© Auteursrechten voorbehouden Technische Universiteit Eindhoven Capaciteitsgroep Constructief Ontwerpen, sectie integratie Eindhoven 2004 ISBN 90-6814-159-7
MUZIEKGEBOUW / BIMHUIS AMSTERDAM
Ir. Gerald Lindner & Mark van den Boorn
Redactie, TU/e 2004
VOORWOORD De afgelopen jaren hebben veel steden in Nederland een
komt een hotel, dat met zijn Oostgevel aansluit aan de
nieuw theater of muziektempel laten bouwen. Veelal
Passengers Terminal Amsterdam.
noodzakelijk door het niet meer voldoen van de bestaande accommodatie aan de eisen van deze tijd. Maar ook om het
Het project bevat een aantal bijzondere ontwerpaspecten.
culturele imago van de stad te versterken.
Stedenbouwkundig waren aan het ontwerp van het project
Een van deze nieuwe muziektempels is het MuziekGebouw
bijzondere eisen gesteld vanuit de situatie. De supervisor IJ-
/ BIMhuis in Amsterdam.
oevers zag toe op de onderlinge samenhang van de
Los van de persoonlijke betrokkenheid van ondergetekende
verschillende
als Projectcoördinator voor de ontwerp- en realisatiefase van
gemeenschappelijke plint, en formuleerde randvoorwaarden
dit project, heeft dit bijzondere gebouw zowel procesmatig
voor het exterieur van het ontwerp. Ook de inrichting van de
als bouwtechnisch zoveel interessante aspecten, dat het tot
omgeving werd op plangebied niveau vastgesteld. Dit vereiste
onderwerp van het Projectencollege 2004 werd gekozen.
een goede coördinatie tussen de verschillende ontwerpers
gebouwontwerpen
op
een
die in dit gebied actief waren. Het project omvat een bovenbouw met twee concertzalen
Architectonisch interessant is de wijze waarop de publieke
en een kantorenblok, die door een publieke hal met elkaar
hal de verschillende bouwvolumen met elkaar verbindt. De
verbonden worden. Deze bovenbouw is geplaatst op een
twee concertzalen hebben hun eigen identiteit, zowel qua
plint met facilitaire ruimten zoals repetitieruimten, kleedkamers
interieur als exterieur, maar gaan met elkaar toch een dialoog
en een laad- en losplaats.
aan. De plint en de kap vormen een structurerend element in
Onder het MuziekGebouw / BIMhuis ligt een ondergrondse
de totale compositie. De materiaalkeuze is eerlijk en de
parkeergarage die zich uitstrekt over de hele Kop van de
kleurstelling beheerst.
Oostelijke Handelskade. Vanuit de Milieudienst van de gemeente Amsterdam werden De architectenselectie vond plaats op basis van een prijsvraag
hoge eisen gesteld aan de reductie van de milieubelasting.
onder Nederlandse en buitenlandse architecten. Het
Voor de koude en warmte voorziening van de gebouwen op
winnende ontwerp was van het Deense architectenbureau
de Oostelijke Handelskade zijn koude- en warmtebronnen
3xNielsen uit Arhus, dat op basis hiervan een opdracht heeft
aangebracht, waarop de lage temperatuur klimaatinstallaties
gekregen voor het maken van het architectonisch ontwerp.
zijn aangesloten. Afbouwtechnisch springt als eerste in het oog de bijzondere
Het project is prachtig gelegen op de Kop van de Oostelijke
glasgevel van de publieke hal. De programmatische ordening
Handelskade, en fungeert als landmark voor deze
van het gebouw en de structuur is door de ontworpen
gebiedsontwikkeling. Naast het Muziekgebouw / BIMhuis
glasgevel duidelijk afleesbaar. Het stoere karakter van de
artist impression 3xNielsen
schoonbeton wanden contrasteert op een subtiele wijze met
Het project vormt het dertiende projectencollege, een reeks
de strakke detaillering en de afwerking van vloeren, trappen
waarin tot nu toe het Imax gebouw en het gebouw voor
en bordessen.
Nationale Nederlanden in Rotterdam, de uitbreiding van de
Tot de constructieve uitdagingen behoort de doos-in-doos
Tweede Kamer en het Stadhuis in Den Haag, de uitbreiding
constructie met hoge betonwanden van de concertzaal, de
van Schiphol, het hoofdkantoor van de Gasunie in Groningen,
bijna zwevende doosconstructie van het BIMhuis, en het
de ArenA, New Metropolis en het hoofdkantoor van de ABN-
alzijdig uitkragende stalen dak.
Amro bank in Amsterdam, het nieuwe gebouw voor de
Bouwfysisch interessant zijn de akoestische eisen gesteld
faculteit Bouwkunde van de TU/e, het hoofdkantoor van de
door de gebruikers van het gebouw (de Ijsbreker en het
ING bank in Amsterdam, en als laatste het Stadhuis Alphen
BIMhuis). Met name de hoge eis ten aanzien van het maximale
aan de Rijn zijn voorgegaan. Samen vormen zij een
achtergrondniveau van de installaties is uniek voor een
interessant beeld van de manier waarop in deze tijd wordt
concertzaal: een waarde van 15 dB(A) mocht niet worden
ontwikkeld, ontworpen, georganiseerd en gebouwd.
overschreden. Maar ook de ligging langs het IJ en de nabijheid van spoorwegen en verkeerswegen stelden hoge
Bouwen is samenwerken, zowel in de ontwerp- als
eisen aan de geluidwerendheid van de gebouwschil. Dit
uitvoeringsfase. Door de toenemende complexiteit van het
leidde tot doos-in-doos constructies voor verschillende
bouwproces en het gebouw zelf zijn diverse disciplines
ruimten in het gebouw.
ontstaan, met specialisten op een bepaald vakgebied:
Bij een dergelijk muziekgebouw zijn het niet alleen de
architectuur, constructies, installaties, bouwfysica,
gebouwinstallaties die van belang zijn, maar ook de
projectmanagement, uitvoering etc. Voor het tot stand komen
theatertechnische installaties. Bijzondere vermelding verdient
van een goed gebouw is een goede samenwerking van de
de beweegbare vloer in de grote concertzaal: hiermee kan
disciplines in een team noodzakelijk. Goede samenwerking
de zaal van een ‘klassieke’ concertzaal met 750 zitplaatsen
betekent: heldere, gemeenschappelijke doelstellingen
worden omgebouwd tot een muziekruimte met 1200
formuleren, (pro-)actief en flexibel zijn, wederzijds respect
staanplaatsen. De nagalmtijd van de concertzaal kan
tonen voor elkaar’s discipline, open en duidelijk
gewijzigd worden door een beweegbaar plafond.
communiceren en een gezamenlijke verantwoordelijkheid
Door de vorm en ligging van het gebouw (beperkt bouwterrein
voelen voor het eindresultaat. Goede samenwerking leidt tot
aan het einde van de Oostelijke Handelskade) werden hoge
integrale oplossingen en functioneel en kwalitatief goede
eisen gesteld aan de logistiek en veiligheid tijdens het
gebouwen.
bouwproces. Daarnaast stelt de uitvoering van een
Het Projectencollege laat aan de hand van een in aanbouw
muziekgebouw, met zoveel partijen, bijzondere eisen aan de
zijnd project zien hoe het ontwerp en de uitvoering tot stand
organisatie van het bouwproces.
is gekomen, hoe de samenwerking tussen de verschillende
disciplines is verlopen, hoe theorie en praktijk van elkaar kunnen verschillen en hoe belangrijk de inbreng van alle partijen is geweest op het uiteindelijke resultaat: het gebouw. De kennis en ervaring opgedaan bij het Projectencollege zullen voor de studenten in hun verdere loopbaan een belangrijke basis vormen voor het werken in teamverband aan de toekomstige gebouwde omgeving van Nederland. De organisatie van het Projectencollege was dit jaar in handen van Ir. Gerald Lindner. Met steun van student-assistant Mark v.d. Boorn is hij erin geslaagd om van het Projectencollege 2004 weer een succesvol project te maken. Onontbeerlijk daarbij is de belangeloze medewerking van de gastdocenten die op inspirerende wijze een bijdrage hebben geleverd in woord en geschrift, en daarmee onze studenten deelgenoot hebben gemaakt van hun ervaringen bij het ontwerpen, organiseren, ontwikkelen en uitvoeren van een project. Waarvoor onze dank. Prof. Ir. Frans van Herwijnen Voor meer informatie wordt verwezen naar de internetsite http://www.bwk.tue.nl/projectencollege
INHOUDSOPGAVE PROJECTCOÖRDINATIE
13
ABT Projectmanagement, Arnhem ing. Frank Spaen Inleiding Voorlopig Ontwerp Voorlopig Ontwerp plus (V.O.+) Definitief Ontwerp (D.O.) Bouwvoorbereidingsfase (BV) Slotopmerking Bijlagen
DIRECTIEVOERING
14 16 18 20 21 22 23
31
ABT Bouwkunde directievoering, Arnhem Ir. P.H.A. Klunder Algemeen Wat is directievoering en toezicht Het proces De praktijk
ARCHITECTURE
32 33 36 41
47
3XNielsen A/S, Arhus, Denmark Kim Herforth Nielsen (partner in charge), Palle Holsting (project architect) Rasmus Holm, Torben Østergaard, Ole Østergaard, Uffe Bay-Schmidt, Flemming Christiansen & Eva Hard Het Muziekgebouw/BIMhuis
INTERIEUR BIMHUIS
48
69
De Vries Bouma architecten bv, Amsterdam ir. Christian Bouma bna medewerkers: Flavio Rocha Veras e Silva, Hélène van der Knaap Interieur Bimhuis
70
CONSTRUCTIE
81
ABT Bouwkunde constructie, Delft Ir. H. Krijgsman Inleiding Architectonisch ontwerp Functioneel ontwerp Concertzaal BIMhuis Kantoren De foyer en de gevel De luifel De parkeergarage Fundering Stabiliteit Brandveiligheid De uitvoering
THEATERTECHNIEK
82 84 84 86 90 93 95 96 96 97 101 102 104
109
HWP Theateradvies bv, Amsterdam G. Borgdorff De rol van de theateradviseur
110
INSTALLATIE ADVISEUR
119
Royal Haskoning Nederland bv, Installatietechniek, Delft ing. H. Besselink Inleiding Installatie omvang Energievoorzieningen Klimaatregelinstallaties Sanitaire installatie Brandbeveiliging Electronische installaties Transportinstallaties
120 121 121 124 129 130 130 134
UITVOERING
139
BAM nbm bouw, BAM Nelissen Van Egteren bv, Amsterdam J.C.W. van Arnhem Projectomschrijving Van calculatie tot contract Organisatie Uitvoeringsproces Maatvoering Uitvoering / Start werk Afbouw Slotwoord
INITIATIEF / GEBRUIKER
140 140 143 146 149 150 158 161
163
Muziekcentrum de IJsbreker, Amsterdam J. Wolff Interview met Jan Wolff (24 min.) op DVD
BIJLAGEN 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
locatie situatie noordgevel zuidgevel westgevel oostgevel kelder begane grond eerste verdieping tweede verdieping derde verdieping vierde verdieping vijfde verdieping dakplan langsdoorsnede langsdoorsnede doorsnede BIMhuis doorsnede BIMhuis dwarsdoorsnede dwarsdoorsnede doorsnede aansluiting BIMhuis facts sheet
167
PROJECTCOÖRDINATIE ABT Projectmanagement Arnhem ing. Frank Spaen
Projectcoördinatie
13
INLEIDING Het MuziekGebouw / BIMHUIS (MGBA) is een uniek project.
Initiatief
Dit op de eerste plaats door de locatie, maar ook de functie
Het initiatief om te komen tot een dergelijk project is een
van het gebouw en de architectuur spelen hierbij een rol.
samenloop van omstandigheden geweest. Aan de ene kant
Kortom een project waar je maar eens in je leven mee in
het gemotiveerde zoeken en enthousiasmeren van Jan Wolff
aanraking “mag” komen. Hier zit natuurlijk ook meteen de
(directeur van De IJsbreker) naar een mogelijkheid om een
uitdaging in voor een dergelijk project. De locatie, een
centrum voor moderne muziek te kunnen realiseren, de
landmark aan het IJ, is zodanig belangrijk voor Amsterdam
noodzaak om nieuwe huisvesting te realiseren voor het
dat er ook een bepaalde uitstraling van het project verwacht
BIMHUIS in verband met geluidsoverlast naar de omgeving
mag worden. Deze uitstraling stelt eisen aan de keuze van
op haar huidige locatie aan de Oude Schans en de
de architect, het belang dat het Gemeentebestuur eraan
ontwikkeling van de Oostelijke Handelskade en specifiek de
geeft, de voorbeeld functie die van een dergelijk project
kop ervan. Prominent gelegen aan het IJ. Een unieke plek
uitgaat en de complexiteit van de bestemming van het project.
met een prachtig nautisch uitzicht.
Sinds 1998 is ABT als adviseur van de voormalig gedelegeerd opdrachtgever AEF bij het MGBA betrokken. In 1999 kreeg
Stedenbouwkundige uitgangspunten
ABT van de huidig gedelegeerd opdrachtgever drs. J.H.
Historisch overzicht
Gerson, directeur van het Gemeentelijk Havenbedrijf
Het IJ-oevergebied ontleent zijn historische betekenis aan
Amsterdam de opdracht om de projectcoördinatie op zich te
de haven- en transportfuncties die in de loop van de eeuwen
nemen.
zijn ontwikkeld Het oudste deel van de Oostelijke Handelskade (deel van
In dit stuk willen we niet nader ingaan op basisbegrippen ten
het IJ-oevergebied) is ontstaan in 1828. Vanaf 1883 kwamen
aanzien van projectcoördinatie en procesmanagement,
de voornaamste havengebouwen tot stand, waaronder op
hierover is meer dan voldoende literatuur beschikbaar, maar
de kop het gemeentelijk Gebouw voor Algemene Dienst
meer een opsomming geven van de opgedane ervaringen
(gesloopt in 1975) en verder oostwaarts de door particuliere
binnen het project MGBA. Dit aan de hand van de
handelsondernemingen opgetrokken pakhuizen. De
processtappen van het initiatief tot de uitvoering. De uitvoering
Zouthaven is het restant van een lange binnenhaven.
en directievoering is reeds door andere partijen toegelicht.
Door de aanleg van het Noordzeekanaal en later de Afsluitdijk zijn de havenfuncties, met uitzondering van de internationale passagiersterminal (PTA) geleidelijk naar het westen verschoven. Dit heeft geleid tot een langdurige en bijna perifere situatie, een stedelijke leegte midden in de stad.
14
1 historisch ABT
beeld
Heden Wanneer in 1997 de Piet Heintunnel wordt geopend en Amsterdam er aan de oostzijde een nieuwe stadsentree vanaf de ringweg (A10) bij krijgt wordt de bereikbaarheid van dit gebied vergroot. De ontwikkeling van het Oostelijk Havengebied tot een stedelijke woonwijk met circa 8.000 woningen vergroot de ontwikkelingskansen en de ontwikkelingsnoodzaak van de Oostelijke Handelskade. Het gebied is een schakel geworden tussen het centrum en een binnenstedelijke woonwijk. Het voornaamste gebruik van de IJ-haven is thans voor de binnenvaart, de cruisevaart en eens in de vijf jaar Sail Amsterdam. Daarnaast zijn op dit moment op de Oostelijke Handelskade (OHK) al diverse gebouwen in gebruik; zoals pakhuis Amsterdam, PTA en het kantoorgebouw van de bank Labouchere direct naast de PTA. Toekomst De reeds ingezette stedelijke vernieuwing zal binnen drie tot vier jaar afgerond zijn. Hiermee is een deel van de oude pakhuizen verdwenen en de overige pakhuizen zijn ingepast in de nieuwe stedelijke ontwikkeling. De westzijde van de OHK, de kop, krijgt als onderdeel van de oostelijke stadslob, een duidelijke oriëntatie naar de binnenstad en leidt tot uitbreiding van de stedelijke functies. De kop moet uitgroeien tot een locatie van (inter)nationale betekenis, met culture functies en de PTA. De bereikbaarheid van het gebied zal worden vergroot door de aanleg van de IJ-tram en vervoersmogelijkheden over het water.
Projectcoördinatie
15
VOORLOPIG ONTWERP Programma van Eisen
Enkele van de maatregelen zijn;
Het eerste Programma van Eisen uit april 1997, opgesteld
het niet goedkeuren van het Voorlopig Ontwerp;
door Twijnstra Gudde en adviesbureau Peutz omvatte de
het
volgende onderdelen;
aanstellen
van
een
andere
gedelegeerd
opdrachtgever (dhr. drs. J.H. Gerson); het aanstellen van een projectcoördinator (ABT) welke
a. Een globale omschrijving van de gebouwfuncties (15
rechtstreeks rapporteert aan de gedelegeerd opdrachtgever. Dit ten aanzien van de projectvoortgang,
blz.) b. De stedenbouwkundige randvoorwaarden (2 blz.)
de optimale invulling van het ruimtelijk en technisch P.v.E.
c. Ruimtelijke eisen (4 blz.) met als bijlage:
en het bewaken van de bouwkosten;
begrippen voor oppervlakteberekening (2 blz.) relatieschema (1 blz., ter informatie als bijlage toegevoegd) ruimtebehoefteschema (4 blz)
het opstellen van een volledig goedgekeurd programma van eisen, gebaseerd op reeds aanwezige informatie en aanvullende gegevens om een goede start van de volgende fase te maken. het checken van de bouwkosten aan de hand van het
Op basis van dit boekwerk (circa 30 pagina’s) heeft de Europese selectie van architecten plaatsgevonden. Hetgeen heeft geleid tot de keuze van het architectenbureau 3xNielsen uit Denemarken.
