Professionalisering
Het vormgeven van je onderwijs
Begin bij het ‘waarom’ Schoenenwinkels houden steeds vaker uitverkoop. Energieleveranciers delen steeds grotere welkomstcadeaus uit. Telecombedrijven bieden hogere kortingen. Waarom? De reden is simpel: de inzet van ‘lokkertjes’ leidt tot snelle resultaten. Dit kortetermijndenken zien we ook in ons onderwijs. Zowel op gebied van gedrag (‘Stop daarmee, anders krijg je straf’) als op cijfers en scores (‘rendementsdenken’). Een alternatief onder de loep. Michiel Santegoeds staat parttime voor de klas. Daarnaast is hij procesregisseur Grenzeloos Leren binnen Stichting INOS
I
n de bestseller Start with why beschijft auteur Simon Sinek (2009) dat de focus op snelle resultaten op de lange termijn leidt tot een vicieuze cirkel waarbij steeds meer en nieuwe lokkertjes nodig zijn om klanten binnen te halen of te behouden. Bedrijven die volgens deze strategie werken, zijn veelal niet in staat kritisch naar het eigen primaire proces te kijken en zaken anders te organiseren. Ze zitten vast in het eigen systeem en worden steeds afhankelijker van (kostbare) manipulaties. Ook binnen het onderwijs zijn we soms geneigd ons te richten op de korte termijn. Weliswaar niet via prijsstunts en reclamecampagnes, maar wel door een focus op cijfers en scores. We zijn gewend scholen en leerlingen op basis hiervan te belonen of te straffen: denk aan verstrengd toezicht door de inspectie, extra ondersteuning gericht om (Cito-)scores te verhogen of ‘plusprojecten’ voor kinderen die al bovengemiddeld scoren op de standaardtoetsen. Gelukkig is hier inmiddels verandering in aan het komen. Dat is maar goed ook, want er kleven grote nadelen aan deze focus op de korte termijn:
Averechts Een beloningssystemen werkt op de lange termijn averechts. Mark Lepper en David Greene (1973) toonden dit veertig jaar geleden aan door een kleuterklas in drie groepen te verdelen. Aan de eerste groep werd een prachtig certificaat beloofd na afloop van ‘vrij tekenen’, de tweede groep kreeg soms (onverwachts) een certificaat terwijl de derde groep helemaal geen beloning kreeg. Na enkele weken bleek dat de interesse en motivatie voor tekenen in de eerste groep significant lager was geworden dan bij de andere twee groepen. Scan de QR-code om het artikel ‘Het averechts effect van een cijfer’ uit Toets! (2014) te lezen.
1. De opzet moedigt snelle ingrepen ter verbetering van de (gestandaardiseerde) toetsscores aan. Er is weinig ruimte voor de discussie of een hoge score op deze toetsen wel hét voornaamste doel van de school is. De opzet biedt geen stimulans om de onderwijsinhoud zelf fundamenteel ter discussie te stellen en anders in te richten. 2. Cijfers zetten in de praktijk niet aan tot leren, maar werken meer als een beloningssysteem. De ‘gouden’ cirkel als alternatief Er is een alternatieve denkwijze die meer gericht is op de lange termijn. Sinek (2009) legt dit uit aan de hand van de ‘gouden’ cirkel. Aan de buitenkant van deze cirkel zit het wat. Hier gaat het concreet om wat de organisatie zichtbaar doet. Wat zie je als je op een willekeurig moment de organisatie binnenloopt? Wat voor product of dienst biedt de organisatie aan? Een laag dieper zit het hoe. Hoe is de organisatie vormgegeven om het beter te doen dan de concurrentie? Kies je bijvoorbeeld voor online of juist fysieke verkoop? Voor welke organisatiestructuur kies je? Hoe benader je potentiële klanten?
Waarom
Hoe Wat Focus korte termijn
38
JSW 10 juni 2015
Human Touch Photo
Bedrijven met een focus op de korte termijn, kijken veelal naar zichzelf van buiten naar binnen. Ze nemen het wat als beginpunt (hun product) en zoeken naar hoe ze dit succesvol op de markt kunnen brengen (door middel van kortetermijnmanipulaties). Het waarom verliezen ze in de praktijk veelal uit het oog.
Waarom
Hoe Wat Focus lange termijn
Nog een laag dieper zit het waarom. Het gaat hier niet simpelweg om winst maken; dat is een resultaat. Het waarom gaat over de visie, de onderliggende overtuiging. Waarom bestaat je organisatie? Waarom ben je uniek? Waarom streef je de geformuleerde doelen na? Waarom wil je dit bereiken?
