Beste Student,

     

  www.VETserieus.nl      Beste Student,    De documenten op VETserieus.nl zijn  alleen bedoeld als ondersteuning bij  het studeren. De samenvattingen worden nagekeken door studenten tijdens  het volgen van de lessen en waar nodig aangepast. Dit project heeft als doel  foutloze  samenvattingen  te  bieden  die  met  hun  tijd  meegaan,  ondanks  dit  streven is er altijd een kans dat er fouten in de documenten staan. Mocht je  tijdens het lezen van de samenvatting fouten vinden kun je dat doorgeven  via  de  contactpagina  op  de  site  of  direct  een  mail  sturen  naar  [email protected]    De  student  is  verantwoordelijk  voor  zijn  of  haar  leermethode  en  voor  het  uiteindelijke resultaat. Allemaal veel succes met de voorbereidingen!!       Hartelijke groet,    VETserieus.nl 

Samenvatting OW  Thema 1: algemeen bouwplan  HOORCOLLEGE 1  Bouwplan: de gemeenschappelijke kenmerken waaruit een zoogdier resp. vogel zijn opgebouwd.     Bij  de  bevestiging  van  organen  in  een  buikholte  maken  we  onderscheid  tussen  twee  soorten  ophanging:  ‐ intra‐peritoneaal: ophanging in de buikholte aan een band (darmen)  ‐ retroperitoneaal:  bevestiging  direct  aan  de  lichaamswand  (nieren).  Dit  deel  ligt  achter  het  peritoneum en wordt niet meer bekleed door buikvlies.  

    De  borstholte  is  niet  perse  te  bepalen  aan  de  hand  van  de  ribben,  maar  wel  aan  de  hand  van  het  diafragma. Deze kantelt naar voren en is rond de 6e rib bevestigd. Hierdoor zit bijvoorbeeld de lever  ook onder de ribben terwijl deze bij het abdomen hoort.   In  de  bekkenholte  aan  de  caudale  zijde  van  het  abdomen  inden  we  een  aantal  excavatio’s  (uitscheidingspunten van het lichaam). op het meest caudale deel klapt het buikvlies naar achter en  zijn de organen niet meer bedekt met buikvlies, dus ook retroperitoneaal.     Belangrijke kenmerken van een kip:  ‐ aangepaste anatomie om te vliegen  ‐ geen onderverdeling in buik‐en borstholte.   ‐ Ze hebben naast longen ook luchtzakken (gewicht wordt hier lichter van).     HOORCOLLEGE 2  Prokaryoten hebben geen kern, eukaryoten wel.   Een weefsel is een mengeling van verschillende cellen die met elkaar communiceren en aan elkaar of  aan een matrix bij elkaar gehouden worden. Buiten de cellen noemen we deze matrix (vezelstructuur  tussen  cellen)  een  extracellulaire  matrix.  Het  weefselvloeistof  bevat  voedsel,  O2,  afvalstoffen  en  eventuele communicatiefactoren.   Wanneer  je  een  weefsel  bestudeert  dan  maak  je  het  materiaal  op  de  coupe  dood,  zodat  het  een  solide  structuur  wordt.  Na  fixatie  maak  je  hier  plakjes  van  en  moet  je  het  weefsel  kleuren  om  duidelijke  structuren  te  kunnen  onderscheiden.  De  kleuring  hecht  aan  een  bepaalde  gekozen  bestanddeel aan waardoor je een beeld krijgt van het type weefsel op een coupe. H&E kleuring geeft  een kleuring van de kernen en eiwitten.   Cel = cytoplasma, kern en plasma membraan 

Cytoplasma = organellen en cytosol.   Een erytrocyt is 6 micrometer en dat geldt als vuistregel bij het kijken onder de microscoop.         PRACTICUM 1:  In  het  embryo  wordt  de  lichaamsholte  door  uitgroei  van  een  septum  (scheidingswand)  en  het  instulpen  van  plooien  vanuit  de  lichaamswand  ‘opgedeeld’  in  vier  lichaamsholtes:  de  linker  en  rechter borstholte, de pericardholte (rond het hart) en de buikholte (die caudaal één geheel vormt  met de bekkenholte).   Deze  holtes  zijn  bekleed  met  vliezen  die  respectievelijk  pleura  (borstholtes),  pericardium  (rondom  hart)  en  peritoneum  (buik‐  en  bekkenholte)  worden  genoemd.  Indien  ze  ver  genoeg  instulpen,  ontstaat  een  dubbelblad  vlies  boven  het  orgaan,  dat  de  verbinding  vormt  tussen  het  orgaan  en  de  lichaamswand (fig. 2C). Het dubbelblad is de ophangband en hierin verlopen de verzorgende vaten  en zenuwen naar het orgaan. Het deel van het vlies dat de wand bekleedt en de ophangband vormt,  wordt  ‘parietaal’  genoemd.  Het  deel  dat  het  orgaan  bekleedt,  wordt  ‘visceraal’  genoemd.  De  buikholte wordt aan de dorsale zijde begrensd door de lendenwervels, aan de caudale zijde door het  bekken en aan de laterale en ventrale zijde door de buikwand.    Uit  de  rechter  ventrikel  ontspringt  de  truncus  pulmonalis,  die  splitst  in  de  linker  en  rechter  arteria  pulmonalis  richting  de  longen.  De  truncus  pulmonalis  is  verbonden  met  de  aorta  via  de  ductus  arteriosus  (Botalli).  De  aorta  komt  uit  de  linker  ventrikel  en  vormt  naar  links  de  aortaboog  (arcus  aortae)  en  loopt  aan  de  dorsale  zijde  van  de  borstholte  als  aorta  descendens  of  aorta  dorsalis  in  caudale  richting  door  naar  de  buik‐  en  bekkenholte.  Het  veneuze  bloed  komt  het  rechter  atrium  binnen  via  de  vena  cava  cranialis  (kop  en  voorpoten)  en  caudalis.  Vòòr  de  geboorte  voegt  het  zuurstofrijke  bloed  vanuit  de  placenta  zich  via  de  vena  umbilicalis  bij  de  vena  cava  caudalis.  Na  binnenkomst  in  het  rechter  atrium  stroomt  het  zuurstofrijke  bloed  via  de  opening  in  het  atriumseptum, het foramen ovale, en via het linker atrium, linker ventrikel naar de aorta.    De navelstreng hangt aan de ventrale zijde van de romp. Hierin verlopen twee arteriae (slagaders) en  één vena (ader) die tot de geboorte de placenta verbinden met de lichaamscirculatie van de foetus.  Naast  deze  bloedvaten  bevat  de  navelstreng  ook  de  allantoïssteel  (urachus),  die  de  verbinding  vormde  tussen  de  urineblaas  van  de  big  en  een  met  vruchtwater  gevulde  ruimte  tussen  de  vruchtvliezen, de allantoïsholte. De vruchtvliezen komen na de geboorte van de big als nageboorte  naar buiten. Bij mannelijke biggen ligt de geslachtsopening net caudaal van de navel, want de penis is  tijdens  de  embryonale  ontwikkeling  langs  de  buikwand  naar  craniaal  uitgegroeid.  De  penis  wordt  omgeven  door  het  preputium  (de  voorhuid).  Het  scrotum  (balzak)  met  de  testes  en  de  epididymis  (bijbal) ligt aan de caudale zijde als een kleine verdikking vlak onder de staart en de anus.    Varkens  zijn  teentopgangers.  Elke  poot  heeft  vier  tenen:  twee  dragende  tenen  (3e  en  4e  teen)  en  twee bijtenen (2e en 5e teen), die allen eindigen in hoeven. Bij de foetus zijn de hoeven omhuld door  een beschermende laag van de opperhuid. Deze laag droogt na de geboorte in en valt er vervolgens  af.    Bekijk het middenrif goed en stel vast dat het uit twee delen bestaat. Een pezig centrum en spierig  perifeer  deel  dat  ontstaan  is  door  een  circulaire  uitstulping  van  de  lichaamswand.  De  borstholte  is  bekleed  met  pleura  parietalis,  die  in  de  mediaanlijn  via  een  dubbelblad  een  verticaal  bindweefseltussenschot  (het  mediastinum)  vormt,  waardoor  de  borstholte  in  twee  holtes  verdeeld  wordt. In het mediastinum liggen verschillende structuren, maar het grootste orgaan is het hart, dat  wordt omgeven door het pericardium (hartzakje) en de pericardiale holte. In elke pleurale holte ligt  een long, die is bekleed met de pleura visceralis. Het craniale deel van het mediastinum bevat o.a. de  thymus  (zwezerik).  In  het  middelste  deel  bevindt  zich  het  hart  met  het  pericardium.  In  het  dorsale 

deel van het mediastinum lopen de aorta, de oesophagus (slokdarm) de tiende hersenzenuw (nervus  vagus) (direct tegen de slokdarm aan) en de trachea (luchtpijp).    De  milt  ligt  links  lateraal  van  de  maag  in  het  grote  net  (omentum  majus);  de  sterk  uitgegroeide  dorsale  ophangband  van  de  maag.  De  lange  ophangband  van  deze  darmdelen  komt  samen  op  één  punt aan de dorsale lichaamswand: de zogenaamde scheilswortel, die als basis een grote zijtak van  de aorta heeft.    De  mondholte  wordt  aan  de  dorsale  zijde  begrensd  door  het  palatum  (gehemelte).  Het  achterste  deel  van  het  palatum  verdeelt  de  pharynx  (keelholte)  in  een  oropharynx  (monddeel),  dat  de  verbinding vormt tussen de mondholte en de slokdarm en een nasopharynx, dat de neusholte met de  luchtpijp verbindt. Caudaal van het gehemelte zijn beide delen van de pharynx met elkaar verbonden  en kruisen lucht‐ en voedselweg elkaar.    Het pericardium (hartzakje) bestaat uit een dubbelwandige zak, die het hart omgeeft. De inwendige  laag (lamina visceralis) is vergroeid met de hartspier. Aan de dorsale zijde van het hart, de hartbasis,  gaat  de  lamina  visceralis  over  in  de  lamina  parietalis.  Deze  uitwendige  laag  is  aan  de  buitenzijde  vergroeid met het mediastinum en via een ligament stevig verbonden met het sternum. Tussen beide  lagen  van  het  pericardium  bevindt  zich  de  pericardiale  holte,  een  capillaire  spleet  met  een  geringe  hoeveelheid vocht.    Het peritoneum bekleedt niet de hele bekkenholte, maar sluit als het ware de buikholte naar caudaal  af  (denk  aan  de  ballon  uit  de  voorbereiding!).  Het  gevolg  hiervan  is  dat  bijvoorbeeld  de  urineblaas  geheel intraperitoneaal ligt, maar de afvoerbuis niet. Zo ligt ook het rectum (einddarm) grotendeels  retroperitoneaal in het gebied van het bekken dat perineum genoemd wordt.    De uterus ligt craniodorsaal van de urineblaas en bestaat uit twee lange gekronkelde uterushoornen,  die  zich  bij  de  bekkeningang  verenigen  tot  een  klein  lichaam,  dat  via  de  baarmoederhals  (cervix)  aansluit op de vagina. Aan de craniale zijde van de uterushoornen liggen de ovaria en de zeer dunne,  sterk gekronkelde buizen van de tuba uterina.   De  uterus  is  aan  de  laterale  zijde  via  een  dubbelblad  van  het  peritoneum  (het  ligamentum  latum)  verbonden  met  de  buikwand.  Ongeveer  halverwege  de  vagina  mondt  aan  de  ventrale  zijde  de  urethra erin uit. Net craniaal van deze uitmonding zit een vernauwing in de vagina waar het hymen  (maagdenvlies) is gelegen.    Qua  vlees  kan  men  stellen  dat  hoe  minder  vet  en  bindweefsel  het  bevat,  hoe  beter  (duurder)  het  vlees is, en ook hoe verder naar achteren in het dier hoe beter (duurder) het vlees is.    WERKCOLLEGE 1: INTRODUCTIE MICROSCOPIE  De  kwaliteit  van  een  lens  wordt  in  het  algemeen  bepaald  door  een  aantal  parameters,  die  we  aanduiden  met  achtereenvolgens,  de  numerieke  apertuur  (N.A.),  resolutie,  werkafstand  en  scherptediepte. De N.A. is de belangrijkste fysische parameter voor lenskwaliteit omdat de resolutie,  werkafstand en scherptediepte voornamelijk worden bepaald door de N.A. van de lens (zie onder).  ‐ De  numerieke  apertuur  (N.A.)  is  een  mathematische  benadering  van  de  lichtopvang‐ kwaliteiten van het gebruikte objectief. De numerieke apertuur staat meestal gegraveerd in  de metalen behuizing van de lens (zie figuur 1) en varieert tussen de 0,25 en 1,4. Hoe hoger  de numerieke apertuur, hoe beter de lichtkwaliteit van de lens en dus hoe beter de resolutie.  Hoge N.A.waarden betekenen ook kortere brandpuntsafstanden tussen lens en preparaat.  ‐ Een  ander  bekend  begrip  in  de  microscopie  is  de  resolutie  (ook  wel  oplossend  vermogen  genoemd)  van  een  microscoop.  Resolutie  wordt  omschreven  als  de  kleinste  afstand  tussen  twee  structuren  (dmin),  waarbij  beide  structuren  nog  als  twee  afzonderlijke  structuren  kunnen worden waargenomen. Als regel geldt: hoge N.A geeft hoge resolutie.  

‐ ‐

De ruimte tussen objectief en preparaat wordt gedefinieerd als werkafstand. Als regel geldt:  hoe hoger de vergroting hoe kleiner de werkafstand.  Een laatste belangrijke eigenschap van een objectief is de scherptediepte. De scherptediepte  is de zone in je preparaat waarbij alle informatie in focus is. In het algemeen geldt hoe hoger  de N.A. van een lens hoe kleiner de scherptediepte van die lens. 

  Veelal  wordt  het  uitgenomen  weefsel  in  kleinere  fragmenten  verdeeld  en  vervolgens  tegen  bederf  beschermd  door  chemische  fixatie.  Veelgebruikte  fixatieven  zijn  (para)formaldehyde,  glutaaraldehyde,  picrinezuur  en  mengsels  van  deze  fixatieven.  In  veel  van  onze  microscopische  preparaten  zijn  specifieke  structuren  dus  ook  zichtbaar  gemaakt  m.b.v.  histochemische  kleuringen.  Een  aantal  kleurstoffen  kan  grofweg  ingedeeld  worden  in  acidofiele  en  basofiele  kleurstoffen  (ouderwetse  naamgeving)  omdat  ze  reageren  met  structuren  die  respectievelijk  zuur  (bv  DNA  in  kern)  of  basisch  (bv.  eiwitten)  zijn.  Cytoplasma  kan  zowel  voor  zure  als  basische  kleurstoffen  een  affiniteit  hebben  (afhankelijk  van  de  eiwitsamenstelling).  De  kern,  met  nucleïnezuren,  heeft  een  affiniteit  voor  basische  kleurstoffen.  Kleurvloeistoffen  bevatten  meestal  combinaties  van  verschillende  kleurstoffen.  Bij  gebruik  van  meerdere  kleurstoffen  worden  vaak  bepaalde  weefselcomponenten, die aanvankelijk gekleurd waren, weer ontkleurd, waardoor ze weer kleurbaar  worden  voor  een  andere  kleurstof.  Structuren  kunnen  ook  d.m.v.  fysische  processen  worden  gekleurd.  Een  voorbeeld  hiervan  is  Sudan  IV  die  vetten  rood  maakt  of  Sudan  B‐black  die  vetten  blauw  kleurt.  Ten  slotte  kunnen  ongefixeerde  weefsels  of  levende  organismen  m.b.v.  vitale  kleurstoffen worden gekleurd. Dit zijn stoffen die niet toxisch zijn en aspecifiek het levende weefsel  of organisme kleuren. Voorbeelden zijn toluidineblauw, methyleenblauw, neutraalrood, karmijn.  De  HE‐kleuring  bevat  twee  bestanddelen,  nl  hematoxyline,  een  basische  kleurstof  en  eosine,  een  zure  kleurstof.  Door  deze  eigenschappen  bindt  de  positief  geladen  hematoxyline  aan  negatief  geladen  zure  moleculen  zoals  DNA,  RNA  en  glycoproteïnen  (dus  de  kern)  en  kleurt  deze  blauw,  terwijl de negatief geladen eosine bindt aan positief geladen moleculen zoals eiwitten (in spieren en  bindweefsel).  Terwijl  bij  HE  kleuringen  spiervezels  en  collagene  bindweefselvezels  beide  roze  aankleuren  zijn  de  collagene vezels in de AZAN‐kleuring knalblauw (AN= aniline blauw) en zijn de spiervezels rood (AZ=  azo  karmijn  rood)  In  sommige  bloedvaten  zijn  rood‐oranje  gekleurde  erytrocyten  te  zien.  Verder  kleuren celkernen rood en slijm grijsblauw.  Met de PAS‐kleuring worden vooral de oligosacchariden (suiker) bevattende structuren in weefsels  aangekleurd.  Slijmbekercellen  lichten  bijvoorbeeld  in  dit  preparaat  sterk  op,  vanwege  de  suikers  in  de mucus.    Het darmvlies (mesenterium) is embryonaal ontstaan toen de oerdarm in een plooi van de wand van  de  lichaamsholte  zakte  en  de  darm  daarmee  een  plaats  kreeg  in  de  buikholte.  De  buikholte  wordt  omsloten door een laag platte epitheelcellen (plaveiselepitheel) met daarachter aan de lichaamszijde  bindweefsel. Het darmslijmvlies heeft daardoor een sandwichstructuur met aan de buitenzijden aan  weerszijde  een  aaneengesloten  laag  epitheelcellen  en  daartussen  een  dubbele  laag  bindweefselcellen. Hier en daar bolt het vlies op om in het centrale gebied van de bindweefselcellen  bloedcapillairen, lymfevaten en zenuwen door te laten die de darm verzorgen. De grenzen tussen de  individuele  cellen  zijn  zwartgekleurd  m.b.v.  een  oplossing  van  zilverionen  terwijl  alle  kernen  paarsrood zijn als gevolg van de hematoxylinekleuring.                 

PRACTICUM 2:     Het mesenterium is  een “sandwich” van  bindweefsel  met  vaatsystemen,  zenuwbanen,  lymfoïd‐  en  vetweefsel  tussen  twee  deklagen  van  aaneensluitende  platte  epitheelcellen.                          De darmwand is globaal op te delen in een aantal gebieden van binnen naar buiten:  1. Epitheel bekleding van het darmlumen: We treffen allereerst een afsluitende bekleding van  het darmlumen (epitheelweefsel) aan, waardoor onverteerd voedsel, verteringsenzymen en  ziektekiemen het lichaam niet  zomaar  binnen  kunnen  dringen  en  het  verteringsproces  de  darmtractus  niet  aantast.  Omdat de aan de oppervlakte  liggende  (epitheel)cellen  verschillende  stoffen  uitscheiden  spreken  we  over  klierepitheel  (klierweefsel,  glandular  mucosa).  Dekepitheel  heeft  geen  uitscheidend  vermogen  en  is  slechts  een  bedekking  van  een weefsel.   2. Tunica mucosa: Door cellen in  de  darmwand  moeten  verschillende  stoffen,  o.a.  slijm  en  lysozym,  afgegeven  kunnen  worden,  en  voedingsstoffen  en  water  opgenomen  kunnen  worden.  De  voor  een  optimale  afgifte  en  opname  benodigde  oppervlaktevergroting  wordt  verkregen  door  macroscopisch  zichtbare  plooiingen  (plooien  van  Kerckring,  plicae  circulares,  mucosal  folds)  van  de  wand  die aan het lumen grenst (oppervlakte vergroot met factor drie). Microscopisch is een extra  oppervlaktevergroting  (met  een  factor  tien)  zichtbaar  van  het  epitheel  in  vingervormige  uitstulpingen (darmvilli, villus = vlok, intestinal villi) richting het darmlumen en buisvormige  instulpingen (intestinal glands, crypten van Lieberkühn) vanuit het darmlumen in de richting 

van  de  kringspier.  Aan  het  oppervlak  van  de  epitheelcellen  vinden  we  microvilli  (staafjeszoom)  die  de  oppervlakte  met  een  additionele  factor  10‐20  maal  vergroten.  Deze  villi en crypten treffen we alleen maar aan in de dunne darm (duodenum, jejunum, en ileum).  In de dikke darm (caecum, colon, en rectum) treffen we eigenlijk alleen maar crypten aan.   a. Direct onder het epitheel vinden we een lamina propria, in de t. mucosa.   b. De  scheiding  tussen  de  mucosa  en  de  submucosa  wordt  ook  gevormd  door  een  spierlaag, de lamina muscularis mucosa.   3. Tunica  (tela)  submucosa:  Tussen  de  kringspier  (gebied  4)  en  de  tunica  mucosa  (gebied  2)  bevindt  zich  behalve  een  licht  gekleurde  kliermassa  (klierweefsel,  Brunnerse  klieren  =  Brunner  glands)  ook  een  losmazig  bindweefsel  met  daarin  verzorgende  structuren,  zoals  bloedvaten,  lymfevaten,  zenuwbanen  (zenuwweefsel),  en  ophopingen  van  afweercellen.  In  het  darmvlies  (mesenterium;  gebied  5)  bevinden  zich  duidelijke  voorbeelden  van  bloedvaten. Meestal liggen daar arteriën (rond met relatief dikke spierwand) en venen (meer  vervormde  structuren  met  dunnere  wand)  bij  elkaar  gegroepeerd.  Grote  vaten  met  erg  dunne  wanden  zijn  meestal  lymfevaten.  Het  zenuwweefsel  kun  je  herkennen  als  een  licht  rondje  met  daarbinnen  één  of  meerder  grijze  stipjes.  Dit  is  echter  één  van  de  lastigste  structuren.   4. Tunica  muscularis  en  serosa:  Om  transport  en  menging  van  het  voedsel  met  spijsverteringssappen  mogelijk  te  maken  zijn  er  in  de  darm  meerdere  spierlagen  (spierweefsel) aanwezig, die met het blote oog zichtbaar zijn als een dunne roze ring aan de  buitenkant  van  het  preparaat.  Zoals  eigenlijk  overal  in  het  lichaam  is  de  binnenste  laag  circulair en de buitenste laag longitudinaal,  repsectievelijk de lamina muscularis circularis en  longitudinalis. Door de aansnijding zie je circulair in een preparaat echter als langwerpig en  longitudinaal juist en stipjes. De binnenste laag kneedt het voedsel en de buitenste laag zorgt  voor de voortstuwing.  Het buitenste  laagje van de  darm, en eigenlijk een voortzetting van  het mesenterium is de serosa. Deze heeft verder geen bijzondere functie.   5. Mesenterium  Hoewel  de  darmen  zeer  goed  doorbloed  zijn,  vinden  we  niet  in  alle lagen bloedvaten terug. Boven  de  basaalmembraan,  direct  onder  de  eerste  eenlagige  epitheellaag  vinden  we  ze  niet.  Deze  cellen  worden  doormiddel  van  diffusie  gevoed.  Rondom  bloedvaten  vinden  we  vaak  vetcellen  die  met  Sudan  III  mooi  oranje  kleuren.  Deze  vetcellen  worden  groter  na  voeding  en  kleiner  indien  gebruikt  als  reserve.  Hun  ligging  direct  bij  bloedvaten  maakt  het  transport  makkelijk.     Vlees  kan  een  aanduiding  zijn  voor  een  product  dat  bestaat  uit  een  beperkt  aantal  weefsels,  denk  hierbij aan b.v. biefstuk, of voor een product dat bereid is uit een groot aantal verschillende weefsels,  b.v.  knakworst.  Bij  de  knakworstbereiding  wordt  gebruik  gemaakt  van  schapendarm  (alleen  het  jejunum:  waarom?).  Na  het  uitspoelen  van  voedsel‐  en  verteringsresten  uit  het  darmlumen  wordt  van  de  darm  aan  de  binnenkant  een  laag  geschraapt  met  als  eerste  doel  de  mucosa  met  vastgehechte darmbacteriën te verwijderen. Verder wil men daarmee ook zoveel mogelijk lymfatisch  en  zenuwweefsel  verwijderen  die  mogelijkerwijs  prionen  (veroorzaker  van  o.a.  gekke  koeienziekte)  zou kunnen bevatten. Daarna volgt het schrapen van de spierlagen aan de buitenkant van de darm.  Uiteindelijk blijft dan een laag over die bestaat uit de stevige en elastische submucosa over waarin de 

worstvulling  wordt  gestopt.  In  het  hieronder  beschreven  microscopisch  preparaat  van  knakworst  (preparaat  2.9)  is  een  histologische  kleuring  toegepast  met  H.E.  waarmee  de  door  verhitting  gedenatureerde collageenvezels van de submucosa een beetje grijs‐roze gekleurd zijn en spiervezels  in  de  worstvulling  fel  roze.  De  worstvulling  is  kip‐separatorvlees.  Kipkarkassen  worden  na  verwijdering van grote vleesdelen zoals borst en poten door een pers onder druk gebracht waarbij de  zachte  delen  vlees  en  vet  door  gaatjes  kunnen  ontsnappen.  De  harde  delen,  de  botten,  worden  daarbij  steeds  verder  onder  druk  gebracht  totdat  alle  vlees  eraf  is.  Kenmerkend  voor  het  product  separatorvlees  zijn  de  vele  kleine  bot‐  en  kraakbeendeeltjes  die  aanwezig  zijn  in  de  verkregen  vleesbrij.     HOORCOLLEGE 4; WAT IS ZIEK?  Pathologie bestudeerd de afwijkingen geassocieerd met ziekten en de onliggende mechanismen. Dus  de aard, de oorzaken en de gevolgen van een ziekte.   Cellen  op  zich  kunnen  ook  afwijkend  zijn,  er  kunnen  beschadigingen  optreden  zonder  dat  de  cel  doodgaan (degeneratie) of met dat de cel dood gaat (necrose). Verder kunnen in cellen bijvoorbeeld  ook stapelingen optreden, zoals vetstapeling in levercellen. Het ziektebeeld bij dit laatste noemen we  hyperlipaemie.     Kenmerkend voor een ziekte is dat er slechts zelden nieuwe functies van cellen of andere metabole  paden  doorlopen  worden.  Vaker  zijn  het  bestaande  functies  die  op  een  verkeerde  moment  of  verkeerde wijze worden uitgevoerd.   ‐ Voorbeeld  hiervan  is  juist  te  weinig  of  teveel  bloedstolling  (te  weinig  =  o.a.  rattengifintoxicatie)  ‐ Verminderde aanmaak van darmcellen tijdens een parvo virus infectie.   ‐ Gestoorde  aanmaak  van  cellen  als  geheel  (teveel  of  te  weinig)  kan  levensbedreigend  zijn.  Teveel is bijvoorbeeld kanker. Voorbeeld: hond met dikke tenen, histologische woekeringen  te zien en diagnose epitheliale longtumor met uitzaaiing naar tenen.     Voorbeeld  BSE:  veroorzaakt  door  een  prioneiwit.  De  hersenen  zien  er  macroscopisch  normaal  uit,  maar er zijn ernstige functionele gevolgen. Microsopisch vinden we dan ook gaten in de zenuwcellen  van de hersenen. Een prioneiwit zorgt ervoor dat een normaal lichaamseiwit een andere configuratie  krijgt en zo dus anders functioneert.     Een onderdeel dat bij ziekten veel voor komt is ontsteking, wat in principe één van de belangrijkste  beschermmechanisme en herstelmechanisme bij mens en dier betekent. Daarentegen is het ook één  van  de  meest  voorkomende  oorzaken  van  weefselbeschadiging.  Bij  het  herstel  is  een  celvermeerdering noodzakelijk, echter ook dit kan weer te ver doorslaan in bijvoorbeeld wild vlees.  Iets fysiologisch kan dus ook pathologisch worden.     Naast  ontstane  veranderingen  in  het  leven  (verkregen  afwijkingen)  hebben  we  natuurlijk  ook  aangeboren  afwijkingen.  Een  voorbeeld  hiervan  is  de  persisterende  rechter  aortaboog,  verkeerde  aanleg leidt tot ziekte terwijl het bloedvat zelf gezond is.     De  grens  tussen  gezond  en  ziek  kan  overschreden  worden  door  minimale  dingen  zoals  een  klein  verkeerde  gevouwen  eiwit.  Ook  hoeft  er  niet  perse  iets  fout  te  zijn  maar  is  het  evenwicht  gewoon  verstoord, dus bijvoorbeeld te veel of te weinig. Zelden zien we nieuwe functies of metabole paden  ontstaan.     De pathologie maakt voor de bestudering en verklaring van aandoeningen zowel gebruik van macro‐  als microscopie.  