P.v.E. en het vaststellen van het bouwkostenbudget binnen de gegeven investeringsraming; het reguleren van de inbreng van gebruikers, supervisoren en gemeentelijke diensten; het aanvullen van het budget t.b.v. de publieke hal.
Het prijsvraag ontwerp (op basis van bovengenoemd Programma van Eisen) is aan de hand van het beschikbare budget vervolgens uitgewerkt tot een Voorlopig Ontwerp. Een ontwerp dat vergeleken kan worden met het huidige ontwerp, echter de zogenaamde cap was een bouwlaag volledig ingericht met o.a. restaurant, kantoren en bibliotheek en het kantorenblok aan de oostzijde van de cap was nog niet aanwezig. Aangezien het Voorlopig Ontwerp niet te realiseren bleek binnen het beschikbare budget zijn er stringente maatregelen genomen.
16
2 maquette VO 3xNielsen 3 maquette kop Oostelijke Handelskade ABT
Projectcoördinatie
17
VOORLOPIG ONTWERP PLUS (V.O.+) Nadat de hierboven genoemde voorstellen door ondermeer
b. Ontwerpteamvergaderingen
de Gemeenteraad waren goedgekeurd is op basis van het
Voorzitter
goedgekeurde P.v.E. een start gemaakt met het aangepaste Voorlopig Ontwerp, het zogenaamde V.O.+.
Architect of diens Nederlandse vertegenwoordiger.
Deelnemers
architect, constructeur, adviseur
Hiertoe zijn de diverse contracten met architect en adviseurs
installaties, adviseur akoestiek,
aangepast. Onderdeel van deze contracten waren het P.v.E.,
theateradviseur en ad hoc diverse
de planning (als bijlage toegevoegd) van de diverse
overige adviseurs.
ontwerpfasen en het Project Structuur Schema (zie figuur 4).
Frequentie
1x per 2 weken.
Onderwerpen
afstemming van de diverse
De overlegstructuur in de ontwerpfase (tot en met het bestek)
ontwerpen (bouwkundig/
kende in beginsel twee soorten vergaderingen:
constructief, installaties en theatertechniek, gebruikerswensen,
a. Projectteamvergaderingen Voorzitter
Gedelegeerd Opdrachtgever of de
financiën, planning, vergunningen, etc.
projectcoördinator. Deelnemers
Gedelegeerd Opdrachtgever,
Naast de bovenstaande besprekingen zijn er nog diverse (ad
projectcoördinator, gebruikers
hoc) besprekingen geweest, te denken valt hierbij aan:
architect, constructeur, adviseur installaties, adviseur akoestiek, theateradviseur,Stedenbouw-
18
in het kader van de bouwvergunning, overleg met bouwen woning toezicht, brandweer en de supervisoren; in het kader van de milieuvergunning, overleg met de
kundige en ad hoc diverse overige
milieudienst. Daar er voldaan moest worden aan een
adviseurs.
energiescenario welk van toepassing is op alle bouwdelen
Frequentie
1x per 4 weken.
van de Oostelijke Handelskade was een goede
Onderwerpen
opdrachten en contracten,
afstemming inzake de vertaling van het P.v.E. en het
gebruikerswensen, voortgang
energiescenario naar het ontwerp van belang;
ontwerp, kwaliteit (wijzigingen t.o.v.
coördinatieoverleg Kop Oostelijke Handelskade (OHK),
P.v.E.) financiën, planning en diverse
in deze besprekingen worden alle zaken die
zaken voortkomende uit de
projectoverschrijdend zijn besproken. Dit om de
omgeving Kop Oostelijke
bouwprojecten op elkaar af te stemmen ten aanzien van
Handelskade, politiek, vergunningen,
planning, bouwplaats inrichting, veiligheid, etc. (later
etc.
overgegaan in het uitvoeringsoverleg Kop OHK), maar
4 projectstructuur schema ABT
ook de reeds aanwezige gebruikers van het gebied hebben hun eisen en wensen t.a.v. voorkomen bouwhinder, bereikbaarheid en veiligheid. Zo is het van belang rekening te houden met de aankomst van de diverse cruiseschepen bij de PTA. Zware heiwerken en de ligging van een cruiseschip er vlak naast vroeg om een goede coördinatie. Rederijen hebben diverse malen aangegeven niet meer naar Amsterdam te zullen komen wanneer de heiwerkzaamheden om 7.00 zouden starten. Hetgeen een belangrijke inkomstenderving voor de stad Amsterdam zou betekenen (zie figuur 3); het informeren van de politiek (bijvoorbeeld de betrokken wethouders van Cultuur en IJ-oevers) ten aanzien van de voortgang en ontwikkelingen van het project; overleg om te komen tot een exploitant voor het Grand Café.
Projectcoördinatie
19
DEFINITIEF ONTWERP (D.O.) In augustus 1999 is het Voorlopig Ontwerp + goedgekeurd,
Conclusies uit de rapportage van CREM moesten door het
waarna het Definitief Ontwerp kon worden opgestart. Hiertoe
ontwerpteam worden geïmplementeerd in het D.O.
is door de projectcoördinator een startdocument opgesteld. Dit startdocument bevatte naast de opmerkingen gemaakt
Daarnaast is er een opdracht in het kader van de
door de gebruikers en de signalering van afwijkingen van het
milieuvergunning verstrekt aan AVM. Dit bedrijf is verzocht
P.v.E., stedenbouwkundige aandachtspunten, aanpassing
een vervoerplan op te stellen. Een vervoerplan voor een
van de planning en het bouwkostenbudget.
organisatie geeft aan hoe het over een bepaalde periode met vervoermanagement wordt omgegaan. Elementen die
20
Het Voorlopig Ontwerp + wordt tijdens de D.O. fase
van invloed zijn op het vervoerplan zijn, de omgeving, het
uitgewerkt tot een niveau waarbij de plattegronden,
gebouw, de werknemers, de bezoekers en de goederen. Op
doorsneden en gevels ten aanzien van de layout en
basis van deze elementen wordt er gezocht naar mogelijke
hoofdmaatvoering worden vastgelegd, aangevuld met een
maatregelen om het vervoer van en naar het gebouw goed
stuk materialisering en de belangrijkste principe details.
te reguleren.
Milieuvergunning
EU-aanbesteding
De aanvraag van de vergunningen speelde in deze fase ook
Het MGBA is een project dat door de overheid gefinancierd
een belangrijke rol. Zo moesten er in het kader van de
wordt. Gezien de omvang van het gebouw (bouwkosten
milieuvergunning een tweetal bijzondere opdrachten verstrekt
hoger dan 6 mln euro) is een Europese aanbesteding
worden.
noodzakelijk.
Aan is bureau CREM is een opdracht verstrekt voor het
In overleg met de gedelegeerd opdrachtgever is er gezocht
opstellen van een rapportage over de wijze van inzameling,
naar een mogelijkheid om in een zo vroeg mogelijk stadium
opslag en verwijdering van afvalstoffen. Het afvalplan diende
een duidelijk beeld te krijgen van de ontwikkeling van de
rekening te houden met de wet- en regelgeving. Daarnaast
bouwkosten. Dit gezien het feit dat we in een periode van
ging het plan in op preventie en hergebruik van afvalstoffen,
hoogconjunctuur de bouw moesten aanbesteden en zoveel
waarbij de volgende doelstelling werd gehanteerd;
mogelijk de controle over de ontwikkeling van de bouwkosten
Welke afvalstromen kunnen worden verwacht en op welke
wilden behouden.
manier worden deze zo optimaal mogelijk voorkomen
Besloten is om op basis van een bestek gebaseerd op het
(preventie), (gescheiden) ingezameld, opgeslagen,
Definitief Ontwerp de aanbesteding te laten plaats vinden.
hergebruikt en verwijderd, rekening houdend met de wettelijke
Hiertoe is de uitvoering van de werkzaamheden onderverdeeld
eisen.
in drie percelen.
BOUWVOORBEREIDINGSFASE (BV) Te weten:
Op 31 maart 2000 is het startdocument voor de
perceel 1: bouwkundige en constructieve werkzaamheden incl. liften; perceel 2: werktuigbouwkundige installaties perceel 3: elektrotechnische installaties
bouwvoorbereidingsfase aan de leden van het ontwerpteam verstrekt. Dit uit 34 pagina’s bestaande document was opgebouwd uit de volgende stukken; antwoorden op de vragen en opmerkingen op het D.O.; wijzigingen ten opzichte van het D.O.;
Uit de aanbesteding kwamen als meest economische
planning van de BV (als bijlage toegevoegd);
aanbieders BAM NVE (perceel 1) en de ULC Groep
einddocumentenlijst t.b.v. de BV;
(combinatie percelen 2 en 3) naar voren.
schrijven van De Ijsbreker; schrijven van DSL Advies inzake het BIMHUIS; schrijven van het BIMHUIS; schrijven van de Milieudienst met een reactie daarop van de projectcoördinator. Demarcaties Aangezien de aanbesteding van het werk was uitgeschreven in een algemeen bestek (algemeen gedeelte) en er twee deelbestekken waren voor de werkbeschrijvingen (de aanbesteding is namelijk gecombineerd met de prijsvorming van de parkeergarage onder het MGBA en onder het naastgelegen hotel) moest er een duidelijke demarcatie worden gemaakt voor wat betreft de opdrachtverstrekking en het vervaardigen van de bouwvoorbereidingstukken, zoals bestekken en tekeningen. Deze demarcatie is in dit stadium gemaakt op het zogenaamde plintniveau voor wat betreft de constructieve onderdelen. Dit om er voor te zorgen dat de bouwkuip onder maaiveld als één geheel kon worden uitgevoerd. Het heeft veel rekentijd gekost om de precieze verdeling van de bouwkosten over beide projecten vast te kunnen stellen.
Projectcoördinatie
21
SLOTOPMERKING Daarnaast was er in het D.O. stadium al een goede
Een bijzonder aspect is de samenwerking met een
demarcatielijst opgesteld tussen de verschillende disciplines.
buitenlandse architect. In het blad “Bouw” is van mijn hand
Zo was vooraf duidelijk wie welk onderdeel van het gebouw
in januari 2003 hierover een artikel gepubliceerd. Dit artikel is
in zijn bestek zou omschrijven. Hierdoor was te achterhalen
ter als bijlage toegevoegd en geeft enig inzicht in de
wat tot de theatertechniek of tot inrichting zou behoren
problematiek waarmee een project te maken kan krijgen.
(bekostiging door de gebruiker), etc. Deze duidelijke demarcatielijst heeft gedurende het hele project zijn nut bewezen. Later bleek dat er enkele onderdelen niet benoemd waren of in een later stadium zijn toegevoegd (bijv. een bar op de foyerdeks) en deze gaven dan direct aanleiding tot discussie. Planning BV De planning van de BV (zie bijlage) was opgebouwd uit twee fasen. De eerst fase besloeg het vervaardigen van het definitieve bestek met de bestektekeningen voor de onderbouw (constructie tot plintniveau). Het geheel moest in juni 2000 zijn afgerond, zodat aansluitend de uitvoering gestart zou kunnen worden. Het tweede gedeelte de bouwkundige afwerking van fase 1 en het gedeelte boven de plint moest in november 2000 gereed zijn. Dit is uiteindelijk december 2000 geworden. De uitvoering van het gehele werk is echter later gestart. De aanneemsommen pasten niet binnen de bouwbudgetten. Hierdoor zijn aanpassingen binnen het plan benodigd geweest en is aanvullend krediet bij de gemeente Amsterdam gevraagd. De goedkeuring hierop wordt gegeven door B&W, na raadpleging van gemeentelijke commissies en de Amsterdamse Gemeenteraad. Uiteindelijk is de bouw van het MGBA gestart op 11 maart 2002.
22
BIJLAGEN Relatieschema uit eerste Programma van Eisen d.d. april 1997; Planning MGBA d.d. 03-02-1999 als uitgangspunt bij de start van het V.O.+; Planning bouwvoorbereidingsfase uit startdocument BV d.d. 31-03-2000; Publicatie “Bouw” januari 2003, De buitenlandse architect in Nederland.
Projectcoördinatie
23
1
24
relatieschema
2
Projectcoördinatie
planning
MGBA
25
3 planning bouwvoorbereidingsfase
26
4a publicatie ‘Bouw’ pagina
Projectcoördinatie
1
27
4 b publicatie ‘Bouw’ pagina
28
2
4c publicatie ‘Bouw’ pagina
Projectcoördinatie
3
29
DIRECTIEVOERING ABT Bouwkunde directievoering Arnhem Ir. P.H.A. Klunder
Directievoering
31
ALGEMEEN Processen als die voor de totstandkoming van het
Tot slot is het zo dat de specificaties voor het gebouw
MuziekGebouw / BIMHUIS (in de verdere tekst aangegeven
hoogwaardig zijn:
als MGBA - de afgekorte term die tijdens de uitvoering is
de eisen t.a.v. de zaalakoestiek bijvoorbeeld zijn erg hoog
gebruikt) zijn vaak langlopende processen. Vanaf de prijsvraag
en divers. De mate van stilte in het gebouw versus de
in 1998 tot de oplevering, die met de huidige stand van het
directe omgeving met allerlei geluidsgevoelige bronnen
project is gepland in december 2004, is het 6 jaar. Dat is dan alleen nog maar de periode dat er bouwadviseurs, architecten en bouwers bij zijn betrokken. Daarvóór echter is er natuurlijk
en specifieke gebruikersfuncties;
ook nog eenzelfde traject te benoemen van eerste idee van
de situatie op een landtong aan het IJ met aansluitende
de gebruikers tot het noodzakelijke draagvlak, van
gebouwen die tezamen binnen een bepaald stedelijk
kostenramingen tot bestuurlijk goedgekeurde budgetten.
ontwerp met een tweede maaiveld moeten passen;
Wat maakt de processen van dit soort gebouwen zo
de gewenste uitstraling van het gebouw ("landmark") met
ingewikkeld?
maar beperkte "Hollandse"budgetten wanneer dit althans
Enerzijds komt dit doordat de "gebruikers" niet de directe
internationaal met soortgelijke muziektempels wordt
opdrachtgevers zijn. Weliswaar is het gebouw geheel
vergeleken.
ontworpen en bedoeld voor de gebruikers maar de budgetten komen vanuit de Gemeente Amsterdam en vanuit subsidies. Het gebouw kent dus geen particuliere opdrachtgever met eigen geld maar een publieke opdrachtgever: er wordt geld uit algemene middelen aangewend (Cultuurbudgetten). Dit houdt dus ook in dat de (lokale) politiek op de achtergrond meekijkt en meebeslist! Anderzijds is het geen doorsnee gebouw. Er zijn vele adviseurs bij betrokken, van architect tot projectmanager tot akoestisch adviseur. Ieder dient haar eigen aandachtsveld te bewaken, maar toch binnen de context van het totaal. Het gevaar is aanwezig dat bij dergelijke processen de grote lijn wel eens uit het oog wordt verloren en er geen "teamprestatie" wordt neergezet. Daarnaast verandert de grote lijn nog wel eens van koers doordat het voortschrijdend inzicht na enige jaren zijn invloed doet gelden.
32
als cruiseschepen, treinen en vliegtuigen; de toegankelijkheid van het gebouw met publieksfuncties
1 beïnvloeding vs. geldstroom ABT 2 invloed van de 5 beheersfactoren ABT
WAT IS DIRECTIEVOERING EN TOEZICHT Projectmanagement
Directievoering
Om duidelijk te kunnen maken wat directievoering precies
Projectmanagement voor bouwprocessen beginnen - als het
inhoudt, wordt eerst nader ingegaan op het onderwerp
goed is - vóóraan, bij de initiatieffase en lopen helemaal mee
projectmanagement. Dit wordt gedaan omdat directievoering
tot het eind (figuur 3). Dat einde is meestal de afronding van
erg veel verwantschap heeft met projectmanagement en daar
de oplevering maar kan eventueel ook doorlopen in de fase
eigenlijk een speciale variant van is.
van de exploitatie (dat is de fase van ingebruikname).