Bedrijven die op de lange termijn succesvol zijn, slagen erin om juist in de tegenovergestelde richting met de gouden cirkel te werken. Sinek noemt in dit verband onder andere Google, Apple en Harley Davidson. Deze bedrijven slagen erin om zonder prijsstunts of reclamecampagnes klanten te winnen en te behouden. Dit doen ze door te starten met een concrete visie op het eigen waarom. Voor Apple is dit de wens om voorop te lopen met innovatie, Google wil de wereld op nieuwe manieren verbinden en Harley Davidson wil de ultieme motorervaring bieden. Deze bedrijven laten hun organisatorische keuzes (het hoe) vervolgens voortvloeien uit het waarom. Om innovatief te zijn, vragen zowel
visie Stel als team je en op leren samen deze vraag je af of je dagelijks in de praktijk brengt
JSW 10 juni 2015
39
Denk na hoe je organisatorische keuzes van invloed zijn op talentontwikkeling
40
JSW 10 juni 2015
Apple als Google bijvoorbeeld structureel hun klanten om feedback en geven ze werknemers de mogelijkheid om twintig procent van hun tijd te besteden aan het uitwerken van eigen ideeën. Harley Davidson probeert via lidmaatschappen bij Owner Groups de cultstatus in stand te houden. Het wat van deze bedrijven (de daadwerkelijke producten of diensten) vloeit vervolgens weer voort uit het waarom en hoe. Google komt bijvoorbeeld met Google for Education en Apple met de iPad. Volgens Sinek (2009) is deze ‘van-binnen-naar-buiten’-aanpak de basis van succes op de lange termijn voor organisaties. Stap 1: Zorg voor helder ‘waarom’ Ook binnen het onderwijs is het mogelijk vanuit de gouden cirkel te werken. Het devies is hetzelfde als bij bedrijven: neem op alle niveaus en bij alle operationele keuzes het waarom als uitgangspunt. Hiertoe dient allereerst de waarom-vraag helder te zijn. Welk achterliggend streven of welke inspiratie is het uitgangspunt? Wat is je visie op leren? Het behalen van maximale Cito-scores? Helaas lijkt dit in de praktijk soms inderdaad wel het streven, maar dat is wat mij betreft niet terecht (net zo min als winstmaximalisatie dat is voor Apple). Hoewel dit een neveneffect kan zijn, zit het echte waarom dieper. ‘Kinderen voorbereiden op toekomstige deelname aan de maatschappij’ is mijns inziens al een beter uitgangspunt voor het vormgeven van je onderwijs. Een goed antwoord op de waarom-vraag dient echter concreter te zijn. Als praktijkvoorbeeld noem ik in dit kader het streven van stichting INOS, een overkoepelend schoolbestuur met 10.000 leerlingen (PO, SBO en (V)SO) in de regio Breda. Het waarom van INOS is ‘De wens om talenten van leerlingen te ontdekken en hen te begeleiden in hun groei tot zelfbewuste en verantwoordelijke mensen die in een steeds veranderende wereld willen blijven leren’. Om aan te geven dat het hier gaat om het leren van kinderen op alle gebieden en op alle momenten – en niet om het maximaliseren van standaardscores – gebruiken ze hiervoor de term ‘Grenzeloos leren’. Vanuit deze basis kijkt de stichting kritisch naar het eigen hoe en wat. Voorzitter Frank van Esch: ‘We vroegen ons af: is dat wat we elke dag doen? De conclusie was hard en duidelijk: Nee! We volgen de structuren die ons worden voorgehouden door de inspectie, waarbinnen de methodes van de educatieve uitgeverijen ons proberen te houden, maar vooral ook die we zelf bedacht en uitgevonden hebben. Maar het kan anders, het moet anders en we gaan het anders doen.’
