door de oudere generaties gezien en begrepen te worden. Voor hen is de worsteling aan de orde om in de immense uitgestrektheid van de globaliserende wereld, zelf die waarden en mogelijkheden te ontdekken die hen verder helpen. Alleen ontbreekt hen de rust, de innerlijke ruimte en wijsheid die dialoog met zichzelf aan te gaan. Dit is niet een te organiseren project, maar iets waar iedere oudere op zijn eigen wijze in kan zoeken, waar we over kunnen nadenken met elkaar en samen met de jongere generaties, waar mogelijk. Zo kan er ongepland, langs velen wegen een meer evenwichtige levensloop voor alle generaties ontstaan, waarin de nadruk niet langer ligt op de eerste veertig jaar en generaties zich in al hun levensfases kunnen blijven ontwikkelen. Ook hier geldt: laat duizend bloemen bloeien en het landschap als geheel bloeit op en komt tot leven. Ik heb begrepen dat jij Hetty, jouw vorm hebt gevonden. Je gaat je wijsheid en ervaring inzetten als mindfullnesstrainer, wat een mooie manier om anderen te laten opbloeien. Ik wens je van harte toe dat je dit nog lang en gelukkig mag doen. En u allen dank ik voor uw aandacht. Pieter van Dijk
5