Thema 2; vroegontwikkeling  HOORCOLLEGE 5: VROEGONTWIKKELING ZOOGDIER  De  ontwikkeling  van  een  organisme  wordt  kunstmatig  onderverdeeld  in  een  aantal  fasen  waarin  specifieke  processen  zich  afspelen (fig. 1).   Tussen  bevruchting  en  geboorte  of  het  uitkomen  van  een  vogelei  vindt  de  embryogenese plaats, maar  omdat  vertebraten  zich  door  middel  van  een  geslachtelijke voortplanting  vermenigvuldigen,  ligt  voor  het  moment  van  bevruchting  nog  de  periode, waarin de vorming  van  de  mannelijke  en  vrouwelijke  geslachtscellen  (gameten)  optreedt:  de  gametogenese.  Als  één  of  meerdere  spermatozoa  (diersoort  afhankelijk)  de  eicel  binnendringen,  wordt  de  eicel  geactiveerd,  waarbij  diverse  fysiologische  processen  op  gang  komen,  en  zich  een  vrouwelijke  en  mannelijke  pronucleus  vormen.  Met  de  versmelting  van  deze  pronuclei,  de  karyogamie  of  kernversmelting,  is  het  aantal  chromosomen  van  de  zygote  (=bevruchte  eicel)  weer  diploïd  geworden  en  is  tevens  het  genetisch  geslacht van het toekomstige individu vastgelegd.  Na  enige  tijd  ondergaat  de  zygote  een  aantal  kenmerkende  mitotische  delingen,  de  zgn.  klievingsdelingen  en  wordt  daardoor  opgedeeld  in  afzonderlijke  cellen:  de  blastomeren.  Specifiek  hierbij  is,  dat  de  totale  massa  van  het  cytoplasma  nauwelijks  toeneemt.  De  ontstane  blastomeren,  die na de derde klievingsdeling samen een morula vormen, worden steeds kleiner doordat tussen de  delingen  geen  groeiperiode  van  de  cel  optreedt.  Na  een  aantal  klievingsdelingen  ontstaat  bij  zoogdieren tussen de blastomeren een holte, de blastocoel of blastulaholte, waardoor het blastula‐ stadium gevormd wordt. (plaatje 4.1 McGeady)  De volgende fase van ontwikkeling is het gastrulatieproces, waarbij uit het oorspronkelijk homogene  blastoderm  uiteindelijk  drie  kiembladen  ontstaan.  Daaruit  zullen  alle  weefsels  en  organen  van  het  latere  organisme  ontstaan.  Het  buitenste  kiemblad,  het  ectoderm,  vormt  o.a.  de  epidermis  van  de  huid,  zintuigplacodes,  neurale  lijstcellen  en  het  centrale  zenuwstelsel.  Uit  het  middelste  kiemblad,  het  mesoderm,  ontwikkelt  zich  o.a.  de  musculatuur,  skelet,  bindweefsel,  circulatieapparaat,  het  grootste deel van het urogenitaalapparaat en de bekleding van het coeloom (de lichaamsholte) zoals  pleura en peritoneum. Het binnenste kiemblad, het entoderm, is de voornaamste bron waaruit het  epitheel van het digestie‐ en respiratieapparaat en hun derivaten ontstaan.  Na  de  vorming  van  de  drie  kiembladen,  begint  de  differentiatie  van  de  verschillende  weefsels  en  organen:  de  organogenese.  Tijdens  de  foetale  periode  vindt  in  principe  alleen  uitgroei  en  verdere  vorming  van  weefsels  (histogenese)  plaats.  De  periode  voor  de geboorte  noemen  we  de  prenatale  periode,  na  de  geboorte  de  postnatale  periode.  Rond  de  geboorte  is  de  perinatale  periode,  een  pasgeboren dier is een neonaat.    Een  volgorde  die  ook  in  het  HC  genoemd  wordt  is:  zygote    klievingsdelingen    blastula    gastrulatie  neurulatie  somietontwikkeling  patroonvorming.    

Na de klievingsdelingen ontstaat er i8n de morula een holte, welke we nu de blastocyst noemen. De  holte  noemen  we  gewoon  de  blastulaholte.  In  de  buitenste  laag  vormt  zich  een  rand  met  cellen  welke we de trofoblast noemen. Deze vormt de vruchtvliezen en het extra‐embryonale weefsel. De  binnenste laag cellen die zich meer aan de animale zijde (dorsaal / boven) bevinden noemen we de  inner cell mass of het embryoblast, welke dan ook het embryo gaat vormen.   De vorm van deze blastocyst is equaal en holoblastisch (egale klieving waarbij de eicel zich in 2 even  grote  dochtercellen  klieft,  en  de  hele  zygote  deelt,  kenmerkend  voor  zoogdier).  Op  dit  moment  bevindt de hele blastocysts zich nog in de zona pellucida van de eicel.   Bij de mens vinden de eerste klievingsdelingen na 30 uur plaats, en bevindt de blastocyst zich nog in  de eileider. Eenmaal in de uterus aangekomen barst de blastocyst uit zijn zona pellucida en nestelt  zich in het   baarmoederslijmvlies.     Tijdens  de  pregastrulatie  vormt  zich  vanuit  de  inner  cell mass een bochting  die  uiteindelijk  een  nieuwe  holte  in  de  inner  cell  massa  vormt.  Deze  holte  is  nu  nog  leeg  maar  de  dorsale  zijde  noemen  we de hypoblast en de  ventrale  zijde  de  epiblast.  De  hypoblast  induceert  de  vorming  van de primitiefstreep  in  de  epiblast.  Dit  gebeurt  door  een  opeenhoping  van  cellen  aan  de  caudale  zijde.  Door  de  opbolling  van  de  primitief streep vormt zich de primitief groeve. Het epiblastmateriaal stulpt via de knop van Hensens  in, die zich aan craniale zijde van de primitiefstreep gevormd heeft. Het ingestulpte deel via de knop  van Hensens (afkomstig van epiblast) noemen we nu mesoderm en verspreid zich onder het gehele  endoderm.  Het  deel  dat  aan  de  epiblast  zijde  is  gebleven  wordt  ectoderm  en  de  hypoblast  blijft  endoderm en wordt deels vervangen door het migrerende epiblast dat het hypoblast vervangt. Het  endoderm groeit om de dooierzak heen. Zie ook p. 37 McGeady.   De knop van Hensens ondergaat involutie en wordt zo chordamesoderm, terwijl de primitiefstreek  het endoderm en de rest van het mesoderm vormt.     Het  begin  van  de  neurulatie  kenmerkt  zich  door  een  aantal  zaken.  Allereerst  specificeert  het  mesoderm  zich  in  chordamesoderm  (van  de  knop  van  Hensens??)  met  direct  lateraal  hiervan  het  paraxiaal  mesoderm.    Nog  meer  lateraal  hiervan  vinden  we  het  intermediaire  mesoderm  en  als  laatste het laterale mesoderm.     De chorda (chrodamesoderm / notochord) induceert het erboven liggen ectoderm (neuroectoderm)  tot de vorming van de neurale buis. Het ectoderm stulpt hier een beetje in en de opkomende wallen  zullen  de  neurale  buis  uiteindelijk  gaat  vormen  (p.  154  McGeady).  Voordat  deze  buis  volledig  gesloten is spreken we over een neurale groeve. Het paraxiale mesoderm dat hier direct lateraal van 

ligt  vormt  dan  o.a.  de  somieten.  Gedurende  dit  proces  wordt  de  primitiefstreep  steeds  kleiner  richting  caudaal.  De  ontwikkeling  vindt  dus  van  craniaal  naar  caudaal  plaats  en  is  in  de  eerste  als  eerste afgerond.     De  primitiefstreep  en  de  knop  van  Hensens  bepalen  de  lichaamsas.  De  chorda  ligt  precies  in  het  midden aan de dorsale kant van het embryo. De ontwikkeling, die van craniaal naar caudaal is, zorgt  ervoor  dat  geïnvolueerd  mesoderm  als  eerst  in  de  kop  terecht  komt.  Tot  slot  vindt  de  tubulatie  plaats, de sluiting / vorming van de darm.     Testje: als je de knop van Hensens zou verplaatsen krijg je 2 neurale buizen (waarom???)      HOORCOLLEGE 6: ZACHTE BINDWEEFSELS  Op basis van de opbouw van weefsels kun je iets zeggen over de functie van een orgaan. Over het  algemeen bestudeer je weefsels met een microscoop, variërend van een normale lichtmicroscoop tot  fluorescentiemicroscoop. Van belang hierbij zijn vergroting, contrast en resolutie. Met een normale  lichtmicroscoop kun je al tot 1000x bekijken en cellen zien tot op het niveau van de kern.     Bindweefsels:  komen  bijna  overal  in  het  lichaam  voor  en  zijn  eigenlijk  te  zien  als  steunweefsels.  Verder heeft het nog meer functies:  ‐ Verbindt cellen, weefsels en organen  ‐ Slaat stoffen zoals vet op, in dit soort bindweefsel hebben vetcellen de overhand.   ‐ Herstel van beschadigd weefsel  ‐ Een beschermende functie  Bindweefsel  ontstaat  voornamelijk  uit  het  3e  embryonale  kiemblad:  mesoderm.  Dit  is  een  laagje  weefsel dat  ontstaat doordat het ectoderm van de epiblast gaat inrollen. Tussen het endoderm en  het  ectoderm  ontstaat  dan  het  mesoderm.  Uit  dit  mesoderm  ontstaan  onze  spieren,  bloed,  bindweefsel etc.   In  bindweefsel  zit  relatief  weinig  cellen  en  bestaat  voornamelijk  uit  a‐cellulair  materiaal  gemaakt  door  de  bindweefsel  cellen.  Deze  a‐cellulaire  stof  noemen  we  de  extra‐cellulaire  matrix,  welke  in  bindweefsels  extra  goed  ontwikkeld  is  en  het  uitscheidingsproduct  van  de  bindweefselcellen.  Het  ECM  kan  verschillende  vormen  aannemen,  van  hard  tot  vloeibaar,  afhankelijk  van  de  functie  van  weefsel.    Bindweefsels kun je onderverdelen in:  ‐ Harde bindweefsels: kraakbeen en bot (HC8)  ‐ Zachte bindweefsels:  ‐ Bloed     Het ECM bestaat uit verschillende onderdelen:  ‐ Grondsubstantie = cement = basis stof van bindweefsel. Wordt  gemaakt door de  cellen en  bestaat  voornamelijk  uit  glycosaminoglucanen  (=GAG),  suikers.  Deze  suikers  in  polysaccharide vorm worden gebonden aan een eiwit, waardoor je een proteoglycaan (GAG  + eiwit) krijgt. Deze bindt weer aan een ander suiker en dat vormt het cement van de ECM.  Deze stoffen zijn erg geladen en bindt dus veel water, wat een voordeel is.   ‐ Weefselvloeistof; water 

‐

‐

‐

 

Diverse  eiwitten:  deze  verankeren  cellen  aan  het  ECM,  of  kunnen  andere  structuren  aan  elkaar knopen.   o cel‐surface proteoglycanen. Deze eiwitten binden aan het cytoskelet van een cel en  aan de andere kant via GAG’s aan onderdelen van de ECM (vezels, cellen, GAG).   o extracellulaire matrix cel adhesie eiwitten: verankeren eveneens cellen aan de ECM.  Voorbeelden  zijn  fibrilline,  fibronectine,  laminine,  entactine,  tenascine.  Aan  deze  eiwitten  zitten  geen  suikermoleculen  gebonden  en  gaan  niet  door  de  plasmamembraan van een cel heen.   Vezels;  collageen  ,  reticuline  en  elastine:  geven  extra  stevigheid  en  elasticiteit  aan  het  weefsel.   o Collageenvezels worden gevormd door fibroblasten (belangrijkste cellen van zachte  bindweefsels),  en  vinden  we  in  vrijwel  alle  weefsels  (niet  in  bloed).  Er  zijn  wel  verschillende typen collageen en verschillende hoeveelheden collageen in weefsels,  afhankelijk van bijvoorbeeld de kracht die op een weefsel uitgeoefend moet worden.  Meestal zijn dit type I, II en III. De fibroblasten vormen tropocollageen welke na het  uitreden uit de cel aan elkaar geknoopt worden en zo het echte collageen vormen.  Hoe meer aan elkaar geknoopt, hoe steviger het weefsel. Fibrillen zijn bijvoorbeeld  dikke bundels van tropocollageen.   o Sommige bindweefsels moeten er elastisch zijn, waar we elastine voor hebben. Ook  deze worden gevormd door fibroblasten, maar bestaat uit elastine eiwit fibrillen.   In  principe  vind  je  allebei  terug,  maar  de  verhouding  tussen  beiden  bepaald  de  eigenschappen van verschillende weefsels.   o Reticuline  vormt  een  soort  van  net  (reticuline  netwerk)  waarbinnen  cellen  “gevangen” liggen. Het is een fijn netwerk van collageen type 3 maar is niet fibrillair  en worden dus eveneens door fibroblasten gevormd. Deze vinden we met name in  lever,  lymfeknopen,  endocriene  klieren  en  bloedvaten.  We  komen  dit  niet  zo  vaak  tegen.   Cellen:   o Fibroblasten:  vormen  het  ECM.  We  hebben  het  over  fibroblasten  bij  losmazige  bindweefsels. Ze zitten vast in het ECM.   o Chondroblasten horen bij het kraakbeen  o osteoblasten:  bot.  Een  osteoblast  of  chondroblast  is  de  actieve  vorm  van  deze  cel,  terwijl de chondrocyt en de osteocyt de inactieve vorm is van deze cellen, en zijn dus  in rust. De overgang tussen deze twee soorten is reversibel.    o Vetcellen (adipocyten); zitten ook vast in het ECM.   o Endotheelcellen: beschermlaag van bloedvaten  o Epitheelcellen: beschermlaag aan buitenzijde (huid)  o Spiercellen  Deze  cellen  hebben  in  principe  allemaal  dezelfde  voorloper:  mesenchymale  stamcel,  en  komen  dus  uit  het  mesoderm.  Ondanks  hun  gemeenschappelijke  voorloper  zijn  ze  verschillend, bijvoorbeeld in het vrij kunnen bewegen of niet. Er zijn ook cellen betrokken bij  de afweer:   o lymfocyten (uit beenmerg): circuleren in het bloed.   o Plasmacellen:  uit  beenmerg,  produceren  antilichamen  en  zijn  voornamelijk  in  ontstoken weefsels te vinden  o  macrofagen:  komen  uit  monocyten  uit  beenmerg  en  ruimen  de  afvalstoffen  en  indringers op. Ze kunnen vrij bewegen.   o Mestcellen: ontstaan in beenmerg en migreren naar bindweefsel, vooral in de buurt  van bloedvaten en de darm. Eenmaal aangekomen zitten ze vast in het ECM.   o granulocyten.  

Bindweefsels  kun  je  ook  met  behulp  van  verschillende  kleuringen  herkennen.  Hierbij  worden  de  collageenvezels  gekleurd.  HE‐kleuring  geeft  een  roze  collageenkleur.  Azan‐kleuring:  geeft  blauwe  collageenvezels.   Voorbeeld van een sterk bindweefsel is het nierkapsel, losmazig is de darm.     Bindweefsel  kan  ook  afwijken,  bijvoorbeeld  bij  collageendysplasie.  Hierbij  zijn  de  collageenvezels  niet goed aangelegd, de huid is zeer rekbaar, de huid is slap en scheurt makkelijk. Deze aandoening is  overigens erg zeldzaam.   Andersom kan ook, bijvoorbeeld teveel collageen  wild vlees door een overmaat aan fibroblasten.   Cavia’s  krijgen  met  name  in  gewrichten  collageentekort  door  vitamine  C  tekort.  Dit  zal  zich  uiten  door bloedingen in de gewrichten = scheurbuik.     PRACTICUM 3: ZACHTE BINDWEEFSELS  De 4 belangrijkste weefseltypen uit de histologie zijn:  1. bindweefsels:  Kenmerkend is dat de cellen die onderdeel uitmaken van deze weefsels alle  niet of nauwelijks onderling of met structuurelementen uit hun omgeving verbonden zijn. Bij  de echte bindweefsels ligt het accent op het vormen en onderhouden van een extracellulaire  matrix  gemaakt  van  macromoleculen  met  vezelstructuur.  Bloed‐  (en  afweer)‐cellen  zijn  eveneens  vrij  bewegelijk.  Zij  zijn  echter  niet  verantwoordelijk  voor  de  productie  van  de  omringende  matrix.  Bloedplasma  is  een  dun  vloeibaar  medium  dat  vooral  door  de  lever  gevormd wordt. De macromoleculen hierin zijn niet vezelvormig maar hebben een globulair  karakter  Ook  vetweefsel  wordt  tot  de  bindweefsels  gerekend  ondanks  het  feit  dat  de  primaire  functie  van  de  vetcellen,  de  opslag  van  vet,  intracellulair  plaats  vindt  en  de  cellen  helemaal niet bijdragen aan de vorming van extracellulaire matrix. De plaatsing van vetcellen  in  de  bindweefselmatrix  is  van  grootbelang  voor  thermo‐isolerende  eigenschappen  en  schokdemping en voor het bieden van een qua omvang flexibele energiereserve aan het dier   2. spierweefsel: dit zijn cellen met contractiel (samentrekkend) vermogen die door verbinding  van hun inwendig cytoskelet met hun omgeving bewegingen van structuren mogelijk .   3. zenuwweefsel:  dit zijn cellen  met vermogen  tot signaal (prikkel‐)receptie, signaalintegratie,  voortgeleiding van actiepotentialen en signaal overdracht.  4. epithelia  (dekweefsel  en  klierweefsel):  aaneengesloten  cellen  dekken  een  lichaam  of  een  lichaamsholte  af  en  faciliteren  transportprocessen  door  deze  deklaag,  dekepitheel,  of  zijn  gespecialiseerd in een gerichte excretie van allerlei stoffen, klierepitheel.   Bovenstaande primaire weefseltypen worden bijna altijd gezamenlijk aangetroffen in de organen.     Als  we  de  globale  functionele  indeling  (afdekken,  verbinden,  bewegen  en  communicatie)  als  uitgangspunt nemen, dan kunnen we de organisatie van organen op microscopisch niveau en dus het  functioneren  van  de  organen,  beter  begrijpen.  Deze  tak  van  wetenschap  wordt  ook  wel  aangeduid  als “functionele morfologie”.   Naast  de  functionele  indeling  zullen  we  eveneens  aandacht  schenken  aan  een  indeling  van  cellen  naar  hun  embryonale  herkomst.  Deze  “ontogenetische  indeling”  van  cellen  die  in  de  weefsels  worden  aangetroffen  weerspiegelt  de  differentiatie  van  cellen  uit  de  drie  kiemlagen  van  de  blastocyst,  zoals  die  tijdens  de  embryonale  ontwikkeling  van  zygote  tot  adult  optreedt.  Het  bindweefsel is grotendeels mesodermaal van oorsprong, uitgezonderd het kopmesenchym (dat o.a.  gelaat  en  schedel  helpt  vormen)  dat  uit  de  “neurale  lijst”‐cellen  ontstaat  en  daardoor  dus  een  ectodermale  oorsprong  heeft.  Het  spierweefsel  is  voornamelijk  van  mesodermale  oorsprong,  uitgezonderd de myo‐epitheelcellen, die aangetroffen kunnen worden in sommige exocriene klieren  en  afgeleid  zijn  van  het  daar  aanwezige  epitheel.  Het  zenuwweefsel,  zowel  de  neuronen  als  de  ondersteunende  cellen  (bijvoorbeeld  isolatieschede),  is  ectodermaal  van  oorsprong.    De  cellen  die  deel  uitmaken  van  epithelia  kunnen  zowel  een  ectodermale,  mesodermale  als  endo(ento)dermale  oorsprong hebben. Met gewone histologische kleuringstechnieken zijn de ontogenetische verschillen  helaas niet zichtbaar te maken.  

  In bindweefsels kunnen vier basiselementen onderscheiden worden:  1. cellen;  Ze hebben het vermogen zich te verplaatsen. De mate waarin cellen plaatsgebonden  zijn (residentie) hangt sterk af van hun taak en rijping. Vetcellen differentiëren op locatie uit  fibroblasten  en  nemen  dan  een  definitieve  vaste  plaats  in  het  weefsel  in.  De  fibroblasten,  chondroblasten  en  osteoblasten  zijn  zeer  productieve  cellen  en  vormen/onderhouden  de  extracellulaire  matrix  en  migreren  tevens  naar  de  plaats  waar  die  matrix  gewenst  is.  Zij  zorgen in feite voor de bindende factor van het bindweefsel. In tegenstelling tot epitheel is  de samenhang van het bindweefsel nauwelijks toe te schrijven aan onderlinge celcontacten  van  bindweefselcellen.  Tenslotte  is  er  nog  een  krachtpatser  onder  de  kruipende  bindweefselcellen,  dat  is  de  myofibroblast.  Deze  cel  trekt  bij  wondgenezing  wondranden  naar  elkaar  toe.  De  eindiging  “cyt”  duidt  cellen  aan,  die  bij  microscopische  inspectie,  een  kleine  compacte  kern  hebben.  Deze  cellen  zijn  niet  langer  in  een  actieve  fase  waarin  ze  extracellulaire  matrix  vormen.  De  eindiging  “blast”wordt  gebruikt  voor  bindweefselcellen,  die actief betrokken zijn bij de vorming van de extracellulaire matrix. Wanneer je kijkt naar  de grootte van de kernen dan valt het op dat er grote, open, (veel euchromatine = minder  sterk  gecondenseerd  DNA)  kernen  te  zien  zijn.  Zulke  celkernen  zijn  kenmerkend  voor  celkernen  in  een  actief  ontwikkelingstadium.  Het  DNA  in  deze  cellen  is  ontvouwen  om  mRNA‐synthese mogelijk te maken.     2. Extracellulaire  matrix  vezels:  dit  zijn  plaatsgebonden  macromoleculen  die  door  cellen  als  kleine  subunits  geproduceerd  en  afgegeven  worden  en  extracellulair  met  behulp  van  enzymen,  die  ook  door  de  cellen  worden  afgegeven,  aan  elkaar  verbonden  worden.  Een  veelvoorkomend type macromoleculen zijn de collagene vezels. Collagenen zijn eiwitvezels  die  afhankelijk  van  het  type  (wel  12  verschillende!)  in  bundelvorm  (bijvoorbeeld  type  I  in  pezen)  of  in  matten  geweven  structuur  voorkomen  (bijvoorbeeld  type  IV  in  de  basaalmembraan).  Een  bijzondere  vorm  van  collageenvezels  zijn  de  reticulaire  vezels  (collageentype  III),  die  een  wijdmazige  netwerkstructuur  vormen  om  cellen  in  celrijke  gebieden  houvast  te  geven,  zoals  we  dit  terugvinden  in  de  lamina  propria  (bijvoorbeeld  beenmerg).  Collagenen  zorgen  voor  rekbegrenzing  in  het  weefsel.  Elastinevezels  zijn  ook  eiwitvezels en zij zorgen voor het terugkeren van weefsel in de oorspronkelijke vorm na rek  (darmvlies).     3. Grondsubstantie:  De  universele  basisbestanddelen  van  de  grondsubstantie,  glycosaminoglycanen  (GAG’s)  en  proteoglycanen,  zijn  opgebouwd  uit  lineaire  segmenten  van  polypeptide  en  polysaccharide  ketens.  Aan  deze  vezels  zijn  veel  elektrisch  negatief  geladen  chemische  groepen  covalent  gebonden  zoals  carboxyl  en  sulfaat.  Zij  houden  een  wolk  van  kationen,  Na+  ,  vast  die  op  hun  beurt  door  osmose  water  in  het  weefsel  aantrekken.  Zij  zorgen  in  combinatie  met  collageenvezels  voor  het  ontstaan  van  turgor  (weefselspanning)  in  het  weefsel,  bijvoorbeeld  in  kraakbeen.  Verbindingseiwitten  zoals  laminine,  fibronectine  en  integrine  zorgen  voor  een  reguleerbare  (nodig  voor  celverplaatsing)  koppeling  van  het  in  de  cellen  aanwezige  cytoskelet  aan  de  extracellulaire  matrix of voor de verbinding van matrixvezels onderling.     4. Weefselvloeistoffen: (synoniem interstitiële vloeistoffen). In het bindweefsel komt naast de  grondsubstantie en vezels  nog een wisselende hoeveelheid weefselvloeistof, of interstitiële  vloeistof,  voor.  De  weefselvloeistof  komt  grotendeels  gebonden  aan  de  verschillende  bestanddelen.  De  hoeveelheid  vrije  vloeistof  is  gewoonlijk  gering.  Als  er  veel  matrixvezels  aanwezig zijn bevindt de vloeistof in de grondsubstantie in een gelatineuze fase. De vloeistof  loopt dan niet uit het weefsel bij aansnijden.    

Het chorda mesoderm gaat deels in regressie. Dit bindweefsel zien we wel in het adulte dier terug als  de nucleus pulposus van de tussenwervelschijf.    De aniline component van de AZAN‐kleuring kleurt collageenvezels blauw.    Bloed wordt gezien als een speciaal soort bindweefsel, welke wel mesodermaal van oorsprong is en  het  weefsel  onderteund  maar  waarvan  het  ECM  (bloedplasma)  toch  in  de  lever  wordt  gevormd.  Naast rode bloedcellen vinden we verschillende soorten witte bloedcellen:   Neutrofiele  granulocyten  (53‐80%):  De  gesegmenteerde  kernen  bevatten  fel  roodpaars  gekleurd  dicht  opeengepakt  chromatine.  Het  cytoplasma  is  nauwelijks  gekleurd  en  de  cytoplasmatische  granula  zijn  bij  de  hond  zo  fijn  dat  ze  lichtmicroscopisch  niet,  of  als  een  waas  zichtbaar  zijn.  De  cellen  zijn  gelijk  aan‐  tot  ongeveer  twee  keer  zo  groot  als  een  erythrocyt.    Lymfocyten hebben een oud roze gekleurde kern die rond is of iets ingesneden en een wat  korrelig  uiterlijk  heeft.  Er  is  rondom,  soms  eenzijdig  een  dun  lichtblauw  gekleurd  randje  cytoplasma te zien.    Monocyten  (tot  5%)  zijn  het  grootst.  Het  kernchromatine  is  wat  minder  gecondenseerd  en  daardoor gelijkmatiger roze gekleurd dan dat van de neutrofiele granulocyt. De vorm van de  kern varieert van ovaal‐, nier‐ tot dik hoefijzervormig. Het cytoplasma is nauwelijks gekleurd  en is gevuld met grote roze omlijnde vacuolen     De  meest  geschikte  manier  voor  het  microscopisch  bestuderen  van  bloed  is  het  maken  van  bloeduitstrijkjes.  De  absolute  hoeveelheid  en  de  verhouding  waarin  de  verschillende  typen  witte  bloedcellen  aangetroffen  kunnen  worden  is  van  belang  voor  de  diagnostiek.  Na  fixatie  en  kleuring  met Giemsa is een tongvormig spoor zichtbaar met groen paars tot blauwe kleuring. De concentratie  van  witte  bloedcellen  t.o.v.  de  rode  is  meestal  het  hoogste  in  de  voorrand  van  de  tong.  Ook  is  de  kleuring  daar  meestal  beter  dan  in  de  tongbasis  waar  de  overvloed  van  rode  bloedcellen  veel  kleurstof  absorbeert.  De  lymfocyten  worden  fel  rood/paars  terwijl  de  erytrocyten  oranjekleurig  blijven.     Wettelijk  ligt  vast  welke  organen  en  weefsels  in  vleesproducten  verwerkt  mogen  worden  zodat  de  gezondheid van de consument niet in gevaar komt. Vanaf 2002 is de verwerking van Specifiek Risico  Materiaal  (SRM)  in  vleesproducten  verboden.  Dit  houdt  in  dat  zowel  zenuwweefsel  (hersenen,  ruggenmerg, ogen) als lymfatisch weefsel (o.a. milt) niet verwerkt mogen worden omdat zij mogelijk  een  bron  van  prionen  zouden  kunnen  zijn  en  daarbij  dus  een  risico  vormen  voor  mogelijke  overdracht  van  TSE  (transmissible  spongiform  encephalopathy  =  verzamelnaam  voor  ziekten  als  Creutzfeldt Jacob en gekke koeienziekte, BSE). Milt mag wel worden toegevoegd aan diervoeding.   

HOORCOLLEGE 7: VROEGONTWIKKELING VOGEL  Ook  bij  de  vogel  begint  de  ontwikkeling  eigenlijk  met  klievingsdelingen.  Het  grote  verschil  met  de  zoogdier  is  dat  deze  op  meroblastische  (gedeelte  van  de  zygote  deelt)/  discoïdale  wijze  voltrekt,  waarbij de delingen op ongelijke wijze en ongelijke grootte alleen nabij de kiemschijf aanwezig zijn.  Dit  is  eigenlijk  aan  de  animale  zijde,  waar  zich  geen  dooier  bevindt.  We  noemen  het  ook  wel  discoïdaal omdat het een schijfvormig geheel vormt.   Als  ander  voorbeeld,  een  amfibie  deelt  zich  ook  holoblastisch  maar  de  gevormde  blastomeren  zijn  niet even groot. De kleine cellen komen aan de animale zijde en vormen het embryo. De grote cellen  aan de vegetatieve zijde vormen de voedingsbron.  