Projectmanagement is een fenomeen waar, zo lijkt het,
De directievoering is echter vrij afgebakend, nl. vanaf de
niemand meer buiten kan. Elk project en elk proces kent
gunning van het werk aan de aannemers tot en met de
projectmanagers, of het nu om gebouwen gaat of om de
oplevering en nazorg. Directievoering is specifiek gericht op
ontwikkeling van nieuwe software.
het controleren of de uitvoerende partijen (de aannemers) hun
Voor de bouwbranche wordt onder projectmanagement
uitvoeringscontract naleven en hun taken en verplichtingen
verstaan: het beheersen van het project op basis van de
nakomen. Dit naleven kunnen de uitvoerende partijen echter
verschillende aspecten kwaliteit, geld, tijd, organisatie en
alléén wanneer ook de andere projectteamleden (van architect,
informatie/communicatie.
adviseurs tot gebruikers) hun verplichtingen óók nakomen.
Het goed en gedoseerd kunnen omgaan met deze
In de SR 1997,welke vaak wordt gebruikt voor het contract
zogenaamde beheersfactoren "K,G,T,O,I/C" (door sommige
van de directievoering met de opdrachtgever, wordt een goede
organisaties ook wel "G,O,T,I,K" genoemd) zijn bepalend voor
opsomming gegeven van de taken die tijdens de
het welslagen van het project.
uitvoeringsfase verricht moeten worden (zie figuur 6 voor een
In figuur 1 is aangegeven hoe de beïnvloeding op een proces
pagina uit de SR 1997).
zich verhoudt tot de gegenereerde geldstroom. Naarmate
In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan hoe de directievoering
het project vordert is de invloed op het proces steeds kleiner,
voor dit project in zijn werk is geregeld.
terwijl de geldstroom juist steeds groter wordt.
Van belang is dat iedereen weet hoe de verantwoordelijkheden
Figuur 2 laat zien dat in die afnemende invloed binnen de
liggen, immers er worden in de uitvoeringsfase verschillende
projectvoortgang de 5 beheersfactoren uiteraard op elk
contracten afgesloten die alle op elkaar ingrijpen.
moment meespelen. Het goed kunnen beheersen van het
Figuur 4 en 5 laten zien hoe de verhouding tussen de
project betekent dat op elk moment de beheersfactoren in
verschillende contractpartijen geregeld is gedurende de
evenwicht met elkaar moeten zijn ("standlijn recht").
uitvoering. Figuur 4 geeft de (juridische) contractrelaties aan, figuur 5 de functionele verhoudingen tot elkaar. In hoofdstuk 4 zal blijken waarom het belangrijk is deze contractrelaties van elkaar te kunnen onderscheiden.
Directievoering
33
3 projectmanagement van initiatief tot oplevering ABT 4 contractrelaties ABT 5 functionele relaties ABT
34
6 pagina uit de SR ABT
Directievoering
35
HET PROCES Toezicht
Taken en verantwoordelijkheden
De directievoerder laat zich voor zijn controlerende taken
Voor het project is ervoor gekozen om de directievoering apart
bijstaan door de toezichthouders (ook wel opzichters
op te dragen, "rechtstreeks en namens de opdrachtgever",
genoemd). Deze personen zijn de ogen en oren van de
zoals dat zo mooi heet. In het algemeen kan de directievoering
directievoerder "op het werk". De opzichters, bij dit project zijn
worden verzorgd door de architect op het werk, hij krijgt dan
er meerdere) controleren en beoordelen het gemaakte werk.
een architectenopdracht inclusief de directievoering. In een
Niet alleen wordt gecontroleerd of het werk wordt verricht
aantal gevallen is het echter wenselijk dat de directievoering
conform bestek en gemaakte afspraken maar ook of alle
niet rechtstreeks vanuit de architect wordt verzorgd maar
technische kwaliteitsnormen en specificaties die van
separaat wordt opgedragen door de opdrachtgever.
toepassing zijn worden gehaald. De hoofdopzichter (die het
Ook voor dit project is gekozen om de directievoering
opzichterteam) aanvoert heeft een periodieke terugkoppeling
rechtstreeks op te dragen. De belangrijkste redenen hiervoor
met de directievoerder.
zijn: a) dat de architect vanuit zijn eigen (buitenlandse) cultuur wellicht teveel verstorende invloed zou geven als aanvoerder van het Nederlandse bouwproces; b) dat een slagvaardiger en onafhankelijke directie kan worden gevoerd, omdat alle betrokken ontwerpende adviseurs gelijke rechten en plichten hebben. Voor het MuziekGebouw is een buitenlandse architect gevraagd het gebouw te ontwerpen, nadat hij in een prijsvraag als beste uit de selectie kwam. Contractueel is door de opdrachtgever vastgelegd dat hij zich moet laten bijstaan door een Nederlands bureau (meestal de co-architect genoemd). De adviesgroep bouwkunde van ABT heeft de facilitaire bouwkundige advisering verzorgd voor 3xN. Door deze constructie is geborgd dat het gebouw vanuit de ontworpen Deense invalshoek tóch op een Nederlandse leest kon worden geschoeid qua regelgeving, overlegstructuur, er Nederlands kan worden gesproken, de reguliere terugkoppeling met de gemeentelijke diensten vlot kan plaatsvinden, etc. In figuur 6 is reeds aangegeven hoe de functionele lijnen voor
36
7 organisatieschema ABT
het project liggen; voor dit specifieke project is het
directievoering verzorgd. Figuur 7 laat dat duidelijk zien: de
organisatieschema weergegeven in figuur 7. Dit schema is in
lijnen lopen in principe via de bouwkundige directie.
de eerste bouwvergaderingen aan de orde geweest en vastgelegd.
Beheersaspecten
Het directievoerende en toezichthoudende team dat voor dit
Om de directievoering in reguliere banen te leiden, wordt
project is gevormd bestaat uit resp. een hoofddirectievoerder
gestuurd op de eerdergenoemde beheersaspecten K,G,T,O,I/
met een assistent-directievoerder en een drietal opzichters.
C.
De hoofdopzichter verzorgt tevens een aantal directievoerende
Hierbij worden de beheersaspecten K,G en T vooral bepaald
taken. Voor het toezicht is naast de hoofdopzichter een
door reeds afgesproken specificaties in de contracten
constructief opzichter (tijdens de ruwbouw) en een
(bestekken). Immers het bestek is een prestatiecontract waarbij
afbouwopzichter (tijdens de afbouw) betrokken.
een bepaalde kwaliteit geleverd moet worden voor een
Om aan iedereen duidelijk te maken wie men waarvoor moet
afgesproken som geld en binnen een bepaalde tijd.
aanspreken, is een overzicht gemaakt met taken en
In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de beheersaspecten
verantwoordelijkheden van de directie. Dit overzicht is
"tijd"(de uitvoeringsplanning) en "geld" (stelposten).
weergegeven in figuur 8. In de projectkwaliteitsplannen (PKP's)
De 2 beheersaspecten O en I/C hebben vooral te maken met
behorende bij een projectorganisatie, is men gehouden deze
hoe aan de andere 3 beheersaspecten wordt voldaan. Immers,
overzichten te verstrekken. Ook de aannemer kent zo'n PKP
de organisatievorm (zie figuur 7) en de informatie- en
met taken en verantwoordelijkheden voor haar eigen
communicatiestroom bepalen in welke mate het kunnen
organisatie.
voldoen aan het contract ook daadwerkelijk soepel zal verlopen.
Tot slot nog iets over de aansturing van de andere disciplines (installaties, theatertechniek, etc).
Vergadercycli
Om te voorkomen dat er allerlei directievoerende partijen op
Voor het project is gekozen voor verschillende
de bouw functioneren die het mogelijk oneens kunnen zijn
overlegstructuren. Dat is ook nodig want men wil op
met elkaar, is afgesproken dat de technisch inhoudelijke
verschillende manieren kunnen communiceren met elkaar.
directievoering rechtstreeks vanuit de respectievelijke
Onderstaand wat karakteristieken:
adviseurs geschiedt (dus de installatieadviseur voert directie over de W- en E-installaties, de theatertechnisch adviseur voert
De stuurgroepvergadering (frequentie:1 keer per maand):
directie over de theatertechnische werkzaamheden, etc.). De
Vz: opdrachtgever (ambtelijk vertegenwoordiger of
algemene directievoering en de in elkaar grijpende
vervanger)
procesmatige aspecten worden vanuit de bouwkundige
Aanw: opdrachtgever, gebruikers, hoofddirectievoerder
Directievoering
37
8 taken en verantwoordelijkheden ABT
38
Ad hoc: architect, overige adviseurs
Het uitvoeringsoverleg (frequentie:2 a 4 keer per maand):
Onderwerpen: opdrachten en contracten, terugkoppeling
Vz: hoofduitvoerder cq. werkvoorbereiding B-aannemer
vanuit de bouwvergadering, gebruikersvergadering,
Aanw:
beslispunten, stand planning en financiën, externe
werkvoorbereiding ad hoc
invloeden (politiek, gemeentelijk, etc.).
Onderwerpen:
uitvoerders
van
de
wekelijkse
aannemers,
evt.
uitvoeringszaken,
uitvoeringsplanning korte termijn De bouwvergadering (frequentie:1 keer per maand): Vz: hoofddirectievoerder
Het gebruikersoverleg (frequentie:1 keer per maand):
Aanw: directievoering, hoofdopzichter, architect,
Vz: vertegenwoordiger opdrachtgever
adviseurs, aannemers (B-, E-, W-, T-, etc.),
Aanw: vertegenwoordiging opdrachtgever, gebruikers,
vertegenwoordiger opdrachtgever, vertegenwoordiger
architect en adviseurs
gebruiker (als toehoorder)
Onderwerpen: gebruikerszaken en wensen
Onderwerpen: correspondentie, goedkeuring verslagen, planning en voortgang, gegevensverstrekking, financiën, kwaliteit, V&G en Arbo, meldingen, etc. De werkvergadering (frequentie:2 keer per maand):
Individuele "bilateraaltjes": spreekt voor zich. Een overzicht van de in elkaar grijpende cycli is weergegeven
Vz: bedrijfsleider B-aannemer
in figuur 9. Het is van belang dat de vergadercycli in relatie
Aanw: projectleiders van de diverse adviseurs, architect
staan tot elkaar: de werkvergadering gaat aan de
en aannemers, opzichter, werkvoorbereiding B-aannemer
bouwvergadering vooraf en de stuurgroepvergadering is juist
Onderwerpen: idem als bouwvergadering waarbij accent
weer ná de bouwvergadering. Zo kunnen beslissingen, die in
ligt op het technisch inhoudelijke vlak.
een vergadering uitblijven en moeten worden overgeheveld naar een opvolgende vergadering, zonder al teveel vertraging
Het adviseursoverleg (frequentie:1 keer per maand):
worden genomen.
Vz: hoofddirectievoerder Aanw: directievoering, hoofdopzichter, architect en adviseurs Onderwerpen: engineering van diverse ontwerpitems (zonder aanwezigheid van de uitvoerende partijen)
Directievoering
39
9 vergadercycli ABT
40
DE PRAKTIJK Hoe gaat die directievoering nu dagelijks in zijn werk? Om dit
onderdelen (fundatie, vloeren en balken) zal worden. De
goed te illustreren wordt een drietal cases behandeld die zich
aannemer heeft deze informatie als eerste nodig om te kunnen
in dit project hebben voorgedaan; elk heeft een directe relatie
bepalen hoe bekistingen, wapeningen, etc. moeten worden
met één of meerdere beheersfactoren.
gevormd. Hij bouwt zijn betonwerk ook vanaf deze constructieve vormtekeningen.
Case gegevensverstrekking
Niet alleen de bouwkundig aannemer heeft deze informatie
Hoe gaat een "project in voorbereiding" over naar een "project
als eerste nodig, ook de installateurs gaan met die tekeningen
in uitvoering"? Ofwel: wat gebeurt er precies in de fase nadat
aan de slag om al hun engineering en benodigde sparingen
de aanbesteding is afgerond en de gunning aan de
op aan te geven. Immers, wanneer het beton gestort wordt,
desbetreffende aannemers heeft plaatsgevonden.
zal niet alleen de betonvorm bekend moeten zijn maar ook het leidingverloop en doorvoeringen in dat beton. Figuur 10
Wie er een beetje bekend is met hoe projecten lopen, weet
laat het tekeningenstroomschema zien zoals dat voor het
dat de aanbestedingsfase het omslagmoment is tussen
MGBA is gebruikt: tussen vervaardiging van de eerste
ontwerp en uitvoering. Daarvóór is het gebouw er alleen op
onderlegger door de architect tot aan vrijgeven op de bouw is
papier, daarna moet het echt gebouwd worden. Wat eerst een
de tekening 39 werkdagen onderweg!
op papier gecoördineerd en afgestemd project is, moet
Het bovenstaande proces voltrekt zich desondanks in korte
worden omgezet naar de werkelijkheid van de bouwers. Om
tijd. Tót de aanbesteding is vooral informatie nodig om een
dit goed te laten plaatsvinden, zullen er bij de start van de
goede prijs te kunnen bepalen voor het werk, wanneer echter
uitvoering goede werkbare stukken moeten liggen waarvan
eenmaal de inkt van het contract droog is zullen de aannemers
ook echt gebouwd kan worden.
direct vragen wanneer ze de uitvoeringstekeningen kunnen
Voor de adviseurs betekent dit, dat er op de aanwezige
meenemen.
tekeningen informatie moet worden toegevoegd en afgehaald: "esthetische" informatie eraf, maatvoering erbij, etc.
Tot zover het reguliere procesverloop. Voor het MGBA is via
Gebruikelijk is het dat de architect de eerste informatiedrager
de Europese aanbesteding als bouwkundig aannemer BAM
verzorgt, hij dient "zijn" bestektekening om te bouwen tot
NVE geselecteerd (inmiddels is BAM gefuseerd met HBG).
onderlegger voor de andere adviseurs. Tegenwoordig wordt
Echter de prijs voor het werk lag veel te hoog boven
deze tekening daarna digitaal aangeleverd aan alle partijen.
directiebegroting en beschikbaar budget. In een periode van
De constructeur moet van die architectenonderlegger een
ongeveer één jaar (!) is een traject ingezet om gezamenlijk
"vormtekening" gaan maken. Op deze vormtekening, wordt
een taakstellende bezuiniging van bijna 10 miljoen gulden te
voor al het betonwerk middels gemaatvoerde plattegronden
bereiken. Gedurende dat traject hebben BAM en adviseurs
en doorsneden aangegeven hoe de hoofdvorm van de
veelvuldig bij elkaar gezeten om alternatieven door te nemen
Directievoering
41
10 tekeningenstroom ABT
en af te prijzen maar ook om prijzen vanuit de markt te
Case planning
verkrijgen die wat meer zekerheid konden geven aan diverse
Een andere beheersfactor betreft de tijdsfactor. In het
"moeilijke" onderdelen.
uitvoeringscontract zal (bijna) altijd sprake zijn van een
In die periode ook is op een aantal cruciale plaatsen in het
bepaalde tijd die genomen mag worden voor de
ontwerp gesneden om een simpeler gebouw te verkrijgen. Zo
aannemersinspanning om het werk te realiseren. Vaak wordt
is bv. de kap ingekort en is de glazen Westgevel van de
die tijd uitgedrukt in een vast aantal werkbare werkdagen, te
Publieke Hal rechtop gezet (i.p.v. overhellend). In die periode
rekenen vanaf een vastgesteld moment. Het is dan zaak om
is het van belang dat wanneer er op een aantal plaatsen wordt
snel te bepalen in overleg met de aannemer hoeveel
gewijzigd, dit weer integraal door te voeren op alle
kalenderdagen er dan werkelijk nodig zijn om een einddatum
informatiedragers van de verschillende adviseurs.
te kunnen bepalen.
Helaas is er (te laat) na afronding van die periode
Het kan echter ook zijn dat er in het bestek een vaste
geconstateerd dat er binnen de bouwkundige, constructieve
opleveringsdatum wordt bepaald; die datum zal echter altijd
en installatietechnische discipline de bereikte bezuinigingen
een zekere samenhang hebben met werkbare werkdagen
niet in gelijke mate werden doorgevoerd. Ziehier het ontstaan
omdat de bouwtijd wel realistisch moet zijn. De bouwkundig
van de eerste hobbel in het uitvoeringsproces. Zoals hierboven
aannemer zal, middels zijn contractverplichting om het
reeds is toegelicht wordt de architectenonderlegger gebruikt
"algemeen tijdschema op te stellen" in overleg moeten treden
voor de constructieve vormtekeningen. Vanaf het begin van
met de andere aannemers en mogelijke derden teneinde een
de uitvoeringsfase werden verschillen geconstateerd die voor
hoofdplanning op te kunnen stellen. In die planning dienen
onduidelijkheid zorgden en de vaart uit de bouwstart haalden.
alle betrokken disciplines te zijn opgenomen. Deze
Was dit proces bouwkundig-constructief met moeite nog wel
hoofdplanning wordt vervolgens door alle partijen
te herstellen, in de combinatie met installatietechniek zorgde
gecontroleerd (is iedereen voldoende ruimte gegeven zijn of
dit voor grote problemen. Als eerder aangegeven moeten in
haar werkzaamheden te verrichten) en kan daarna worden
de vormtekening ook allerhande installatie-sparingen worden
vastgesteld in een van de bouwvergaderingen. Zoals het werk
opgegeven; wanneer echter eerst het gehele leidingverloop,
van grof naar fijn gaat, zo gaat het ook met een planning: in
schachtmaten, e.d. moeten worden afgestemd geeft dit een
de algemene planning zijn alle werkzaamheden in hoofdlijn
enorme informatievertraging in de gegevensverstrekking.
opgenomen, in diverse deelplanningen worden deze
De les die wij hieruit hebben geleerd is dat je áltijd je tijd moet
werkzaamheden verder verfijnd. In een latere fase van de bouw
nemen om de verschillende informatiedragers op elkaar af te
(afbouwfase) kunnen ook de verschillende afbouwstromen
stemmen, zeker wanneer er een intensieve wijzigingsperiode
gedetailleerd worden weergegeven.
aan vooraf is gegaan. De tijd die hiervoor benodigd is, zal vrijwel altijd worden terugverdiend in de periode daarna.