Stap 2: Maak bewuste ‘hoe’-keuzes Scholen binnen INOS krijgen veel vrijheid om vanuit het waarom het eigen onderwijs vorm te geven. Iedere school is immers uniek, met een uniek team en een unieke leerlingenpopulatie. Hoe kunnen deze scholen er nu voor zorgen dat zij de talenten van hun leerlingen ontdekken en hen in staat stellen om te willen blijven leren in deze veranderende wereld? Welke organisatorische keuzes maken dit mogelijk? Denk hierbij aan de organisatiestructuur, het onderwijsconcept, onderwijstijden of de organisatie van individuele begeleiding (bijvoorbeeld remedial teaching of onderwijs binnen een plusklas) en ouderbetrokkenheid. INOS-school Olympia is een mooi praktijkvoorbeeld. Deze school besluit deel te nemen aan de Slimfit-pilot van InnovatieImpuls, waarbij reguliere klassen worden vervangen door ‘units’ en waarbij groepsoverstijgend wordt gewerkt in circuitvorm. Via deze werkwijze wil Kbs Olympia leerlingen van verschillende leeftijden en niveaus onderwijs op maat bieden (uitdagende, individuele leerroutes), leerlingen de kans geven zich zo breed mogelijk te ontwikkelen en leerkrachten en onderwijsondersteunend personeel zo efficiënt mogelijk inzetten (met het oog op enerzijds de werkdruk en anderzijds een verwacht leerkrachtentekort). Het kiezen voor deze manier van werken is de hoe-keuze van Kbs Olympia. Aanvankelijk zet het team van Kbs Olympia een circuit op waarbij methodegerichte, zelfstandige verwerking op het gebied van taal en rekenen centraal staat. Dit blijkt echter niet tot de gewenste resultaten te leiden. Zoals bouwcoördinator Karin de Krom stelt: ‘We kwamen in een soort keurslijf. Het circuit veroorzaakte vooral druk bij de leerkrachten. We moesten vooraf veel instructie geven en heel veel plannen om alles groepsdoorbrekend te organiseren. De leerlingen vonden circuitwerk niet uitdagend, maar saai.’ Het team besluit dat met de gekozen opzet onvoldoende wordt aangesloten op het waarom. Ze besluiten daarom een nieuwe opzet uit te werken waarbij juist de creatieve vakken (en later de zaakvakken) centraal komen. Deze nieuwe opzet blijkt in de praktijk een stuk beter aan te sluiten op het waarom. Directeur Johan Traa: ‘In de eerste opzet zagen de kinderen op tegen het circuit. De nadruk lag teveel op zelfstandig verwerken. Nu staan ze te juichen. Er is ruimte voor hun eigen creativiteit en talenten. Daarnaast is het geweldig de motivatie in het team te zien; we maken nu echt gebruik van elkaars kwaliteiten. (…) In het nieuwe circuit is het leerrendement groter; zeker op gebied van de nieuwe vaardigheden.’
De keuze voor een onderwijsconcept is een ingrijpende keuze voor de schoolorganisatie en -structuur en valt daarom onder het hoe. Er zijn echter tal van andere hoe-keuzes. Zo zijn INOSscholen bezig met: • het intensiveren van de samenwerking met de buitenschoolse opvang om de grens tussen school en opvang te doen vervagen (binnen IKC’s) • kinderen niet langer in een aparte plusklas extra uitdaging bieden (in de vorm van losse projecten), maar binnen de klas begeleiding bieden middels een ontwikkelcoach (zodat ze willen blijven leren binnen en buiten de klas) • het organiseren van ouderbetrokkenheid om ervoor te zorgen dat thema’s thuis meer tot leven komen en dat de expertise en het enthousiasme van ouders hun weg naar de school vinden • het overstappen op het ‘vijf-gelijke-dagenmodel’, om de fragmentatie van de schooldag te verminderen (rust in het dagprogramma) Stap 3: Denk kritisch over het ‘wat’ De volgende stap is de praktische vertaling in het wat: Wat gebeurt er in de dagelijkse praktijk? Welke onderwijsinhoud staat centraal? Welke lesmethoden worden op welke manier gebruikt? Welke thema’s en onderwerpen worden behandeld? Op dit gebied is er sprake van een duidelijke cultuurverandering binnen INOS. Ze laten zich bij de invulling van het wat steeds minder leiden door kaders en structuren die ze zichzelf op (laten) leggen, maar baseren zich steeds meer op het waarom en hoe (ongeacht of dit door het Cito afgetoetst wordt). Lesmethoden en toetsresultaten zijn zodoende niet langer leidend en richtinggevend voor de dagelijkse praktijk, maar worden gebruikt ter ondersteuning bij het vormgeven van het onderwijs. Deze cultuuromslag leidt tot interessante en waardevolle discussies op de werkvloer. Denk aan: wat doen we om ruimte te geven aan andere vaardigheden (bijvoorbeeld binnen de 21st century skills) binnen een thema of project? En wat doen we om kinderen deze vaardigheden in de praktijk te leren toepassen? Wat laten we leerlingen thuis of op school doen? Maar ook: in hoeverre is het leren vermenigvuldigen en delen met breuken relevant? Is het aanbieden van lijdend en meewerkend voorwerp noodzakelijk op de basisschool? Moeten we kinderen nog wel het traditionele schoolhandschrift aanleren? De discussies leiden in de praktijk steeds vaker tot tastbare onderwijsinhoudelijke