De area opaca (lateraal aan ventrale zijde) gaan de vruchtvliezen vormen, terwijl het area pellucida  (mediaal  aan  ventrale  zijde)  het  embryo  zelf  vormt.  Na  het  stadium  van  de  blastula,  worden  de  hypoblast  en  de  epiblast  gevormd.  De  hypoblast  aan  de  ventrale  zijde,  de  epiblast  aan  de  dorsale  zijde. De hypoblast zet dan de epiblast aan tot de vorming van de primitief streep. Dit is eigenlijk niet  veel anders dan bij een zoogdier.   De  proamnion  is  de  voorloper  van  het  vruchtvlies  en  gaat  uiteindelijk  het  binnenste  vruchtvlies  vormen. De ontwikkeling aan de craniale zijde van het embryo vindt als eerste plaats, daarna pas de  caudale zijde. De primitief streep, met aan de bovenkant de hensen’s node, gaat zich terugtrekken  naar caudaal. Het lot van de knop van Hensens wordt chordamesoderm zodra deze zich inrolt. In de  rest  van  de  primitief  streep  rolt  het  weefsel  in  met  mesoderm  en  entoderm,  waar  het  o.a.  zenuwweefsel zich gaat ontwikkelen. Dit is dus ook hetzelfde als bij het zoogdier.     Het inrollen van het chordaweefsel (uit het mesoderm) induceert het ectoderm tot de vorming van  de neurale plaat. In eerste instantie in het hals gebied en naar caudaal en craniaal verlengend. Hierbij  groeit het ectoderm uiteindelijk over de gevormde neurale buis heen, maar pas nadat deze gesloten  is.     De knop van Hensens en de primitief streep bepalen dus het midden van het dier. De kop is de plek  waar  het  eerste  mesoderm  naar  binnen  komt.  Zodra  de  neurale  buis  ontstaat  gaat  ook  de  darm  sluiten = tubulatie. Bij een vogel gaat het dier torseren en op de linkerkant liggen zodat deze in het ei  past (wel anders dan bij zoogdier!). De darm blijft een klein stukje open, via de navel, waardoor een  verbinding  tussen  de  darm  en  dooierzak  is,  cloaca  opening.  Vlak  voor  het  ei  uitkomt,  is  het  dooiermateriaal verbruikt en wordt opgenomen. In het dunne darm gedeelte van de kip kun je altijd  nog een uitbochting vinden waar de dooier vast gezeten heeft.     In  eerste  instantie  hebben  we  3  kiemlagen  (na  de  gastrulatie),  maar  deze  gaan  zich  wel  differentiëren.   ‐ Ectoderm  splitst zich in  o Neurale plaat ( neurectoderm ) hersenen/ ruggenmerg  o Huid en huidderivaten (ook klieren)  ‐ Mesoderm  

‐

o Ontwikkeling  chorda  mesoderm  uit  axiaal  mesoderm  (steunweefsel  voor  het  embryo, te zien als een potlood over de lichaamsas)  o Rest mesoderm: bindweefsel, geslachtsapparaat, nieren, organen (evt. gecombineerd  met entoderm)   Paraxiaal  mesoderm  is  het  dichts  bij  de  as,  vormt  de  somieten.  Dit  zijn  de  blokjes  naast  het  ruggenmerg  die  de  wervels  vormen.  Een  somiet  (p.  185  McGeady) bestaat uit 3 delen met 3 typen weefsel    dermatoom  (vormt  de  onderhuidse  bindweefsel,  let  op  dus  geen  huid!!!)   myotoom  (vormt  de  dwarsgestreepte  spieren)  Het  dermatoom  en  myotoom gaan nauw naar elkaar toe en samenwerken.    sclerotoom (vormt het botgedeelte).    Intermediair mesoderm vormt de nieren en geslachtsapparaat   Lateraal  mesoderm  vormt  het  steunweefsel  en  gaat  zich  tijdens  de  coeloomvorming  (vorming  van  peritoneum  en  vliezen)  splitsen  in  het  deel  dat bij het ectoderm gaat horen (parietaal mesoderm) en een deel dat bij het  entoderm  gaat  horen  (visceraal).  Bovendien  vormt  dit  deel  ook  de  gladde  spieren van hart en digestiekanaal. De gladde spieren van bloedvaten komt  meer uit de mesenchymcellen)  Entoderm   o Darmderivaten (dus ook de lever) 

  De extremiteiten worden gevormd uit bolletjes (de pootknop / extremiteitsknop) door condensatie  van mesoderm weefsel met een huid erover heen, met daarin botten en spieren die ingroeien. Wat  je ziet gebeuren is dat het botmateriaal ter plaatse ontstaat uit een voorloper van kraakbeen, maar  dat  de  spieren  ingroeien  vanuit  het  myotoom  van  de  somieten.  In  eerste  instantie  is  hier  geen  draaiing  van  gewrichten  geweest,  waardoor  je  een  dorsale  en  ventrale  spiermassa  krijgt  met  hiertussen  botvorming.  Door  draaiing  van  uiteindelijk  wel  de  extremiteiten  krijg  je  een  functie  van  spieren toegekend aan de dorsale kant (strekkers) en de ventrale kant  (buigers).   De daadwerkelijke anatomie van de extremiteiten is afhankelijk van de functie die deze ledematen  hebben. De humerus kan verschillen in lengte en dikte (opperarmbeen), het schouderblad kan groter  of  kleiner  zijn,  de  elleboog  kan  vergroeid  zijn,  dus  radius  en  ulna  vergroeid.  De  meeste  verschillen  vinden we in het gebied van de hand, want bijvoorbeeld een paard heeft nog maar één teen. Nagels  kunnen  in  deze  ook  veel  verschillen.  Houd  dus  altijd  in  gedachte  dat  je  het  basis  bouwplan  leert,  maar dat er diersoortverschillen zijn.     De ontwikkeling van de poten (maar ook andere delen) hangt af van hox genen. Hox genen bepalen  heel specifiek de locatie van structuren in een embryo door het aan en uitzetten van genen en zo de  relatieve concentratie van eiwitten op die plek. Dit noemen we ook wel het franse vlag principe. In  ieder gebied  heb je hox genen,  maar deze  genen kunnen meer of minder tot  expressie komen. De  hoeveelheid expressie meer  meer eiwit productie. Dit bepaald de mate van activiteit en dus ook  een  andere  uiting  aan  de  productie  of  vorming.  We  noemen  deze  genen  ook  wel  morfogene  eiwitten, de concentratie van het eiwit bepaalt de differentiatie van de cel.   Hox genen kun je ook aankleuren om de activiteit hiervan in verschillende gebieden te bepalen aan  de hand van de concentratie van de HOX genen in dat gebied.     HOORCOLLEGE 8: HARDE BINDWEEFSELS  Onder  de  harde  bindweefsels  verstaan  we  kraakbeen  en  been,  dat  eigenlijk  een  vorm  is  van  gespecialiseerd  bindweefsel.  Beide  soorten  bezitten  een  ECM  die  stevigheid  en  bescherming  geeft  aan de zachtere weefsels van het lichaam. Wel verschillen ze natuurlijk in functie, welke berust op de  samenstelling van ECM van beiden.    

In de meeste diersoorten vormt het kraakbeen het ‘embryonale skelet” dat later vervangen wordt  door bot. Dan vormt het kraakbeen een soort mal / matrix voor de beenvorming. Wanneer bot op  deze  wijze  gevormd  wordt  spreken  we  over  en(do)chondrale  beenvorming.  Veel  kraakbeen  wordt  echter  ook  niet  vervangen  door  bot,  denk  hierbij  aan  neus,  gewrichten  en  oor.  Sommige  dieren  hebben geen bot en dan blijft het embryonale kraakbeen, deze dieren noemen we chondrichthyes.     Kraakbeen;   ‐ ECM  o Water = 70%, bevindt zich tussen de aggrecanen, hyaluronanen en collageen. Water  geeft stevigheid aan de matrix, het is door de tegendruk veel minder indrukbaar.   o Grondsubstantie, vezels en cellen = 30%   Collageen en elastine   Proteoglycanen  en  glycoproteïnen;  de  belangrijkste  proteoglycaan  in  kraakbeenmatrix  is  Aggrecan,  welke  sterk  negatief  geladen  zijn.  Hierdoor  trekken  ze  veel  natrium  en  water  aan.  De  Aggrecanen  maken  covalente  bindingen met collageenfibrillen.    Cellen   Chondrogene cellen: kunnen indien nodig chondroblasten worden.    Chondroblasten: vormen de kraakbeen matrix   Chondrocyten;  is  een  mature  chondroblast  en  bevinden  zich  omgeven door de matrix.     Kraakbeen is als geheel onder te verdelen in 3 typen kraakbeen:  ‐ Hyalien:  bevat  type  II  collageen  en  cellen  in  isogene  groepen.  Er  is  meestal  een  perichondrium  aanwezig  (vlies  rond  kraakbeen).  Dit  type  vinden  we  in  de  neus,  larynx,  ribben, gewrichten en trachea.   ‐ Elastisch:  het  dominerende  type  collageen  is  ook  II  en  het  bevat  eveneens  veel  elastische  vezels.  De  cellen  zijn  n  isogene  groepen  en  er  is  altijd  een  perichondrium  aanwezig.  We  vinden dit in de oren, gejoorgangen, strottenhoofd en larynx.   ‐ Fibreus: bestaat uit type I collageen en de cellen liggen parallel aan de collageenbundels. Er is  geen perichondrium aanwezig. We vinden deze in de werveltussenschijven, gewrichtsvlakken  en bij peesaanhechtingen.   (zie plaatjes HC)    Kraakbeen kan op 2 manieren groeien:  ‐ Interstitiële groei: groei treedt op in de isogene groepen.   ‐ Appositionele  groei:  treedt  op  door  differentiatie  van  de  chondrogene  cellen  in  chondroblasten  van  het  perichondrium.  Deze  groei  treedt  dus  altijd  op  aan  de  rand  van  bestaand kraakbeen.   Hyalien  en  elastisch  kraakbeen  kan  beiden  soorten  groei  aannemen,  fibreus  kraakbeen  ontstaat  alleen via interstitiële groei. Het kraakbeen wordt altijd door chondroblasten gemaakt.     Bot  Bot / been is steunweefsel bij uitstekn omdat er naast collageen ook kalkzouten in zitten die de ECM  verharden. Het is dan ook het hardste  weefsel van het lichaam en ondersteunt de weke delen van  het  lichaam.  Het  beschermt  hiermee  ook  de  belangrijke  organen  zoals  thorax  en  hersenen.  In  het  been vinden we beenmerg waarin hemapoiesis optreedt (vorming van bloedcellen). Tot slot is been  betrokken bij de totstandkoming van weefsel.     Enkele handige termen voor bot:  • Compact bot = cortical bone, vaak de buitenzijde van een botstuk. 

• • •

•

Trabeculair bot = spongieus/spongy = cancellous bone, meer met strengetjes en vaak in de  binnenzijde van het bot.   Osteoid: niet‐verkalkte botmatrix  Woven  bone:  onvolwassen  bot  met  kriskras  gerangschikte  collageen  vezels;  geproduceerd  wanneer  osteoblasten  snel  osteoid  produceren  zoals  gedurende  foetale  ontwikkeling  en  reparatie van botbreuken  Lamellar  bone:  regelmatig  gerangschikte  parallelle  banen  van  collageen.  De  normale  bouw  van volwassen bot. Woven bone wordt uiteindelijk omgezet in lamellar bone 

  Been bevat 4 typen aan cellen:  • osteogene  cellen:  bevinden  zich  in  het  periosteum  en  endosteum  en  worden  uiteindelijk  osteoblasten. We kunnen ze ook vinden in de bekleding van de haverse kanalen.   • osteoblasten:  zijn  afkomstig  van  de  osteogene  cellen  en  produceren  de  extracellulaire  beenmatrix. Dit matrix is niet direct verkalkt en noemen we tot die tijd osteoïd.   • osteocyten:  liggen  in  beenmatrix  lacunea  en  zorgen  voor  beenonderhoud  (rustende  osteoblasten)  door  het  in  goede  conditie  te  houden.  Zonder  deze  cellen  gaat  been  ook  verloren. Via cytoplasmatische uitlopers maken zij contact met elkaar.   • osteoclasten: zijn afkomstig uit het beenmerg resorberen been    zoals eerder gezien kan been gevormd worden op 2 verschillende manieren:   1. desmale  (“intermembranous”)  beenvorming:  de  vorming  van  been  is  direct  uit  het  mesenchym waarvoor mesenchymcellen via osteogene cellen in osteoblasten differentiëren.  Deze  osteoblasten  vormen  trabeculair  bot.  Het  vasculaire  weefsel  vormt  uitiendelijk  het  beenmerg. Dit gebeurt voornamelijk bij platte beenderen.   2. chondrale beenvorming: het hyalien kraakbeen dient eerst als mattrijs  a.  enchondrale  beenvorming:  de  chondrocyten  sterven  af  en  op  deze  plek  komt  de  periostknop met behulp van osteoclasten binnen. Deze resorberen been en vormen op  de  verkalkte  been  matrijs  het  primaire  been.  Op  de  epifyse  ontstaat  een  secundair  verbeningscentrum  maar  zonder  de  vorming  van  een  botkraag.  Botgroei  treedt  dan  alleen  nog  op  in  de  epifysaire  groeiplaat  in  de  vorm  van  appositionele  botgroei  (dikte  groei).  

 

b. perichondrale beenvorming: hierbij verkalkt het kraakbeen en wordt tegelijkertijd uit het  diafysale  perichondrium  het  periosteum  gevormd  door  afzetting  van  been  op  de  buitenzijde van het kraakbeen.     De  eerste  primaire  beenaanleg  is  woven  bone,  dus  met  collageenfibrillen  die  kris/kras  door  elkaar  liggen. Dit primaire been wordt vervangen door secundair been dat lamellair van aard is met parallel  liggende collageen fibrillen.     PRACTICUM 4: HARDE BINDWEEFSELS  Het axiale skelet en het skelet van de ledematen is opgebouwd uit een aaneenschakeling van rigide  elementen (botten) afgewisseld door flexibele delen (kraakbeen en pezen). De trekbelasting in deze  structuren  wordt  opgevangen  door  in  de  lengterichting  verlopende,  onderling  sterk  verbonden,  (extracellulaire) collageenvezels. Afhankelijk van (1) de dichtheid van de collageenvezels, (2) de mate  waarin de longitudinale vezels ook nog in dwarsrichting verbonden zijn, (3) de eigenschappen van de  tussengevoegde  (extracellulaire)  grondsubstantie  en  (4)  de  aanwezigheid  van  calciumfosfaatkristallen  in  de  extracellulaire  matrix,  is  er  een  ruime  variatie  in  treksterkte  en  rigiditeit. Bij zowel de skeletspieren als de verschillende onderdelen van de gewrichten treffen we dit  collageen  continuüm  aan.  Collageenvezels  lopen  vanuit  het  bot  door  naar  de  aangehechte  pezen.  Het  verschil  in  mechanische  eigenschappen  van  bot  en  pees  berust  vooral  op  verschillen  in  samenstelling  van  de  aanwezige  grondsubstantie.  Het  bot  kan,  bijvoorbeeld,  grotere  drukkrachten  weerstaan  door  de  aanwezigheid  van,  op  proteoglycanen  afgezette,  calciumfosfaatkristallen  (vergelijkbaar met gewapend beton).  In ligamenten en pezen (eng. tendons) zijn de collageenvezels  soepeler dan in bot en er is relatief weinig grondsubstantie aanwezig. Op die plek waar de pezen in  spier  overgaan,  splitsen  de  collageenfibrillen  zich  in  dunnere  collageenrijke  bindweefselvliezen  (endomysia,  enkelv.  endomysium)  waarin  spiercellen  zijn  opgenomen.  De  longitudinale  collageenvezels lopen in deze vliezen gewoon door tot het einde van de spier en vervolgen hun weg  dan  weer  in  de  pees  totdat  ze  weer  in  bot  eindigen.  De  contractiele  actine‐myosine  vezels  van  de  ingevoegde spiercellen zitten met dwarsverbindingen, die  door  de  spiercelmembraan  heenlopen,  stevig  vast  aan  de  omringende  extracellulaire  bindweefselschede,  waardoor  tijdens  spiercontractie  de  twee  in  de  botten  verankerde  pezen  naar  elkaar toegetrokken worden.   Op  die  plaatsen  waar  geen  gemineraliseerde  grondsubstantie  aangelegd  wordt  (in  gewrichten)  is  onderlinge  beweging  van  skeletdelen  mogelijk.  In  soepele  gewrichten  (bijvoorbeeld  een  knie)  is  er  zelfs  sprake  van  een  scheiding  van  de  botten  door  een  vloeibare  fase  (synoviale  vloeistof,  gewrichtsvloeistof).  Het  collagene  continuüm  in  lengterichting  van  de  aaneengeschakelde  botten  wordt  nu  gehandhaafd  door  het  omringende  soepele  gewrichtskapsel  waarvan  de  longitudinale  collageenvezels verankerd zijn in de beenmatrix aan weerszijden van het gewricht. Daar waar geringe  beweeglijkheid en grote treksterkte vereist is kan een gewricht gevormd worden door doorlopende  collageenvezels  zoals  in  het  meest  extreme  geval  bij  de  symphysis  (ventrale  verbinding  van  de  bekkendelen).  Wanneer  er  een  combinatie  van  beweeglijkheid  en  drukweerstand  vereist  is,  wordt  er  kraakbeen  (eng.  cartilage)  aangelegd,  zoals  het  geval  is  bij  de  tussenwervelschijven.  Kraakbeen  bevat  in  dat  geval  een  krachtig  driedimensionaal  netwerk  van  trekbestendige  collageenvezels,  in  aanwezigheid  van  een  grondsubstantie  met  sterk  wateraanzuigende  eigenschappen  (veel  covalent  gebonden  carboxyl‐ en sulfaatgroepen). Deze combinatie van krachten geeft stevigheid (turgor) waarbij onder  belasting  uitstulping  van  het  kraakbeen,  of  in  het  geval  van  de  kraakbeen  in  gewrichten,  enige  uitpersing  van  vloeistof  mogelijk  is.  Bij  drukvermindering  herstelt  de  vorm  van  het  kraakbeen  zich.  Aanpassingen  in  drukbestendigheid  en  elasticiteit  van  kraakbeen  treedt  onder  andere  op  door  het  vervangen van rekbegrenzende collageenvezels door elastische vezels.   Behalve in de bekleding van gewrichten vinden we hyalien (eng. hyaline)‐ (= glazig‐) kraakbeen in het  volwassen  dier  bijvoorbeeld  in  de  hoefijzervormige  elementen  in  de  bovenste  luchtwegen  (drukweerstand),  elastisch  (eng.  elastic)  kraakbeen  in  oren  (zelf  oprichtend  na  omklappen)  en  in 

hoeven  (trekbestendig  en  schokdempend).  Daarnaast  onderscheiden  we  ook  nog  fibreus  (eng.  fibrous)  kraakbeen  dat  druk  en  rekkrachten  goed  kan  weerstaan  en  aangetroffen  wordt  in  bv.  de  tussenwervelschijven en de ligamenten.    Kraakbeen:  Kraakbeen is hard bindweefsel zonder mineralisatie.  Een belangrijk kenmerk van kraakbeencellen (chondrocyten) is dat zij in tegenstelling tot cellen van  andere bindweefsels niet door celuitlopers met elkaar verbonden zijn. De cellen liggen geïsoleerd in  uitsparingen in de harde matrix, de zogenaamde lacunae, die ze in levende toestand geheel vullen.  Echter, in de meeste  microscopische preparaten heeft de  cel losgelaten van  de omringende matrix  als  gevolg  van  krimp  tijdens  het  dehydrateren.  Chondrocyten  zijn  voor  hun  voeding  dus  geheel  aangewezen  op  diffusie  via  de  interstitiële  vloeistof  van  de  matrix.  In  optimaal  gekleurde  kraakbeencoupes zien we rond de lacuna, het kapsel, een dunne relatief zwak blauw gekleurde zone  (pericellulaire matrix) waar collageenvezels vrijwel ontbreken maar wel grondsubstantie aanwezig is.  Daaromheen  ligt  een  blauw  bandvormig  gebied  met  veel  collageen  dat  soms  als  vezels  zichtbaar  wordt als bij hoge vergroting het diafragma gesloten wordt (territoriale matrix).   Deze  collageenrijke  banden  vormen  een  aaneensluitend  netwerk  door  het  kraakbeen.  Lichte  gebieden daar weer buiten vormen de interterritoriale matrix. 

    Een tweede belangrijk kenmerk van het kraakbeen is dat vascularisatie ontbreekt. Dit is essentieel  voor het functioneren, aangezien de aanwezigheid van bloedvaten in de matrix de biomechanische  eigenschappen van kraakbeen zal verstoren. Bovendien zouden door de krachten die op kraakbeen  worden uitgeoefend, de aanwezige bloedvaten worden afgekneld met desastreuze gevolgen voor de  instandhouding  van  de  matrix.  De  diffusieweg  van  zuurstof  en  voedingstoffen  naar  de  kraakbeencellen is lang waardoor sterke metabole activiteit niet mogelijk is. Herstel van beschadigd  kraakbeen is relatief moeilijk.    Een derde kenmerk van kraakbeen is de aanwezigheid van zogenaamde isogene celgroepen. We zien  hier  de  aanwezigheid  van  meerdere  cellen  binnen  één  kapsel.  Dit  beeld  ontstaat  bij  de  kraakbeenaanleg als de  chondroblast  na de productie van de  extracellulaire  matrix  zich  nog één of  enkele malen deelt.   Dus:   1. geen bloedvaten  2. geen celuitlopers  3. isogene groepen   

Groei  van  kraakbeen  heeft  op  twee  manieren  plaats:  1)  via  interstitiële  groei,  waarbij  bestaande  chondroblasten  en  chondrocyten  zich  vermenigvuldigen.  Dit  draagt  bij  aan  de  strekking  (groei)  van  het  kraakbeenweefsel  zoals  we  dat  goed  kunnen  zien  in  de  epifysairschijf,  en  via  2)  appositionele  groei,  waarbij  de,  aan  het  oppervlak  van  het  kraakbeen  gelegen,  perichondriumcellen  zich  tot  chondroblasten  differentiëren.  Daarna  gaan  de  nieuw  gevormde  chondrocyten  de  intercellulaire  matrix synthetiseren. Van beide processen is appositionele groei het belangrijkst. Interstitiële groei  vindt voornamelijk plaats tijdens de vroege stadia van kraakbeenvorming.    Hyalien kraakbeen in trachea, heeft een glazig uiterlijk. Bestaat met name uit type 2 collageen.   Elastisch kraakbeen in het oor, en bevat erg veel elastine vezels. Met de rescorcine fuchsine kleuring  worden elastine vezeltjes paars / oranje.   Fibreus  kraakbeen  zoals  in  een  paardenhoef,  lijkt  op  hyalien  kraakbeen  maar  bevat  ook  veel  collageen type 1.     Pezen   bestaan voor een groot deel uit collageen. Tussen de op elkaar geplakte bundels vinden we nog maar  weinig  ruimte  voor  cellen  en  zodoende  ook  met  platte  uitlopers  tussen  de  bundels  voegen.  Deze  fibrocyten worden ook wel vleugelcellen genoemd, welke als fibroblast voor de collageen productie  zorgde.  Een  pees  is,  als  zoveel  organen,  omgeven  door  een  bindweefselkapsel.  Dit  kapsel  of  epitendineum  bestaat  uit  ongericht  collageen  bindweefsel.  Ditzelfde  “loose  connective  tissue”  scheidt  ook  de  grotere  vezelbundels  van  elkaar.  Hier  spreken  we  van  een  peritendineum.  Het  verzorgende  karakter  van  deze  weefsel  blijkt  uit  de  aanwezigheid  van  vele  bloedvaten.     Bot (been):  Het  bestaat  voor  30%  uit  collageenfibrillen  en  voor  60%  uit  kalkzouten  (vnl.  calciumhydroxyapatietkris tallen  en  amorf  calciumfosfaat).  De  resterende  10%  omvat  water,  cellen  en  bloedvaten.   Zoals  boven  opgemerkt,  zijn  er  twee  basisvormen  waarin “rijp” bot aangetroffen kan worden, nl. spongieus en compact been. Spongieus been vult het  inwendige  van  veel  skeletelementen  geheel  of  gedeeltelijk  en  is  opgebouwd  uit  beenbalkjes  met  relatief grote tussenruimte waarin zich onder meer bloedvaten bevinden. De verdere extravasculaire  (buiten  de  bloedvaten)  ruimte  is  gevuld  met  hematopoëtisch  (bloedcelvormend)  weefsel  en  vetweefsel.  Het  gaat  hier  om  beenweefsel  waarin  in  regelmatige  lagen,  van  buitenaf  (appositie),  beenlamellen (let op!! geen osteonvorming) zijn afgezet. We zien hier dat de extracellulaire matrix  bestaat uit collageen (type 1) en een grondsubstantie bestaande uit proteoglycanen. Osteocyten zijn  op  regelmatige  afstand  van  elkaar  in  het  botweefsel  aanwezig  en  zorgen  voor  onderhoud  van  het  botweefsel. In tegenstelling tot de chondrocyt blijft de osteocyt tijdens de botvorming wel door fijne  celuitlopertjes met zijn buren in contact. Door dit verbindingsstelsel (canaliculi) kunnen osteocyten  van voedingsstoffen worden voorzien over een afstand van hooguit 200 μm vanuit de mergruimte. 

In  compact  beenweefsel  worden  grotere  hoeveelheden  matrix  afgezet.  Hierdoor  kunnen  er  ook  hogere  mechanische eisen aan dit  been  worden  gesteld.  We  vinden compact been aan  de  buitenzijde  van  spongieus  been  en  als  schacht  van  pijpbeenderen.  Het  probleem  van  reductie  van  de  diffusieweg  voor  voeding  van  de  osteocyten is nu opgelost door bij de opbouw van het bot op regelmatige afstanden bloedvaten in te  sluiten.  De  tunnels  waarin  deze  bloedvaten  liggen  volgen  meestal  in  lengterichting  het  been  en  noemt  men  kanalen  van  Havers.  De  osteocyten  liggen  in  kransen  rond  deze  kanalen  gerangschikt,  afgewisseld door concentrische lamellen matrix. Een dergelijk concentrisch systeem noemt men een  systeem van Havers, of een osteon. Er bestaan ook dwarsverbindingen tussen de bloedvaten in de  verschillende kanalen van Havers. Deze verlopen in de kanalen van Volkmann.    Het maken van een osteon  gaat  zoals  tegenwoordig  tunnels  aangelegd  worden,  vanuit  de  glomerulus  van  een  ingroeiend  bloedvat  werkt  een boorkop bestaande uit  bot‐etende  osteoclasten  zich in lengte richting door  het  bot.  Achter  de  boorkop  bedekken  osteoblasten  de  vrijgekomen  wand  van  botmatrix  en  gaan  daar  nieuwe  lagen  tegen  aanbrengen.    In de ontwikkeling van het skelet in het embryo zien we twee varianten, de intramembraneuze‐ en  chondrale ossificatie (beenvorming). De intramembraneuze botvorming (syn. endesmale, zie figuur  4.9) is verantwoordelijk voor de vorming van de schedel. In gelatineus mesenchym (ectodermaal van  oorsprong) differentiëren stamcellen tot osteoblasten die een extracellulaire eiwitmatrix vormen en  daar  vervolgens  calciumfosfaatkristallen  op  afzetten.  Er  vindt  een  geleidelijke  vorming  plaats  van  beenbalkjes en beenplaten. Groei van de schedelbeenderen gebeurt door afbraak van beenweefsel  aan  de  binnenkant  van  de  schedel  (door  osteoclasten)  en  tegelijkertijd  vorming  van  nieuw  been  (door  osteoblasten)  aan  de  buitenzijde.  In  de  rest  van  het  lichaam  zien  we  dat  het  embryo  in  heel  korte  tijd  uit  mesodermaal  gelatineus  mesenchym  skeletdelen  vormt  die  hun  stijfheid  allereerst  ontlenen  aan  een  kraakbeenmatrix,  die  vervolgens  als  “mal”  gaan  fungeren  voor  de  chondrale  beenvorming. Naar gelang de plaats en wijze van botvorming kunnen we hier perichondrale (om het  kraakbeen) of enchondrale (binnen het kraakbeen) onderscheiden worden.  

Bij  verdere  uitgroei  van  het  skelet,  handhaaft  het  hematopoietisch  weefsel  zich  tussen  de  beenbalkjes  aan  beide  uiteinden  van  pijpbeenderen  en  in  de  platte  beenderen  zoals  ribben.  De  vrijkomende  ruimte  in  het  centrum  van  de  pijpbeenderen  wordt  dan  benut  voor  vorming  van  een  depot van vetweefsel, het gele beenmerg.   

  Dit  bot  bevindt  zich  qua  ontwikkeling  halverwege  de  overgang  van  kraakbeen  naar  bot.  In  het  midden van het botje zie je al een duidelijk verbeende mergholte, terwijl de uiteinden van het botje  nog  geheel  uit  kraakbeen  bestaan.  In  een  iets  later  ontwikkelingstadium  zullen  hierin  ook  haarden  van  enchondrale  verbening  ontstaan.  Het  kraakbeen  zal  uiteindelijk  beperkt  blijven  tot  het  contactoppervlak  in  de  gewrichten  aan  de  boven  en  onderkant  van  het  botje,  en  tot  de  twee  tussenliggende epifysairschijven die tot volwassen leeftijd verantwoordelijk zijn voor de lengtegroei.    Het oorspronkelijke kraakbeen was geheel omgeven door een perichondrium. Bij het begin van het  verbeningsproces  differentiëren  zich  halverwege  de  lengte  van  het  beentje  stamcellen  van  het  perichondrium tot periostale stamcellen waaruit osteoblasten voortkomen. Deze zetten van buitenaf  een  geleidelijk  langer  wordende  koker  van  beenbalkjes  af  rond  het  beentje,  een  beenmanchet.  De  kraakbeencellen  die  centraal  in  het  beentje  liggen  zwellen  op  en  worden  geresorbeerd  door  osteoclasten  die  via  een  naar  binnen  groeiende  vaatkluwen  (periosteal  bud;  periostknop)  aangevoerd worden. Op de resten van de kraakbeenmatrix, waarvan de vezels uit collageen type 2  bestaan,  wordt  door  uit  het  periosteum  afkomstige  osteoblasten  calciumfosfaat  afgezet.  De  volgende  stap  is  dat  de  osteoblasten  in  de  ontstane  holten  zelf  nieuwe  beenmatrix  gaan  afzetten  waarvan  de  collageenvezels  van  het  type  1  zijn.  Deze  echte  beenmatrix  kleurt  meer  roze  in  tegenstelling  tot  de  gemineraliseerde  kraakbeenmatrix  die  grijsblauw  kleurt.  Het  vervolg  is  dat  de  periostknoppen naar links en naar rechts in de lengterichting van het beentje groeien. De opzwelling  van  de  stervende  kraakbeencellen  zorgt  daarbij  voor  de  toename  in  lengte.  Binnen  in  het  been  zorgen  osteoclasten  voortdurend  voor  verwijdering  van  oud  beenweefsel  (inclusief  eventuele  kraakbeenresten)  en  osteoblasten  leggen  voortdurend  nieuw  been  aan  waarbij  de  behoefte  om  mechanische belasting te weerstaan richtinggevend is.   