42
Een struikelblok dat bij het MGBA pas in een later stadium
Case stelpostinvulling Concertzaal
aan het licht kwam, betrof de werkzaamheden voor
Tot slot zal in deze paragraaf worden ingegaan op de invulling
theatertechniek. Als hierboven al genoemd, dient de aannemer
van een stelpost.
alle werkzaamheden van hemzelf, de nevenaannemers én de
Allereerst: wat is een stelpost? Zoals de naam al doet
aanwezige derden mee te plannen in het algemeen
vermoeden gaat het hier om een post die ten tijde van het
tijdschema. Daarvan uitgaande is het tijdschema goedgekeurd
afsluiten van het bestekscontract nog nader uitgewerkt moet
(figuur 11). Toen echter na circa één jaar uitvoering het vanwege
worden maar die wel wordt gelimiteerd aan een bepaald
allerlei stagnaties nodig bleek dat er inloopplanningen
budget, bepaalde tijd of activiteit. In het bestek worden de
moesten worden gemaakt, kwam pas naar boven dat de
stelposten van tevoren aangeduid.
theatertechnische werkzaamheden door de bouwkundig
Er kunnen uiteenlopende reden zijn om een stelpost op te
aannemer niet vóór de oplevering waren ingepland.
nemen in het bestek. Soms weet de opdrachtgever (of de
Juridisch betekent dit: niet ingepland. De bouwkundig
architect) nog niet precies hoe hij een bepaald onderdeel
aannemer was er van uitgegaan dat deze theatertechnische
uitgevoerd wil hebben. Soms ook denkt men dat op een later
werkzaamheden zouden worden verricht door de
moment er een betere prijs / kwaliteit verhouding verkregen
opdrachtgever (lees: andere derden dan in het bestek
kan worden doordat die post in concurrentie wordt
genoemd) nadát hij zou zijn vertrokken. Een grote misvatting
aanbesteed. Veelal verdient het aanbeveling om voor de
die heeft geleid tot nieuwe bouwstagnatie. Het
uitwerking van een stelpost samen te werken met de
uitvoeringsproces was al zover heen dat deze noodzakelijke
gecontracteerde aannemer en de adviseurs.
werkzaamheden niet meer alsnog konden worden ingepland
Voor de invulling van de stelpost "hang- en sluitwerk"
op een wijze dat de opleveringsdatum hierdoor niet zou
bijvoorbeeld, zal de opdrachtgever eerst een sluitplan dienen
opschuiven.
te overleggen, de architect zal zijn esthetische wensen kenbaar
Aangezien op moment van schrijven deze kwestie onder
maken (soort garnituur) en vervolgens kunnen de bouwdirectie
arbiters ligt, kan nog niet worden vooruitgelopen op de
en de bouwkundig aannemer (gezamenlijk of parallel) de markt
uitkomst. Wel staat reeds vast dat de oplevering hierdoor is
op om de beste prijs voor deze post te bedingen, binnen het
opgeschoven met enkele maanden en dat de hiermee gepaard
in het bestek vastgestelde budget.
gaande stagnatiekosten meer dan 1 miljoen Euro bedragen! Een vrij omvangrijke stelpost voor het MGBA was weggelegd voor de invulling van de bouwkundige wandafwerking voor de Concertzaal. Omdat in de besteksfase voor het project nog niet precies was afgestemd hoe de afwerking van de zaal zou worden (dit hing af van b.v. de gebruikerskeuze voor de
Directievoering
43
11 tijdschema ABT
44
12 onderdelen wandafwerking ABT
interieurarchitect, de akoestische eisen gesteld aan de
toegepast, etc.
wandafwerking, etc.), is besloten om de invulling globaal aan
Op moment van schrijven is de financiële invulling van de
te geven, te budgetteren en als stelpost in het bestek op te
stelpost afgerond, zijn de tests met positief resultaat bij Peutz
nemen.
uitgevoerd en wordt de laatste hand gelegd aan het tekenwerk
Nadat de interieurarchitectenselectie had plaatsgevonden en
van specifieke detailinvulling. Vóór de zomer zal de opbouw
de uitwerking was afgerond, in samenspraak met de
plaatsvinden binnen de contouren van de Concertzaal.
gebruikers en met akoestisch adviseur Peutz, kon op basis van de beschikbare gegevens de stelpost worden aanbesteed. In samenspraak met de bouwkundig aannemer werd een vijftal onderaannemers geselecteerd om een prijs te maken en tegelijk aan te geven hoe men dacht de logistieke invulling te waarborgen tijdens de uitvoering van alle andere werkzaamheden in de zaal. Een aantal criteria was van belang: de wandafwerking van de houten esdoorn latjes, de achterconstructie van golvend stucwerk, de inpassing van installatietechnische componenten (indirecte verlichting, luchtuitblaasroosters, etc.), de bevestiging van de gehele constructie volgens het box-in-box principe aan de constructieve achterconstructie. Figuur 12 toont een aantal onderdelen van de wandafwerking met de golvende achterconstructie. Met de uiteindelijk geselecteerde onderaannemer is afgesproken dat er een mock-up zou worden gemaakt op schaal 1:1, die kon dienen voor de uitwerking van de bevestigingsprincipes, maatvoering en voor de akoestische test in het laboratorium bij Peutz. Zo is ook gebeurd. Alhoewel hieruit geen volledige garanties kunnen worden verkregen voor de uiteindelijke specificaties in de Concertzaal, kan uit de mock-up en de tests wel informatie worden verkregen over de stijfheid van het geheel, welke bevestigingsmiddelen moeten worden toegepast, hoever de latjes van elkaar moeten worden
Directievoering
45
ARCHITECTURE 3XNielsen A/S Arhus, Denmark Kim Herforth Nielsen (partner in charge) Palle Holsting (project architect) Rasmus Holm, Torben Østergaard, Ole Østergaard, Uffe Bay-Schmidt, Flemming Christiansen & Eva Hard
Architecture
47
HET MUZIEKGEBOUW/BIMHUIS Amsterdam's new centre for modern music combines two
only 14 days to create a 'vision' for the new music centre.
established institutions in Dutch musical life: IJsbreker (modern
3xNielsen took their inspiration from motifs from several of
classical and improvised music), and a well-known jazz club;
their earlier projects. For example, the angle of the roof and
BIMhuis.
stepped plinth are references from the Oceanarium, and the pipe profile of the jazz club can be recognized from DGI
The centre will have an exposed location towards the IJ fjord
headquarters in Vingsted. Since the prize was awarded, the
at the end of a pier close to the historic city centre. It will be
project has undergone many changes and adaptations, in part
one of several so-called anchor points intended to generate
due to the complex variety of users, and thus complex project
life and identity in new residential areas in accordance with a
financing. Construction did not start until 2001 and is slated
master plan for the waterfront areas of Amsterdam. The pier
for completion in 2005.
'Oostelijke Handelskade' has a cohesive public walking street well elevated above the quay. It ends at the centre for modern music in the form of a large stepped plinth that brings the walking street down to the quay, where there will be a stop for a water taxi. The stepped base separates the public and backstage facilities horizontally, so that the two concert halls can be serviced unobtrusively. The jazz club has the shape of a 'floating' box and faces land, and thus the old city, rather than water. The concert hall has the appearance of a heavy, slightly sloping volume that cuts through the stepped base, with the foyer facing the water. The concert hall will be built as a double shell in concrete cast in situ. A large roof slab that gives the building gravity as a landmark towards the fjord unifies the various elements. The centre for modern music is conceived as an 'urban park' for large-scale and varied public life - a place for everyone. The timing for the competition was unusual. Invited firms had
48
1 location 3xNielsen 2 situation in Amsterdam 3xNielsen
Architecture
49
50
3 first sketch 3xNielsen
Architecture
51
4+5 first sketches 3xNielsen
52
6 exploded view 3xNielsen
Architecture
53
7 sketch model 1997 3xNielsen 8 sketch model 1997 3xNielsen
54
9 sketch model 1999 3xNielsen 10 sketch model 3xNielsen
Architecture
55
11 -15 model 2001 3xNielsen
56
16 central hall 3xNielsen
Architecture
57
58
17 final design 3xNielsen
Architecture
59
18 model floor 0 3xNielsen 19 model floor 1 3xNielsen
60
20 model floor 2 3xNielsen 21 model floor 3 3xNielsen
Architecture
61
62
22 final design 3xNielsen
Architecture
63
23 floorplan level 0 3xNielsen
64
24 floorplan level 3 3xNielsen
Architecture
65
25 section A 3xNielsen 26 section B 3xNielsen
Het Muziekgebouw/BIMhuis (centre for modern music) Address: Kop van Oostelijke Handelskade, Amsterdam, NL Client: Gemeente Amsterdam, NL Year of construction: April 2005 - work commenced 2001, 1. prize in international invited competition, 1997 Size: 18.000 m2 Construction sum: 230 mio. DKR Architects: 3XNielsen A/S Architect team: Kim Herforth Nielsen (partner in charge), Palle Holsting (project architect), Rasmus Holm, Torben Østergaard, Ole Østergaard, Uffe Bay-Schmidt, Flemming Christiansen, Eva Hard Engineer consultant: ABT BV, The Netherlands
66
INTERIEUR BIMHUIS De Vries Bouma architecten bv Amsterdam ir. Christian Bouma bna medewerkers: Flavio Rocha Veras e Silva, Hélène van der Knaap 3D visualisaties: CIIID Cees van Giessen, Amsterdam
Interieur BIMhuis
69
1 schets servicebox de Vries Bouma
INTERIEUR BIMHUIS Keuze interieurarchitect
Ontwerp van de ruimte
In 2000 is er een selectie geweest voor de interieurarchitect
Bij de vormgeving van het interieur is het belangrijk de
voor Het Muziekgebouw en Bimhuis. Voor het Muziekgebouw
ruimtelijkheid te ondersteunen. In dit geval is het dóórlopen
is 3xN geselecteerd; voor het BIMhuis is De Vries Bouma
van de ruimte in de richting van de ‘tunnel’ een aspect waarop
architecten geselecteerd. Reden voor deze selectie is onder
de vormgeving gebaseerd is. Het belangrijkste onderdeel
meer het onderscheid in vormgeving dat de gebruikers wilden
waarin dat tot uiting komt is de scheiding tussen café en
ten opzichte van het muziekgebouw.
concertzaal. Hier komen taatsdeuren, zodat er geen kozijnen zijn. Als de deuren openstaan is er geen wand meer. Dit is
De opdracht behelst in grote lijnen het vormgeven van de
ook belangrijk in verband met de verleiding waarover in de
oppervlakken
sfeertekening wordt gesproken.
van
vloer,
wand
en
plafond
en
interieuronderdelen zoals bar, garderobe, kassa,
Het plafondgrid bestaat uit dubbele verzinkte buizen, die in
theaterstoelen, verlichting, los meubilair. Dit in samenspraak
de langsrichting lopen. Aan dit grid wordt de algemene
met opdrachtgever, gebruikers, architect, projectleiding,
verlichting gemonteerd en kunnen waar nodig theaterlampen,
theatertechnisch adviseur, installatieadviseurs, akoestisch
speakers etc. worden gehangen.
adviseur….
Ook de textuur van wand en vloer benadrukken de lengterichting van de ruimte.
Randvoorwaarden Het gebouw zoals we dat van 3xN “aangeleverd” kregen.
De zogenaamde servicebox – met keuken, bar, toiletten,
Het programma van eisen en sfeertekening voor het
installaties, etc – staat los in de ruimte. Dit wordt benadrukt
interieur van het BIMhuis. Uit de sfeertekening: “……mix
door dit volume een eigen kleur te geven.
tussen concertzaal en club….. een Bimhuisbezoeker komt misschien voor het concert, maar mogelijk ook alleen
De theaterstoelen worden met pennen in de treden van de
om in het café mensen en/of muziekcollega’s te
zaal gestoken; de zittingen en leuningen apart, zodat het
ontmoeten om zich vervolgens te laten verleiden toch
mogelijk is om ook alleen de zittingen te gebruiken. Bovendien
van de muziek te genieten. …het zaalontwerp moet deze
is het hierdoor mogelijk om ruimte te sparen bij de opslag. In
“verleiding” ondersteunen…..”
de gaten in de vloer kunnen ook tafeltjes gestoken worden,
De installaties en theatertechniek dienen in het ontwerp
zodat de sfeer van een club ontstaat.
geïntegreerd te worden.
70
Het (krappe) budget.
De uitwerking van het plafond is een hoofdstuk apart, omdat
Onderscheidend van rest gebouw; “black box”.
hier veel aspecten bij elkaar komen.
2 sfeertekening café de Vries Bouma 3 sfeertekening garderobe de Vries Bouma
Interieur BIMhuis
71
4 sfeertekening zaal de Vries Bouma 5 principeschets theaterstoel de Vries Bouma 6 uitwerking theaterstoel de Vries Bouma
72
7 plattegrond + zaal de Vries Bouma
Interieur BIMhuis
café
73
8 langsdoorsnede de Vries Bouma 9 dwarsdoorsnede de Vries Bouma
74
1 0 schets plafond de Vries Bouma
Het plafond
Lange tijd is er onzekerheid geweest over de plek en de
De aandachtspunten voor het ontwerp van het plafond zijn
precieze afmeting van de luchtinstallaties in het plafond.
onder meer:
Gezien de geringe hoogte van het plafondpakket heeft dit
Bouwkundig; hoe hang je het op, hoe zit het met de maatvoering.
een grote invloed gehad op het definitieve ontwerp van het plafond.
Installaties; luchtafzuiging, kanalen, koelplafond. Theatertechniek; rekening houden met de trekken en met bereikbaarheid grid. Algemene verlichting. Akoestiek; Demping van lage tonen boven podium en mogelijkheid voor fijne afstemming (achteraf) van akoestiek. Het uiteindelijke ontwerp van het plafond bestaat uit drie lagen. 1. Eerst zijn de vierkante panelen ontworpen, die een akoestische functie hadden en tevens de mogelijkheid gaven om visueel een verband te leggen tussen het koelplafond in het café en de zaal waar geen koelplafond is. 2. Daaronder is het dubbele grid getekend, dat de richting van de ruimte benadrukt en plek geeft voor de algemene verlichting. 3. Peutz heeft uitgerekend dat de vierkante panelen akoestisch niet genoeg waren. Daarom is er een derde laag ontstaan, direct tegen het bouwkundige plafond, die de verlangde akoestische demping geeft. De panelen zijn nu gedeeltelijk leeg en kunnen gebruikt worden om later te vullen met dempend materiaal, zodat de akoestiek van de zaal nog kan worden geregeld.