veranderingen. Zo hebben een aantal INOSscholen inmiddels bewust gekozen voor een geïntegreerde aanpak van de creatieve en zaakvakken (in plaats van voor losse methoden). Drie scholen doen dit aan de hand van ‘VierKeerWijzer’, een model gebaseerd op trainen en beleven in een betekenisvolle context (veelal thematisch en groepsdoorbrekend). Twee andere scholen kozen inmiddels voor International Primary Curriculum (IPC), een curriculum voor creatieve en zaakvakken waarbij de onderzoekende houding van kinderen de basis is. Weer andere scholen experimenteren met thematisch projectonderwijs, waarbij de lesmethoden enkel nog als bronnenboek worden gebruikt. Noodzakelijk lef Het is belangrijk te onderkennen dat het ook binnen INOS nog steeds niet altijd even makkelijk en vanzelfsprekend is om de gouden cirkel van binnen naar buiten te volgen. Ook binnen INOS gaan vergaderingen en studiedagen regelmatig alleen over het hoe en wat, zonder oog voor het waarom. Het is soms lastig om eerder gemaakte keuzes opnieuw ter discussie te stellen (zeker wanneer iets ‘altijd al zo gedaan werd’). Toch gaat dit steeds beter. Ik noemde in dit verband eerder al basisschool Olympia, de school die vanuit het waarom kritisch naar de opzet en invulling van het circuit bleef kijken. Ook andere scholen laten steeds vaker het noodzakelijke lef zien om vanuit het waarom kritisch na te denken over het eigen hoe en wat. Het blijven stellen van vragen is hierbij cruciaal: Wat is de onderliggende visie op leren? Zit iedereen hiermee op één lijn? Wat wil je als school bereiken? Hoe kun je dit bereiken? Zijn er alternatieven? Dragen de keuzes die je maakt of die eerder gemaakt zijn bij aan dit onderliggende streven? Zo niet, wat moet er anders? Het zijn juist deze keuzes die nodig zijn om op de lange termijn succesvol te zijn. ●
Leestips
• Meer weten over intrinsieke motivatie? Lees het boek Drive (2010) van Daniel Pink (Amsterdam: Business Contact). • Voor meer informatie over Slimfit kijk bij de module ‘IIO experimenten’ via www.innovatieimpulsonderwijs.nl
Kijktips
• Meer weten over de gouden cirkel? Kijk eens op: www.youtube.com/ watch?v=fwu9w0QNKx4 • INOS organiseerde op 8 april een Lagerhuisdebat, waarin onder leiding van Clairy Polak het waarom, hoe en wat van het onderwijs besproken werd. Zie voor een impressie van dit debat www.inos.nl/videolagerhuisdebat-vaardighedenvan-de-21ste-eeuw/
LITERA TUUR! • Greene, D. & Lepper, M. (1973). Undermining children’s intrinsic interest with extrinsic reward: A test of the overjustification hypothesis. Journal of Personality and Social Psychology, 129-137 • Sinek, S. (2009). Begin met het Waarom. De gouden cirkel van ondernemen. Amsterdam: Business Contact. • Diverse auteurs (2014). ‘Het averechts effect van een cijfer’, Toets! (3), 17-19
JSW 10 juni 2015
41
hét vakblad voor het basisonderwijs
Wil je meer lezen?
Neem dan nú een proefabonnement! KLIK HIER
Nummer
2014
g 98, mei
9, jaargan
w w w.j
sw -o
nl in e. nl
Nummer 8,
jaargang 98,
en Wereld School ijs, Jeugd in basisonderw voor het g Vakblad en opleidin onderwijs speciaal
w w w. jsw
JSW biedt maandelijks een stevig aanbod van vakkennis dat direct aansluit op de innovatie in het onderwijs en dit vertaalt naar de praktijk van alledag. Elke editie brengt een gevarieerd overzicht met praktische (overzichts)artikelen, methodebesprekingen of -vergelijkingen, ervaringen van leerkrachten met een bepaalde aanpak of werkwijze en interviews met onderwijsgevenden en deskundigen.
april 2014
-o nl in e. nl
Jeugd in Scho ol en Wer eld Vakblad voor het basisonde rwijs, speciaal onde rwijs en oplei ding
ren kend le
oe Onderz
pulairder steeds po n! Nederland aa in t n he le k o h : pa Zomersc kinderen icht bij ten? en lim p Overgew m werken co Wanneer -1.indd
7_TDS_nr9
JSW14_023
24-04-14
Zoekgedr
Werk je in het (speciaal) basisonderwijs of ben je (pabo)student? Ontvang JSW geheel vrijblijvend en inclusief toegang tot het digitale archief, drie maanden lang voor slechts € 13,50! Zo blijf jij als professional helemaal op de hoogte!
14:00
ag op intern
1
Gesprekken over onderw ijsbehoefte Kun je reke n nen met pr entenboeke Zo leer je go n? ed gedrag aan JSW14_0152_
TDS_nr8.indd
et
1
27-03-14
15:26
Meer weten? Ga naar www.jsw-online.nl of bel 088-2265243