Oren  mogen  niet  verwerkt  worden  in  vleesproducten  bestemd  voor  humane  consumptie.  Voor  diervoeding is dit wel toegestaan.    Werkcollege 2: vroegontwikkeling zoogdier  Koosjer  vlees  betekent  dat  het  ritueel  geslacht  is,  zonder  verdoving  en  daarna  verbloeden.  Dieren  met gespleten hoeven die herkauwers zijn, noemen we bovendien koosjer. Verder hoort bij koosjer  dat vlees niet in contact mag komen met zuivelproducten. Dit vlees kan dus nooit van de achterhand  komen,  dit  is  te  dicht  bij  de  uier.  Ook  mag  je  dus  niet  tijdens  dezelfde  maaltijd  vlees  en  melk  nuttigen, en ook wat betreft de afwas, bestek etc moet je hierop letten. Deze wetten zijn al erg oud,  mogelijk te maken met de infecties tussen vlees en melk vroeger.     Halalvlees  lijkt  heel  erg  op  koosjer  vlees,  dat  is  vlees  van  islamieten.  De  dieren  worden  eveneens  zonder verdoving verbloed. Ook hier mag geen varkensvlees zijn. Het enige grote verschil is, is dat er  niet zo strenge eisen zijn ten aanzien van het mes, maar dit is meer een wettelijke regelgeving.     Het  is  naast  het  slachten  van  dieren  ook  mogelijk  om  vlees  te  kweken  uit  stamcellen.  Redenen  hiervoor  zijn  niet  zozeer  om  het  aantal  dieren,  maar  omdat  dit  financieel  goedkoper  is  en  minder  afvalstoffen produceert. Wanneer je vlees gaat opkweken zijn er twee typen stamcellen die gebruikt  kunnen worden:  ‐ Embryonale  stamcellen:  zijn  cellen  die  nog  compleet  ongedifferentieert  zijn  en  dus  totipotent.  Deze  kun  je  uit  de  embryo’s  halen  in  het  vroeg  stadium  voordat  differentiatie  gaat optreden. Dit betekent dat je vóór de gastrulatie de cellen moet winnen, waarvan het  blastulastadium het makkelijkste is en je de inner cell mass kunt pakken. Deze kweek je met  IVF na een superovulatie.   ‐ Spierstamcellen:  ieder  weefsel  heeft  zijn  eigen  voorraad  stamcellen,  welke  zorgen  voor  aanvulling van dat specifieke weefsel. Deze zijn ook aanwezig in dat specifieke weefsel. Van  spieren  weten  we  dat  deze  stamcellen  heel  goed  functioneren,  anders  dan  bijvoorbeeld  zenuwweefsel of hartspierweefsel.     Vlees  ontstaat  uit  spier,  welke  afkomstig  uit  het  mesoderm.  Meer  specifiek  komt  het  uit  het  myotome  deel  van  de  somieten.  (herhaling:  dermatoom  =  onderhuids  bindweefsel  ;  sclerotoom  =  wervels; myotoom = dwarsgestreepte spieren). Voor de kweek van vlees wil je de ontwikkeling dus in  de richting van de myotoom duwen.  Hiervoor moet je kweken met  bepaalde stoffen, vooral in het  geval  van  het  gebruik  van  embryonale  stamcellen.  Ook  spiercellen  moeten  echter  signalen  krijgen,  maar  minder.  Normale  differentiatie  van  de  somieten  is  onder  invloed  van  de  chorda  in  een  natuurlijke  situatie.  De  signalen  uit  de  chorda  kunnen  nagebootsts  worden.  Wanneer  ze  myotoom  zijn moeten het nog spiercellen worden, dus je zult nog zeker wel groeifactoren moeten toevoegen.   Als je spierweefsel hebt, betekent dit dat je geen lekker vlees ook hebt. Hier zit namelijk ook vet en  bindweefsel in. Deze moet je dus toevoegen om een ‘lekker stukje” vlees te maken. De vraag is of dit  ooit gaat lukken.   Als  je  aan  dit  verhaal  denkt  dan  hebben  de  spierstamcellen  de  grootste  kans  om  tot  stuk  vlees  te  worden.   Wat  betreft  het  koosjer  verhaal:  spoelen  voor  de  eicellen  voor  IVF  gaan  onder  verdoving,  geen  contact met melk is uitgesloten, het is niet te bepalen of het ooit de voor of achterhand zou worden.     Zie schema, figuur, p. 88 studiewijzer of McGeady p. 57 voor opdracht 2.   Het  laterale  mesoderm  gaat  naar  elkaar  toe  sluiten  en  de  organen  stulpen  als  het  ware  in  in  deze  “lege buikholte” waardoor deze bekleed is met buikvlies. Alles dat direct op de organen zit noemen  we visceraal (splanchnisch), de buitenste laag is pariëtaal (somatisch).     Hox genen hebben zeer karakteristieke expressiepatronen, niet alleen in somieten maar bijvoorbeeld  ook  in  de  pootknop.Wanneer  je  in  een  embryo  een  specifiek  Hox  aanzet  (kunstmatig)  dan  zal  de 

expressie hiervan dus overmatig  zijn.  Er zal dus  teveel weefsel ontstaan. Bovendien is het mogelijk  dat bijvoorbeeld weefsels gespiegeld worden en dus dubbel aanwezig is. Het weefsel dat bij dat gen  hoort wordt dan door overexpressie dubbel gemaakt = positionele identiteit.     De dracht van een merrie kan na de start ook weer worden afgebroken. Om dracht met zekerheid  vast  te  stellen  moet  je  de  eerste  onzekere  periode  wel  even  afwachten.  Ondanks  verschillende  drachtlengtes  is  het  stadium  van  ontwikkeling  tot  aan  hersenblaasjes  (dus  einde  van  embryonale  periode start van foetale periode), concreet op hetzelfde moment. Relatief op de duur van de dracht  is  dit  dus  wel  verschillend.  Vanaf  de  foetale  periode  ga  je  ervan  uit  dat  er  hier  geen  schadelijke  invloed meer is van toxische stoffen. De dracht is dus veel zekerder na dit moment.     Inductie:  Proces  waarbij  signalen  van  een  cel  of  groep  cellen  de  ontwikkelingsrichting  van  andere  cellen kunnen beïnvloeden.   1. Instructieve  interactie  Omstandigheden waarin een cel zich ontwikkelt door ontvangen signalen, maar zich anders  ontwikkelt bij afwezigheid van deze signalen.  2. Permissieve  interactie  De  cel  ontwikkelt  zich  al  in  een  bepaalde  richting,  maar  heeft  signalen  nodig  om  in  deze  richting te blijven ontwikkelen.   

Thema 3: hersenen  HOORCOLLEGE 9: NEURULATIE  Aan de craniale zijde blijft de neurale buis geen buis, maar groeit uit in de hersenblaasjes. In eerste  instantie worden er 3 hersenblaasjes gevormd (primaire hersenblazen), maar deze differentiëren zich  later in 5 hersenblaasjes (secundaire hersenblazen). Ter hoogte van deze hersenblazen vormen zich  ook  de  otic  pit  (in  het  myelencephalon)  en  de  locatie  voor  het  oog  (optic  vesicle  in  het  diencephalon).   Na  de  vorming  van  de  blazen  gaat  de  buis  knikken  waardoor  het  telencephalon  over  de  rest  heen  knikt.   De primaire hersenblazen heten:  ‐ Prosencephalon  o Telencephalon: vormen de grote hersenen door een uitgroei.   o diencephalon  ‐ Mesencephalon  ‐ Rhombencephalon   o Metencephalon  o myencephalon    De neurale buis was oorspronkelijk hol, en ondanks dat de hersenen enorm gaan groeien blijft er een  holte bestaan. Deze ruimtes ontwikkelen zich tot ventrikels, gevuld met liquor. Ook de ventrikels zijn  gekoppeld aan de hersenblazen:  ‐ laterale ventrikels: in het telencephalon, dus de grote hersenen. Een ruimte in het midden  van de hersenen.   ‐ 3e ventrikel: komt uit het diencephalon  ‐ 4e ventrikel: in het metencephalon en myelencephalon.     Er zijn in totaal 12 hersenzenuwen, die direct ontspringen uit het hersenweefsel en passeren dus niet  het ruggenmerg. Ook deze ontstaan uit specifieke hersenblaasjes. Net zoals de optic pit ontstaat ook  de tweede zenuw, nervus opticus, uit het diencephalon. De meeste van deze zenuwen blijven in de 

kop,  behalve  nummer  10  en  11.  De  10e  is  wel  belangrijk,  dit  is  de  nervus  vagus,  en  de  parasympathicus van het lichaam (vertering etc)    Natuurlijk ontspringt er uit het ruggenmerg ook een groot aantal zenuwen. Elk ruggenmergsegment  heeft  zijn  eigen  zenuw  welke  tussen  twee  wervels  uitkomt,  dus  tussen  een  somiet  door.  Deze  zenuwen  noemen  we  spinale  zenuwen.  In  eerste  instantie  is  het  embryo  even  lang  als  zijn  wervelkolom. Door groei van het embryo wordt echter de wervelkolom langer dan het ruggenmerg   de zenuwen worden meegetrokken omdat deze al tussen de wervels zitten. Uiteindelijk lopen dus  heel  veel  zenuwen  in  draden  naar  achter,  de  cauda  equina.  Deze  kun  je  waarnemen  vanaf  de  lumbale  zenuwen,  want  het  ruggenmerg  houdt  op  vanaf  de  3e  lumbale  wervel,  hoewel  hier  diersoort verschillen in zijn (van belang voor de anesthesie).       Onderdelen van het volwassen CZS:  ‐ Ruggenmerg: [Tijdens de BMP‐4, BMP7, SSH. ] de invloed vanuit de chorda geeft aanleiding  tot de vorming van de basaalplaat, en bovenin wordt de vleugelplaat gevormd, die elk een  andere  functie  hebben.  Namelijk  de  basaalplaat  bevat  de  motorische  zenuwen,  terwijl  de  vleugelplaat  de  sensorische  zenuwen  zal  worden.  Duidelijk  mag  zijn  dat  de  motorische  zenuwen vanaf de hersenen lopen en de sensorische zenuwen naar de hersenen toe. In het  midden  vinden  we  nog  een  klein  buisje  met  liquor,  en  vormt  zich  hieromheen  een  vlindervorm. Binnenin de grijze stof met kernen, en buitenom de witte stof met axonen.   ‐ Hersenstam: hier bevinden zich met name de basale functies. Ter hoogte van de hersenstam  klapt de vleugelplaat naar buiten. Hierdoor ontstaat een lege plek dorsaal van de basaalplaat  (badkuipvorm), welke het 4e hersenventrikel gaat vormen. Deze ligt bovenop de hersenstam  tot aan het mesencephalon. Bij de hersenstam hoort officieel wel nog het mesencephalon. In  de hersenstam is de verdeling van grijze en witte stof niet helemaal meer egaal, wel blijft de  onderverdeling in sensorisch en motorisch. De grijze stof is hier samengepakt in een aantal  kernen  (geclusterd).  Via  het  mesencephalon  hebben  we  een  aquaduct  (aquaductus  mesencephalicus)  naar  de  andere  ventrikels  (in  diencephalon  en  telencephalon)  vanuit  het  4e ventrikel.  Dit aquaduct kan misvormd worden en zo een obstructie vormen. Hier krijg je  een hydrocephalus van (waterhoofd).   ‐ Aquaduct in mesencephalon.   ‐ Cerebellum:  belangrijke  functie  in  bewaren  van  evenwicht  en  is  afkomstig  uit  het  metencephalon. Het cerebellum is heel erg geplooid waardoor er veel zenuwen in een kleine  ruimte passen. De grijze en witte stof is precies andersom, met binnenin wit en buitenom de  grijze stof.   ‐ Diencephalon:  bevat  de  thalamus,  hypothalamus  (belangrijkste  schakelcentrum,  ronde  vorm), epithalamus (dag en nacht ritme), de 3e ventrikel en de chiasma opticus.   ‐ Grote  hersenen: komen uit het  telecephalon en verschillen  door evolutie enorm in grootte  tussen diersoorten.     De  ogen  ontstaat  eerst  uit  een  uitgroei  van  het  diencephalon  waarbij  het  zenuwgedeelte  van  het  oogwordt  gevormd.  Het  ectoderm  vormt  hierbij  een  oogplacode  welke  zich  uiteindelijk  tot  een  lensplacode  ontwikkeld.  Om  het  ectoderm  dit  te  laten  doen  gaat  het  zenuwweefsel  uit  het  diencephalon  tegen  het  ectoderm  liggen  en  deze  wordt  dan  de  lens.  De  lens  en  het  zenuwweefsel  (o.a. netvlies) gaan instulpen. De lensplacode stulpt zo in dat het een blaasje vormt. De lensplacode  gaat zich eveneens verdikken. Het ectoderm gaat hier vervolgens weer overheen groeien om o.a. het  hoornvlies te vormen. Uit het diencephalon komt dan ook de oogzenuw.     Het oog is een mooi voorbeeld om het verschil tussen inductie en competentie te laten zien. Je kunt  een weefsel wel induceren, maar als deze niet competent is te reageren zal er toch niets gebeuren. 

Het  optische  blaasje  kan  alleen  dat  weefsel  induceren  dat  anatomisch  boven  dit  blaasje  hoort  te  liggen.     De oorontwikkeling vindt voor een deel op soortgelijke wijze plaats. Ook hier is een oorplacode die  gaat instulpen en zo een gesloten blaasje vormt. Dit gedeelte wordt je binnenoor, met daarachter de  oorzenuw.  De  oorschelpen  worden  echter  niet  door  inductie  gevormd,  maar  zijn  gevormd  uit  het  kieuwweefsel  welke  richting  de  oor  migreren.  Hieraan  kun  je  ook  de  relatie  tussen  het  oor  en  het  kauwweefsel zien.     HOORCOLLEGE 10: ZENUW EN SPIERWEEFSEL  Zenuw en spierweefsel is bijzonder omdat deze gebruik maken van elektriciteit om hun functie uit te  voeren.     Zenuwweefsel:  Er is een grote pluriformiteit in zenuwweefsel, maar tegelijkertijd is er een grote uniformiteit tussen  verschillende  diersoorten.  Je  zou  het  zenuwstelsel  kunnen  indelen  in  centraal  en  perifeer  of  in  somatisch (willekeurig) en visceraal (autonoom).     In de grijze substantie van de hersenen en ruggenmerg vinden we de cellen. Histologisch lijkt het een  ongeorganiseerd  rommeltje,  waarbinnen  we  grote  cellichamen  vinden  (van  de  neuronen).  Deze  cellen  zijn  zo  gespecialiseerd  dat  ze  niets  anders  meer  kunnen  dan  actiepotentialen  doorgeven.  Ze  hebben  andere  steuncellen  nodig  voor  bijvoorbeeld  hun  voeding.  Een  voorbeeld  hiervan  zijn  gliacellen, waarvan er wel 50 per neuron te vinden zijn.   Er  zijn  verschillende  typen  gliacellen  en  neuronen,  afhankelijk  van  de  functie  die  ze  uitoefenen. Pseudo‐unipolaire neuronen zijn  gespecialiseerd  in  het  heel  snel  doorgeven  van  de  informatie,    zonder  al  te  veel  bewerking.  Multipolaire  neuronen  komen  heel veel voor.    De  belangrijkste  gliacellen  zijn:  oligodendrocyten  (myelineschede  vormen),  schwanncellen  (myelineschede  vormen),  astrocyten  (steuncellen  van  zenuwen),  ependymcellen  (liquorproductie,  resorptie  en  beweging),  satellietcellen  (bescherming  van  perifere  ganglia)  en  microglia  (migreren  door  het  weefsel  heen  en  hebben  een  macrofaag  achtige  functie).  De  oligodendrocyten vormen de myeline in het  CZS,  terwijl  de  Schwanncellen  dit  juist  in  de  periferie  doen.  Myeline  bestaat  uit  50‐100  celmembraan  lagen  om  de  axon  gerold,  en  versnelt  zo  de  prikkelgeleiding.  Om  dit  te  bewerkstelligen  draait  een  schwanncel  om  een  cel  heen,  draait  een  aantal  maal  in  de  rondte  waardoor  er  meerdere  lagen  van  membraan  (=vet)  om  de  neuron  heen  liggen.  Niet  alle  neuronen hebben overigens myelineschedes, dit zijn vaak axonen voor de pijninformatie.   Deze  neuronen  liggen  niet  open  en  bloot  in  het  weefsel,  maar  worden  ook  omgeven  door  een  steuncel  (schwann  cel).  Er  wordt  alleen  geen  structuur  gevormd  die  uit  meerdere  lagen  lipiden  bestaat.  De  schwanncellen  nemen  een  aantal  axonen  op  en  voorzien  deze  toch  nog  van  steun  en  voeding.  

  Zenuwweefsel kan ingedeeld worden op verschillende manieren. Bijvoorbeeld op basis van het type  informatie dat getransporteerd wordt (sensorisch, motorisch of beiden). Ook kun je indelen op basis  van  de  aanwezigheid  van  myeline  (merghoudend  met  myeline  komt  veel  voor,  mergloos  zonder  myeline komt zelden voor of gemengde zenuwen).     Spierweefsel:  Als we het hebben over spierweefsel kunnen we onderscheid maken tussen verschillende cellen die  hun  functie  uitoefenen  of  hele  groepen  van  cellen.  Deze  meercellige  contractiele  eenheden  functioneren alleen in groepen bij elkaar. We onderscheiden dan: skeletspieren, gladde spieren en  hartspieren.   Spieren ontstaan uit het mesoderm. De skeletspieren komen uit het paraxiaal mesoderm, dus uit de  somieten. De gladde spieren en de hartspier ontstaan uit visceraal mesoderm en tot slot de spieren  van bloedvaten ontstaan lokaal uit het mesenchym daar.     Dwarsgestreept  spierweefsel  ontstaat  doordat  myoblasten  gaan  fuseren.  Daardoor  ontstaat  een  meerkernige  cel,  welke  helemaal  vol  gepropt  wordt  met  myofibrillen.  Dit  zijn  de  contactiele  structuren  van  de  spiercel.  De  kernen  liggen  hierdoor  aan  de  buitenzijde.  Een  ander  kenmerk  van  dwarse spieren is het patroon van i en a‐banden. De i‐banden zijn de lichte stukken met alleen actine  en de donkere stukken zijn de a‐banden (door het over elkaar schuiven van actine en myosine). In de  a‐band vinden we het midden met de m‐lijn en in de i‐banden de z‐lijn. De h‐zone tot slot is de plek  tussen twee actine delen waar we alleen myosine vinden.  Wanneer een spier contraheert wordt de  a‐band niet kleiner, maar de i‐band wordt kleiner. 

   Vanuit de motorische eindplaat komt  het signaal op de  plasmamebraan.  Omdat er instulpingen  (T‐ buizen) zijn vanuit het plasmamembraan naar het binnenste van de cel waardoor ook deze fibrillen  samentrekken. Wanneer de elektrische informatie aankomt wordt er calcium uit het SR gestoten dat  nodig is voor een contractie.   Binnen een spiercel vinden we uiteraard heel veel mitochondriën voor de nodige energie.   Het zijn uiteraard willekeurige spieren en kunnen dus beïnvloed worden.     Hartspierweefsel  is  eveneens  dwarsgestreept  maar  toch  een  ander  type  spierweefsel.  Bij  dit  spierweefsel ligt de kern van de cel (niet multinucleair) in het midden. De cellen hebben bovendien  veel  vertakkingen.  In  de  hartspier  vinden  we  intercalairschijven  waarmee  de  hartspiercellen  aan  elkaar  vast  zitten.  Dit  zijn  betrokken  bij  de  doorstroming  van  het  contractiepatroon.  De  contractie  wordt  van  de  ene  spiercel  doorgegeven  op  de  ernaast  liggende  spiercel  door  gapjunctions.  De  hartspier is een onwillekeurige spier.     Glad spierweefsel vinden we met name rond de organen en is onwillekeurig. Deze cellen laten geen  myofibrillen zien en de contractiele eiwitten (actine en myosine) liggen niet in mooie bundels. Deze  eiwitten  liggen  in  ruitvorm  in  het  cytoplasma  en  maken  de  cel  kleiner  bij  een  contractie.  Er  is  dus  geen verkorting maar rondom een verkleining. Ook de kernen worden hierbij kleiner. De cellen zijn 

klein  en  eenkernig.  De  contractie  is  traag  en  langdurig  (i.t.t.  dwarsgestreept)  en  wordt  met  name  aangestuurd door het autonome zenuwstelsel.       Werkcollege 3: hersenen  Inductie betekent dat een bepaalde structuur middels chemische stoffen aan een andere structuur  verteld  welke  structuur  deze  moet  worden.  Inductie  vindt  pas  in  een  bepaald  stadium  plaats  en  wanneer  je  voorafgaand  aan  dit  proces  het  weefsel  verplaatst  zal  deze  nog  gewoon  een  andere  weefsel kunnen worden (bijvoorbeeld neuraal ectoderm), dit komt omdat er onder dit ectoderm nog  geen  chordamesoderm  is  gevormd.  Wanneer  dit  weefsel  wel  al  in  contact  is  gekomen  met  onderliggend  chrodamesoderm  (zoals  later  in  de  gastrulatie)  zal  het  weefsel  al  gedifferntieerd  zijn.  Dit chordamesoderm bepaald de assen en de zijdes (van craniaal, caudaal, ventraal en dorsaal) door  middel van aan en uitzetten van HoX‐genen (genen die coderen voor signaalstofjes die een bepaald  gebied en weefseltype induceert).     Tijdens de embryonale ontwikkeling rolt het weefsel als eerste via de knop van Hensens aan. Dit is  dan in feite ook een organizer die het inrollende weefsel vertelt wat het moet worden. Als eerste rolt  het endoderm van het hoofd in en daarna het chordamesoderm via de knop van Hensens. De rest  van het mesoderm en het endoderm rolt via de primitief streep in dat zich uitspreidt naar achter en  lateraal (paraxiaal, lateraal, internmediair mesoderm). Uit het endoderm vormt vervolgens het maag‐ darmkanaal,  de  longen  en  de  klieren  die  hierbij  horen.  De  mondholte,  anus  en  slokdarm  zijn  overigens ectodermaal door instulping van het ectoderm.     Tijdens  de  oogontwikkeling  ontstaat  eerst  als  een  uitstulping  van  de  neurale  buis  richting  de  plek  waar  het  oog  moet  komen  (diencephalon).  Dit  is  neuraal  ectoderm  dat  groeit  tegen  het  bovenliggende ectoderm en induceert dit ectoderm zich om te vormen tot de lensplacode. Deze zal  uiteindelijk de lens vormen. De  oogbeker gaat erom heen groeien dat in de wand veel zintuigcellen  bevat  en  de  retina  vormt,  de  binnenzijde  van  de  oogbeker  wordt  steunweefsel.  Het  staafje  van  de  oogbeker vormt de nervus opticus, welke in het chiasma opticum kruist ter hoogte van het hypofyse  steeltje. Bovenop dit geheel groeit ectoderm heel welke het hoornvlies zal vormen.     De  ontwikkeling  van  de  oorplacode  is  ter  hoogte  van  het  rhombencephalon.  Ook  deze  vorming  is  geïnduceerd  door  het  neurale  ectoderm  onder  dit  ectoderm.  Hiervoor  is  de  aanwezigheid  van  ectodermweefsel  direct  er  tegen  aan  niet  nodig  en  is  diffusie  van  de  stoffen  voldoende.  Hierdoor  vormt  een  gehoorblaasje  dat  uiteindelijk  het  binnenoor  vormt.  Het  buiten  en  midden  oor  wordt  gevormd uit de kieuwbogen.     Ook  hebben  we  nog  een  reukplacode  uit  het  telencephalon.  Deze  zal  uiteindelijk  de  bulbus  olfactorius vormen.  

 

In  bovenstaand  plaatjes  zelf  nog  corpus  callosum en chiasma opticus benoemen. Met  de  grote  hersenen  bedoelen  we  alles  van  telencephale  oorsprong, het  cerebrum  is  dat  gedeelte  dat  je  daarvan  aan  de  buitenzijde  kunt  zien.  De  hersenschors  is  het  buitenste  laagje  en  dus  de  grijze  stof.    De  kleine  hersenen  noemen  we  het  cerebellum.  Met  de  sulci  worden  de  groeven  in  de  hersenen  bedoeld  en  de  gyri  zijn  juist  de  grote  windingen.  Er  zijn  grote  diersoortverschillen  in  de  aanwezigheid  hiervan.  Er  zijn  zowel  op  gyri/sulci  als  de  scheiding  tussen  de  hemisferen  verschillen  te  vinden  tussen  het  cerebrum  en  het  cerebellum.  Een  cerebellum  heeft  minder duidelijke sulci en gyri en wel twee hemisferen maar niet zo duidelijk te scheiden.   Met betrekking tot de verdeling van de grijze en witte stof vinden we overigens geen verschillen. De  witte  stof  zit  in  het  midden  en  de  grijze  stof  aan  de  buitenkant.  Het  ruggenmerg  is  uiteraard  andersom, wit aan de buitenzijde, grijs aan de binnenzijde. Wel vinden we in de diepere delen van  het telencephalon (basale ganglia) geen mooi onderscheid tussen wit en grijze stof. Hier vinden we  groepjes  van  cellen  bij  elkaar  (nuclei).  Ook  in  de  hersenstam  vinden  we  geen  mooie  gelaagdheid  maar velden van kernen binnen een grote hoeveelheid witte stof.    Onder  het  telencephalon  rekenen  we  naast  de  neocortex  ook  de  laterale  ventrikels  en  de  basale  ganglia. Van het diencephalon zien we eigenlijk niets, deze ligt in de diepte.   Het diencephalon: epifyse, thalamus, hypothalamus, chiasma opticum, hypofysesteel.   Mesencepahlon:  niet  heel  groot,  bestaat  uit  twee  delen,  boven  en  onder  aquaductus  cerebri.  Zijn  belangrijke integrators van gehoor en optische informatie.   Metencephalon: cerebellum (coördinatie motoriek) en pons (dwarsverbinding van links naar rechts)  Bij  het  myelencephalon  rekenen  we  het  verlengde  merg,  de  medulla  oblongata.  De  overgang  naar  het  daadwerkelijke  ruggenmerg,  medulla  spinalis,  is  ter  hoogte  van  het  foramen  magnum  (achterhoofdsgat). De medulla oblangata zit dus binnen in de schedel.     De hersenstam is het mesencephalon, myeloncephalon en de pons. Deze is belangrijk omdat hier de  kernen bevinden waarin de vitale functies van het lichaam worden gereguleerd.     De  bloed‐hersenbarrière  voorkomt  direct  contact  tussen  hersenweefsel  en  bloed.  Deze  bestaat  uit  het  endotheel  van  bloedvaten  met  basaalmembraan,  en  mogelijk  met  atrocyten.  Een  voordeel  is  bescherming  tegen  toxinen  en  micro‐organismen.  Nadeel  is  medicijnen  die  niet  tot  de  hersenen  doorkomen.   Binnen  de  hersenen  vinden  we  ook  ventrikels,  die  ontstaan  als  gevolg  van  de  kromming  en  de  overblijfselen  van  de  inhoud  van  de  neurale  buis.  We  hebben  2  laterale  ventrikels,  3e  ventrikel  (diëncephalon)en 4e ventrikel. De 3e en 4e ventrikel zijn verbonden door de ductus mesencephalicus.  Binnen  in  de  ventrikels  vinden  we  het  liquor  cerebrospinalis.  Het  nut  van  de  ventrikels  is  gewichtsvermindering.   Het CZS wordt afgeschermd door 3 vliezen:  ‐ Dura  mater:  vlies  dat  vast  aan  het  bot  zit,  is  heel  erg  dik  en  sterk  en  vol  met  collageen  (bindweefsel)  ‐ Arachnoïd: ligt tegen de dura mater aan maar niet vast. Deze loopt over het brein heen maar  niet in de windingen.   ‐ Pia mater: dit vlies ligt wel tegen het hersenweefsel aan in de sulci.   Tussen de dura mater en het arachnoïd vinden we een ruimte (subarachoïdale ruimte) gevuld met  liquor.  Dit  vinden  we  eveneens  in  het  ruggenmerg,  het  CSZ  zit  dus  in  een  zak.  De  vloeistof  komt 

vanuit het 3e ventrikel. De functie hiervan is het vormen van een buffer tegen stoten, bescherming  tegen uitdroging, afvoeren afvalstoffen, en verminderden van het gewicht van de hersenen.   Wanneer  de  ventrikels  sterk  vergroot  zijn  door  teveel  aanmaak  van  liquor,  te  weinig  afvoer  of  een  blokkade kan dit leiden tot een hydrocephalus. De uitzetting is mogelijk door het open fontanel.     Het  ruggenmerg  bestaat  uit  een  dorsale  en  ventrale  zijde.  Het  spinale  ganglion  zit  altijd  aan  de  dorsale zijde en is dus sensorisch. Deze kun je gebruiken bij de herkenning van dorsale en ventrale  zijde.  Bovendien  vinden  we  aan  ventrale  zijde  een  sulcus.  Een  spinale  zenuw  noemen  we  zo  zodra  deze het wervelkanaal verlaat en er een fusie is opgetreden tussen de dorsale en ventrale zijde. De  cauda  equina  is  nog  binnen  het  wervelkanaal  en  zijn  dus  niet  gemengd.  De  wervelboog  vinden  we  dorsaal en het wervellichaam ventraal.   Zodra een spinale zenuw het ruggenmerg verlaat vertakt deze in een dorsale en ventrale ramus, wat  dan gemengde rami zijn.      PRACTICUM 5: SPIER EN ZENUWWEEFSEL  ‐ Skeletspierweefsel:  dit  weefsel  bestaat  uit  evenwijdig  gerangschikte,  meerkernige,  dwarsgestreepte spiercellen, die in staat zijn tot een krachtige, wilsafhankelijke, contractie.   ‐ Hartspierweefsel:  dit  weefsel  bestaat  uit  eenkernige,  dwarsgestreepte,  vertakte  cellen,  waarvan de contractie synchroon, ritmisch, krachtig en autonoom is.   ‐ Gladspierweefsel:  bestaande  uit  spoelvormige  cellen,  zonder  dwarse  streping,  waarvan  de  contractie langzaam en onwillekeurig (niet aan de wil onderworpen) is.     Zenuwweefsel   Twee  fundamentele  eigenschappen  van  iedere  levende  cel  zijn  (1)  het  vermogen  te  reageren  op  invloeden  van  buitenaf  (prikkelbaarheid)  en  (2)  het  vermogen  om  de  door  die  invloeden  ontstane  prikkelingstoestand  (excitatie)  van  de  plaats  waar  zij  ontstond  over  te  brengen  naar  elders  (prikkelgeleiding). In de cellen van het zenuwweefsel zijn juist deze eigenschappen sterk ontwikkeld.    De  basis  voor  dit  type  regelsystemen  wordt  gevormd  door  neuronen.  Deze  cellen  hebben  in  vergelijking  met  de  omringende  cellen,  steuncellen  of  gliacellen,  een  relatief  groot  cellichaam  (perikaryon)  waarin  een  grote  ronde  open  uitziende  kern  ligt  met  meestal  een  duidelijk  zichtbare  nucleolus.  Voldoende  prikkeling  van  de  membraan  zal  leiden  tot  een  actiepotentiaal  die  richting  perikaryon  gaat.  Vervolgens  zal  de  actiepotentiaal  na  allerlei  integratieprocessen  via  axonen  naar  andere  (zenuw)cellen  worden  geleid.  De  axonen  van  motorneuronen,  die  de  skeletspieren  aansturen, en de axonen van sensorische zenuwen, die snel alarm moeten kunnen doorgeven naar  de  hersenen  zullen  dikkere  isolatiescheden  hebben  (gemyeliniseerd  zijn)  dan  zenuwen  die  bijvoorbeeld de pancreas stimuleren tot enzymsecretie of de milt tot contractie.    Zenuwweefsel,  inclusief  verzorgende  cellen  zoals  oligodendrocyten  en  Schwanncellen,  is  ectodermaal van oorsprong. Het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) en de uittredende  axonen en dendrieten komen voort uit de neurale buis. Behalve de uit de hersenen en ruggenmerg  tredende  axonen  komen  alle  andere  elementen  van  het  perifere  zenuwstelsel,  inclusief  het  autonome  zenuwstelsel,  voort  uit  neurale  lijstcellen.  De  perikarya  van  neuronen  komen  vaak  in  microscopisch goed zichtbare clusters voor. In het centrale zenuwstelsel noemen we ze “nuclei” (of  kernen) en in het perifere zenuwstelsel “ganglia” (enkelv. ganglion).     Neuronen  van  het  centrale  en  perifere  zenuwweefsel  kunnen  zich  niet  delen.  Wanneer  er  om  verschillende redenen neuronen afsterven, gaan dus de mogelijkheden voor informatieoverdracht en  integratie verloren. Het afsterven van één neuron kan soms ook leiden tot het afsterven van al die  neuronen  die  in  contact  staan  met  dit  neuron:  transneurale  degeneratie.  De  ruimte  van  de  afgestorven  neuronen  kan  worden  opgevuld  door  prolifererende  neurogliacellen.  Dit  geldt  voor  neurogliacellen  van  het  CZS,  voor  de  Schwanncellen  en  voor  de  satellietcellen  van  de  perifere 