Interieur BIMhuis
75
1 1 opbouw plafond: - akoestisch plafond - vierkante panelen - grid + verlichting de Vries Bouma
76
12 definitieve plafondontwerp de Vries Bouma
Interieur BIMhuis
77
13+14 sfeerimpressies de Vries Bouma
78
zaal
15+16 sfeerimpressies de Vries Bouma
Interieur BIMhuis
café
79
CONSTRUCTIE ABT Bouwkunde constructie Delft Ir. H. Krijgsman
Constructie
81
INLEIDING Het ontwerpproces
elkaars vakgebied werkt hierbij bevorderend. Bovenstaande
Het constructieve ontwerp laat zich net als het bouwkundige
werkwijze is tamelijk ‘klassiek’ te noemen. Het geeft echter
ontwerp niet in een aantal beperkte zinnen beschrijven.
goede resultaten bij een keuze van de goede
Bestudering van de tekeningen of een bezoek aan de
ontwerpteamleden en de aanwezige mondigheid van de
bouwplaats geeft een veelvoud van gebruikte materialen en
projectmanager om beslissingen te nemen.
constructieve systemen te zien. Het kortst samengevat kan het gebouw worden omschreven als hybride. Dit hybride
De gevolgde ontwerpaanpak kan worden omschreven als:
karakter is terug te vinden in de materialen, in de producten
“oplossen is keuzes inzichtelijk maken”. Bij de start van het
en de constructiesystemen, maar ook in het gebruik.
project worden de eerste ideeën over het constructief ontwerp opgezet. Hierbij vertalen we het architectonisch concept in
De keuzes voor de uiteindelijk toegepaste materialen en
een aantal constructieve varianten. De verschillende
constructiesystemen worden gemaakt in het ontwerp- en
keuzemogelijkheden als oplossingen van de deelproblemen
voorbereidingstraject. De factoren die de keuzes beïnvloeden
worden inzichtelijk gemaakt, inclusief de hierbij horende
zijn legio; het resultaat is een uiteindelijk logisch gevolg van
consequenties (b.v. kosten of mogelijke risico’s). Op deze
het gevolgde ontwerpproces.
wijze is het mogelijk gericht keuzes te maken. Deze keuzes worden voorbereid door het ontwerpteam in het
Een goed ontwerp is meer dan de som van de disciplines.
adviseuroverleg
Afstemming is noodzakelijk. Gezamenlijk ontwerpen kan
projectmanagementbureau of de opdrachtgever gemaakt.
leiden tot geïntegreerde ontwerpen die meerwaarde voor het
Dit proces is in figuur 1 gevisualiseerd.
en
in
overleg
met
het
project betekenen en minder kosten door de afgestemde ontwerpmethodiek. Van meet af aan was duidelijk dat integraal
De keuze tussen varianten vindt plaats na integrale afweging
ontwerpen het uitgangspunt was. Met een veelvoud aan
en risicoanalyse. De bijbehorende ontwerpaspecten zijn o.a.:
disciplines,
naast
architectuur,
constructies
en
constructie;
gebouwinstallaties een zware inmenging van de akoestisch
architectuur;
en bouwfysisch adviseur en eveneens de theatertechnisch
installatie;
adviseur, kan slechts de geïntegreerde ontwerpmethodiek
akoestische isolatie;
tot succes leiden.
akoestische eisen (nagalm); theatertechniek;
De samenwerking van de ontwerpers vindt plaats in het ontwerpteam of adviseuroverleg. Een brede oriëntatie van de teamleden en respect voor en algemene kennis van
82
gebruikerswensen / invloed ‘derden’: parkeren, Grand café; eisen gesteld door de gemeente (energielevering, milieu);
1 ontwerpproces ABT
lokale omstandigheden (bodemopbouw); planning/ bouwmethodiek/ kosten; duurzaam bouwen; onderhoudsaspecten; flexibiliteit enz. Vanuit een constructeursvisie zijn (lang) niet alle toegepaste constructies en systemen in één oogopslag te begrijpen. Met bovenstaande beschreven ontwerpmethodiek in het achterhoofd, die ook daadwerkelijk bij de ontwikkeling van dit gebouw is gevolgd, is echter te begrijpen dat niet altijd is vastgehouden aan de constructieve logica. Constructief ontwerp Binnen de ruimte van dit college zal worden getracht de lezer duidelijk te maken voor welke keuzes we hebben gestaan en hoe de uiteindelijke constructie tot stand is gekomen. De belangrijkste factoren die daarbij het constructieve ontwerp hebben bepaald, worden in dit dictaat nader toegelicht.
Constructie
83
ARCHITECTONISCH ONTWERP
FUNCTIONEEL ONTWERP
Het ontwerp kenmerkt zich door ortogonale lijnen, doorsneden
Onder een stalen dakconstructie en omhuld door een grote
door enkele schuine lijnen. Dit in contrast tot de trend in de
glasgevel zijn vier bouwdelen samengevoegd. Dit zijn de
huidige architectuur dat geen lijn meer recht mag zijn en er
concertzaal annex opnamestudio van de voormalige stichting
zelfs complete gebouwen in vrije vormen worden ontwikkeld
de ‘IJsbreker’, het jazzcentrum het ‘BIMhuis’ en een
(de zogenaamde blobs). Toch bedriegt hier de schijn en is
kantorenblok. Alles geplaatst op een uit het maaiveld omhoog
het plan niet eenvoudig te ‘lezen’. Pas na een uitvoerige
komend bouwdeel van twee verdiepingen, de zogenaamde
bestudering van de maquette wordt duidelijk hoe de
Plint. Hieronder bevinden zich allerlei aanvullende functies
gebouwdelen in elkaar grijpen. De vele functies en gebruikers
als repetitieruimtes, een keuken, opslagruimtes etc.
maken het functionele ontwerp ingewikkeld. Door de glazen omhulling ontstaat er een vrij toegankelijke Het materiaalgebruik is in hoofdzaak beton, staal, glas en
ruimte, de Publieke Hal. In de hal is een Grand Café
hout. Veel beton is in het zicht en krijgt een esthetische
opgenomen. Hiervandaan kan men de verschillende
functie. Dit geldt ook voor enkele staalconstructies. De
faciliteiten bezoeken, waaronder ook het Nationaal
belangrijkste architectonische elementen zijn het betonnen
Muziekinformatiecentrum en de bibliotheek van Gaudeamus.
omhulsel van de concertzaal, de Plint als publieksruimte, de publieke hal met de glazen gevel, het grote overstek van de
Onder het plan bevindt zich een uitloper van de
luifel en het BIMhuis.
parkeergarage, die zich onder het gehele plan van de Oostelijke Handelskade uitstrekt. Aan de westzijde is een plein voorzien, dat wordt overdekt door de uitkragende dakconstructie van het MuziekGebouw. Naast enkele muziekgerelateerde kunstwerken kan men hier vrijelijk genieten van het uitzicht over het IJ en de stad. Kengetallen van het gebouw: gebouwafmetingen: lengte =
105 m
breedte = 53 m hoogte =
24,5 m
bruto vloeroppervlak:
84
ca. 16.000 m²
2 panorama Muziekgebouw ABT 3 plattegrond onderdelen ABT
Constructie
85
4 detail betonwand ABT
CONCERTZAAL De extreem hoge eisen voor de isolatie van de concertzaal
aangegeven, wordt het omhulsel van de concertzaal volledig
en de moeilijke omgevingsfactoren hebben geleid tot een
in beton opgetrokken. De zijwanden zijn vanaf kelderniveau
bijzondere constructie. Er is een zaal ontworpen volgens het
circa 25 m hoog en ze zijn 350 mm dik. Boven de Plint zijn ze
zogenaamde ‘doos-in-doos’ concept. Concreet houdt dit in
uitgevoerd als schoon beton, met een door de architect
dat er een zaal als vrijstaand onderdeel wordt gecreëerd in
bepaald reliëf. De inkassingen van het reliëf komen in grote
een groter betonnen omhulsel. Om luchtgeluid te weren is
mate overeen met de stortnaden. Het beton is tamelijk licht
massa het meest effectief, vandaar het massieve omhulsel.
van kleur. Zie foto 4; op de foto is ook nog een tijdelijke buis
Contactgeluiden kunnen echter door de massa heen dringen
van het steigerwerk te zien.
en een bron van geluid aan de binnenzijde vormen. Vandaar dat een onafhankelijke en losgekoppelde, geïsoleerde doos
Om scheurvorming ten gevolge van krimp van het grote
wordt geplaatst in het inwendige. Deze binnendoos houdt
betonoppervlak te beheersen, is bewust gekozen voor een
de eventuele geluiden die doordringen effectief tegen. Dit
relatief lage betonsterkteklasse (B 25). Aan de buitenzijde
concept van doos-in-doos constructies is een aantal malen,
wordt een horizontale (basis)wapening aangebracht van rond
zij het dan in het klein, in het gebouw herhaald voor de
10-100. Daarmee wordt getracht een fijne gelijkmatig
repetitieruimtes. Daarbij is een zwevende vloer op akoestische
verdeelde scheurverdeling te bereiken. De wapening is aan
trillingsisolatoren aangebracht, waarop kleine staalspantjes
de buitenzijde aangebracht, enerzijds vanwege de effectiviteit
het binnenwerk van de zaal vormen. Zie figuur 5 & 6.
aangaande de scheurvorming, maar ook vanwege de inkassingen van het reliëf. De verticale wapening kan op
De buitendoos van de concertzaal is qua volume groter dan
dekking geplaatst worden ten opzichte van de inkassing, de
de binnendoos, vanwege de buffer. De zaal zoals die beleefd
horizontale wapening ligt dan tussen de horizontale
gaat worden in de binnendoos is veel kleiner van volume dan
inkassingen in, zo ver mogelijk aan de buitenzijde.
de grootte van de binnendoos doet vermoeden. Halverwege
Zie figuur 7.
de zaal is een open plafond aangebracht, waaraan theatertechnische onderdelen en de verlichting wordt
Aan de binnenzijde is het beton niet in het zicht en zijn er
opgehangen. Daarboven is een dicht plafond aanwezig dat
geen inkassingen; daar is gekozen voor een traditioneler net
op en neer kan bewegen. Met deze ingreep kan het volume
van rond 12-150. De verticale wapening wordt in hoofdzaak
van de zaal met bijna een factor twee worden vergroot of
bepaald door de krachtswerking.
verkleind, wat een grote invloed heeft op de nagalmtijd. Het dak van de concertzaal wordt gevormd door stalen
86
De massa-eisen en de doos-in-doos constructies bepalen in
spanten waarop kanaalplaten zijn gelegd. Een druklaag zorgt
grote mate het ontwerp van de constructie. Zoals
ervoor dat het dak als schijf kan werken. Zodoende ontstaat
5 akoestisch principe concertzaal ABT 6 akoestisch principe repetitieruimte ABT 7 detailtekening wapening ABT
Constructie
87
8 detail fundering binnendoos ABT
een vormvaste doos, die op zichzelf stabiel is. De genoemde
buitendoos. Om die reden zijn ze losgehouden van de
stalen dakspanten overspannen eveneens de Publieke
fundering en apart op een onderheide poer geplaatst. De
Ruimte, waar het dak echter met staalplaten is afgedicht,
penanten worden rondom ingepakt om contactgeluiden te
omdat hier geen massa-eisen zijn gesteld. Tijdens de
weren.
uitvoering is het dak uiteraard nog niet aanwezig zolang de schoenendoos nog niet gesloten is. Bij de wapeningsopgave
De betonwanden op de lange zijden van de zaal vormen
is rekening gehouden met het feit dat de wanden op hoogte
twee enorme, uitkragende wandliggers. In de uitkraging
zijn, maar nog niet gesteund worden door het dak. Aangezien
bevinden zich ook nog eens alle tussenvloeren naast de zaal
de wanden rondom tegelijkertijd op hoogte worden getrokken,
en aan de voorzijde liggen ook nog eens de hangende
is de stabiliteit van de doos ook tijdens de bouw gewaarborgd.
foyerdekken op. Al met al geeft dit een grote domp op de voorste penant van de betonwanden. Eronder ligt dan ook
De binnendoos in de concertzaal wordt gevormd door stalen
een poer van indrukwekkende afmetingen. Bij de
spanten die, aan elkaar gekoppeld, een op zichzelf staande
wapeningsopgave moest ook rekening worden gehouden
stabiele constructie vormen. De spanten zijn geplaatst op de
dat er al belastingen in het overstek zouden optreden, terwijl
funderingsvloer, die rondom met een dilatatie is vrijgehouden
de wandligger nog niet op hoogte was en er dus een kleinere
van de betonnen buitenwanden. De vloer ligt net niet in het
momentarm gerealiseerd moest worden. Op verschillende
grondwater, reden om een rubber dilatatieprofiel in te storten.
lagen ligt dus langswapening die maar een tijdelijke functie
De uitvoering hiervan was kritisch, omdat absoluut vermeden
hebben gehad. Zie figuur 10 & 11.
moest worden dat de dilatatie ook open bleef en er geen contact tussen vloer en wand ontstond door beton dat om het dilatatieprofiel heen zou lekken. Daarom is in de voeg een drukvaste foam aangebracht, stijf genoeg om niet samengedrukt te worden door het beton, maar slap genoeg om geen geluidslek te vormen. Na gereedkomen zijn de dilataties nagemeten door de akoestisch adviseur. Zie figuur 8 & 9. Op het laagste niveau springen de zijwanden naar buiten toe om plaats te bieden aan zijtonelen. De bovenliggende wand wordt opgevangen door betonpenanten. Deze penanten staan in de ruimte van de binnendoos, maar behoren tot de
88
9 binnendoos ABT 10 wandaanzicht grote zaal ABT 11 details betonwand ABT
Constructie
89
12+13 d e t a i l s montage verbindingen ABT
BIMHUIS Vanaf het prille begin gaf de architect het BIMhuis letterlijk
wordt ingeklemd in de fundering. Een probleem daarbij vormt
een aparte plek in het gebouw. Het wordt gevestigd in een
de ongelijke belastingssituatie; de kolom is daar erg gevoelig
‘doos’ met twee verdiepingen, die aan de voorzijde in het
voor en er ontstaan al snel onbeheersbare vervormingen.
plan wordt geschoven, hoog boven de grond.
Specifiek voor dit onderdeel is er zelfs nog gekeken naar de eigenfrequentie die daar bij hoort. Het bleek dat de hele zaal
De eis was dat het BIMhuis op zo min mogelijk kolommen
eenvoudig door publiek in beweging te krijgen zou zijn….
zou worden opgelegd. Daarnaast vergen de zaal en inwendige
Daarom is er uiteindelijk een betonnen frame om de V-kolom
ruimtes vrije overspanningen en indeelbaarheid. Om de relatief
gekomen, waardoor de verticale belasting rechtstreeks
grote overspanningen te kunnen realiseren wordt de doos
afgevoerd kon worden naar de fundering en de horizontale
van het BIMhuis gemaakt van een balkenrooster van
krachten door de V-kolom worden opgenomen. Zie figuur 17
verdiepingshoge stalen vakwerkspanten. De vloeren worden
& 18.
gevormd door kanaalplaten. Dit balkenrooster is in feite op vier punten opgelegd. Zie figuur 14 & 15. Hier gelden minder strenge akoestische eisen dan bij de concertzaal. Sterker nog, omdat hier veelal versterkte muziek ten gehore zal worden gebracht, was er in hoofdzaak massa nodig om de omgeving niet te verstoren (wettelijke eisen)! Hiertoe zijn de gevelspanten ingevuld met kalkzandsteen en gipsafwerking en is de druklaag van het dak verdikt tot 100 mm. Zie figuur 16. Doordat in feite ‘in de lucht’ wordt gebouwd is gekozen voor een staalframe, dat later werd verzwaard om akoestische redenen. Om op deze hoogte ‘in het niets’ een betonwand te storten is praktisch bijna niet uitvoerbaar en leidt tot kostbare ondersteuningen. Zie figuur 12 & 13. In eerdere ontwerpen van de architect was het BIMhuis aan de voorzijde opgelegd op een enorme V-kolom. Het probleem van zo’n kolom is dat deze in feite alleen stabiel is, als deze
90
14 EPW-model BIMhuis ABT 1 5 staalconstructie BIMhuis ABT 16 akoestisch principe BIMhuis ABT
Constructie
91
1 7 eigen frequentie V-kolom BIMhuis ABT 1 8 V- k o l o m ABT
92
19 uitkraging kantoorspant ABT
KANTOREN Het kantorenblok is geheel gebouwd in een skelet van prefab
van de kolommen aan de gevel op as 1, de erfgrens, is in de
balken en kolommen. De gedachte achter de keuze van
kantoren ongeveer een meter naar binnen gelegd. Dit om
prefab was dat dit onderdeel relatief eenvoudig zou worden
geen kolommen te krijgen in het gevelvlak. Vanaf de tweede
om kosten te besparen. Voor publiek, gebruik en architectuur
verdieping, de Plint, tot in de kelder is de constructielijn echter
zijn er geen bijzondere eisen. Dit geldt echter wel voor het
tegen as 1 aan. Dit betekent dat de verticaalkracht op niveau
gedeelte op Plint niveau. De architect wilde daar openheid
2 naar buiten gebracht moet worden. Dit is gedaan door in
bewaren, niet geblokkeerd door het kantoorgebouw; dit moest
breedte verlopende kolommen. Het constructieve schema
bijna zweven boven de Plint. Hierdoor ontstonden de
daarvan is gelijk aan een schuine kolom. De schuinplaatsing
uitkragingen aan weerszijden, die worden gemaakt van staal.
roept horizontaalkrachten op. Deze krachten worden door
De stabiliteitswanden, in het kantoor van prefab
de vorm van de kolommen, waarbij het schuine gedeelte
betonwanden, zijn op dit niveau vervangen door open
effectief onder de 1e verdieping begint, opgeroepen op de
staalconstructies. Zie figuur 20.
1e verdieping en ontmoeten een gelijke maar tegengestelde
Het constructieve schema van de uitkragingen is die van het
kracht op de begane grond. De horizontaalkracht moet echter
principe van het ‘melkmeisje’; de uitkragingen houden elkaar
van de 1e naar de begane grond worden getransporteerd.
in evenwicht. Nu is de ene uitkraging groter dan de ander.
Dit gebeurd via de betonwanden. Om bij de betonwanden te
Bovendien moet altijd rekening worden gehouden met
komen worden de krachten eerst in de vloer gevoerd, waarna
ongelijkmatige belastingen. Dit leidt ertoe dat een deel van
deze als een in het vlak belaste schijf via boogwerking en
de horizontaalkracht in de stabiliteitswanden opgenomen
trekbanden in de wanden worden gevoerd. Op de begane
moet worden. Daarnaast moet de trekkracht boven en de
grond gebeurd dan het omgekeerde. Zie figuur 21.
drukkracht onder door de balken en vloeren naar de andere
Door grote openingen van bijvoorbeeld trappenhuizen e.d.
kant van het gebouw worden geleid. Dit betekent dat alle
was het daarnaast ook nog wel eens nodig de trekbanden
prefab balken op de derde verdieping niet alleen op buiging
middels ophangwapening te verplaatsen. Door de schuinte
maar ook op een (zeer grote) drukkracht berekend dienden
van de kolommen wordt al snel ca. 15% van alle verticale
te worden, inclusief knikgevaar! De trekkracht is zodanig groot
belasting als horizontaalkracht opgeroepen. Het behoeft geen
dat deze door aparte trekstrips wordt opgenomen, die aan
nader betoog dat een kantoorgebouw van 4 lagen met een
weerszijden naast de prefabbalken in de vloer worden
vloeroverspanning van ruim 12 meter aanzienlijke krachten
meegestort. Zie figuur 19.
oproept. Door de sommatie verworden de trekbanden en ophangwapening tot grote concentraties van wapening, die
Een andere architectonische wens leidde tot veel rekenarij
uiteindelijk door de druklaag van de kanaalplaten gevoerd
en creatieve constructieve oplossingen, die niet direct aan
moet worden (40-70mm beton). Dit heeft in de uitvoering
het gebouw of het ontwerp zijn af te lezen. De constructielijn
nogal wat hoofdbrekens opgeleverd.
Constructie
93
2 0 kantoorruimte, hier nog afgesteund met hulpkolommen op de plint ABT 2 1 doorsnede kantoor ABT
94
22 EPW-model gevel ABT
DE FOYER EN DE GEVEL Aan de voorzijde van de concertzaal zijn in de foyer een drietal vloeren aanwezig, verbonden door trappen. De onderste ligt op kolommen, de twee bovenste zijn aan één zijde opgehangen aan het dak en aan de ander zijde liggen ze op de betonconstructie van de concertzaal. Deze vloeren zijn eenvoudig gemaakt van kanaalplaten opgelegd op een randligger. De gevel is volledig van glas, gesteund door alleen horizontale regels gemaakt van stalen kokers, die weer afsteunen op de gevelkolommen. Aan noord- en zuidzijde, langs de concertzaal, zijn dit IPE500-profielen. Aan de westzijde moeten de kolommen de volledige 24m hoogte steunen. Deze zijn daarom gemaakt van stalen vakwerkspanten. De spanten dragen bovendien het dak. Door de uitkragende luifel ontstaat een grote dompkracht op de spanten. De stabiliteit van de gevelvlakken wordt verzekerd door kruisen, gemaakt
van
massief
ronde
staven.
Deze
stabiliteitsverbanden geven de kolommen tevens steun voor knik en kip. Zie figuur 22.
Constructie
95
2 3 EPW-model ABT
dak
DE LUIFEL
DE PARKEERGARAGE
Beeldbepalend is de grote vrije uitkraging van het dak, ruim
Onder het plan is een parkeergarage gelegen, die uitloopt in
19 meter op een hoogte van 24 meter. Dit wordt gerealiseerd
een kelder gedeelte voor het MuziekGebouw, waar zich enkele
door uitkragende vakwerkspanten van staal. In de hoeken is
installatie- en traforuimtes bevinden. De parkeergarage hoort
een balkenrooster gemaakt van deze vakwerken, omdat de
niet bij het MuziekGebouw. Besteksmatig t.b.v. de bouw zijn
hoeken in feite een dubbele uitkraging bezitten.
deze echter wel bij elkaar gevoegd, waarbij de garage 'geknipt' is aan de oostelijke zijde op de grens tussen het
Met de aannemer is een uitgebreid plan opgezet hoe om te
MuziekGebouw en het Hotel (as 1).
gaan met zegen e.d. van de spanten, om na montage een zo vlak mogelijke constructie te verkrijgen. Onder permanente
De parkeergarage wordt uitgevoerd met betonnen wanden
belastingen zijn zakkingen tot 10cm te verwachten, dus als
en vloeren. De keldervloer is ongedilateerd. Vanaf de
we er wat naast zitten dan vertaalt dat zich al snel tot een
keldervloer ter plaatse van de erfgrens is de constructie (de
zichtbare afwijking. Zie figuur 23.
kelderwanden en het dek van de begane grond) echter gedilateerd van die van het Hotel.
96
FUNDERING Terrein
Bodemopbouw
Het MuziekGebouw is gelokaliseerd op de Oostelijke
Amsterdam in zijn geheel en het gebied rond het IJ in het
Handelskade. Deze is in het midden van de 19e eeuw
bijzonder, is voor zijn wordingsgeschiedenis sterk bepaald
aangelegd in het IJ in verband met de behoefte aan een
door de ijstijden uit het Pleistoceen. Met name in het Saalien
havenvoorziening aan diep water in Amsterdam. Het gebied
breidde het Scandinavische landijs zich sterk uit. Uitvloeiing
is feitelijk een kunstmatig aangebrachte ophoging in het IJ.
van ijstongen veroorzaakte de uitschuring van diepe
Het gemiddelde maaiveldpeil bedraagt ca. 1,65 m + NAP.
zogeheten glaciale bekkens. De onderzochte bouwlocatie
Dit is ook het bouwpeil van de nieuwbouw (bovenkant
ligt bijna in het hart van de diepe geul bij Amsterdam. Na het
afgewerkte vloer). De freatische grondwaterstand wijkt weinig
smelten van het landijs werden in de bekkens veelal
af van het peil van het IJ; 0,4 à 0,45 m – NAP.
smeltwaterafzettingen in de vorm van zeer dikke lagen klei
Langs de IJ-oever van de Oostelijke Handelskade zijn
gesedimenteerd. Deze lagen behoren tot de geologische
kademuren aanwezig. Ter plaatse van de kop van de
formatie van Drente.
Oostelijke Handelskade komt nog de oorspronkelijke kademuur van 1878 voor. Het betreft een gestapelde stenen constructie
In de hierna volgende tussenijstijd, het Eemien geheten,
die is opgebouwd op een stampbetonnen blok dat
steeg de zeespiegel sterk. Onder invloed van de zee werden
gefundeerd is op houten palen, met aan de voor- en
dikke kleilagen gevormd, in geheel Amsterdam voorkomend
achterzijde een houten damwand. Achter dit “blok” ligt op
en algemeen bekend als de groene Eemklei.
circa 2,5 m – NAP een circa 10 m lange houten ontlastvloer op regelwerk. Deze vloer is eveneens op houten palen (9
De laatste ijstijd bereikte het landijs Nederland niet, maar
rijen) gefundeerd.
veroorzaakte wel een sterke daling van de zeespiegel (meer dan 100 m). Samen met de door de wind afgezette dekzanden
Verder zijn aan de zuidzijde van de Handelskade twee
leverde dit een sterke voorbelasting van het gehele
warmtebronnen aangelegd, die door NUON geëxploiteerd
bekkenkleipakket. Deze zandafzettingen (formatie van
worden. De mantelbuis (bovenkoker van de bron) is van PVC
Twente) worden tot de 2e zandlaag gerekend.
en heeft lijmverbindingen. De warmtebronnen worden gebruikt in de energievoorziening van alle gebouwen aan de
In het jongste geologische tijdperk tenslotte, het holoceen
Oostelijke Handelskade.
geheten, zijn de over het algemeen zeer slappe en slecht draagkrachtige toplagen van klei en veen gevormd. De
Tenslotte dienden we rekening te houden met de
jongste klei- en veenafzettingen zijn grotendeels in de
aanwezigheid van oude funderingsresten van de vroegere
middeleeuwen weggespoeld door de binnenzee en meer
bebouwing.
recentelijk het IJ.
Constructie
97
Pas in de vorige eeuw zijn er grote gebieden rond het IJ met
bereiken van 30 tot 40 MPa; in de
meters dikke zandlagen opgehoogd, waaronder ook de
tweede zandlaag komen enige
Oostelijke Handelskade. Door deze zandaanvullingen is een
slibrijke tussenlagen voor.
groot deel van de voorbelasting van het Eemkleipakket
tot NAP - 33 m
opgesoupeerd, dat wil zeggen dat verhoogde belastingen van deze laag kunnen leiden tot nieuwe zettingen.
tot NAP - 45 m
vaste klei
tot NAP - 60,5 m
vaste klei, plaatselijk zand- en
Op basis van het uitgevoerde grondonderzoek kan de
veenhoudend
bodemopbouw als volgt zeer schematisch worden
tot NAP - 69,5 m
weergegeven.
tot NAP - 74 m
zeer vaste klei
vanaf NAP - 74 m
de zeer vaste "derde zandlaag"; de
klei, zandhoudend
Diepte (m t.o.v. NAP)
Omschrijving
conusweerstand loopt reeds aan de
tot NAP - 0,5 m
zand, veelal ophoogmateriaal.
bovenzijde van dit pakket op tot circa
tot NAP - 3 m
klei/veen; een zeer slap pakket
tot NAP - 8 m
zand
tot NAP - 12 m
klei
tot NAP - 17 m
de "eerste" zandlaag, een redelijk
Opvallend in het grondprofiel is dus "slappe" laag die wordt
draagkrachtig zandpakket met
aangetroffen tussen circa NAP - 30 m en circa NAP - 74 m;
conusweerstanden die plaatselijk
de zogenaamde "Oer-IJ-geul”, een van oorsprong glaciaal
kunnen oplopen circa 30 Mpa.
bekken dat in latere tijden is opgevuld met klei.
tot NAP - 17,5 à -18
tot NAP - 29,5 m
98
zandhoudende klei; of afwisselend zand- en kleilaagjes
40 MPa. Zie figuur 24 & 25.
klei, deze slappe laag vormt de scheiding tussen de eerste en de
Ontwerp van de fundering
tweede zandlaag; plaatselijk is de
Gezien de grondslag, met veel samendrukbare lagen, en de
dikte van deze laag slechts enkele
relatief hoge belastingen ter plaatse van kolommen, komt
decimeters.
alleen een fundering op palen in aanmerking. Gekozen is
de "tweede zandlaag"; het
voor een geheid systeem, zogenaamde Vibro-palen. Daarbij
draagkrachtige zandpakket waarop
wordt een stalen buis met afdekplaat in de grond geheid.
tegenwoordig veelal wordt
Deze wordt gevuld met wapening en beton, waarna de buis
gefundeerd; vooral in het bovenste
al heiend weer getrokken wordt. Dit is een grondverdringend
gedeelte van deze laag kan de
systeem. Op voorhand is er beoordeeld dat de kademuren
conusweerstand zeer hoge waarden
niet al te veel last zouden krijgen van de fundering. Wel moest
24 sonderingsdiagram ABT
Constructie
99
25 sonderingsdiagram ABT
100
STABILITEIT men voorboren door de ontlastvloeren heen. Aan de IJ-zijde
De stabiliteit wordt voor de verschillende bouwdelen apart
is overigens de kade voor de aanleg van de fundering volledig
geregeld, alhoewel door de Plint uiteindelijk de gebouwen
vervangen.
aan elkaar gekoppeld zijn. De Concertzaal is een grote
26 stabiliteitsprincipe ABT
betonnen doos, die stabiel is door de wanden en het dak. De Nabij de warmtebronnen was een geheid en grondverdringend
Publieke hal is gekoppeld aan de Concertzaal. Ook de Plint
systeem niet toegestaan door de NUON. Zij eisten namelijk
zit aan de Concertzaal maar heeft daarnaast nog extra
dat er geen grondverplaatsingen zouden plaatsvinden. Dit
wanden. Zie figuur 26.
was echter niet te garanderen, dus vandaar dat hier gekozen is voor mortelschroefpalen.
In het kantoorgebouw zijn enkele betonnen wanden opgenomen. Vanaf de tweede verdieping en lager, daar waar het kantoor overgaat in de Plint, wordt de stabiliteit verzorgd door de wanden in de Plint. In het dak zit bij de aansluiting met het kantoor een dilatatie. Vanaf de Plint staat het kantoor dus op zich zelf. Ook het BIMhuis staat in principe op zich zelf. Het betonnen frame met de grote V-kolom erin opgenomen verzorgt de dwarsstabiliteit. In langsrichting zit het BIMhuis gekoppeld aan de Plint. De constructie van het BIMhuis zelf is vormvast door het balkenrooster van vakwerken en de vloerschijven. De tertiaire vakwerken hebben bijna geen dragende werking, maar zijn ervoor om de ‘doos’ vormvast te houden. Ook naar de stabiliteit van de binnendoos is gekeken. Deze staat weliswaar binnen in een gebouw, maar is daar helemaal los van. Er kunnen horizontaalkrachten op werken, door onder- en overdruk, scheefstand en de theatertechniek etc. De spanten vormen in dwarsrichting stabiele portalen. In langsrichting is voorzien in een stabiliteitsverband.
Constructie
101
BRANDVEILIGHEID Eisen
de twee lagen onder de zogenaamde ‘Plint’, op begane
De nieuwbouw van het MuziekGebouw valt onder hoofdstuk
grondniveau en 1 laag daarboven. De hoogste
VI van het Bouwbesluit (1991), "Algemene technische
verblijfsvloer is gelegen op 9.9m boven maaiveld. Deze
voorschriften omtrent het bouwen van niet tot bewoning
laatste wordt, gezien de verbondenheid met de overige
bestemde gebouwen". De brandwerendheid met betrekking
bouwdelen, niet als separate constructie gezien, maar
tot bezwijken van de hoofddraagconstructie wordt geregeld
als volgt toegerekend aan die andere bouwdelen:
in artikel 174, 7e, 8e (hier niet van toepassing) en 9e lid,
- as 1-3 wordt beschouwd als onderdeel van het
waarbij behorend tabel V.
kantorenblok - as 3-4 wordt beschouwd als onderdeel van de IJsbreker.
Voor de bepaling van de brandwerendheid is het gebouw op
De eisen betrekking hebbend op genoemde onderdelen
te delen in vier bouwmassa’s, waarvan drie met
gelden dus ook voor het gedeelte Plint dat aan betreffend
onafhankelijke draagconstructies en stabiliteitsvoorzieningen.
bouwdeel is toegekend.
Onderscheiden worden: de concertzaal, bestaande uit de door betonwanden
Omdat de hoofddraagconstructies van de genoemde
omgeven ruimten van de concertzaal en enkele andere
onderdelen onafhankelijk zijn, kunnen de eisen die worden
ruimten binnen de contouren van de betonwanden.
gesteld
Hieraan verbonden zijn de boven elkaar gelegen
hoofddraagconstructie
foyervloeren aan de westzijde. De stabiliteit wordt verzorgd
gedefinieerd.
aan
de
brandwerendheid ook
onafhankelijk
van
de
worden
door de betonwanden rondom de concertzaal. De hoogste verblijfsvloer is gelegen op 12,3m boven maaiveld.
Uit lid 7, tabel V, volgen de volgende brandwerendheidseisen: Concertzaal
90 minuten
het ‘BIMhuis’, bestaande uit een doosvormige constructie
BIMhuis
120 minuten
op enkele kolommen, aan de zuidzijde van het gebouw.
kantoren
120 minuten
De stabiliteit wordt verzorgd door de V-kolom met betonraam aan de voorzijde en enkele windbokken ter
Uit het bepaalde in lid 9 volgt, mits aangetoond
plaatse van de lift aan de achterzijde. De hoogste
overeenkomstig NEN 6090, dat deze waarde van 120 minuten
verblijfsvloer is gelegen op 14,7m boven maaiveld.
met 30 minuten verlaagd mag worden, indien de permanente
het kantorenblok aan de oostzijde, bestaande uit een kolommen- en balkenstructuur. De stabiliteit wordt verzorg
vuurbelasting niet groter is dan 500 MJ/m2. Dit is in een separate berekening aangetoond.
door enkele betonwanden. De hoogste verblijfsvloer is gelegen op 20,4m boven maaiveld.
102
Resumerend geldt voor de nieuwbouw van het
Muziekcentrum
te
Amsterdam
een
eis
voor
de
brandwerende verf 60 minuten brandwerend gemaakt.
brandwerendheid met betrekking tot bezwijken van 120 minuten respectievelijk 90 minuten, waarbij dit verlaagd kan
Dakconstructie boven Publieke ruimte
worden tot 90 respectievelijk 60 minuten.
Dit is geen hoofddraagconstructie dus er zijn geen eisen aan gesteld.
Constructieve en bouwkundige maatregelen per
De kolommen die het dak dragen zijn wel aangemerkt als
bouwdeel
hoofddraagconstructie en zijn met brandwerende verf
Hieronder volgt een opsomming van de constructieve en
behandeld.
bouwkundige maatregelen zoals die voor dit project getroffen worden ten aanzien van de hoofddraagconstructies.