ganglia  in  het  perifere  zenuwstelsel.  Door  de  grote  verspreiding  van  zenuwen  bestaat  er  een  redelijke kans dat ze ooit beschadigd raken.   Als  het  perikaryon  intact  blijft  hoeft  de  beschadiging  niet  lethaal  te  zijn.  In  dat  geval  kunnen  de  uitlopers (bv. axonen van een perifere zenuw) regenereren. Dit geldt in mindere mate voor uitlopers  in het CZS, aangezien de condities voor uitgroei van axonen hier minder gunstig zijn.    Spierweefsel  Spierweefsel bestaat uit een verzameling van contractiele elementen (spiercellen = spiervezels) met  daaromheen  een  omhulling  van  bindweefsel,  het  endomysium.  Dit  omringende  bindweefsel  is  functioneel van groot belang, aangezien het de contractiele elementen in een groter, meer effectief,  geheel samenbrengt.    Veel skeletspieren zijn ontstaan uit meerdere somieten waardoor deze spieren ook geïnnerveerd zijn  door meer dan één spinale zenuw. Hart en gladde spieren zijn vooral afkomstig van het splanchnisch  mesoderm.  Kleine  gladde  spieren  in  bloedvaten  en  dermis  ontstaan  uit  plaatselijk  aanwezig  mesenchym.    Myoepitheelcellen zijn zeer  vertakte gladde spieren van  epitheliale  oorsprong.  Zij  zorgen  bijvoorbeeld  voor  het  openen  van  de  iris  in  het  oog  en  komen  in  een  aantal  klieren  voor  om  actieve  secretie  mogelijk  te  maken,  bijvoorbeeld  bij  apocriene  zweetklieren  en  in de melkklier.    Tijdens de ontwikkeling van  een  dier  van  onvolwassen  naar  volwassen  moeten  spieren  de  groei  van  het  skelet  bijhouden,  terwijl  zij  ook  in  dikte  moeten  toenemen.  Men  gaat  ervan  uit dat spieren groeien door vergroting van de cellen en niet door celdeling, waarbij de lengtegroei  plaatsvindt aan het uiteinde van de cellen. Door intensieve oefening hypertrofiëren de skeletspieren.  Hierbij  treedt  longitudinale  splitsing  van  de  spiervezels  op.  Dit  gebeurt  ook  bij  groei  vóór  de  puberteit,  wanneer  de  toename  van  de  spiermassa  heel  groot  is.  Op  oudere  leeftijd  nemen  het  aantal myofibrillen en het aantal spiervezels (atrofie) af, zoals bij verlamde of ongebruikte spieren.  Hartspierweefsel groeit ook door vergroting van bestaande cellen. Gladde spiercellen kunnen echter  delen en verdwijnende spiercellen vervangen, waarbij ook bindweefsel wordt gevormd. 

  De  plexus  lienalis  is  een  groot  complex  van  bundels  van  hoofdzakelijk  ongemyeliniseerde  zenuwvezels,  waarlangs  de  autonome  innervatie  van  de  milt  verloopt,  bijvoorbeeld  het  stimuleren  van miltcontractie na bloedverlies.    PRACTICUM 6: VROEGONTWIKKELING 

  Na  bevruchting  is  de  zygote  ontstaan,  die  nu  via  de  eileider  in  de  richting  van  de  cloaca  wordt  getransporteerd.  Tijdens  dit  transport  dat  in  eileider,  dat  bij  de  kip  ruim  24  uur  in  beslag  neemt,  wordt om de dooier (de zygote) de zgn. secundaire eimembranen aangelegd: eiwit, schaalvliezen en  kalkschaal. Deze worden secundair genoemd, omdat in het ovarium al een primair eimembraan om  de  oöcyt  is  gevormd,  de  membrana  vitellina  (dooiervlies).  Behalve  de  vorming  van  de  secundaire  eimembranen vindt in het oviduct dan ook al de embryonale ontwikkeling plaats. Ongeveer 3 uur na  de bevruchting begint de eerste klievingdeling in het gebied van de blastodiscus.   

 

Thema 4: kop en hals  HOORCOLLEGE 11: ONTWIKKELING EN BOUW, KOP / PHARYNX  Tijdens de ontwikkeling van een embryo ontstaat op een gegeven moment de oerdarm, die uitmondt  op  de  allantoïsholte,  en  zich  laat  splitsen  in  een  voor‐,  midden‐  en  einddarm.  De  middendarm  is  verbonden met de dooierzak.   Aan de voorzijde van het  embryo, gezamenlijk  met  de kopkromming, gaat  het ectoderm  instulpen,  tegen de vooropening van de voordarm aan. Hierdoor vormt zich een ecto‐endodermale membraan,  die we aan de voorzijde ook het stomodeum noemen (aan de achterzijde gebeurt iets soortgelijks).  Deze  membraan  houdt  in  eerste  instantie  de  voordarm  nog  gesloten  van  de  buitenwereld.  De  zogenaamde oro‐faryngeale mebraan gaat in atrofie en zo ontstaat de voordarm in open verbinden  met de buitenwereld (mond). 

  Bij  de  ontwikkeling  van  het  aangezicht  zijn  er  5  aangezichts  prominentia,(zwellingen)  afkomstig van neurale lijst  mesenchym  vormen  het  aangezicht.  De  prominentia  maxillaris  fuseert  hiervoor  met  de  prominentia  frontalis  aan  de  dorsale  zijde  van  het  stomodeum,  terwijl  de  prominentia mandibularis  aan  de  ventrale  zijde  fuseren.  De  prominentia  frontalis  vormt  twee  ectoderme  proliferaties  welke  de  lens  en  de  reukplacode  zullen  vormen.  (zie  pagina 271 McGeady). Wanneer de fusie tussen de prominentia nasales medialis niet goed verlopen  zul je een opening tussen de twee neuszijden overhouden.     Het restant van het oro‐nasale membraan vormt het primaire gehemelte. Het processus palatinus  fuseert met het neusseptum  en met het restant van het primaire gehemelte = secundair gehemelte.  Hierbinnen vinden we een rondje, papilla incisiva, dit is het restant van het primaire gehemelte.   Het  uiteindelijk  gevormde  gehemelte  bestaat  voor  2/3  uit  een  hard  stuk  (craniaal  gedeelte)  het  palatum  durum,  en  1/3  een  zacht  deel,  het  palatum  mollum.  Daar  waar  het  gehemelte  eigenlijk  ophoudt en overgaat in de pharynx vinden we de arcus palatopharyngeus als ronde boog.     De  pharynx  is  eigenlijk  de  overgang  waarbij  we  zowel  de  mondholte  als  de  neusholte  vinden  aan  craniale  zijde  en  de  luchtpijp  en  de  slokdarm  aan  caudale  zijde.  Het  is  dus  ook  het  kruispunt  van  voedsel‐  en  luchtweg.  We  spreken  van  de  pharynx  zodra  de  arcus  palatoglossus  is  gepasseerd,  dit  zijn de slijmvliesplooien in je keel.   De begrensingen van de pharynx zijn:  • Craniaal: overgang mondholte / overgang neusholte naar keelholte  • Caudaal: ingang oesophagus / ingang trachea  • Dorsaal: schedelbasis / spieren  • Ventraal: tong / strottehoofd  • Lateraal: spieren aan mediale zijde onderkaak    De oropharynx en nasopharynx worden gescheiden van elkaar door het palatum molle. Het palatum  molle  loopt  door  tot  in  de  keel  en  deze  voortzetting  noemen  we  het  arcus  palatopharyngeus.  In  plaats  van  één  geheel  bevindt  zich  hier  echter  een  spleet  tussen  waardoor  neus  en  mondholte  in  verbinding komen. De laryngopharynx, in feite een klein stukje ruimte als meest caudale voortzetting  van  de  oropharynx,  houdt  op  waar  de  epiglottis  zich  bevindt.  De  epiglottis  speelt  een  rol  in  de  scheiding van adem en voedselweg en is te zien als een soort van klepje.  

De kieuwbogen vinden we in de grens van de kopkromming aan laterale zijde van het embryo, net  grenzend onder de prominentia mandibularis. Ze  worden gevormd door migrerend mesoderm die  op bepaalde plekken aggregaties vormt. In totaal hebben we 4 kieuwbogen zichtbaar, met hiertussen  ook  3  kieuwspleten,  gevormd  uit  invaginaties  van  ectoderm.  Aan  de  binnenzijde  van  het  embryo  spreken we van kieuwzakjes, en bestaan dus uit endoderm, waar we er uiteraard ook 4 van hebben.  De 5e boog gaat in atrofie, en is dus rudimentair, terwijl de 4e en 6e samen fuseren, waardoor we er  uiteindelijk 4 hebben.     Al deze structuren vormen samen het pharyngeale complex en zullen bijdragen aan de vorming van  het aangezicht, nasale holten, mond, pharynx, larynx en nog een aantal systemen.   De kieuwbogen(mesoderm) worden:  1. Maxillaire en mandibulaire prominentia, het stomodeum en de oro‐pharyngeale membraan,  tong, in en uitwendige gehoorgang.   2. Kraakbeen en botten, tonsillen, tongwortel.   3. Kraakbeen, botten en spieren, thymus en bijschildklier, tongwortel.   4. Kraakbeen van de larynx, epiglottis  De  kieuwzakjes  (endoderm):  vormen  met  name  onderdelen  van  het  lymfatisch  en  endocrien  systeem.   Kieuwspleten  /  kieuwgroeven  (ectoderm):  externe  auditieve  systeem.  In  zoogdieren  zal  de  2e  kieuwboog zich over de 2e,3e en 4e kieuwspleet heen ontwikkelen, waardoor het externe deel van het  oor gevormd wordt.      Werkcollege 4:  bouw kop en hals  Hersenschedel (cranium)   Het  dak  van  de  hersenschedel  wordt  gevormd  door  de  gepaarde  voorhoofdsbeenderen,  ossa  frontalia,  en  wandbeenderen,  ossa  parietalia.  De  crista  sagittalis  externa  is  de  caudaal  gelegen  mediane kam. De crista nuchae is de dwarse kam die de overgang tussen het dorsale en caudale deel  van de hersenschedel aangeeft. Aan weerszijden van het dak van de hersenschedel ligt de convexe  slaapgroeve,  fossa  temporalis,  die  tot  de  jukboog  door  een  kauwspier  wordt  opgevuld.  De  fossa  temporalis gaat rostraal over in de oogkas, orbita en wordt lateraal begrensd door de jukboog, arcus  zygomaticus.  

Het achterhoofdsbeen, os occipitale, vormt het caudale deel van de schedelbasis. Caudaal vormen de  achterhoofdsknobbels,  condyli  occipitales,  een  gewricht  met  de  eerste  halswervel,  de  atlas.  Het  foramen  magnum  is  het  grote  gat  waardoor  hersenstam  en  ruggenmerg  met  elkaar  in  verbinding  staan.      Aangezichtsschedel (facies)   De  aangezichtsschedel  wordt  gevormd  door  de  neusbeenderen,  ossa  nasalia,  de  bovenkaaksbeenderen,  maxillae,  en  tussenkaaksbeenderen,  ossa  incisiva.  De  benige  neusingang  wordt  door  de  ossa  nasalia  en  ossa  incisiva  begrensd.  Elke  maxilla  bevat  de  tandkassen  voor  de  hoektanden  en  kiezen,  elk  os  incisivum  bevat  de  tandkassen  voor  de  snijtanden,  behalve  bij  herkauwers, waar de bovenkaaksnijtanden vervangen zijn door een dentaalplaat.   Het harde gehemelte, palatum durum, wordt gevormd door de horizontale delen van de maxilla, het  os palatinum en het os incisivum. Dorsaal van het caudale einde van het harde gehemelte liggen de  choanae: de openingen naar de linker en rechter helft van de neusholte.  Hersenzenuwen   In  het  onderwijs  over  het  ontstaan  van  de  kieuwbogen  is  aan  de  orde  geweest  dat  bij  iedere  kieuwboog  een  eigen  zenuw  hoort.  Deze  zenuwen  ontstaan  direct  uit  de  hersenblazen  en  geven  impulsen aan alle structuren die uit de kieuwbogen ontstaan. Uiteindelijk kunnen de structuren uit  de  kieuwbogen  ver  uit  elkaar  komen  te  liggen,  maar  dan  nog  worden  ze  door  hun  oorspronkelijke  zenuw  geïnnerveerd.  Er  zijn  in  totaal  11  hersenzenuwen,  echter  alleen  de  nervus  trigeminus,  de  nervus  facialis,  de  nervus  glossopharyngeus  en  de  nervus  vagus  hebben  een  directe  relatie  met  de  kieuwbogen.  1. Nervus  Trigeminus  (V):  De  nervus  trigeminus  verzorgt  met  drie  hoofdtakken  de  sensibele  innervatie  van  het  gehele  kopgebied.  De  eerste  hoofdtak  verzorgt  het  voorhoofdsgebied  (nervus ophthalmicus), de tweede hoofdtak het gebied van de bovenkaak (nervus maxillaris)  en  de  derde  de  onderkaak  (nervus  mandibularis).  Deze  laatste  hoofdtak  innerveert  ook  motorisch  de  kauwspieren.  De  zenuw  innerveert  de  spieren,  die  ontstaan  uit  de  eerste  kieuwboog.  2. Nervus  Facialis  (VII):  De  nervus  facialis  innerveert  (motorisch)  de  aangezichtsmusculatuur  met  drie  grote  oppervlakkige  takken.  De  nervus  facialis  verlaat  de  schedel  via  een  opening  caudaal van de uitwendige gehooropening, foramen stylomastoideum. Vervolgens draait de  zenuw onder de gehoorgang naar voren en komt gesplitst in drie takken naar de oppervlakte  langs de achterrand van de onderkaak.   De dorsale wangtak loopt over het oppervlak van de wangkauwspier (musculus masseter) en  verzorgt  het  gebied  van  de  bovenkaak;  de  ventrale  tak  kan  over  het  masseter‐oppervlak  lopen, maar kan ook langs de onderrand van de onderkaak zijn weg naar rostraal vervolgen  om het gebied van de onderkaak te verzorgen. De derde tak kruist de jukboog en verdeelt  zich vervolgens in een tak naar de oorspieren en een tak naar de spieren voor de oogleden  en voorhoofd.  3. Nervus Glossopharyngeus (IX): De nervus glossopharyngeus verlaat de schedelholte via het  foramen jugulare samen met de nervus vagus. De zenuw splitst o.a. takken af naar de tong  en de pharynx.  4. Nervus  Vagus  (X):  De  nervus  vagus  verlaat  de  schedelholte  via  het  foramen  jugulare.  De  nervus  vagus  loopt  in  de  hals  samen  met  de  truncus  sympathicus  als  truncus  vagosympathicus in de viscerale ruimte. Het is de zenuw die hoort bij de vierde en volgende  kieuwbogen en is de belangrijkste zenuw voor het maagdarmkanaal.    Bijholten (Sinus paranasales)   Deze  sinussen  worden  gevormd  door  uitstulpingen  vanuit  de  neusholte,  die  voornamelijk  na  de  geboorte de schedelbeenderen binnendringen. De meest relevante sinussen zijn:  

‐ de sinus frontalis (voorhoofdsholte): gelegen in het os frontale, ongeveer tussen de ogen en  craniaal  van  de  hersenholte.  Deze  sinus  staat  met  nauwe  verbindingen  in  contact  met  het  dorsale  deel  van  de  neusholte.  De  sinus  is  bekleed  met  slijmvlies  en  gevuld  met  lucht  (dus  zwart  op  röntgenfoto's).   ‐ de sinus maxillaris (kaakholte): gelegen in de maxilla, ventraal en enigszins rostraal van het  oog. Deze sinus mondt aan de mediale zijde uit in de neusholte. De traanbuis (ductus nasolacrimalis)  en het canalis infraorbitalis (met de gelijknamige bloedvaten en zenuwen) lopen via botplooien door  deze sinus.     De larynx is de toegang tot de trachea; hij steekt uit in de pharynx en is met de schedel verbonden  via  het  tongbeenskelet.  De  staafvormige  botjes  van  het  tongbeenskelet  zijn  onderling  verbonden  door stukjes kraakbeen. De tong is aan zijn caudale zijde verbonden met het tongbeenskelet.    De  viscerale  ruimte  is  de  buisvormige  ruimte  aan  de  ventrale  zijde  van  de  hals,  waarin  diverse  viscerale structuren verlopen tussen de kop en thorax. De ruimte wordt aan de laterale en ventrale  zijde  bedekt  door  halsspieren  (musculus  sternocephalicus,  musculus  sternohyoideus  en  musculus  sternothyroideus). In deze viscerale ruimte vinden we ook de externe vene jugularis (gepaard) en de  arteria carotis communis (ongepaard). Uiteraard ligt hier ook de oesophagus (aan de ventrale zijde  van de hals) en de trachea (ventraal van de oesophagus). Al deze structuren liggen ventraal van de  wervelkolom. De vene jugularis is te stuwen voor bijvoorbeeld bloedprikken. Omdat het bloed vanuit  de  kop  stroomt  zal  je  aan  caudale  zijde  van  de  vene  moeten  stuwen.  De  vena  jugularis  wordt  gevormd uit de vena linguofacialis en vena maxillaris.     Ter hoogte van de overgang kop en hals takken van de arteria carotis communis (halsslagader) de  volgende vaten af: de arteria occipitalis en arteria carotis interna en de arterie zet zich vervolgens  voort  als  arteria  carotis  externa.  Nadat  meerdere  vaten  zijn  afgetakt  heet  de  voortzetting  van  de  arteria carotis externa arteria maxillaris. (zie König p. 461)  Tot slot vinden we in de viscerale ruimte ook nog de truncus vagosympathicus.     Bij  alle  huisdieren  laat  de  uitwendige  contour  van  de  nek  een  tamelijk  horizontale  lijn  zien  van  schedel  naar  schoft.  De  halswervelkolom  vormt  echter  een  gebogen  lijn  van  schedel  naar  thoraxingang.  Het  verschil  wordt  veroorzaakt  door  de  dorsale  nekspieren  en  het  ligamentum  nuchae, waarvan de dorsale rand van schedel naar de spinaaluitsteeksels van de borstwervels loopt  en de contour van het dier bepaalt. Hierdoor ligt de borstingang veel verder ventraal dan op grond  van het uitwendige beeld verwacht zou worden (zie p. 109 & 111 König).     Vogel:   Kop; De schedel is slechts via één achterhoofdsknobbel met de eerste halswervel verbonden.  Opvallend zijn de grote ogen, en het gebrek aan botdelen tussen de ogen; tussen beide ogen  is alleen een dunne mediane plaat aanwezig, septum interorbitale.    Snavel:  De  snavel  is  de  tegenhanger  van  mond  en  tanden  bij  zoogdieren.  Het  is  een  huidderivaat, dat het rostrale deel van boven‐ en onderkaak hoornig bedekt. Snavels groeien  door,  zodat  voor  slijtage  gecompenseerd  wordt.  De  snavel  is  rijk  geïnnerveerd  en  is  dus  gevoelig.  De  mondholte  bevat  geen  tanden;  het  fijnmaken  van  het  voedsel  gebeurt  in  de  spiermaag.   Pharynx  en  larynx:  In  het  monddak  liggen  in  de  mediaanlijn  twee  spleten:  rostraal  de  choanaalspleet,  die  bij  de  kip  uit  een  smal  voor‐  en  een  breed  achtergedeelte  bestaat.  De  choanaalspleet  vormt  de  verbinding  tussen  de  mondholte  en  de  daarboven  gelegen  neusholte. Caudaal van de choanaalspleet ligt de infundibulairspleet.  In de mondbodem ligt  een  stevige  tong  met  caudaal  ervan  de  larynx,  die  in  tegenstelling  tot  bij  zoogdieren  geen  stembanden bevat. De larynxopening ligt meestal direct ventraal van het caudale deel van de 

 

choanaalspleet.  Het  skelet  van  de  larynx  van  vogels  is  vergeleken  met  dat  van  zoogdieren  gereduceerd; het schildkraakbeen, de stembanden en het strotteklepje ontbreken.  De krop is een ventrale uitzetting van de oesophagus ter hoogte van de borstingang, en is bij  de kip ongepaard aangelegd en dient vooral voor opslag van voer.  Schildklier : De schildklier bestaat uit twee kleine donkerrode orgaantjes, gelegen ter hoogte  van de borstingang. De schildklier ligt verder naar caudaal dan bij zoogdieren, en ligt caudaal  van  de  krop  tegen  de  arteria  carotis  communis,  de  vena  jugularis  en  de  nervus  vagus.  De  rechter schildklier ligt ook tegen de slokdarm aan. 

  Het  onderscheid  tussen  de  aangezichtsschedel  en  de  hersenschedel  is  bij  verschillende  diersoorten  afhankelijk van de vergroeiingen. Hoe ouder het dier, hoe minder deze vergroeiingen zichtbaar zijn.  De schedels van jonge dieren zijn echter wel nog minder benig en heeft minder uitsteeksels dan de  schedel van oudere dieren (na pubertijd).   De  onderkaak  bestaat  uit  twee  helften  die  elk  opgebouwd  zijn  uit  een  horizontale  corpus  mandibulae en een verticale kaaktak. De beide helften van de onderkaak zijn in het kingebied met  elkaar  verbonden  door  fibreus  kraakbeen  en  bindweefsel;  een  dergelijke  verbinding  wordt  een  synchondrosis of symphysis genoemd.    Diersoortverschillen   Kat  en  hond:  Karakteristiek  zijn  de  grote,  frontaal  geplaatste  oogkassen.  De  onderkaakhelften  zijn  rostraal met elkaar in de mediaan verbonden door kraakbeen (synchondrosis). Bij een val van grote  hoogte kunnen de kaaktakken van elkaar losraken.   Varken: Bij het varken loopt de sinus frontalis door tot over de hersenholte.   Paard:  De  aangezichtsschedel  is  sterk  ontwikkeld;  de  hersenschedel  is  relatief  klein.  De  ogen  zijn  lateraal geplaatst.   Rund: Het os frontale reikt zeer ver naar caudaal en draagt de horenpitten. De sinus frontalis loopt  over de hersenholte heen en reikt tot in de horens.    Bij het paard en het rund is de mondopening klein (en de wangen dus lang), waardoor de mond niet  ver  open  kan  en  slechts  het  voorste  gedeelte  van  de  mondholte  voor  inspectie  gemakkelijk  bereikbaar is. Bij carnivoren kan de bek veel verder open.    De schildklier vinden we om de trachea heen, vaak in de buurt van de larynx aan de caudale zijde  hiervan.     Herkauwers hebben geen hoektanden, paarden wel.   [identificeer  voor  de  toets  de  structuren  genoemd  op  p.  157,  159,  160)(vogel  onderdelen  in  studielandschap)    HOORCOLLEGE 12: EPITHELIA  Epitheelwefsels bedekken de lichaamsholten, en beschermen hiermee de onderliggende weefsels. Ze  reguleren bovendien de opname en afgifte van stoffen, bijvoorbeeld in de darm. Zonder huid kun je  niet leven wegens de enorme belangrijke beschermingsfunctie.   Epithelia  ontstaan  zowel  uit  endo  (maag  darm  epitheel),  ecto  (huid)  als  mesoderm  (epithelia  van  bloedvaten en hart).    Het epitheel kan uit meerdere lagen bestaan, of enkellagig zijn. Wanneer het meerlagig is, is alleen  de  onderste  basale  laag  cellen  aangehecht  aan  de  lamina  basalis.  Tot  slot  heb  je  ook  nog  een  pseudo‐meerlagig  (meerrijig),  waarbij  de  kernen  wel  op  verschillende  niveaus  liggen  maar  wel  alle  cellen aangehecht zijn aan de lamina basalis. Een voorbeeld van dit laatste vinden we in het epitheel  van de luchtwegen.  

Je  kunt  epitheel  ook  onderscheiden  op  basis  van  vorm:  plat  (endotheel  en  mesotheel),  kubisch  (afvoerbuizen) of cylindrisch (absorptie en secretie).    De  mate  van  verhoorning  kan  tussen  verschillende  epitheellagen  verschillen.  Niet  verhoornd  plaveisel  vinden  we  bijvoorbeeld  in  de  mond  en  vagina,  verhoornd  is  de  huid.  Verhoorning  vindt  plaats met behulp van keratine, dus verhoorning noem je ook gekeratiniseerd.     Een  laatste  bijzonder  vorm  van  het  epitheel,  is  datgene  dat  kan  rekken,  zoals  in  de  blaaswand.  Dit  noemen  we  meerlagig  overgangsepitheel.  De  cellen  die  deze  laag  vormen  aan  de  apicale  zijde  noemen we ook wel de paraplucellen.     Alle  epithelia  staan  op  een  basaalmembraan  /  basal  lamina  (is  niet  hetzelfde  als  de  basale  membraan!!!)  De  basaalmembraan  heeft  een  hechtfunctie,  een  filterfunctie  zoals  in  de  nier  en  een  regulerende  functie  voor  de  celdelingsactiviteit  en  differentiatie. 

Hierdoor ontstaat een samenwerking tussen cellen en het onderliggende bindweefsel.   Bij kanker speelt de basaalmembraan een rol. Wanneer de cellen ongecontroleerd delen zijn ze nog  niet per definitie kwaadaardig. Zodra ze echter door de basaalmembraan heen breken dan spreken  we  van  metastase  (uitzaaiing)  en  wel  van  een  kwaadaardige  tumor  en  dus  kanker.  Kankercellen  kunnen door middel van enzymen onderdelen van de basaalmembraan afbreken.   Omdat de epithelia moeten afdekken en een  barrière  moeten  vormen  zijn  ze  hecht  aan  elkaar  en  aan  de  basaalmembraan  verbonden.  Bij  de  meeste  epithelia  zijn  hiervoor structuren aanwezig.   ‐ Tight  junctions:  twee  eiwitten  in  het  plasma  mebraan  gaan  een  interactie  aan  in  het  apicale  deel  van  de  membraan.  Het  zijn  dus  eigenlijk  rijen van eiwitketens.   ‐ Zonula  adherens  &  desmosomen:  deze  werken  iets  anders.  Hierbij  wordt  de  ruimte  tussen  twee  buurcellen  opgevuld  met  platen  van  de  cellen,  cadherine.  Deze  platen  gaan met elkaar een binding aan, die  heel sterk. Deze eiwitten zijn verankerd met delen van het cytoskelet.   ‐ Gapjunction: dit is geen hechtstructuur, maar zit wel tussen twee cellen in. Het verbindt het  cytoplasma  van  2  buurcellen  en  maakt  op  die  manier  communicatie  en  wederzijdse  beïnvloeding mogelijk. Bijvoorbeeld: delingsactiviteit van epitheel synchroniseren (deling en 

‐

apoptose).  Je  kunt  het  zien  als  een  klein  eiwittunneltje  tussen  buurcellen,  waardoor  kleine  moleculen kunnen diffunderen.   Hemidesmosoom:  is  feitelijk  een  halve  desmosoom  en  verbindt  de  cellen  aan  het  basaalmebraan. De cadherine van één helft maken contact met collageenvezels.  

   Klierweefsel treffen we aan in heel veel orgaansystemen en komen voort uit het klierepitheel van  dat  orgaan.  Dit  gebeurt  door  een  ingroei  van  het  bedekkende  epitheel.  Vaak  blijft  het  contact  met  het  epitheel  bestaan   afvoerbuis behouden,  exocriene klier.  Soms gaat  deze verbinding verloren  en heeft een klier geen afvoerbuis maar geeft het af aan het bloed, endocriene klieren. Er kunnen  verschillende  klieren  worden  onderscheiden  op  basis  van  hun  bouw.  Hierbij  zijn  twee  criteria  van  belang: enkelvoudig of vertakt? Een ander onderscheid kun je maken op basis van cellen (die wel in  één klier tegelijk kunnen voorkomen): acinair en tubulair. Een klier die beiden heeft noemen we een  samengestelde klier.     De  uitscheiding  vanuit  klieren  kan heel erg verschillen:  Actief  transport:  Hierbij  gaan  de  secretieproducten  niet  via  een  gespecialiseerde  structuur  naar  buiten  maar  simpel  weg  door  een  transporteiwit  op  de  membraan.  Bijvoorbeeld:  HCL  in  de  maag.  Dit  proces  kost  energie.   ‐ Merocrien  /  eccrien:  dit  is  een  vorm  van  exocytose,  waarbij  eigenlijk  altijd  eiwitten  de  afgifte  stoffen  zijn.  De  eiwitten  worden  dan  verpakt  in  blaasjes  in  het  Golgi  en  door  versmelting  met  de  membraan  afgegeven.  Een  voorbeeld  hiervan  is  de  pancreas  en  zweetklieren.   ‐ Apocrien:  grote  structuren  worden  naar  buiten  afgegeven  ,  en  kunnen  niet  via  exocytose.  Hierdoor  worden  juist  deze  van  de  plasma  membraan  afgesnoerd.  Deze  stoffen  zitten  ook  dus in  een laag van plasma membraan. De cel groeit vervolgens  aan. Voorbeeld hiervan is:  vet in de melkklier en zweetklier bij paarden.   ‐ Holocrien; dit is een kamikaze cel die zodra de inhoud afgegeven wordt gaat de cel dood en  wordt  de  inhoud  uitgescheden.  Er  komt  over  het  algemeen  veel  stof  vrij.  Een  voorbeeld  hiervan is de talgklier.    

Practicum 7: epithelia  Altijd natte epithelia (slijmvliezen) worden met de naam mucosa aangeduid. Een andere functie van  epithelia  is  bekleding  van  de  wand  van  de  buikholte  en  van  de  organen  die  in  de  buikholte  zijn  opgehangen. Dit epitheel is dun en glad en maakt nagenoeg wrijvingsloze onderlinge beweging van  organen (hart, longen, darmen etc.) mogelijk. Als smeermiddel dient een klein beetje dun vloeibare  (= sereuze) intraperitoneaal vloeistof. Vandaar dat dit epitheel vaak met de naam serosa aangeduid  wordt.    Epithelia kunnen een verschillende embryonale oorsprong hebben. Zo is het epitheel van de huid, de  mond tot en met de tanden, de neus en de anus afkomstig van het ectoderm. De bekleding van de  ademhalingsorganen, van het spijsverteringskanaal en de geassocieerde klieren (pancreas en lever),  de  urineblaas  en  de  urethra  is  gevormd  uit  het  entoderm.  Het  endotheel  van  bloedvaten  en  het  bekledende mesotheel van de lichaamsholten (peritoneum en pleura) wordt gezien de overeenkomst  in eigenschappen eveneens tot het epitheel gerekend, maar zijn van mesodermale afkomst, net als  het epitheel van de geslachtsorganen.    Stoffen  die  door  epitheel  worden  opgenomen,  bijvoorbeeld  voedingsstoffen  in  de  darm,  passeren  dan achtereenvolgens, de luminale of apicale plasmamembraan, het cytoplasma van de epitheelcel  en  tenslotte  de  abluminale  of  basolaterale  plasmamembraan.  Paracellulair  transport,  (transport  tussen  cellen  door)  wordt  verhinderd.  We  kunnen  dan  dus  ook  stellen  dat  veel  epitheelcellen  gepolariseerd zijn aangezien het apicale deel van de cel functioneel verschilt van het basale deel en  daartoe  ook  een  andere  samenstelling  heeft  van  de  plasmamembraan  en  de  hierin  opgenomen  eiwitstructuren (enzymen en transporters).    Onder  hoge  vergroting  kunnen  we  de  basaalmembraan  weer  onderverdelen  in  meerdere  afzonderlijke  lagen:  een  electron‐lichte  lamina  lucida  en  een  daaronderliggende  donkere  lamina  densa.  Deze  twee  worden  in  het  algemeen  samen  aangeduid  als  lamina  basalis.  In  de  meeste  basaalmembranen treffen we ook nog een derde laag aan, de lamina reticularis. De aanleg van de  basaalmembraan  is  een  samenwerkingsproject  van  de  epitheelcellen  met  fibroblasten  uit  het  onderliggend  bindweefsel  waarbij  de  laatsten  vooral  voor  de  aanleg  van  de  reticulaire  laag  zorgen  (type 3 collageen). De lamina basalis is afkomstig van de epitheelcel. Omdat bloed en lymfevaten niet  door  de  basaalmembraan  kunnen  penetreren,  ontvangen  de  bovenliggende  epitheelcellen  voedingstoffen  en  zuurstof  door  diffusie  door  de  basaalmembraan  uit  capillairen  die  in  het  onderliggende bindweefsel liggen. Tenslotte, maar zeer belangrijk, de basaalmembraan reguleert ook  de  delingsactiviteit  en  differentiatie  van  de  erbovenliggende  epitheelcellen  en  speelt  zo  een  belangrijke rol in de preventie van epitheliale tumoren.    Epitheelcellen  liggen  in  aaneengesloten  formaties  die  bij  elkaar  worden  gehouden  door  gespecialiseerde  verbindingsstructuren  die  zorgen  voor:  1)afsluiting  van  de  intercellulaire  ruimten  (occludensverbinding),  2)aanhechting  (adherensverbinding)  en  3)communicatie  (nexusverbinding).  De zona occludens (tight junction) is de meest apicaal gelegen verbinding tussen de epitheelcellen en  vormt  een  band  rond  de  apex  (top)  van  de  cel,  waardoor  de  ruimte  tussen  de  epitheelcellen  volkomen  is  afgesloten.  De  tweede  hechtingszone,  de  zonula  adhaerens,  wordt  ondersteund  door  transmembrane  adhesiemoleculen  die  de  plasmamembranen  van  naburige  cellen  aan  elkaar  hechten.  In  de  klassieke  literatuur  wordt  de  zonula  adhaerens  samen  met  de  zona  occludens  aangeduid  als  “kitlijst”.  De  macula  adhaerens  (desmosoom)  is  een  meer  puntsgewijze  aanhechting  met  buurdesmosomen  waardoor  cellen  sterk  aan  elkaar  hechten  en  waardoor  ze  beschermd  zijn  tegen  beschadiging  als  gevolg  van  mechanische  stress.  Epitheelcellen  hechten  aan  de  er  onderliggende  basaalmembraan  d.m.v.  hemidesmosomen.  Alle  (hemi)‐desmosomen  zijn  weer  verboden aan de vezels van het intracellulaire cytoskelet van de epitheelcellen.   Epitheelcellen kunnen onderling communiceren door dat het cytoplasma via nexusverbindingen (gap  junctions) met elkaar verbonden is. 

      Cellen  hebben  afhankelijk  van  hun  functie  een  oppervlakte specialisatie, zoals bijvoorbeeld microvilli.  Een andere vorm van oppervlakspecialisatie treffen we  aan in de vorm van stereociliën. Dit zijn varianten van  de  microvilli  die  vaak  voorkomen  in  organen  met  een  zintuigfunctie, bijv., het inwendige oor, en zijn net als  de  microvilli  onbeweeglijk.  Ciliën  of  trilharen  zijn  langgerekte  uitsteeksels  van  het  celoppervlak  die  een  slagbeweging  kunnen  uitvoeren.  Ciliën  hebben  centraal  twee  microtubuli,  die  omgeven  worden  door  negen  andere  paren  van  microtubuli,  waardoor  op  dwarsdoorsnede  de  typische  9x2  +  2  configuratie  (de  axoneme) te zien is.                                                          Het grootste deel van de luchtwegen is bedekt met pseudo meerrijig epitheel waarvan een deel van  de cellen trilharen (ciliën) dragen, het zgn. respiratoir epitheel. Deze naam is misleidend aangezien er  over dit epitheel geen gaswisseling plaatsheeft.    Een  illustratief  voorbeeld  van  een  meerlagig  niet  verhoornend  plat  epitheel  treffen  we  aan  in  de  cornea.  Het  aantal  lagen  is  sterk  afhankelijk  van  de  diersoort.,  waarbij  als  vuistregel  geldt  dat  bij  toename van de grootte van het dier het aantal lagen toeneemt. Ook hier vinden we weer onder het  cornea epitheel, een basaalmembraan, die hier het membraan van Bowman wordt genoemd.    

Sommige  epithelia  bekleden  ruimten  die  aan  sterke  volume  veranderingen  blootstaan,  bijv.  de  urineblaas. De wand van het eerste deel van de urineweg, de blaas, zal in staat moeten zijn om zich  aan te passen aan de grote volumeveranderingen die dit systeem door de wisselende vullingtoestand  doormaakt.  De  wand  van  de  blaas  bestaat  dan  ook  uit  zeer  elastisch  weefsel,  het  zgn.  overgangsepitheel. Cellen van dit epitheel, net als bij andere epithelia hecht met elkaar verbonden  zijn  d.m.v.  desmosomen.  Dat  er  toch  vormveranderingen  en  onderlinge  beweeglijkheid  mogelijk  is  wordt veroorzaakt door het feit dat het grensvlak tussen twee cellen, vooral in de buitenste celrijen  een  sterk  geplooid  verloop  heeft  (figuur  7.6)  Bij  uitrekken  worden  deze  plooien  als  het  ware  gladgetrokken. Dit is ook de verklaring van het feit dat de celgrenzen zo onduidelijk zijn.    

Thema 5: thorax  HOORCOLLEGE 13: MEMBRANOGENESE  De vruchtvliezen spelen een belangrijke rol bij de aan en afvoer van stoffen naar en van het embryo,  waaronder  ook  zuurstof.  Hiernaast  beschermen  ze  het  embryo,  en  produceren  ze  bij  zoogdieren  hormonen.   De vruchtvliezen worden door het embryo zelf gevormd: 

  De  vruchtvliezen  zijn  zoals  bovenstaand  zichtbaar  onder  te  verdelen  in  een  aantal  structuren  bij  vogels: 



  

Dooierzak:  Via  dooierzaksteel  verbonden  met  de  middendarm.  Dit  is  het  eerste  vruchtvlies  dat  gevormd  wordt  en  is  afkomstig  uit  visceraal  mesoderm  en  endoderm  =  splanchnopleuron. Het speelt een belangrijke rol in de O2 voorziening en bevat de voeding  voor het embryo. Wanneer deze voeding wordt opgebruikt zien we ook dat deze structuur  langzaam in regressie gaat.    Amnion:  Binnenste  vlies  om  het  embryo.  Wordt  gevormd  uit  parietaal  mesoderm  en  ectoderm = somatopleuron.  Chorion:  Buitenste  vlies  om  het  embryo.  Wordt  gevormd  uit  parietaal  mesoderm  en  ectoderm  =  somatopleuron.  De  amnionnaad  is  waar  het  amnion  omgekeerd  wordt  in  het  chrorion.   Allantois:  Via  allantoissteel  (urachus)  verbonden  met  de  einddarm.  Dit  is  het  laatste  vruchtvlies  dat  gevormd  wordt  en  eveneens  uit  visceraal  mesoderm  en  endoderm  =  splanchnopleuron. Het vormt het opslagvat voor de excretieproducten. Bij vogels neemt het  bovendien  de  functie  van  O2  voorziening  van  de  dooierzak  over  wanneer  deze  tot  aan  de  schaal uitgroeit.  

       







  

                      Bij  zoogdieren  gaat  de  membranogenese  in  principe  gelijk  op  aan  die  van  vogels,  er  zijn  echter wel een paar verschillen te noemen:  Dooierzak:  deze  wordt  ook  wel  de  navelblaas  genoemd  en  speelt  alleen  een  rol  in  de  bloedcelvorming.  De  voeding  komt  bij  zoogdieren  niet  uit  de  dooierzak,  omdat  deze  uiteraard  via  de  placenta  en  de  bloedsomloop  gaat.  Na  vorming  van  het  allantoïs  gaat  de  dooierzak ook in regressie.   Voor de aan en afvoer van stoffen speelt ook de placenta een grote rol, met hierbinnen de  bloedvoorziening. De aanvoerende vaten zijn de v. vittelina, die in het embryo aansluiten op  de vene porta. De afvoerende vaten zijn de a. vittelina en sluiten in het embryo aan op de  arteria mesenterica cranialis. Deze vaten zijn afkomstig van de allantoïs.   Allantoïsholte wordt met name bij het paard en carnivoren zeer groot en groeit zo tussen het  amnion en chorion in, met als gevolg een allantochorion. De allantoïsholte is bij herkauwers  en varken juist wat kleiner, waardoor er over een groter deel een vergroeiing kan optreden  tussen  het  amnion  en  chorion,  amnochorion.  De  allantoïsholte  wordt  gevuld  met  foetale  urine uit de voorloper van de blaas, evenals andere afvalproducten uit de darmen.   Bij de geboorte zit het binnnenste vlies, het amniochorion nog om het embryo heen.  

Voor wat betreft de functie van de vruchtvliezen delen we deze enigszins anders in:  ‐ Allanto‐chorion:  bij  zoogdieren  is  dit  het  foetale  deel  van  de  placenta  en  vormt  zo  de  belangrijkste  structuur  voor  de  uitwisseling  van  gassen  en  voedingstoffen.  Het  omsluit  de  holte met het waterige vruchtwater, de allantoïsvloeistof, we noemen het hierom ook wel  de waterblaas. Bij vogels ligt deze structuur uiteindelijk tegen de eierschaal aan  en vormt zo  de basis voor gas‐ en eiwituitwisseling, evenals de kalkstofwisseling.   ‐ Allantoamnion;  ligt  dus  in  het  binnenste  deel  en  omsluit  een  holte  met  meer  slijmerig  vruchtwater: de amnionvloeistof. Deze structuur noemen we ook wel de pootjesblaas. Veel  zoogdieren worden geboren met dit vlies nog intact.   ‐ Allantoïs; deze bevat de bloedvoorziening voor het allantoamnion en chorion en bestaat uit  de v. umbilicalis en de a. umbilicalis, welke dus via de chorionvlokken contact maken met de  placenta. Uit de dooierzak komen de a. vitellina en de v. vitellina.   ‐                                                                               

Een herhaling van de kiembladen:  Mesoderm   Axiaal (chorda)   Paraxiaal (somieten)  • dermatoom (onderhuids bindweefsel)  • myotoom (spieren)  • sclerotoom (skelet)   Intermediair  • nieren  • geslachtsorganen (oergeslachtscellen uit epiblast)   Lateraal (zijplaat)  • parietaal (sereuze bekleding lichaamsholten)  • visceraal (hart en bloedvaten), angioblasten    De  bloedvaten  worden  dus  gevormd  uit  visceraal  mesoderm,  een  proces  dat  we  angiogenese  noemen.  De  hamotopoëse  is  de  vorming  van  bloedcellen,  dat  gebeurt  uit  hematocytoblasten,  dat  primitieve bloedcellen zijn. Het proces gaat als volgt: 

De  essentie  van  de  bloedvoorziening  in  het  embryo  is  dat  het  bloed  niet  via  de  longen  hoeft.  Het  zuurstof komt met name binnen via de linker v. umbilicalis. Na de geboorte zien we dat deze shunt  in  het  hart  (=foramen  ovale)  en  de  ductus  arteriosus  zich  zullen  sluiten.  Om  dit  te  bewerkstelligen  moeten er een aantal processen in acht genomen:  ‐ Sluiting foramen ovale: het rechter atrium krijgt geen bloed meer van de vene umbilicalis na  de geboorte, waardoor de druk in de rechterzijde sterk verlaagd. Door het wegvallen van de  placenta  is  juist  de  weerstand  in  het  lichaam  hoger  geworden  en  dus  ook  de  druk  in  het  linker  atrium  neemt  toe.  Doordat  de  longcirculatie  op  gang  komt  stroomt  er  nu  nog  meer  bloed  vanuit  de  logen  naar  de  linkerzijde,  waardoor  de  druk  verder  verhoogd.  Dus  (1.  Wegvallen navelstreng 2. Op gang komen longcirculatie).   ‐ Sluiting  ductus  arteriosus:  omdat  de  stroomrichting  nu  anders  is  geworden  door  de  drukverhoging  aan  de  linkerzijde,  gaat  de  stroomrichting  verkeerd  om.  Er  dreigt  nu  bloed  vanuit de aorta naar de truncus pulmonalis te gaan. Ook het zuurstofgehalte van het bloed  op deze plek is verhoogd, er komt immers zuurstof via de longvenen in het linker atrium   ventrikel  aorta. Hierdoor sluit de d. arteriosus zich.      HOORCOLLEGE 14: EMBRYOLOGIE CIRCULATIE EN KIEUWBOGEN.   Vanuit  de  viscerale  laag  van  het  mesoderm  vormen  zich  de  angioblasten,  welke  gaan  fuseren  en  bloedvaten gaan vormen. Cellen die niet de wand vormen, worden de primitieve bloedcellen. Twee  van die buisjes die zo gevormd worden, endocardbuisjes, gaan samensmelten tot één buis welke het  hart vormen. Pas in een veel later stadium wordt het hart in de 4 compartimenten gevormd.   

 

                                  Het  viscerale  mesoder m vormt naast de bekleding van je darmen, ook om je hart heen. Het parietale mesoderm bekleed  de binnenwand van het lichaam.     Het  primitieve  hart  is  nog  opgehangen  aan  één  ophangband,  maar  ook  deze  verdwijnt  en  het  hart  wordt  bevestigd  in  de  holte  met  de  arteriën  en  de  venen.  Naast  het  hart  worden  er  in  de  thorax  natuurlijk ook de longen gemaakt. Deze worden gevormd uit het longknopje, dat een uitstulping is  van  de  voordarm,  en  dus  van  endoderm.  Zolang  deze  nog  niet  gescheiden  zijn  spreken  we  van  de  pleuropericardiale  holte.  In  een  vroeg  stadium  zijn  zelfs  het  abdomen  en  de  thorax  met  elkaar  verbonden. Het septum transversum gaat deze holte door ingroei in tweeën delen, en vormt dus het  diafragma.  De  longen  groeien  uit  de  voordarm  uit.  Vanuit  de  voordarm  gaan  twee  longknopjes  ontstaan. Deze zijn dan omgeven door visceraal mesoderm (dit is de darm immers ook). Tegelijkertijd  ontstaat er vanuit lateraal de pleurapericardiale plooi welke naar elkaar toegroeien en in het midden  fuseren. Op het moment dat deze elkaar gevonden hebben en gefuseerd zijn, heb je een scheiding  tussen de pleurale en pericard holte. Dit proces gaat verder waarbij de longknoppen steeds verder  uitgroeien, de plooien fuseren  3 holtes (2 voor longen en 1 voor hart).   Uiteindelijk in het volwassen dier zijn deze holtes helemaal  niet meer groot, en miniem te worden.  Dit geldt ook voor het hartzakje. (het hartzakje in dubbelwandig: lamina perietalis, pleura parietalis,  dus twee parietale lagen)  De bekleding van elk orgaan is pariëtaal en visceraal en mesodermaal van oorsprong.     Het  mediastinum  is  een  gat  in  het  diafragma  dat  een  aantal  belangrijke  structuren  van  de  thorax  naar het abdomen doorlaat. Hierbinnen vinden we: de aorta, oesophagus, trachea / brochiën. Deze  structuren lopen op deze volgorde van dorsaal (rug) naar ventraal (buik).  

    De  kieuwboog  arteriën  komen  evolutionair  gezien  als  restant  van  onze  voorvaderen,  vissen,  voor.  Het oorspronkelijke bouwplan bevat 6 gepaarde kieuwboog arteriën. De tweede kieuwboog vormt  een rechter en linker dorsale aorta, welke afhankelijk van de diersoort wel of niet in regressie gaat.  De kieuwboog arteriën lopen in oorsprong om de voordarm heen, bijvoorbeeld van het hart naar de  te ontwikkelen aorta. Uiteindelijk hebben zoogdieren nog maar 3 kieuwbogen over (3,4 en 6). Vanuit  de  3e  kieuwboog  kan  het  bloed  via  de  arterie  carotis  externa  naar  de  kop  toe.  Wanneer  je  naar  caudaal wilt moet je dus niet via de 3e kieuwboog gaan, maar via de 4e (en via de 6e zolang de ductus  arteriosus  nog  niet  gesloten  is.  Vanuit  de  ventrale  aorta  kan  het  bloed  overigens  ook  zonder  kieuwbogen naar de kop via de arterie carotis interna. Vanuit de 4e kieuwboog ontstaat de dorsale  aorta welke eerst gepaard is maar waarvan bij zoogdieren uiteindelijk alleen de linker blijft bestaan.   Vanuit de 6e kieuwboog ontstaan de arteriën naar de longen, arterie pulmonalis.  

De essentie van de embryonale circulatie is dat het  bloed niet  door lever en  longen  heen  hoeft   shunts.  Gaandeweg  wordt  het    bloed  steeds  zuurstofarmer,  namelijk  een  verdunning  met  veneus  bloed: 1. Menging met vene cava. 2. Menging met rechter ventrikel van bloed uit de kop dat niet via  het foramen ovale, maar via de ductus arteriosus in de relatief zuurstofrijke aorta komt.     Vanuit de dooierzak en het gastro‐intestinaalstelsel stroomt voedselrijk bloed via de venen vitellina  naar  het  hart.  De  dooierzak  is  vrij  snel  verbruikt  en  daar  blijft  niet  meer  zoveel  van  over.  Van  de  venen  vitellina  blijft  wel  veel  over:  deze  maken  een  uitgebreid  netwerk  van  capillairen  in  de  lever  (lever sinusoïden), de ductus venosus en vormen de poortader. Dit zorgt ervoor dat later het bloed  uit de darmen via de lever gaat. In het bijzonder heeft de rechter vene vitellina hier heel veel aandeel  in.   De  venen  umbillicalis  voeren  zuurstofrijk  bloed  vanuit  de  placenta naar het hart.  Ook  de  placenta  verdwijnt  uiteindelijk  maar  voordat  dit  verdwijnt, is de rechter  vena  umbillicalis  in  regressie  gegaan  waardoor  we  overblijven  met  de  linker  vena  umbillicalis.  Deze  zal  naar de lever toelopen  maar  hoeft  niet  door  de  capillairen  heen  want hij sluit aan op de  ductus venosus.   De  laatste  belangrijke  venen  zijn  de  venen  cardinalis,  welke  later 

 

splitsen  in  een  sub‐  en  supra  cardinalis.  Deze  gaan  samen  versmelten  en  vormen  zo  de  vena  cava  caudalis en cranialis. Dit is een gecompliceerd proces van fusie, splitsing en regressie.   In het embryonale stadium draineren deze venen het hoofd, de lichaamswand en de nek.       HOORCOLLEGE 15: ONTWIKKELING EN BOUW THORAX  Door  verplaatsing  van  het  septum  transversum  wordt  de  borstholte  gevormd.  Het  spetum  transversum  wordt  uiteindelijk  het  pezige  gedeelte  van  het  diafragma.  Het  secundaire  pleuropariëtale  mebraan  vormt  de  spierlaag  van  het  diafragma.  Het  diafragma  is  uiteindelijk  ter  hoogte  van  de  6e  rib  bevestigd.    Er  blijft  wel  een  passage  van  structuren  mogelijk,  de  aorta,  de  slokdarm  en  de  vena  cava  via  respectievelijk  de  hiatus  aorticus,  de  hiatus  oesophagus  en  de  foramen venae cavae. De aorta ligt hierin het meest dorsaal, en de vene cava het meest ventraal.   Het  diafragma  zelf  staat  onder  invloed  van  de  nervus  phrenicus  dextra  en  sinistra;  uit  ventrale  takken van de halszenuwen.     De thoracale holte wordt uiteindelijk in 3 holtes ingedeeld;  ‐ 2x pleurale holte, worden gescheiden door het mediasticum en omgeven door de pleura. De  linker pleurale holte is kleiner dan de rechter pleurale holte,   ‐ Pericardiale holte: ligt binnen in het mediastinum en wordt omgeven door het pericard.   Het mediastinum is continu met de viscerale ruimte. Aanhechtingen van het mediastinum???   

    Door  instulping  van  de  organen  ontstaan  twee  verschillende  bladen.  Het  pariëtale  blad  aan  de  buitenzijde, hierbinnen een holte en het viscerale blad aan de binnenzijde. We noemen deze bladen  de pleura ind ebrostholte, het pericardium rond het hart en de peritoneum in de buikholte.  

De  plica  vene  cavae  is  de  voortzetting  rechts  van  het  diafragma,  waar  de  vene  cava  in  huist.  In  bovenstaand plaatje dus het uitstulpsel rechts. De vene loopt via de plica venae cavae naar het hart  en mondt daar uit in het rechter atrium.                                                    Een  recessus  is  een  plek  waar  twee  pariëtale  bladen  tegen  elkaar aan liggen. Hier kennen we in de borstholte 3:  ‐ a. recessus costomediastinalis: zit tussen de ribwand en  het hart.   ‐ b.  recessus  costodiafragmatica:  tussen  ribwand  en  diafragma.   ‐ c.  cupula  pleurae:  uitbochting  van  de  pleurale  holte  naar craniaal en dus boven de 1ste rib.                     De pleuraholte breidt zich verder naar ventraal en caudaal uit dan de onder‐ en achterrand van de  long. Dit betekent dat ventraal en caudaal van de long twee lagen pleura parietalis tegen elkaar aan  liggen.  Ter  hoogte  van  de  insnijding  in  de  longen,  waar  het  hart  (binnen  het  mediastinum)  de  borstwand  raakt,  ligt  de  pleura  costalis  direct  tegen  de  pleura  mediastinalis.  De  potentiële  ruimte  tussen  deze  tegen  elkaar  liggende  pariëtale  pleuralagen  wordt  aangeduid  als  de  recessus  costomediastinalis. Ter hoogte van de aanhechting van het diafragma ligt de pleura die het diafragma 

bedekt  direct  tegen  de  pleura  costalis  aan.  De  gevormde  potentiële  ruimte  heet  de  recessus  costodiaphragmaticus.    Werkcollege 5: embryologische circulatie en bouw thorax.  In  de  thorax  vinden  we  de  pleurale  holte  en  de  pericard  holte.  Het  vlies  dat  de  linker  en  rechter  pleurale holte scheidt is het mediastinum, hierbinnen vinden we natuurlijk het hart, met dus ook de  pericard holte om het hart heen.  

De  viscerale  laag  zit  om  het  orgaan  zelf,  en  de  parietale  laag  zit  aan  de  buitenkant,  dus  tegen  de  thoraxwand  aan. Wanneer je vanaf de buitenkant richting  het hart steekt  dan kom je dus eerst  de  pleura parietalis tegen  pleurale holte  pleura visceralis  long  pleura visceralis  pleurale  holte  pleura mediastinalis (pleura parietalis 2)  lamina parietalis  pericardholte   lamina  visceralis.   De  lamina  parietalis,  lamina  visceralis  en  de  pericardholte  noemen  we  samen  het  pericardium.  De  lamina visceralis wordt ook wel het epicard genoemd.   

  In  de  embryonale  ontwikkeling  heb  je  in  eerste  instantie  één  holte.  Door  de  ingroei  van  de  beide  zijden ontstaat er uiteindelijk twee holten, die dus de pericard holte en de pleurale holten worden  genoemd.   Wanneer  een  dier  gespeend  wordt  dan  krijgt  het  vaak  last  van  slikproblemen.  Om  dit  te  begrijpen  moet  je  terug  naar  de  kieuwboog  arterieën,  waarvan  er  oorspronkelijk  6  zijn.  In  het  circulaire  vaatbed  kun  je  een  groot  verschil  vinden  tussen  de  vogel  en  het  zoogier,  een  vogel  heeft  namelijk  een rechter aortaboog (uit de 4e kiewboog arterie) terwijl een zoogdier een linker aortaboog heeft.                                     Tijdens  de  embryonale  fase  hebben  de  dieren  op  een  gegeven  moment  6  paar  kieuwbogen.  Per  diersoort verschilt welke van deze kieuwbogen uiteindelijk in het volwassen dier aanwezig blijven. De  6 kieuwbogen hebben allemaal uitiendelijk een andere besmetting, maar bij de vogel en het zoogdier  blijft alleen het 3e, 4e en 5e paar over.   Naar de kop = 3e paar kieuwboogarteriën = a. carotis int. (gepaard)  Naar de romp = 4e paar kieuwboogarteriën =    linker‐  (zoogdieren)  of  rechter  (vogels)  aortaboog  Naar de longen = 6e paar kieuwboogarteriën = truncus pulmonalis + linker ductus arteriosus.     Het  dier  dat  problemen  heeft  met  slikken  heeft  een  persisterende  rechteraortaboog.  Bij  een  neonaat vinden we nog een verbinding tussen de pulmonaal arterie en de aorta welke we de ductus  arteriosus  noemen.  Na  enige  tijd  wordt  deze  verbinding  afgesloten,  normaal  als  het  dier  begint  te  ademen. Er blijft altijd een ligamentum arteriosus over. Wanneer in plaats van de linker, een rechter  aorta boog blijft bestaan dan is de anatomie op die plek zodanig omgekeerd (in plaats van voorlang, 

achter de slokdarm langs)dat het ligamentum arteriosus  de oesofagus afknelt. Zodra het  dier hard  voedsel begint te eten, dan kan dit niet goed de slokdarm passeren. Oplossing hiervoor is natuurlijk  het chirurgisch doorsnijden van deze structuur.  