BIMhuis De hoofddraagconstructie wordt gevormd door de
Concertzaal
staalspanten in dwarsrichting en de gevelspanten, vloeren
Hoofddraagconstructie: betonwanden, vloeren binnen de
en dakvloer en de kolommen aan de noordzijde. De eis is
contouren van de betonwanden (vloerschijven t.b.v.
120 minuten, met aftrek van 30 minuten blijft daar nog 90
stabiliteit). Het betreft de zogenaamde ‘buitendoos’ van de
minuten voor over. Deze brandwerendheid zal worden bereikt
concertzaal.
door het bekleden van de staalconstructie; delen die in het
De
brandwerendheid
zal
worden
bereikt
door
wapeningsdetaillering als omschreven in NEN6720. Aan het
zicht blijven worden brandwerend geverfd. Op niveau 3 is tevens een sprinkler aanwezig.
dak inclusief de spanten zijn geen eisen gesteld (geen hoofddraagconstructie). Wel is er speciaal voorzien in een
Kantorenblok inclusief Plint en parkeerkelder
brandmelder in deze bufferzone, omdat bij brand in de buffer
Hoofddraagconstructie:
dit niet opgemerkt wordt in de zaal.
kanaalplaatvloeren en betonwanden.
kolommen,
balken,
De eis is 120 minuten, na aftrek van 30 minuten nog 90 Binnendoos
minuten.
In eerste instantie niet tot de hoofddraagconstructie gerekend,
Te bereiken door de regels van NEN6720. De
maar tijdens het ontwerp zijn er twee balkons aan toegevoegd.
staalconstructies op niveau 2 t.b.v. de stabiliteit worden
Daarnaast bevindt de fysieke scheiding door middel van een
brandwerend geverfd.
gipsplaten wand zich aan de binnenzijde, terwijl de spanten in de bufferruimte staan. Bij een brand in de buffer heeft men dat in de zaal niet in de gaten. Daarom zijn de spanten toch als hoofddraagconstructie aangemerkt. Deze zijn met
Constructie
103
DE UITVOERING Tijdens de werkzaamheden voor de fundering en de kelder is
binnendoosspanten te maken. Daarmee kan er echter
veel hinder ondervonden van de oude kadeconstructies, oude
contactgeluid doordringen vanuit de buffer naar de zaal. Dit
bolders met ankerkettingen en oude gebouw- en
is de reden dat ze aan de betonwand, de buitendoos, zijn
kraanfundaties. Door jarenlang scheepvaartverkeer en het
bevestigd. Ook voor de wandafwerking moet steeds
op diepte houden van de haven, is er continu grond
beoordeeld worden of er geen ‘kortsluitingen’ ontstaan tussen
weggespoeld onder de ontlastvloer van de kades tot ver daar
binnendoos en buitendoos, bij de bevestiging van de steunen
achter. Aldus zijn er onder het maaiveld ‘waterbellen’
ervan. Zie figuur 27 & 29.
gevormd, die door de doorbreking van de ontlastvloer en ontspanning van de drukboog van grond erboven onmiddellijk bezweken. Deze ondergrondse ruimtes kunnen dat wel tientallen meters in diameter worden en nog tot op grote afstand van de kades voorkomen. Zie figuur 28. Met name voor de fundering van het BIMhuis gaf dat voor de uitvoering van de mortelschroefpalen problemen. Bij het indraaien van het schroefblad stortte ondergronds de aanwezige geulen in, met enorme kraters in het maaiveld tot gevolg. Uiteindelijk moest tot onder de ontlastvloeren ontgraven en weer aangevuld worden, om dan vervolgens de palen te kunnen installeren. Alsnog zijn toen enkele palen door het weglopen van beton mislukt, waarna nog enkele stalen buispalen zijn toegevoegd. Zowel tijdens het ontwerpproces als tijdens de uitvoering diende iedere betrokkene steeds alert te zijn op de eisen die aan de zaal zijn gesteld. Oplossingen die constructief en bouwkundig voor de hand liggen, zijn vaak veranderd op aanwijzing van de akoestisch adviseur. Tijdens de bouw moet erop gelet worden dat er geen overbruggingen ontstaan tussen binnen- en buitendoos. Bijvoorbeeld de vloeren in de buffer van de concertzaal. Logisch zou zijn om deze op de
104
2 7 principe vloer ABT
buffer-
2 8 doorsnede ABT
Constructie
kade
105
29 complexe puzzel van binnendoos, buitendoosconstructie en installaties ABT
106
THEATERTECHNIEK HWP Theateradvies bv Amsterdam G. Borgdorff
Theatertechniek
109
DE ROL VAN DE THEATERADVISEUR Je kunt in de rol van de theateradviseur twee hoofdtaken
Een van de problemen bij het ontwerp van een theater of
onderscheiden.
concertzaal is dat al deze gebruikers hun weg moeten vinden in het gebouw. Met al hun wensen moet rekening worden
Theaterontwerp
gehouden. Dat is op zich al een lastige logistieke klus. De
De eerste taak van de theateradviseur is om te zorgen dat
verkeersstromen van publiek, techniek, horeca en musici
het gehele gebouw effectief en functioneel wordt als
moeten elkaar liefst niet kruisen, maar in ieder geval niet
voorstellingsruimte. Daarvoor is ervaring nodig en de
hinderen. Zo is het laad- en losperron voor de techniek niet
theateradviseur is vaak de enige in een ontwerpteam met die
beschikbaar voor de horeca. De artiesteningang is niet
ervaring. Een architect krijgt zelden de kans een theater of
toegankelijk voor gewoon publiek en technici moeten
concertzaal te bouwen, laat staan meer dan een. Hoewel
ongehinderd door andere gebruikers in technische ruimten
ook de overige adviseurs soms ruime ervaring hebben met
kunnen komen, zonder dat het publiek daar last van heeft en
het ontwerpen en bouwen van culturele accommodaties, is
zonder dat het publiek eveneens toegang krijgt tot die ruimtes.
de theateradviseur meestal die enige die zich hier uitsluitend
Kleedkamers moeten goed bereikbaar zijn en niet te ver
en alleen mee bezighoudt en daardoor hele specifieke kennis
verwijderd van het podium en het publiek moet niet
heeft, nodig voor een goed ontwerp. Tijdens het ontwerp zal
gedwongen worden het hele gebouw door te doorkruisen
de theateradviseur dus een belangrijke rol spelen om de
om een toilet te vinden.
architect en collega-adviseurs te ondersteunen. Oplossingen die geschikt zijn voor een “standaard” gebouw werken vaak
We informeren de architect over de wenselijkheid van daglicht
niet in een theater. Theaters en concertzalen zijn nou eenmaal
in de zaal (en de noodzaak van verduistering tijdens veel
geen standaard gebouwen. Een concertzaal is complex,
voorstellingen). We onderzoeken of de gangen breed genoeg
vooral vanwege de enorme verscheidenheid aan gebruikers.
zijn voor een Bösendorfer en de stoelenberging groot genoeg
In het MuziekGebouw/ BIMHUIS Amsterdam onderscheiden
voor alle zaalstoelen. Maar we bemoeien ons ook met het
we onder meer:
aantal damestoiletten, zodat de pauzes niet eindeloos gerekt
publiek ;
worden.
musici; technici;
Ook de overige adviseurs krijgen informatie.
horecapersoneel;
De E-adviseur moet weten welke theatertechnische
kantoorpersoneel;
installaties in het gebouw komen en wat het vermogen is en
sponsors;
de gelijktijdigheid. Aan de voeding van geluidinstallaties
caissières;
worden bijvoorbeeld hoge eisen gesteld. De dimmers voor
huisgezelschappen;
de toneelverlichting kunnen gemakkelijk storing veroorzaken
etc. 110
op de geluidinstallatie. In een gewoon theater is dat al erg, in
popconcerten en opera-uitvoeringen met (beperkt) decor.
een concertzaal is het helemaal verschrikkelijk.
Dat houdt om te beginnen in dat de akoestiek van de zaal
De W-adviseur wordt geïnformeerd over de warmtelast van
beïnvloed moet kunnen worden en dat het podium variabel
de theatertechnische installaties, maar ook over het aantal
moet zijn. Verder moeten er voldoende hijsvoorzieningen zijn
douches voor de artiesten.
om decors, licht en geluid op te hangen.
Ontwerp van de theatertechnische installaties.
Beweegbare plafonds Concertzaal
De tweede taak van de theateradviseur is het ontwerp van
Het beïnvloeden van de akoestiek is op zich niet ingewikkeld.
alle
Kort gezegd zijn er twee mogelijkheden:
theatertechnische
installaties.
Deze
worden
onderverdeeld in:
de akoestiek wordt met behulp van elektronica gevarieerd;
1. toneeltechniek (alle hijs- en hefwerktuigen, lichtbruggen en bewegende vloeren);
vergroten of te verkleinen.
2. toneelverlichting (schijnwerpers, lichtregelapparatuur, dimmers en netwerken); 3. geluidinstallaties
(zaalversterking,
de akoestiek wordt gevarieerd door het zaalvolume te Aangezien in het programma van eisen de elektronische optie was uitgesloten bleef alleen de tweede optie over: het
oproep-
en
variëren van het zaalvolume, in dit geval door het plafond in
meeluisterinstallatie, ringintercom, installatie voor
hoogte te variëren. Door bureau Peutz is bepaald hoe groot
slechthorenden);
het zaalvolume moest zijn voor de diverse soorten muziek en
4. toneelstoffering (voordoek, afstopping, horizon, balletvloer); 5. losse inrichting (gereedschap, transporthulpjes, trappen en ladders, hoogwerkers e.d.).
hoe groot dus het verschil tussen het grootste en het kleinste volume. De architect bepaalde dat het voor publiek zichtbare plafond niet mocht wijzigen. Er moest dus een (akoestisch open) vast plafond worden gemaakt en een onzichtbaar plafond daarboven dat op en neer kon worden gehesen.
Toneeltechniek is over het algemeen nauwelijks aanwezig in
Direct boven het vaste plafond moest ruimte gevonden
concertzalen. In het Koninklijk Concertgebouw in Amsterdam
worden voor schijnwerpers en luidsprekers. De architect wilde
zijn boven het plafond wel wat hijsvoorzieningen die
het liefst een cassetteplafond. Dat gaf de mogelijkheid een
bijvoorbeeld gebruikt worden bij televisieopnames om
stelsel te maken van smalle lichtbruggen. Oorspronkelijk was
schijnwerpers te kunnen ophangen, maar die voorzieningen
het de bedoeling tussen de bruggen een tension grid te
zijn beperkt. De meeste concertzalen zijn bovendien vooral
maken (een beloopbaar net van staalkabels). Uit
geschikt voor één soort muziek.
kostenoverweging is besloten die netten achterwege te laten.
Voor de grote concertzaal was de opdracht dat de zaal
Met iedere 4,2 meter een brug in twee richtingen is de zaal
geschikt moest zijn voor vrijwel alle soorten muziek inclusief
voldoende flexibel.
Theatertechniek
111
1 vlakke podiumvloer HWP theateradvies
Boven de lichtbruggen hangt een beweegbaar plafond in
het geding. Een vluchtweg moet voldoen aan de eisen,
drie delen. Op de beweegbare delen staan grote lange bakken
ongeacht of de zaalvloer in de hoogste of in de laagste stand
met daarin akoestische gordijnen. De plafonddelen kunnen
staat. Dat vereiste enige inventiviteit.
op en neer, maar ook de gordijnen kunnen op en neer om
Het bleek dat het niet mogelijk was de zaalvloer te variëren
zodoende niet alleen het zaalvolume, maar ook de mate van
zonder hetzelfde te doen met de toegangsluizen. Als de sluis
demping te beïnvloeden. De lieren waarmee het plafond en
op gelijke hoogte blijft stort het publiek bij een hoge vloer
de gordijnen worden gehesen staan buiten de zaal. De
naar beneden als ze de zaal verlaten. Een trap in de sluis
staalkabels van de decortrekkenlopen via akoestisch
direct achter de deur is om dezelfde reden verboden. We
gedempte buizen van de zaal naar de machinekamer.
besloten een deel van de sluis mee te variëren. Halverwege de sluis eindigt de vloer. Daar waar de vloer eindigt worden
112
Beweegbare vloeren Concertzaal
traptreden omhoog getrokken als de vloer naar boven gaat.
Bij een popconcert zal het publiek meestal staan. Om nog
Als de vloer in de laagste stand staat is de vluchtweg helemaal
iets te kunnen zien van de band, moet het podium 1,25m
op hetzelfde niveau als de zaalvloer. Als de zaalvloer omhoog
hoger zijn dan de zaal. Bij een concert met het publiek op
gaat ontstaat automatisch een trap tussen zaalniveau en
stoelen is dat geen prettige hoogte. Van de eerste rijen ziet
omgeving.
dan niemand nog iets van de musici. Het podium moet dan
Ook de naden die tussen de vloer zitten zijn een punt van
lager. Voor sommige concerten is het aardig in het midden
aandacht. Als de naad te smal is, kunnen de vloerdelen klem
van de zaal een podium te maken en het publiek er om heen
komen te zitten als de houten deklaag uitzet. Een te brede
te zetten.
naad is oncomfortabel en mogelijk gevaarlijk.
De mooiste, maar ook kostbaarste methode om dit allemaal
De naden tussen de segmenten konden smal gehouden
te bereiken is het opdelen van de gehele zaal (inclusief
worden door een andere vloeropbouw te kiezen dan
podium) in kleine segmenten die onafhankelijk van elkaar op
gebruikelijk.
en neer kunnen bewegen. In dit geval is gekozen voor een
In het theater wordt veel Keroewing toegepast. Deze
iets minder dure variant: het opdelen van de zaal in acht
houtsoort heeft de naam zich goed te herstellen nadat er
segmenten. Het podium staat op een vast op dezelfde hoogte
decors op gespijkerd zijn. Nadeel van Keroewing is dat het
als het laad- en losperron. Alles wat uit de vrachtwagen komt
hout enorm werkt. Een naad van 2 cm was minimaal nodig
kan op wielen en zonder hulp van liften binnengebracht
om te voorkomen dat de vloersegmenten zouden vastlopen.
worden. Het laatste deel is even hoog als het eerste. De
Overleg met Bruynzeel leverde een alternatief op. Keroewing
gehele zaalvloer kan geheel vlak gemaakt worden, maar ook
werkt vooral zo sterk, omdat het wordt gelegd in stroken met
trapsgewijs aflopen. Het variëren van de zaalvloer gaat niet
een dikte van 22mm. Een dunnere laag zou veel stabieler
ongestraft. Met name de toegankelijkheid van de zaal is in
zijn, zeker als die dunne laag gelijmd wordt. De oorspronkelijke
2 middenpodium HWP theateradvies
opbouw van houten regels, 18mm multiplex en 22mm
Toneelverlichting Concertzaal
Keroewing werd vervangen door houten regels met 2 lagen
Vanwege de strenge akoestische eisen mogen schijnwerpers
multiplex. De multiplexplaten worden versprongen en liefst
en dimmers geen geluid maken. Voor de dimmers zelf maakt
ook schuin op elkaar gelijmd. Als dat in een vroeg stadium
het niet gek veel uit, die staan in een aparte ruimte, maar de
van de bouw gebeurd zal de vloer tegen het eind van de
dimmers moeten in ieder geval zo werken dat de gedimde
bouwperiode niet erg glad meer zijn. In dat geval is grof
lampen niet gaan zoemen. Ook zijn de schijnwerpers
schuren en beplakken met een zeer dunne multiplex
uitgevoerd zonder ventilatoren. De ventilatoren in
voldoende zijn om een gladde en droge ondergrond te krijgen
kleurwisselaars zijn stil en kunnen worden uitgeschakeld.
voor het Keroewing. Als de multiplex platen pas later worden aangebracht kan deze dunne laag achterwege blijven. De
Geluidinstallaties Concertzaal
Keroewing die nu wordt aangebracht is slechts 9mm dik.
Gezien het belang van goed geluid is een belangrijk deel
Doordat de ondergrond niet werkt en de keroewing dun blijft
van het budget uitgegeven aan een goede geluidinstallatie.
en verlijmd is, zal deze vloer nog zo weinig werken dat een
Goed betekent niet alleen apparatuur van een goed merk,
naad van 0,5 – 1 cm voldoende is.
maar vooral een goed ontwerp. De installatie moet flexibel
Het podium kan aan de zijkant en de achterkant worden
zijn. Het flexibele gebruik van de zaal vereist dat. Het streven
omsloten met een orkestkamer. deze bestaat uit draaibare
is om met dezelfde luidsprekers zowel stereo als quadro als
en verrijdbare panelen.
octatonie te bereiken. De architectuur van de installatie moet
Indien gewenst kan het podium kleiner gemaakt worden
open zijn. Een bezoekend gezelschap moet zelf kunnen
door een grote hefwand neer te laten,
bepalen welk deel van de installatie ze wel en welk deel ze niet wil gebruiken. Dan moeten ze niet eerst hoeven
Hijsmiddelen Concertzaal
bestuderen hoe de installatie opgebouwd is, maar moet direct
Een toneeltoren is niet voorzien en ligt ook niet voor de hand.
duidelijk zijn waar ze hun eigen installatie kunnen aansluiten.