    Vanuit de dooierzak loopt dus de vene vittelina, vanuit de placenta loopt de vene umbilicalis. In het  embryo  vinden  we  nog  één  grote  vene,  de  vene  cardinalis  caudalis  en  cranialis  (gapaard).  Als  het  dier zich gaat ontwikkelen komt er een vene subcardinalis onder de cardinalis en erboven de vene  supracardinalis.  In  het  uiteindelijke  dier  gaan  een  aantal  delen  samensmelten  en  een  aantal  delen  gaat in regressie. In het uiteindelijke dier wordt de vene cava caudalis opgebouwd uit;  ‐ Bovenste deel van de rechter vene vittelina.   ‐ deel van de rechtervene subcardinalis.  ‐ Stuk van de rechte vene supracardinalis.   ‐ Stukken van de linker en rechter vene cardinalis caudalis.   [ kijk hiervoor nog even goed naar de plaatjes van WC5]    Wanneer de lever zich ontwikkeld ontstaat een capillair netwerk dat tussen de linker en rechter vene  vitellina  wordt  gevormd.  De  linker  vene  umbilicalis  gaat  hier  vervolgens  op  aansluiten.  Hierbij  verdwijnt  de  rechter  vene  umbillicalis  en  het  bovenste  stukje  van  de  linker  vene  umbilicalis.  De  poortader wordt gevormd door de vene vitellina. Hierdoor komt ook het bloed uit de placenta via de  l.  umbillicalis  door  de  lever.  Omdat  dit  niet  nodig  is  wordt  de  ductus  venosus  gevormd,  zodat  het  bloed zo snel mogelijk door het embryo heen moet.   Op het moment dat het dier geboren wordt stroomt er geen bloed meer door de v. umbillicalis, door  het  breken  van  de  navelstreng.  Hierdoor  krijgt  de  ductus  venosus  ook  geen  bloed  meer  en  zal  daardoor in regressie gaan en verdwijnen.   Bij een porto‐systemische shunt gebeurt deze regressie niet goed en passeert het bloed niet de lever  maar  gaat  vanuit  de  poortader  direct  door  naar  de  systemische  circulatie.  Deze  intra‐hepatische  shunt  is  dus  over  het  algemeen  wel  aangeboren.  Er  zijn  echter  nog  meer  mogelijkheden,  namelijk  een shunt  tussen de poortader en vena cava (portocavaal shunt), tussen  de  poortader en de vena  azygos  (portoazygos  shunt),  welke  extra‐hepatisch  zijn  er  zowel  aangeboren  als  verkregen  kunnen  zijn.     In  het  embryo  is  de  bloedtoevoer  vanuit  de  placenta  door  het  embryo  en  weer  terug  naar  de  placenta.  Ui  de  l.  umbilicaal  vene    ductus  venosus    vene  cava  caudalis    rechter  atrium    rechter  ventrikel    truncus  pulmonalis    ductus  arteriosus    aorta  boog    rechter  en  linker  umbilicaal arterie.  

In deze circulatie missen we eigenlijk de kop als mogelijkheid om naar toe te gaan. Dit is niet zo, in  het rechter atrium kan het bloed ook gelijk doorsteken naar het linker atrium via het foramen ovale.     Je passeert hierbij dus 3 shunts; ductus venosus, foramen ovale en ductus arteriosus. Zodra het dier  geboren  wordt  gaan  deze  shunts  dicht.  Het  foramen  ovale  gaat  dicht  omdat  de  druk  in  het  linker  atrium hoger wordt bij ademen (moet  nu het hele lichaam door en druk rechter atrium daalt door  open  klappen  longen)  waardoor  het  formane  wordt  dichtgedrukt.  De  ductus  arteriosus  zal  sluiten  omdat  de  weerstand  van  de  arterie  pulmonalis  lager  is  geworden  ten  opzichte  van  de  ductus  arteriosus. In de aorta neemt de druk juist toe, het bloed kiest dus feitelijk de makkelijker weg. Onder  invloed  van  het  terugstromen  van  zuurstofrijk  bloed  uit  de  aorta  de  ductus  arteriosus  sluit  deze  ductus.  

  Tijdens  de  embryonale  fase  is  natuurlijk  de  O2‐saturatie  het  hoogst  (80‐85%).  Deze  saturatie  daalt  voor het eerst in het de lever omdat hier het bloed mengt met de vene cava caudalis. Het zal naar 70‐ 75%  dalen.  In  het  hart  mengt  het  verder  tot  65%  procent  welke  door  het  lichaam  heen  getransporteerd wordt. Terug bij de placenta is het zo’n 60%.     Werkcollege 6: bouw thorax  Borst‐  en  buikholte  worden  van  elkaar  gescheiden  door  het  diafragma  (middenrif),  dat  uit  twee  delen  bestaat.  Het  centrale  deel  wordt  gevormd  door  een  peesplaat,  centrum  tendineum.  De  periferie wordt gevormd door spierweefsel, dat aanhecht aan de ribwand, het sternum (borstbeen)  en  de  lendenwervels.  De  aanhechting  aan  de  lendenwervels  vindt  plaats  door  middel  van  2  crura  (“benen”).    De pleura wordt verdeeld in de pleura parietalis, die de wand van de pleurale holten vormt, en de  pleura visceralis (pulmonalis), die de longen bekleedt. In de rechter pleurale holte omgeeft een extra  pleuraplooi, de plica venae cavae, de vena cava caudalis en een zenuw.  De pleura partietalis is verder onder te verdelen in de costale, mediale en diafragmatische pleura,  welke respectievelijk tegen de borstwand, het diafragma en het diafragma ligt.     Het  mediastinum  wordt  verdeeld  in  het  mediastinum  craniale  (craniaal  van  het  hart),  het  mediastinum  medium  (omsluit  het  hart  en  het  pericardium,  het  hartzakje)  en  het  mediastinum  caudale.   

De borstwand bestaat uit gepaard aangelegde ribben, die uit een dorsaal benig deel en een korter,  ventraal  kraakbenig  deel  bestaan.  De  ribben  kunnen  onderscheiden  worden  in  sternale  (ware)  en  asternale  (valse)  ribben.  De  sternale  ribben  zijn  direct  met  het  sternum  verbonden.  De  achterste  ribben zijn indirect via de ribkraakbeenderen aan het sternum verbonden. Soms is de laatste rib niet  met  het  sternum  verbonden,  een  zogenaamde  zwevende  rib.  De  caudale  rand  van  de  ribkraakbeenderen  van  de  valse  ribben  en  de  zwevende  rib  vormen  samen  de  arcus  costalis  (ribboog).   De voorste ribben zijn recht en vormen een rigide korf voor de aanhechting en de bewegingen van  het  voorbeen.  Zij  spelen  een  ondergeschikte  rol  bij  de  ademhaling.  De  meer  caudale  ribben  staan  meer bol en omsluiten een groter volume; zij hebben grotere bewegingsvrijheid en spelen daardoor  een grotere rol bij de ademhaling.   De ruimten tussen de ribben, intercostale ruimten worden opgevuld door spieren.    In  het  gebied  craniaal  van  het  hart  bevinden  zich  binnen  het  mediastinum  craniale  diverse  grote  arteriën voor de verzorging van de kop, hals en voorbenen. De arteriën ontspringen via twee grote  stammen uit de aortaboog:   ‐ De truncus brachiocephalicus is de eerste grote zijtak van de aortaboog; hij loopt naar rechts  over  de  ventrale  vlakte  van  de  trachea;  zijtakken  ervan  zijn  de  arteria  carotis  communis  sinistra en ‐dextra en de arteria subclavia dextra.   ‐ De arteria subclavia sinistra ontspringt uit de aortaboog ná de truncus brachiocephalicus en  loopt naar links langs de ventrale vlakte van de oesophagus naar de linker voorpoot.     Vogels  hebben  geen  scheiding  tussen  thorax  en  abdomen  in  de  vorm  van  een  diafragma,  zoals  zoogdieren.  In  de  gezamenlijke  thoraco‐abdominale  holte  zijn  de  inwendige  organen  door  dunne  bindweefselvliezen  van  elkaar  gescheiden,  waardoor  een  aantal  afzonderlijke  lichaamsholten  ontstaan.  Vogels  hebben  in  de  larynx  ook  geen  stembanden,  maar  produceren  het  geluid  uit  de  syrinx  die  zich  op  de  bifurcatie  van  de  trachea  bevindt  en  bij  uitademen  geluid  voortbrengt.  De  longen  liggen  dorsaal  in  de  lichaamsholte  tegen  de  ribben  en  wervels  aangedrukt  en  zijn  klein.  De  longstructuur is bij vogels sterk afwijkend van die van zoogdieren. Aan de caudoventrale zijde van de  long zijn kleine openingen aanwezig, die de primaire bronchus verbindt met de caudale luchtzakken.  De  luchtzakken  zijn  dunne  membraneuze  structuren  verbonden  met  primaire  en  secundaire  bronchiën en zij omvatten het grootste deel van het volume van het respiratieapparaat. Luchtzakken  fungeren als blaasbalgen om de longen te ventileren. In de meeste soorten zijn er 9 luchtzakken, die  kunnen  worden  onderverdeeld  in  een  craniale  en  een  caudale  functionele  groep.  Uitstulpingen  (diverticula) van luchtzakken kunnen ook aanwezig zijn in botten. De aorta in vogels wordt gevormd  uit de rechter vierde aortaboog. De bloedvaten naar de kop, de nek, de vleugels en de vliegspieren  takken af uit twee grote trunci brachiocephalici.    Longen  hebben  een  rechter  en  een  linker  deel  die  vervolgens  weer  zijn  opgedeeld  in  een  (diersoortspecifiek)  aantal  lobben.  De  linker  long  bestaat  uit  minder  lobben,  meestal  uit  een  lobus  cranialis en caudalis. De rechter long kan maximaal uit vier lobben bestaan: lobus cranialis, medius,  caudalis en accessorius.  Aan welke zijde is de pleuraholte het grootste en waarom?   

Thema 6: abdomen  HOORCOLLEGE 16:   De oerdarm is op te splitsen in 3 verschillende delen: 

  De  slokdarm  vormt  de  verbinding  tussen  de  maag  en  de  pharynx  en  bestaat uit een voorste gedeelte met  dwarsgestreepte  spieren  en  een  achterste  gedeelte  met  glad  spierweefsel.  Het  is  onder  te  verdelen  in  een  pars  thoracalis,  abdominalis en cervicalis.     Uit  de  voordarm  ontwikkelen  ook  de  longen,  die  uit  een  longknop  ontstaan,    De oesphagus komt door het diafragma de buikholte in. Omdat herbivoren planten eten hebben ze  fermentatiemogelijkheden  nodig.  Deze  kunnen  hindgut  zijn,  achter  in  het  maagdarmkanaal,  zoals  een paard, of foregut, in de pens zoals een koe. Beiden is ook mogelijk.     De abdomen wordt begrensd aan alle zijde door:  • Craniaal: diaphragma  • Dorsaal: rugspieren en wervelkolom  • Lateraal: buikwand, deels binnen de ribben  • Ventraal: buikwand. De buikwand is onder te verdelen in verschillende onderdelen:  • Huid + onderhuid (2 lagen)  • 3 spieren  – M obliquus abdominis externus  – M obliquus abdominis internus  – M transversus abdominis 

• M rectus abdominis (ventraal)  • Fascia transversalis  • Peritoneum  • Caudaal: bekkenholte    Het peritoneum zorgt voor de ophanging van de buikorganen en doordat het binnen glad en vochtig  is glijden de organen makkelijk tov elkaar.     De maag maakt een tweetal draaiingen tijdens de embryonale ontwikkeling.   1. Een draaiing van 90 graden om de eigen lengteas  2. Een draaiing van x graden om de verticale as.   Uiteindelijk komt wat eerst dorsaal lag nu caudaal te liggen.  

                       

 

 

 

HOORCOLLEGE 17:   Bij de maagontwikkeling breidt de dorsale zijde zich meer uit dan de ventrale zijde. Bij de herkauwers  ontstaat uit de dorsale zijde 2 pensknoppen, de netmaag en meer aan de achterkant de boekmaag  en de lebmaag. Dit si voordat een draai heeft plaats gevonden. Bij de draaiing draait de dorsale zijde  90 graden naar links. Hierdoor komen de pensknoppen links te liggen en de netmaag voorin, in  het  midden.  De  boekmaag  en  de  lebmaag  komen  in  het  midden  iets  meer  naar  rechts  toe.  Wat  er  vervolgens gebeurt, dat niet bij andere dieren gebeurt, is dat de pensknoppen ook draaien om hun  transversale as, en klappen zo naar achteren, waardoor ze naar caudaal liggen. Uiteindelijk vullen ze  de hele buikholte links. Door deze omklapping verplaatst de netmaag nog meer naar voren en komt  helemaal tegen het diafragma te liggen. Dit samen is de eerste draaiing.   De  tweede  draaiing  bij  het  rund  omvat  alleen  een  draaiing  van  de  lebmaag.  Hierdoor  komt  de  dorsale zijde van de lebmaag naar ventraal.     De lever is ook een endodermale uitstulping van de oerdarm, ingroeiiend in het spetum transversum.  De ligging van de lever is in de ventrale ophanging van de maag, omentum minus. Hierbinnen ligt de  lever. In de lever vinden we o.a. ontgifitng, vorming van eiwitten en bloedcellen. De uitstulping uit de  voordarm  beslaat  niet  alleen  de  lever,  maar  ook  het  deel  dat  galblaas  gaat  vormen.  De  craniale  uitstulping is voor de lever, en de caudale uitstulping voor de galblaas. De lever bestaat niet alleen uit  endoderm  weefsel  maar  ook  uit  onderdelen  van  het  septum  transversum  (mesodermaal  vlies,  dat  uiteindelijk  het  diafragma  zal  vormen).  De  lever  groeit  uit  in  het  septum  tarnsversum,  en  een  deel  hiervan  vormt  het  leverkapsel.  In  de  lever  vinden  we  ook  sinusoïden,  welke  natuurlijk  afkomstig  waren van de vene vittelina. De lever en de galblaas hebben samen een afvoer naar de dunne darm,  welke in het volwassen dier blijft bestaan.     De  pancreas  (alvleesklier)  bestaat  uit  twee  delen,  een  linker  en  rechterlob.  De  linkerlob  zit  in  de  ophanging  van  de  maag,  terwijl  de  rechterlob in de ophanging van het begin van de  dunne  darm  gelegen  is.  De  pancreas  heeft  een  dubbele  functie,  uitscheiding  van  verteringsenzymen  =  exocrien.  De  pancreas  heeft  ook  een  hormonale  functie,  endocrien,  zoals  insuline  en  glucagon,  welke  een  belangrijke  rol  spelen  bij  de  glucostase.  Ook  de  pancreas  is  een  entodermale  uitstulping  van  de  oerdarm,  maar  wel  op  een  tweeledige  manier.  We  hebben  namelijk  een  ventrale  uitstulping  gerelateerd aan de lever en galbaals. We hebben  ook  een  dorsale  uitstulping  van  de  pancreas.  Deze  delen  zitten  eerst  nog  helemaal  niet  aan  elkaar  vast,  maar  op  een  gegeven  moment  wel  en  gaan  dan  fuseren  (waarschijnlijk  door  de  maagdraaiing).  Omdat  beide  delen  een  eigen  afvoergang  hadden,  blijft  er  ook  een  dubbele  afvoergang  bestaan.  Gerelateerd  aan  de  lever,  ventraal  deel  =  ductus  pancreaticus.  De  dorsale  afvoergang  noemen  we  de  ductus  pancreaticus  accesorius.  Het  verschilt  echter  per  diersoort  welke  afvoergang  uiteindelijk  blijft  bestaan,  de  meeste  diersoorten  hebben  nog  maar  één  afvoergang. Het caudale deel is het dorsale deel, ventraal ligt dus craniaal.    

De  lengte  van  het  MDK  is  natuurlijk  erg  diersoort  afhankelijk,  planteneters  veel  langer  dan  vleeseters.  Het  grondpatroon  bestaat  uit:  oesaphagus  –  maag  –  duodenum  descendens  –  duodenum  ascendens  –  jejunum  (lang  stuk,  waaiervormig)  –  ileum  (klein  stukje)‐  caecum  –  colon  ascendens  –  colon  transversum – colon descendens – rectum – anus. Dit grondpatroon moet je wel kennen  (zie plaatje).     Een  belangrijk  onderdeel  van  het  darmstelsel  is  de  arteria  mesenterica  cranialis,  welke  een  groot  deel  van  de  dunne  darm  voorziet.  Als  je  kijkt  naar  de  ophanging van het jejunum zien we dat deze  een enorme ophanging heeft dit in een punt  bij  elkaar  komt.  Hierbinnen  vinden  we  de  arteria mesenterica cranialis. Dit is een punt  in de buikholte waaraan we herkennen waar  we  precies  zitten.  Daar  waar  we  het  duodenum zien overstijgen naar de ascendens gebeurt dit aan de caudale zijde van de mesenterica.  Het  colon  transversum  steekt  juist  craniaal  over  van  het  mesentericum.  Met  name  het  colon  ascendens verschilt tussen veel diersoorten enorm. Bij het varken een slakkenhuisvorm, bij het rund  een  spiraalvormig  pakket  en  bij  het  paard  een  hoefijzervorm.  Bij  het  paard  zie  je  bovendien  een  enorm groot caecum.   ook de darmen gaan draaiien. De middendarm staat in contact met de dooierzak. De einddarm staat  in  contact  met  de  allantoïsblaas.  Door  de  ontwikkeling  van  de  lever  zakken  de  darmen  in  de  dooierzaksteel,  wegens  ruimtegebrek,  dit  noemen  we  een  fysiologische  hernia.  Wat  er  dan  gaat  gebeuren is een draaiing met de klok mee vanaf dorsale zijde van 270‐360 graden. De as van deze  draaiing (dorsa‐ventrale as) wordt weergegeven door de arteria mesenterica cranialis. Het caecum  kun je hiervoor goed volgen, deze begint rechts en eindigt rechts.   Je  hebt  dus  nu  de  reden  gevonden  waarom  de  dunne  darm  caudaal  en  het  colon  craniaal  van  de  arterie oversteekt  

 

De  einddarm  staat  in  contact  met  de  allantoïsblaas  en  heeft  precies  zo’n  instulping  van  ectodermaal  weefsel  als  de  voorkomt.  Proctodeum  (membrane  cloacalis) is de instulping aan de achterzijde,  aan  de  voorzijde  noemen  we  dit  het  stomodeum  (mondholte,  membrana  oropharyngealis).  De  membranen  zijn  ecto‐ endodermaal,  welke  uiteindelijk  zullen  verdwijnen,  waardoor  er  een  open  verbinding  ontstaat met de buitenwereld.   Uiteindelijk moet de cloaca gaan scheiden in  de  vagina  en  de  anus.  Hiervoor  gaat  het  mesodermale  weefsel,  septum  urorectale,  tussen  de  einddarm  en  de  allantoïssteel,  langzaam  uitgroeiien tot de membrana cloacalis en scheidt zo uiteindelijk de oerdam in twee delen: perineum.  De bovenste noemen we de sinus urogenitalis waaruit je genitaalstelsel uit gaat ontstaan. Een deel  van de allantoïsblaassteel wordt een onderdeel van je urineblaas.     WERKCOLLEGE 7:  Wanneer  een  hond  door  een  ventrale  snede  geopereerd  wordt  zie  je  eerst  nog  helemaal  geen  organen.  Dit  komt  door  de  maagdraaiing  waardoor  het  omentum  majus  sterk  uitgroeit  en  aan  de  caudale zijde terecht komt. De komt een beetje over de maag heen te liggen en bedekt dus zo het  zicht op de organen.     Tijdens de ontwikkeling is er een fysiologische hernia umbilicalis. Dit betekent dat doordat de lever  groter wordt als gevolg van de hematopoëse een beetje naar buiten gedrukt worden, door de navel  heen.  De  darmen  liggen  hierdoor  in  de  dooierzak.  Door  de  darmdraaiing  van  270  graden  worden  deze darmen vanzelf weer teruggetrokken.     Als je een paard rectaal palpeert kun je het colon transversum niet voelen, deze ligt ver naar craniaal.  De reden dat een paard snel koliek krijgt aan zijn colon is omdat deze erg los ligt en zo makkelijk kan  draaiien. De verstoppingen leiden dan tot koliek. Het caecum en het colon ascendens is bij het paard  en de koe erg groot.     Wanneer er een gat in het diafragma is dan spreek je van een hernia diafragmatica. Het dier wordt  hier kortademig van omdat de buikorganen op de longen drukken en de onderdruk wegvalt. Om deze  situatie te krijgen moet het diafragma altijd stuk zijn.     De  scheiding  tussen  het  rectum  en  de  vagina  noemen  we  het  perineum.wanneer  deze  kapot  is  spreken we van cloacavorming.    

Werkcollege 8:  De buitenste laag van de buikwand bestaat uit de huid, waaronder twee bindweefsellagen gelegen  zijn. Onder deze bindweefsellagen bevindt zich een spierlaag die, aan de laterale zijde van de buik uit  drie  aparte  spieren  en  meer  naar  ventraal  uit  vier  spieren  bestaat.  De  binnenzijde  van  de  buikspierlaag is bekleed met het peritoneum (buikvlies).  Aan  de  ventrale  zijde  van  de  buikwand  bevindt  zich  een  mediane  bindweefselnaad,  de  linea  alba,  waarop alle structuren van de linker en rechter buikwand insereren (aanhechten). De linea alba is de  sluitingsnaad  van  het  laterale  mesoderm  gedurende  de  embryonale  ontwikkeling.  Na  de  geboorte  sluit  de  umbilicale  opening en  blijft  de  navel  als  zichtbaar  restant  achter.  De  linea  alba  bevat  geen  grote bloedvaten en is daarom een voorkeursplaats voor chirurgische opening van de buikholte.    Wanneer  je  in  de  linea  alba  snijdt  kom  je  in  principe  alleen  huid,  bindweefsel  en  vetlagen  tegen.  Opensnijden  net lateraal van de linea alba leidt  tot  het doorsnijden van huis  en bindweefsel, maar  ook de rectus abdominis (spier) en enkele bloedvaten. Wanneer je een verticale flanksnede maakt  dan  snij  je  zodanig  lateraal  dat  je  3  spieren  tegenkomt,  naast  de  huid  en  bindweefsel,  te  weten:  externe en interne abdominale oblique en transversus abdominis. Bij alle spieren van de buikwand  samen spreek je van de rectus schede.   König pagina 138/141/285.     De buikspieren hechten caudaal onder andere aan op twee ligamenten. De tendo prepubicus is een  versterkte  bindweefselrand  aan  de  craniale  zijde  van  de  bekkenbodem.  Het  ligamentum  inguinale  sluit daar lateraal bij aan en strekt zich uit tot aan het tuber coxae van het os ilium (heupknobbel).  Tussen het ligamentum inguinale en de voorrand van het os ilium blijft een ruimte open, waardoor  bloedvaten  en  een  spier  lopen  tussen  de  romp  en  het  achterbeen.  Deze  ruimte  wordt  lacuna  vasorum et musculorum genoemd.    De  buikwand  en  de  buikorganen  zijn  bekleed  met  peritoneum  (buikvlies).  Het  gedeelte  van  het  peritoneum  dat  de  lichaamswand  bekleedt  en  de  mesenteria  (ophangbanden)  vormt,  wordt  het  peritoneum  parietale  genoemd;  het  peritoneum  viscerale  bekleedt  de  organen.  Onder  het  peritoneum  bevindt  zich  een  fascielaag,  de  fascia  transversalis,  waarmee  het  peritoneum  aan  buikspieren  wordt  bevestigd.  Het  mesenterium  is  het  grote  ophangnet  van  de  darmen  en  een  onderdeel  van  het  viscerale  peritoneum,  deze  is  verder  op  te  splitsen  in  een  mesojejunum,  mesocolon etc. . Bij de kat en hond worden de darmen bedekt door een sterk uitgegroeid deel van  het dorsale mesenterium dat verbonden is met de maag, het omentum majus of grote net.    De ophangbanden van de organen bepalen voor een groot deel de topografie binnen de buikholte.   a. het omentum majus verloopt tussen maag en dorsale lichaamswand.    b. het omentum minus verloopt tussen maag en lever.   c. het ligamentum falciforme tussen lever en dorsale lichaamswand.   d. het mediale blaasligament tussen blaas en dorsale lichaamswand.   e. de laterale blaasligamenten tussen blaas en laterale lichaamswand.   f. het ligamentum duodenocolicum tussen …………….. en ....................................   g. het ligamentum gastrolienale tussen maag en…………………………….van de milt   h. de plica ileocecalis tussen ileum en ceacum.    

De  maag  ligt  als  een  boog  vanaf  het  midden  (bij  de  aansluiting  met  de  oesophagus)  via  links  naar  rechts. De buitenbocht heet de curvatura major. Deze bocht ligt caudaal; het omentum majus hecht  hier  aan.  De  binnenbocht  heet  de  curvatura  minor.  Deze  bocht  ligt  craniaal;  het  omentum  minus  hecht hier aan.  Het  duodenum  (twaalfvingerige  darm)  loopt  aanvankelijk  naar  craniodorsaal,  maakt  een  bocht  en  loopt  vervolgens  naar  caudaal,  rechts  en  dorsaal  in  de  buikholte,  tot  voor  de  bekkeningang.  Daar  slaat  het  duodenum  weer  om  naar  craniaal;  deze  duodenumlus  is  tijdens  de  embryonale  darmdraaiing ontstaan. Vervolgens gaat het duodenum over in het jejunum.   Het jejunum vormt het tweede en langste deel van de dunne darm. Zijn talrijke slingers liggen overal  in de buikholte. Het begin ligt links craniaal; het eind ligt rechts caudaal. Het ileum is het laatste deel  van de dunne darm en begint daar waar de plica ileocecalis begint, dat is de plooi die het vasthecht  aan het cecum. Het ileum loopt naar de rechter zijde van de buikholte caudaal van de scheilswortel.   Het cecum is het S‐vormige, blind eindigende begin van de dikke darm, rechts in de buikholte. Het  cecum is bij alle herbivoren sterk ontwikkeld; bij de kat is het cecum nauwelijks ontwikkeld.   Het  colon  bestaat  uit  het  korte  colon  ascendens,  rechts  van  de  scheilswortel,  dan  volgt  het  colon  transversum craniaal van de scheilswortel en tenslotte het colon descendens, waarvan het begin links  van  de  scheilswortel  ligt.  Deze  colonlus  is  eveneens  tijdens  de  embryonale  darmdraaiing  ontstaan.  Het colon eindigt ter hoogte van de bekkeningang waar het overgaat in het rectum.    De spijsverteringsorganen van de vogels lijken op veel punten sterk op die van de zoogdieren, maar  er zijn ook duidelijke verschillen. Vogels hebben bijvoorbeeld een klier‐ en een spiermaag, gepaarde  ceca (indien aanwezig) en een cloaca. De kliermaag is spoelvormig en soms moeilijk te onderscheiden  van  de  oesophagus,  en  ligt  achter  de  kliermaag.  Het  duodenum  ontspringt  craniomediaal  uit  de  spiermaag en heeft een U‐vorm; tussen de beide benen ligt de pancreas.   De middendarm bestaat naast het duodenum nog uit het jejunum en ileum; deze darmdelen zijn niet  van  elkaar  te  onderscheiden.  De  uitmondingsplaats  van  de  beide  blinde  darmen  (ceca)  vormt  de  grens tussen midden‐ en einddarm. De ceca zijn door middel van een ligamentum ileocecale met het  ileum verbonden en zijn met hun blinde uiteinden naar craniaal gericht. De einddarm mondt uit in de  voorste afdeling van de cloaca: het coprodeum.    Tussen het diafragma en de navel ligt het ligamentum falciforme dat veel vet kan bevatten. Tijdens  de foetale periode passeert de vena umbilicalis in de vrije rand van het ligamentum falciforme. Dat  vat sluit na de geboorte en is terug te vinden als een stevig bandje (ligamentum teres hepatis). Het  ligamentum falciforme hecht vast aan de diafragmazijde van de lever en is samen met het ventrale  (of mediane) blaasligament het restant van het ventrale mesenterium.    Paard: Het cecum heeft de vorm van een komma en wordt onderverdeeld in een basis, een corpus  en een apex ceci.   Bij  het  konijn  is  met  name  het  cecum  enorm  vergroot  ten  opzichte  van  de  rest  van  het  maagdarmkanaal. Hoewel de rat omnivoor is heeft hij toch een relatief groot cecum. Een andere  bijzonderheid van ratten is dat de galblaas bij de lever ontbreekt.   

PRACTICUM 8: EPITHELIA II  Een bijzondere vorm van epitheel is het klierepitheel. Dit epitheel is gespecialiseerd in de productie  van een vloeibaar secreet, dat buiten de cel een effect uitoefent. Meercellige klieren kunnen op basis  van  de  ontstaans‐  en  secretiewijze  worden  onderverdeeld  in  exocriene  en  endocriene  klieren  (zie  figuur  8.1).  Exocriene  klieren  ontstaan  uit  bedekkend  epitheel  door  groei  en  uitstulping  van  epitheelcellen  in  naburig  bindweefsel,  waarna  verdere  differentiatie  plaatsvindt.  De  meeste  exocriene klieren behouden hun verbinding met het epitheel door de vorming van afvoergangen.  Endocriene  klieren  ontstaan  eveneens  door  afdaling  van  epitheelcellen  in  bindweefsel,  maar  deze  cellen verliezen het contact met het epitheel. Deze klieren hebben geen afvoergang en het secreet  wordt direct afgegeven aan de bloedbaan. Er kunnen dan ook twee typen endocriene klieren worden  onderscheiden: groepen van kliercellen tussen bloedvaten bv. in de adenohypofyse, en kliercellen die  een  holte  omgeven,  vesiculaire  klier,  waarin  het  secreet  kan  ophopen  voordat  het  aan  het  bloed  wordt afgegeven, bijv. de schildklier.    Klieren  worden  echter  in  de  praktijk  vaak  ingedeeld  naar  de  wijze  waarop  ze  hun  secretieproduct  afgeven. Zo onderscheidt men:   ‐ merocriene (eccriene) secretie. Het secretieproduct verlaat de cel via exocytose, zonder dat  er  ander  cellulair  materiaal  mee  uitgescheiden  wordt.  Dit  is  het  meest  voorkomende  type  van secretie. Een goed voorbeeld hiervan zijn de exocriene pancreascellen.   ‐ holocriene secretie. Bij deze vorm van secretie wordt het secretieproduct afgegeven doordat  de  cel  desintegreert.  Celresten  vormen  dan  samen  met  secretieproduct  het  exsudaat.  Een  bekend voorbeeld van holocriene secretie treffen we aan in de talgklier.   ‐ apocriene secretie. Deze bijzondere vorm van secretie treffen we aan in bijv. de melkklieren.  Bij deze vorm van secretie wordt het secretieproduct tegelijk met een deel van het apicale  cytoplasma  uitgescheiden,  m.a.w.  het  apicale  deel  van  de  cel  vesiculeert  tijdens  de  uitscheiding.   ‐ Cytocriene  secretie.  Dellmann  noemt  ook  deze  vorm  van  secretie,  waarbij  een  cel  zijn  secretieproduct doorgeeft aan een andere cel. Dit treffen we eigenlijk alleen aan in de huid,  waar de melanocyten hun pigmentkorrels doorgeven aan keratinocyten.   ‐  

    Het  periodiek  uitstoten  van  het  secretieproduct  treedt  op  door  contractiele  cellen  in  de  wand  van  de  klier.  Deze  zgn.  myo‐epitheliale  cellen  zijn  van  ectodermale  herkomst  en  liggen  dan  ook  aan  de  epitheelzijde van de  basaalmembraan. 

Thema 7: bekkenholte  HOORCOLLEGE 18: UROGENITAAL APPARAAT  De  nieren  horen  bij  het  urogenitaal  apparaat  en  ontstaan  uit  intermediair  mesoderm.  De  afvoergangen  van  de  nieren,  de  mesonefros,  monden  uit  in  de  oerdarmen.  Het  intermediaire  mesoderm gaat zich opsplitsen in nefrotomen, welke in beginsel aanleiding geven tot één nierbuisje.  De  nefrogene  lijst  is  de  buitenzijde  van  het  embryo  en  bevatten  de  nierbuisjes.  De  nieren  ontwikkelen zich retroperitoneaal.     Intermediair  mesoderm  gaat  zich  dus  opsplitsen  en  de  nefrotoom  ontwikkelt  zich als een buisachtige  structuur. Eén deel van  de nefrotoom gaat zich  ontwikkelen  als  een  kapsel  van  bouwman.  Uit  de  aorta  komen  bloedvaten uitgegroeid  die  door  het  kapseltje  omgeven worden  glomerulus. Meer naar lateraal vanuit het nefrotoom ontstaat een buisje naar  voor  en  achter  welke  cotact  gaat  maken  met  de  andere  buisjes    een  afvoerbuis  /  ductus  archinefricus. Dit is dus de meest primitieve afvoerbuis van urine die het embryo kent.   De  nefrotopen  die  zich  het  meest  craniaal  ontwikkelen  noemen  we  ook  wel  de  pronefros,  en  is  eigenlijk  niet  functioneel.  Er  wordt  dus  geen  urine  gefiltreerd.  De  ene  functie  is  de  aanleg  van  de  ductus  archinefricus.  Deze  ductus  induceert  namelijk  de  vorming  van  functionele  tubuli  in  de  mesonefros.  Hier  wordt  wel  urine  gevormd,  welke  naar  de  einddarm  wordt  vervoerd.  Zodra  de  mesonefros  functioneel  is  spreken  we  van  een  ductus  mesonefricus  en  niet  meer  een  ductus  archinefricus.   De mesonefros gaat uiteindelijk ook in regressie, waardoor we een systeem van tubuli overhouden    metanefros,  met  dus  ook  een  ductus  metanefricus.  Deze  laatste  structuur  kennen  we  normaal  gesproken als de ureter (buisje van nier naar blaas, 2x).   Amfibiën  (anamnioten)  hebben  een  hele  lange  ophistonefros,  dit  is  een  meso‐  en  metanefros.  In  het volwassen dier mondt  dit  uit  in  de  cloaca.  Amfibiën  hebben  nog  in  het  eindstadium  dus  ook  nog een mesonefros, i.t.t.  tot  de  amnioten  (reptielen,  vogels  en  zoogdieren).     Amnioten  zijn  dieren  die  embryonaal  worden  omgeven  door  een  amnionholte  en  hebben  een allantoïs.  

Tijdens  de  ontwikkeling  ontstaat  uit  de  primitieve  afvoerboer  een  knopje,  ureter  knop,  welke  de  ureter wordt. De metanefros heeft dus een eigen afvoerbuisje. De ontwikkeling van de nier is heel  erg caudaal. Het knopje gaat naar binnen groeien, vormt vertakkingen, welke de vorming van tubuli  in het intermediair mesoderm induceert. De ureter knop geeft dus aanleiding tot de vorming van de  ureter,  het  nierbekken  en  de  nierkelkjes,  maar  is  ook  verantwoordelijk  voor  de  vorming  van  de  verzamelbuisjes  in  de  nier  (waar  de  tubuli  in  uitmonden).  De  tubuli  ontstaan  daarentegen  uit  de  nefrogene lijst = intermediair mesoderm.   De delen van de nefrogene lijst en de ureterknop gaan fuseren tot een groot geheel.                           De functie van de nier is uitscheiding van afvalstoffen. Dit is niet de enige taak want er worden ook  hormonen geproduceerd en de bloeddruk gereguleerd. Eén afvalstof van de nieren is afkomstig uit  het  eiwitmetabolisme.  Bij  de  afbraak  van  een  eiwit  blijft  er  een  stikstofhoudend  onderdeel  over.  Vissen  scheiden  dit  snel  uit  als  ammonia.  Dieren  die  niet  zoveel  water  hebben  (landlevenden)  scheiden de stikstof uit als urinezuur of als ureum. Dit laatste komt voor bij zoogdieren, urinezuur bij  vogels.   In het volwassen stadium worden deze afgevoerd met de urine. In het embryo komt de ureum uit in  de einddarm, en wordt op die manier in de allantoïs afgevoerd. Als je een dier hebt in een ei kan het  dit allantoïs niet uit en wordt het opgeslagen in de vorm van kristallen. Als het neer is geslagen trekt  het geen water aan en heeft het dus geen effect op de waterhuishouding.   Wanneer  in  een  later  stadium  het  cloacale  membraan  zich  heeft  geopend  komt  het  urinezuur  /  ureum in de amnionholte terecht, wordt ingeslikt door het embryo en komt uiteindelijk dan toch in  de allantoïs terecht.     Voordat  de  einddarm  zich  als  allantoïs  voortzet  buiten  het  embryo  is  er  een  verwijding  van  de  allantoïs    de  blaas.  De  meeste  volwassen  dieren  hebben  nog  steeds  een  blaas  behalve  slangen,  vogels, hagedissen en krokodillen.   Als je een blaas hebt komt het urinezuur in de blaas terecht en kan zo via de cloaca uitgescheden.  Het  is  dus  slechts  een  tijdelijke  opslag  van  urine.  Bij  vogels  herken  je  dit  als  de  witte  laag  over  de  poep = urinezuurkristallen.     De  ontwikkeling  bij  zoogdieren  ontstaat  een  open  verbinding  tussen  de  cloaca  en  de  amnionholte  door  verdwijning  van  de  cloacale  membraan.  De  ontwikkeling kenmerkt zich door de splitsing van de cloaca  in  het  rectum  en  de  sinus  urogenitalis.  De  ureterknop  maakt zich los van de ductus archinefricus en heeft zo een  eigen  afvoergang  in  de  blaas  gekregen.  De  ductus  archinefricus blijft bestaan, bij het mannelijk dier wordt dit  de zaadleider (bij de vrouw in regressie).  Het uiteinde van 

de  blaas  gaat  zich  versmallen  en  vormt  zo  de  urethra  (urine  buis  1x)  welke  in  het  vestibulum  uitmondt bij de vrouw.     Trigonen zijn hele kleine onderdelen van de blaas (paarse driehoekje), welke zich  ontwikkelt  door  de  afsplitsing  van  de  ureter  van  de  mesonefricus.  De  uitstroomopening  van  de  ureters  verschuiven  zich  steeds  verder  naar  craniaal,  terwijl de ductus mesonefricus juist naar caudaal trekken, dus ze komen steeds  verder uit elkaar te liggen. Het weefsel hiertussen noemen we de trigone, en is  het enige mesodermale deel van de blaas. De recht van de blaas is immers uit de  allantoïs gevormd en dus endodermaal.   Het  kan  wel  eens  zo  zijn  dat  de  ureter  zich  niet  zo  goed  losmaakt  van  de  mesonefros,  en  ook  uitmondt  in  het  vestibulum  of  de  blaashals  =  ectopische  ureter. Hierdoor is de afvoer voorbij de blaassfincter  incontinentie.     De mesonefros ontwikkeld zich dus vrij caudaal, maar de nieren blijven hier niet liggen, maar gaan  langzaam naar craniaal aan de dorsale zijde van het lichaam. De positie uiteindelijk is craniodorsaal.   Als  de  caudale  polen  van  de  nieren  versmelten  (niet  de  bedoeling)  kan  deze  niet  ver  naar  craniaal  migreren, omdat deze blijft haken achter een dorsale tak van de aorta  hoefijzer nier.     HOORCOLLEGE 19: ONTWIKKELING EN BOUW GENITAALSTELSEL  Tijdens  de  ontwikkeling  kun  je  in  eerste  instantie  niet  zien  of  het  een  man  of  een  vrouw  wordt  =  indifferentie  gonade.  Het  genitaalstelsel  ontwikkeld  zich  in  de  genitale  lijst,  en  ligt  er  dicht  bij  de  oernier (mesonefros) aan de mediale zijde van de caudale pool.   In de genitale lijst komen geslachtscellen, maar deze worden niet gevormd in de geslachtsklier. Deze  cellen  ontstaan  in  de  wand  van  de  dooierzak  en  migreren  hierna  naar  de  geslachtsklieren.  De  voorloper stadia van zaad‐ en eicellen worden dus in de dooierzak gevormd. De genitale lijst is dus  eigenlijk niets anders dan de behuizing voor de geslachtscellen.   Op het moment dat de cellen aankomen in de genitale lijst zien we dat het coeloom epitheel zich ter  plaatse gaan delen. Er worden strengen gevormd, waarbinnen de zaadcellen zich kunnen hechten.   De afvoer van de oernier, de ductus mesonefricus (Wolff), wordt uiteindelijk de zaadleider. We zien  ook  dat  naast  de  mesonefros,  de  ductus  paramesonefricus  (Müller),  en  wordt  het  oviduct.  Beide  structuren worden in eerste instantie wel voor beide geslachten aangelegd.     De  gonade  zit  met  een  aantal  ligamenten  vast,  en  met  name  de  caudale  verbinding  is  van  belang  voor  de  afdaling  in  het  scrotum.  Dit  ligament  noemen  we  het  gubernaculum.    Mannelijke  gonaden  kenmerken  zich  door  de  vorming  van  echte  strengen  uit  het  prolifererende  coeloomepitheel.  Deze  strengen  vormen  de  zaadbuisjes,  binnen  in  de  gonaden,  waarbinnen  weer  de  voorlopers  van de zaadcellen gaan nestelen. De ductus mesonefricus  moet  verbonden  worden  met  de  testis.  Binnen  in  de  testikels vinden we de rete testis, buiten de testes vinden we de ductuli efferentes die uiteindelijk  deze  twee  structuren  met  elkaar  verbinden.  Het  gebied  met  de  ductuli  efferentes  noemen  we  ook  wel de bijbal.  

  Om het testikel wordt een dik kapsel gevormd, tunica albuginea en zorgt voor stevigheid.   Het  dier  wordt  mannelijk  door  de  productie  van  testosteron.  Dit  zorgt  voor  de  regressie  van  de  paramesonefricus en de stimulatie van de mesonefricus.     Vrouwelijke  gonaden:  deze  hebben  geen  testosteron  en  het  gevolg  is  dus  behoudt  van  de  paramesonefricus, een geen mesonefricus. Bovendien verdwijnen de gevormde geslachtsstrengen bij  het  vrouwelijke  dier  net  zo  snel  bijna  als  ze  gevormd  gaan  worden.  Er  vormen  zich  in  de  gonade  einesten (oögonium), waarbinnen we kleine follikels zichtbaar zien. Bij het vrouwelijke dier ligt het  aantal eicellen al vroeg in het leven vast en er worden dus geen nieuwe eicellen meer gemaakt. Op =  menopauze. Onder invloed van hormonen groeien deze   kleine follikels uit tot grote follikels op cyclische wijze.    

    De  follikels  gaan  zich  vestigen  in  de  cortex  van  het  ovarium  (behalve  paard).  De  eicellen  gaan  na  ovulatie  dwars  door  de  wand  van  het  ovarium  via  het  infundibulum  naar  de  eileider  (tuba  uterina/salpinx). Tussen het ovarium en welke buis dan ook is dus geen directe verbinding, i.t.t. het  mannelijk  dier.  Aan  de  craniale  zijde  van  de  ductus  paramesonefricus  en  dus  ook  de  eileider  blijft  deze in open verbinding met de buikholte.   De ductus mesonefricus gaat in regressie en is alleen nog even nodig voor de juiste positionering van  de ureter.   De eileider gaat uitgroeiien en een deel hiervan vormt ook de uterus met de hoornen, cornua, en het  lichaam, corpus.  

De  twee  verschillende  ductes  paranefromesoci,  links  en  rechts,  gaan  in  meer  of  mindere  mate  versmelten  en  vormen  zo  een  uterus.  Het  vrouwelijke  geslachtsapparaat  komt  uit  in  de  vagina,  en  vormt  zo  één  enkele  uitmonding  in  de  vagina.  De  overgang  tussen  het  sinus  urogenitalus  en  de  vagina noemen we het maagdenvlies. De vagina is het gedeelte dat we zo benoemen behorend bij  geslachtsapparaat.  Het  voorste  deel  van  de  vagina  noemen  we  het  vestibulum,  en  behoort  dus  bij  zowel het geslachtsapparaat als het urogenitaal apparaat.   Tussen de vagina en de uterus vinden we uiteraard de cervix.     De ophangbanden van de uterus worden samen het ligamentum latum genoemd en hangt de uterus  en  eileider  aan  de  dorsale  zijde.  Deze  ophangbanden  zijn  als  geheel  versmolten,  maar  worden  wel  apart genoemd:  ‐ Mesosalpinx: eileider  ‐ Mesovarium: ovarium  ‐ Mesometrium: uterus.  Uitwendinge  geslachtskenmerken  bestaan  natuurlijk  uit  de  penis  en  de  vulva.  In  eerste  instantie  hebben we de aanwezigheid van de cloaca. Door ingroei van het septum wordt de urogenitaalsinus  gevormd.  

    Werkcollege 9: ontwikkeling urogenitaal stelsel  De ureter knopjes ontstaan uit de ductus mesonefricus en zijn eerst gefuseerd en komen uit op de  sinus urogenitalis. Hierna raken de inmondingen van de mesonefricus en de ureter los van elkaar en  hebben elk een eigen uitmonding in de inmiddels gevormde blaas. De blaas wordt gevormd uit een  verwijding  van  de  allantoïssteel.  De  ureter  loopt  tussen  nier  en  blaas,  de  urethra  tussen  blaas  en  vestibulum vaginae / blaas. Van de ureter heb je er 2 en van de urethra 1.   Nadat  de  ureter  en  de  mesonefricus  los  zijn  gekomen  blijft  de  ureter  op  dezelfde  plek,  terwijl  de  mesonefricus  naar  meer  caudaal  verschuift.  Tijdens  deze  verschuiving  laat  de  mesonefricus  een  laagje cellen achter van mesodermale oorsprong die een soort driehoek vorm geven, de trigone. De  rest van de blaas bestaat natuurlijk uit endoderm van de allantoïssteel.  

De klinische relevantie hiervan is het ontstaan van een ectopische ureter, waardoor de mesonefricus  en de ureter niet uit elkaar gaan of te laat uit elkaar gaan, en de ureter caudaal van de blaas terecht  komt   urine incontinentie.   Dit  geldt  alleen  voor  vrouwelijk  dieren,  mannelijke  dieren  niet,  want  deze  hebben  onder  de  ureter  nog een sfincter.     Bij  de  ontwikkeling  van  een  hoefijzer  nier  zijn  de  twee  nierenknoppen  (metanefros)  aan  elkaar  samengegroeid (fusie van caudale polen). Tijdens de normale migratie naar craniaal blijft deze nier  (die  dus  bestaat  uit  de  twee  nieren)  hangen  achter  de  arteria  mesenterica  inferior.  Dit  geeft  overigens geen klinische verschijnselen.     De ureter ontwikkeld uit de mesonefricus en vormt ter hoogte van de nier o.a. het nierbekken.   Het  kapsel van de nier ontstaat uit het metanefros. Er ontwikkelen zich hiervoor een heleboel nefronen,  dat  de  fucntionele  niereenheid  vormt.  Alle  nefronen  bij  elkaar  vormen  de  niercortex.  vanuit  de  metanefros, en dus behorende bij de nefron, vormt zich ook het kapsel van bowman. De echte nier  zelf  bestaat  dus  uit  de  vertakkingen  van  de  ureter  +  de  nefronen.  Het  bloed  komt  in  de  nier  door  aftakkingen van de aorta, welke de glomerulus gaat vormen.     De  ductus  deferens  ontstaat  uit  de  mesonefricus  en  is  de  zaadleider.  Het  is  dus  eveneens  intermediair mesoderm.     De  geslachtsbepaling  is  in  eerste  instantie  genetsich  maar  kan  wel  door  hormonale  factoren  beïnvloed  worden.  Op  een  Y‐chromosoom  hebben  we  het  SRY‐gen  dat  bepaald  dat  het  een  mannelijk  dier  wordt.  Dit  zorgt  er  voor  dat  de  gonade  zich  ontwikkelt  tot  testes,  welke  dan  testosteron  gaan  produceren  en  dat  de  ductus  paramesonefricus  in  regressie  gaat.  SRY‐gen    testikel ontwikkeling  testosteron productie  regressie paramesonefricus. Door het gebrek aan  het SRY gen bij vrouwen zorgt ervoor dat de paramesonefricus wel in stand blijft.     Bij het free martin syndroom hebben we een tweeling in de baarmoeder met een mannetje en een  vrouwtje. De testosteron productie van de mannelijke foetus kan via vergroeiingen van de placenta  naar  de  vrouwelijke  foetus  en  zo  dus  voor  testosteron  in  het  vrouwelijke  dier  zorgen    vermannelijking  van  het  vrouwelijke  dier.  Het  vrouwelijke  dier  blijft  na  deze  ontwikkelingsfout  zelf  ook testosteron produceren. Dit komt omdat uit de mesonefricus ook de bijbal wordt gevormd die  leydig cellen heeft en testosteron blijft produceren.   Dit dier heeft geen penis, want deze zou uit de sinus urogenitalus ontwikkelen en dat heeft niets te  maken met testosteron invloed. De vagina gaat niet over in een uterus omdat er geen ontwikkeling is  van de ductus paramesonefricus. Voor wat betreft de gonaden blijven deze indifferent, of ovotestes.   Dit  soort  runderen  zijn  uiteraard  niet  vruchtbaar  want  ze  hebben  geen  goed  ovarium,  danwel  baarmoeder.    

WERKCOLLEGE 10;  Het  bekken  bestaat  uit  twee  symmetrische  helften,  die  elk  gevormd  worden  door  drie  met  elkaar  vergroeide botten: het os ilium (darmbeen), het os pubis (schaambeen) en het os ischium (zitbeen).  De botten komen samen in het acetabulum (heupkom). Het os pubis en het os ischium omsluiten het  foramen  obturatum.  In  de  bekkenbodem  bevindt  zich  de  mediane  verbinding  tussen  de  beide  bekkenhelften,  de  symphysis  pelvina.  Aan  de  craniomediale  zijde  van  het  os  ilium  ligt  een  ruw  gewrichtsvlak dat contact maakt met het  os  sacrum  (heiligbeen).  Dit  iliosacraalgewricht  laat  vrijwel  geen  bewegingen  toe;  het  vormt  de  stevige  verbinding tussen de wervelkolom en het  bekken. zie König  216 – 223.     In  het  bekken  liggen  de  caudale  delen  van de digestietractus, de genitaaltractus  en de urineafvoerwegen onder elkaar. In  het  craniale  deel  van  het  bekken  liggen  deze  organen  intraperitoneaal;  naar  caudaal  houdt  de  peritoneale  bekleding  op  en  komen  de  organen  retroperitoneaal  te  liggen.  Op  de  overgang  van  intra‐  naar  retroperitoneale  ligging  van  de  bekkenorganen  slaat  de  viscerale  peritoneale  bekleding  over  op  de  parietale  bekleding  van  de  bekkenwand.  Hierdoor ontstaan de blind eindigende excavatio's.   A: pariëtale peritoneum; B: viscerale peritoneum      Structuren die je hierin moet benoemen zijn;   excavatio rectogenitalis; excavatio vesicogenitalis; excavatio pubovesicalis? zie König p. 300     De bekkenholte wordt aan de caudale zijde rond de anus afgesloten door het diafragma pelvis, dat  door  twee  bekkenspieren  wordt  gevormd  (bekkenbodemspieren).  De  musculus  levator  ani  is  een  dunne  brede  spier,  die  ontspringt  aan  de  bekkensymphyse  en  insereert  op  de  proximale  staartwervels.  De  musculus  coccygeus  ligt  dorsaal  en  lateraal  van  de  vorige.  Hij  is  korter  en  dikker,  ontspringt aan de dorsale rand van het bekken en insereert eveneens op de proximale staartwervels.    Het  lieskanaal  is  de  spleetvormige  ruimte,  die  zich  caudaal,  tussen  de  musculus  obliquus  internus  abdominis  en  de  aanhechting  van  de  musculus  obliquus  externus  abdominis  bevindt.  De  toegang  vanuit de buikholte wordt inwendige liesopening genoemd en wordt gevormd door de spleet tussen  de achterrand van de m. obliquus internus abdominis en het laterale deel van de aanhechting van de  m.  obliquus  externus  abdominis.  De  uitgang  wordt  de  uitwendige  liesopening  genoemd.  Deze  bevindt  zich  tussen  de  laterale  en  mediale  deel  van  de  aanhechting  van  de  musculus  obliquus  externus abdominis.  Ter  plaatse  van  de  inwendige  liesopening  stulpt  het  peritoneum  het  lieskanaal  in.  Het  omslagpunt  van het peritoneum ter plaatse heet de anulus vaginalis en de voorzetting van het peritoneum wordt  de processus vaginalis genoemd. Het cavum vaginale is de ruimte in/binnen de processus vaginalis.  De  processus  vaginalis  wordt  gevormd  door  een  uitzakking  van  peritoneum  die  het  lieskanaal  passeert en het cavum vaginale blijft in verbinding staan met de buikholte.  

De  organen  en  structuren  die  zich  in  het  cavum  vaginale  bevinden  zijn  op  dezelfde  wijze  als  in  de  buikholte  verbonden  met  de  wand,  namelijk  door  een  ophangband  die  bestaat  uit  een  dubbelblad  van het pariëtale peritoneum (in het scrotum tunica vaginalis genaamd). De testis zelf is bekleed met  visceraal peritoneum.   Na  de  afdaling  loopt  de  zaadstreng  door  het  lieskanaal.  Een  andere  structuur  die  het  lieskanaal  passeert  is  de  nervus  genitofemoralis.  Retroperitoneaal  passeren  ook  de  arteria  en  vena  pudenda  externa.    De  nieren  van  een  vogel  zijn  langgerekt  en  liggen  direct  ventraal  tegen  de  wervels.  De  ureteren  monden uit in de cloaca; vogels hebben geen urineblaas. Het bekken bestaat uit een lang linker en  rechter  heupbeen,  het  os  pubis  fuseert  niet  in  de  ventrale  mediaanlijn. Bij  de  mannelijke  vogels  liggen  de  testikels  dorsaal  in  de  buikholte;  de  beide  ducti  deferentes  monden  uit  in  de  cloaca.  De  boonvormige  linker  en  rechter  testis  liggen  hoog  in  de  buikholte  tussen  de  long  en  de  nier.  Bij  de  meeste vrouwelijke vogels ontwikkelt zich slechts één functioneel ovarium en eileider, meestal links.    HOORCOLLEGE 20:   Functie‐eisen leiden tot selectie en selectie leidt tot adaptatie, aanpassing van de bestaande vorm.  Deze aanpassing vindt in de embryonale ontwikkeling plaats.   De biogenetioc law zegt dat ontogenie het gevolg is van fylogenie, en embryologie het resultaat van  evolutie.   De selectie vindt niet plaats tijdens de embryonale ontwikkeling maar deze embryonale ontwikkeling  wordt steeds langer als gevolg van de selectiedruk en de functieeisen. Ontogenie is als het ware een  recapitulatie  (snelle  herhaling)  van  de  fylogenie.  De  eerste  stappen  blijven  dus  hetzelfde.  Echter  zien we in werkelijkheid ook adaptatie op de embryonale vormen.     ‐ Ontogenie = de leer van het ontstaan van individuen.   ‐ Fylogenie = ontstaan en ontwikkeling van een soort / ras.     PRACTICUM 9: DISSECTIE KIP  Daarnaast zijn veren lichter in gewicht dan haren, zodat het lichaamsgewicht van vogels laag ligt ten  opzichte  van  hun  grootte.  Op  bepaalde  plekken  op  het  lichaam  staan  veel  veren  ingeplant.  We  noemen  dit  veervelden.  Op  andere  plekken  zijn  juist  geen  veren  ingeplant,  waardoor  deze  voorkeurslocaties zijn voor chirurgie. Bij veel vogels ontstaat tijdens het broedseizoen onder invloed  van  hormonen  in  het  borstgebied  een  kale  huidplek,  de  zgn.  broedplek,  die  naast  dit  veerverlies  gekenmerkt  wordt  door  een  verhoogde  doorbloeding  (de  huid  wordt  daar  rood),  verhoogde  gevoeligheid  en  oedeemvorming.  Door  de  afwezigheid  van  veren  op  de  broedplek  is  tijdens  het  broeden een goede warmteoverdracht op de eieren mogelijk.    Het skelet van vogels is licht, compact en sterk. De belangrijkste verschillen met zoogdieren zijn: fusie  van  wervels,  een  prominent  borstbeen  en  een  bekken  dat  aan  de  ventrale  zijde  open  is.  De  kenmerkende luchthoudendheid van het vogelskelet is bij goede vliegers het sterkst ontwikkeld. Bij  loopvogels en minder goede vliegers (o.a. de kip) blijven de meeste botten merghoudend. Eén van de  uitzonderingen is de humerus, die een uitzakking van één van de luchtzakken (de saccus clavicularis)  bevat.  Desondanks  bezitten  vogels  een  zeer  stevig  skelet,  omdat  verschillende  onderdelen  met  elkaar  vergroeid  zijn.  Het  aantal  halswervels  is  bij  vogels  afhankelijk  van  de  lengte  van  de  nek  en  varieert  bij  de  kip  tussen  de  14  en  17.  De  eerste  vier  thoracale  wervels  zijn  vergroeid  tot  het  notarium, de laatste twee thoracale, de lumbale, sacrale en eerste staartwervels tot het synsacrum,  de  laatste  staartwervels  tot  het  pygostyl  (voor  de  aanhechting  van  spieren,  die  de  staartpennen  kunnen bewegen). Het bekken bestaat uit een lang linker en rechter heupbeen, het os pubis fuseert  niet in de ventrale mediaanlijn.   

Kenmerkende  verschillen  van  het  skelet  in  vergelijking  met  zoogdieren  zijn  ook  aan‐passingen  aan  het vliegvermogen:   ‐ de aanpassing van de voorste ledematen tot vleugels,   ‐ een complete schoudergordel (scapula, coracoid en furcula),   ‐ een  sterk  ontwikkeld  borstbeen  (sternum)  met  aan  de  ventrale  zijde  de  carina  (aanhechtingsplaats   voor vliegspieren),   ‐ de processi uncinati aan het vertebrale deel van de ribben,     De longen liggen dorsaal in de borstholte, zijn klein en bestaan uit een zeer fijn buizensysteem. Deze  aanvoerende bronchiën verwijden zich buiten de longen tot negen dunwandige luchtzakken. Aan de  caudoventrale zijde van de long zijn kleine openingen aanwezig, die de primaire bronchus verbindt  met de caudale luchtzakken.   De  luchtzakken  zijn  dunne  membraneuze  structuren  die  het  grootste  deel  van  het  volume  van  het  respiratie  apparaat  bevatten.  Luchtzakken  doen  niet  mee  in  de  gaswisseling,  maar  fungeren  als  blaasbalgen  om  de  longen  te  ventileren.  In  de  meeste  soorten  zijn  er  9  luchtzakken,  die  kunnen  worden  onderverdeeld  in  een  craniale  functionele  en  een  caudale  functionele  groep.  Uitstulpingen  (diverticula)  van  luchtzakken  kunnen  ook  aanwezig  zijn  in  botten.  Naast  hun  functie  als  blaasbalg  voor de longen, verminderen de luchtzakken ook het soortelijke gewicht van de vogel en spelen ze  een rol bij de warmtehuishouding.    De eerste ruimte, die gevormd wordt, ontstaat met name door het horizontale septum.   Het  horizontale  septum  hecht  lateraal  op  de  ribben  aan,  en  mediaal  aan  de  thoracale  wervels.  Dit  septum vormt het ventrale deel van de gepaarde ruimte waarin zich de longen bevinden, en is ook  gefuseerd  met  het  ventrale  oppervlak  van  de  long.  De  tweede  ruimte  wordt  gevormd  door  het  schuine septum. Dit septum is gepaard (links en rechts), is groter dan het horizontale septum en zit  vast  aan  het  sternum  en  de  ribben  en  loopt  dorsaal  uit  in  het  horizontale  septum.  In  deze  ruimte  bevinden zich de voorste luchtzakken.    De derde ruimte is de grootste en bevindt zich caudaal van het schuine septum en loopt tot aan het  bekken. In deze ruimte zijn bijna alle organen terug te vinden.    Van de aorta splitsen 2 zeer grote trunci brachiocephalici af van de aorta: zij vervoeren al het bloed  naar  kop,  vleugels  en  vliegmusculatuur.  Alle  arteriën  in  de  kop  en  nek  zijn  takken  van  de  arteria  carotis.  Deze  arteriën  liggen  niet  zoals  bij  zoogdieren  in  de  viscerale  ruimte,  maar  dieper  in  een  groeve  in  de  ventrale  middenlijn  van  de  halswervels.  Ze  zijn  dicht  bij  de  rotatieas  van  de  nek  gepositioneerd en daarom beschermd tegen mogelijke obstructie veroorzaakt door compressie van  nekbewegingen. Je kunt een kip daarom ook moeilijk wurgen.    Vliegspieren 

  Kippen hebben geen accesoire geslachtsklieren.