Decorchangementen waarbij complete decors ineens kunnen
Dat vereist een heldere overzichtelijke infrastructuur met de
verdwijnen door ze snel op te trekken zijn daarom niet mogelijk,
juiste kabelwegen en aansluitkasten.
maar ook niet nodig. Toch moeten er wel voldoende hijsmiddelen zijn om schijnwerpers, luidsprekers en
BIMhuis
decorstukken op te hijsen. In het MGA zijn boven het podium
Het BIMhuis had veel minder vergaande eisen aan de
voorzien. Verder is wordt een grid gemonteerd, waaraan
theatertechnische installaties. Waar voor de IJsbreker
schijnwerpers gehangen kunnen worden.
nieuwbouw noodzakelijk was, omdat de huidige locatie te
Boven de zaal zijn kraanbanen voorzien boven de vakken
klein was geworden, het BIMhuis was het liefst in de eigen
tussen de lichtbruggen.
accommodatie gebleven. Bij het BIMhuis was het de
Theatertechniek
113
3 mogelijke podium standen HWP theateradvies
114
Theatertechniek
115
geluidoverlast voor de buren die nieuwbouw noodzakelijke
Conclusie
maakte. De nieuwe zaal lijkt dan ook sterk op de huidige zaal
Met bovenstaande middelen is optimaal voldaan aan de eis
aan de Oude Schans.
om een flexibele grote concertzaal te ontwerpen en een intieme jazzzaal.
Toneeltechniek De behoefte aan hijsinstallaties is vrij beperkt. Boven zaal en podium zijn enkele trekken aangebracht, waarmee schijnwerpers en speakers kunnen worden opgehangen. Van decors is vrijwel nooit sprake. In samenwerking met de interieurarchitect is een vast grid ontworpen in het café, boven de zaal en boven het podium. Toneelverlichting De belangrijkste eis aan de toneelverlichting is eenvoud van bediening. Veel concerten worden technisch begeleid door slechts een persoon. Die is vooral geconcentreerd op het geluid. Het licht is niet onbelangrijk, maar heeft geen prioriteit. De zaal is vrij laag, zodat hier geen lichtbruggen mogelijk zijn. Boven het podium kunnen de schijnwerpers gesteld worden met behulp van een eenpersoons hoogwerker. De spots die boven het publiek hangen kunnen met behulp van een haak op een lange stok gesteld worden, net als in een TV-studio. Geluidinstallaties Net als voor de Concertzaal geldt ook voor het BIMhuis dat de geluidinstallatie zeer belangrijk is, en dat veel tijd en geld zijn gemoeid met dit onderdeel. Kabelverbindingen tussen de zalen, de opnamestudio en de opstelruimte voor radiowagens maken geluidopnames en uitzendingen mogelijk. Indien gewenst kan het podium met losse vloerdelen worden uitgebreid tot en met de eerste rij.
116
INSTALLATIE ADVISEUR Royal Haskoning Nederland bv Installatietechniek Delft ing. H. Besselink
Installatie adviseur
119
INLEIDING De installaties van het MUZIEKGEBOUW/BIMHUIS zijn
dimensies van de installatie bepaald en wordt het ontwerp
ontworpen door de Businessgroep Gebouwinstallaties van de
verder vormgegeven in het bouwkundige ontwerp. Alle
Divisie Installatietechniek van Royal Haskoning. Het ontwerpen
opmerkingen die in de voorontwerpfase op het ontwerp zijn
van de installaties is in samenwerking gegaan in een
gemaakt worden in het definitieve ontwerp verwerkt. Details
multidisciplinair ontwerpteam. Dit ontwerpteam bestaat uit de
worden uitgezocht. In deze fase wordt ook de definitieve
architect, constructeur, bouwfysicus, akoestisch adviseur,
energieprestatie coëfficiënt bepaald. Door de gemeente
adviseur theatertechniek en installatieadviseur. Het gehele
Amsterdam is hiervoor een speciale doelstelling neergelegd
team staat onder leiding van de projectmanager. Het
om tot, een lage waarde van 2,4 versus de eis van die tijd van
ontwerpen van een gebouw geschiedt volgens een
3,4, voor bijeenkomstgebouwen te komen. Als het ontwerp
projectmatige aanpak en gaat van grof naar fijn. Allereerst
aan de check van het budget en de programmadoelstellingen
formuleert de opdrachtgever een programma van eisen - het
voldoet wordt er overgegaan tot de laatste fase van het
PvE - waarmee het ontwerpteam aan de slag gaat en een
ontwerp: de besteksfase. In de besteksfase worden alle
vertaling van het programma gaat geven in de eerste fase
specificaties nauwkeurig vast gelegd in een contractdocument
van het project, de voorontwerpfase. Op basis van het
op basis waarvan de installaties kunnen worden aanbesteed.
technische gedeelte van het PvE worden er voorstellen van
Het werk wordt gegund aan de laagste inschrijver. In dit geval
installatieconcepten gedaan die worden ingebracht in het
moesten er na de aanbestedingen een aantal significante
ontwerpteam. Een belangrijk facet van deze voorstellen is dat
bezuinigingen worden verwerkt daar de aanbesteding hoger
zij moeten voldoen aan de exploitatiedoelstellingen van de
uitviel dan de geprognosticeerde installatie- en bouwsom. Het
opdrachtgever zoals een laag energieverbruik en lage
project kon, door de toenmalige marktsituatie pas na een
onderhoudskosten, een behaaglijk binnenklimaat en een voor
intensieve periode van bijstellingen, in uitvoering worden
dit project wel zeer belangrijke doelstelling het zeer lage
gebracht.
geluidsniveau van de installaties in de grote concertzaal en repetitieruimten. Het geheel dient dan nog te passen binnen
De businessgroep installatietechniek van Royal Haskoning
het beschikbare budget. Door van grof naar fijn te werken
heeft ca. 100 adviseurs in dienst verdeeld over een drietal
worden deze doelstelling stap voor stap bereikt. Nadat in het
vestigingen in Rotterdam, Nijmegen en Veendam. Alle
voorontwerp het ontwerp in grote lijnen zijn gestalte heeft
voorkomende gebouwinstallaties worden geadviseerd in een
gekregen, in de vorm van schetsen, schema's en een globale
veelheid van gebouwfuncties zoals kantoren, scholen, musea,
beschrijving, de kostenramingen en de bijbehorende
luchthavens, bibliotheken, gezondheidszorg en theaters zoals
exploitatiekosten aan het programma voldoen, kan er gestart
het MUZIEKGEBOUW/BIMHUIS.
worden met de volgende fase van het project: het definitieve ontwerp. In het definitieve ontwerp worden de definitieve
120
INSTALLATIE OMVANG
ENERGIEVOORZIENINGEN
Het technische programma van de installaties voorziet in de
Om tot een energiezuinig ontwerp te komen is het ontwerp
volgende deelontwerpen:
gebaseerd op de centrale energievoorzieningen van NUON
De klimaatregelinstallatie (verwarming, ventilatie en koeling);
met warmte en koude via bodemopslag en warmtepomp installaties met lage temperatuur verwarming en hoge
Sanitaire installaties, waaronder de binnenriolering, sanitaire toestellen, warm en koud;
temperatuur koeling. Het installatiepakket is gebaseerd op:
tapwater en de hemelwaterafvoer;
warmte via warmtepompinstallatie;
De brandbeveiligingsinstallaties (sprinkler- brandmeld en
koude via bodemopslaginstallatie;
brandblusvoorzieningen); De
elektrotechnische
toepassen installaties,
niet
zijnde
toneeltechnische installaties; De transportinstallaties.
van
lage
temperatuur
verwarming
(hoofdzakelijk straling); toepassen van hoge temperatuur koeling (hoofdzakelijk straling); gebalanceerde ventilatie (gebouw op lichte overdruk);
Het gebouw heeft een totaal vloeroppervlak van ca 13.100
warmteterugwinning uit retourlucht, twin-coil;
m2 BVO en bestaat in hoofdzaak uit:
toerengeregelde pompen;
een publieke "niet geklimatiseerde" hal; de concertzaal MUZIEKGEBOUW en foyer hall;
gebruik van hoogrendement (toerengeregelde) ventilatoren;
ruimten MUZIEKGEBOUW onder de plint;
alleen bevochtiging concertzalen, repetitieruimten e.d.;
foyers met halfklimaat;
algemene verlichting kantooromgeving 400 lux HF -
kantoren MUZIEKGEBOUW en overige gebruikers;
daglichtgeregeld.
BIMHUIS met nevenruimten, kantoren e.d.; grand-café met neven ruimten.
Met betrekking tot de bedrijfsvoering van de installaties is de opzet:
De verdeling en regeling van de installatievoorzieningen is ook "geclusterd" volgens de bovenstaande hoofdindeling.
opstart/opwarmprocedures van de installatieclusters (niet gelijktijdig); in winterperiode geen nachtverlaging toepassen; (nacht)koeling via bodemopslag in plaats van nachtventilatie; individuele regeling (vertrek) van verwarming en koeling; decentrale installatieopzet voor diverse gebruikers binnen het complex.
Installatie adviseur
121
Energie Prestatie toets
ontwerpfasen zijn geoptimaliseerd met als doel het verder
Het installatieconcept met de omschreven componenten en
minimaliseren van de energiebehoefte van het complex.
het installatieontwerp
Zo zijn bij de toets o.a. de volgende bouwkundige en
zijn ingevoerd in een Epc-
toetsingsberekening e.e.a. gebaseerd op het bouwkundige
installatietechnische uitgangspunten gehanteerd:
ontwerp van mei 1999.
Rc-waarde van daken, vloeren en gevels volgens het
Uitgangspunt is geweest, de aangescherpte Epc-eisen 2000
vensters in buitengevels met HR+ beglazing (U = 2 W/
huidige bouwbesluit (Rc - 2.5); met de volgende toetsingswaarden naar gebouwfunctie: bijeenkomstgebouw EPc - 2.4 (toenmalige eis 3.4) (huidige eis2,2)
m2k); vensters in binnengevels (naar publieke hal) met enkel glas (U = 3.5 W/m2k);
kantoorgebouw EPc - 1.6 (toenmalige eis 1.9) - (huidige eis 1,5)
beglazing van de klimaatzones omvat ca 50% van het geveloppervlak; geen buitenzonwering;
Het berekende energieverbruik van het totale complex
publieke hal met volledig glazen dak en gevel (enkel glas);
bedraagt gemiddeld ca 95% van het toelaatbare waarmee het
verlichting met forfaitair energiegebruik.
ontwerp voldoet aan de eisen volgens het bouwbesluit (2000). Zo zijn bij de huidige uitwerking de volgende aspecten nader Analyse van de afzonderlijke klimaatzones laat zien dat met name de concertzaal ca, ruimten onder de plint en het BIMHUIS goed scoren, de aangescherpte EPc-eis wordt met resp. ca 12, 38 en 17 % onderschreden.
uitgewerkt en zo veel mogelijk doorgevoerd: het isolatiepakket van gevels, daken etc. verder opwaarderen richting Rc - 4; glaspercentage
Het kantoordeel heeft mede door de grote mate van transparantie een enigszins mindere waardering dan de eis.
en
isolatiewaarde
beglazing
optimaliseren; beglazing naar hal bezien o.a. afhankelijk van klimaat
Eis
fac.
herleid
concertzaal
EPc - 2.4
88 %
EPc - 2.10
toepassen van (buiten)zonwering bij de kantoren;
onder plint
EPc - 2.4
62 %
EPc - 1.48
publieke hal met minder glasgevel en grotendeels dicht
BIMHUIS
EPc - 2.4
83 %
EPc - 1.99
kantoren
EPc - 1.6
122 % EPc - 1.96
(enkel cq. dubbelglas);
(geïsoleerd) dak. Warmte- en koudecentrale
122
Bij deze resultaten dient opgemerkt te worden dat een aantal
De warmte- en koudecentrale zijn voorzieningen die worden
facetten van de ingevoerde uitgangspunten in de navolgende
gerealiseerd en beheerd door de NUON.
1 warmtewisselaar Royal Haskoning
Warmte- en koude opslag
De elektrische voeding voor de warmtepompinstallatie
Deze centrale bestaat uit een combinatie van centrale
bedraagt ca. 269 kWel (480A), bij de momentele
energieopslag in de bodem en het gebruik van warmtepompen
verwarmingscapaciteit.
voor een aantal projecten gelegen aan de oostelijke handelskade.
NUON geeft aan, i.v.m. de meest efficiënte bedrijfsvoering van
Energieopslag vindt plaats in een zogenaamde aquifer. Een
de
aquifer bestaat uit een ondergrondse waterlaag dit zich tussen
warmtepompvermogen zoveel als mogelijk beperkt moet
twee waterdichte kleilagen bevindt. Dit water staat praktisch
worden.
stil en biedt hierdoor de mogelijkheid tot het opslaan van
Een aantal mogelijkheden hiertoe zijn:
energie. Er worden een aantal bronboringen gemaakt naar de aquifer die zich op voldoende afstand van elkaar bevinden.
warmtepompen
dat
het
op
te
stellen
het toepassen van (hoogrendement) warmteterugwinning uit de ventilatielucht;
Door nu zomerwarmte in de warme bron en winterkoude in de
geen nachtverlaging toepassen;
op te slaan kan er op een efficiënte manier gebruik gemaakt
lange aanwarmtijden hanteren;
worden van het aanbod van warmte en koude uit de omgeving.
niet gelijktijdig opstarten/aanwarmen van systemen.
Warmte en koude wordt ons als het ware "gratis" aangeboden door de natuur, allen op het verkeerde moment. Dit
Hieraan kan nog worden toegevoegd het minimaliseren van
faseprobleem wordt opgelost met een opslag systeem. In het
de warmtevraag door:
volgende schema wordt e.e.a. weergegeven.
het gebruik van HR++ beglazing; verbeteren isolatie van gevels, daken en vloeren;
Door nu in de winterperiode water uit de warme bron af te
verbeterde kierdichting van ramen en vensters.
koelen met een warmtepomp van ca 200o C naar 80o C kan met de vrijgekomen warmte van de warmtepomp water met
Deze adviezen zijn in het installatieontwerp overgenomen.
een temperatuur van ca. 500o C worden geproduceerd voor het verwarmen van het gebouw. Het afgekoelde water wordt
Elektrische energievoorziening
opgeslagen in de koude bron waarmede in de zomerperiode
De elektrische energie benodigd voor de warmtepompen,
het gebouw kan worden gekoeld en de warme bron worden
theatertechnieken en de gebouwinstallaties wordt door NUON
opgewarmd.
geleverd via een in het gebouw op te stellen transformator.
De gelimiteerde ontwerpvermogens van dit energiesysteem
De vermogensraming komt uit op ca 1600 kVA gelijktijdig.
door NUON vastgesteld zijn momenteel: warmte
850 kWth;
koude
1000 kWth.
Installatie adviseur
123
KLIMAATREGELINSTALLATIES Klimaatregeling ruimten
De randzones van de grote zaal worden voorzien van
De klimaatregeling regelsystemen:
verdringingsventilatie welke wordt opgenomen in de onderzijde
ruimteverwarming door lage temperatuursystemen met in
van het eerste zijbalkon.Inblaastemperatuur bedraagt 18-20°C.
hoofdzaak stralingspanelen aangevuld met (plaatselijk) vloerverwarming en luchtverwarming; ruimtekoeling door hoge temperatuurkoeling met hoofdzakelijk stralingspanelen en ventilatielucht;
Het achterbalkon en de zitplaatsen op de zijbalkons worden voorzien van verdringingsroosters die onder de stoelen worden aangebracht..Inblaastemperatuur bedraagt 18-20°C.
ruimte ventilatie met behulp van een gebalanceerd mechanisch systeem.
De lucht benodigd voor de zitplaatsen onder het achterbalkon worden via verdringingsroosters vanuit het plafond toegevoerd.
Concertzaal MUZIEKGEBOUW
Inblaastemperatuur bedraagt 18-20°C.
De zaal (en ook de foyer hall) wordt geconditioneerd (warmte, koelte, vochtigheid e.d.) door de toevoer van lucht via
De toevoer van lucht naar de verdringingsroosters in de
luchtinstroom plenums.
balkons zal plaatsvinden via de bouwkundige plenums die
Het toevoeren van de lucht wordt fijnmazig over de zaal theater
zich onder de zittingen bevinden. De afwerking van deze
verdeeld. De reden van de fijnmazige verdeling is dat het
plenums dient bouwkundig luchtdicht te worden uitgevoerd.
luchtdebiet van het toevoerrooster, dat in de spleetvorming structuur van het interieur past, wordt beperkt door het gestelde
Het podium zal worden voorzien van luchttoevoer vanuit de
geluidsniveau van 15 dB(A). Door deze beperking is het niet
zijwanden, boven de podiumingangen. Inblaastemperatuur
mogelijk alleen de balkons te benutten als positie van de
bedraagt 16-20°C.
luchttoevoer. Hiertoe wordt de lucht via de volgende zones toegevoerd:
Ten gevolge van de mix van verdringingsventilatie en inducerende toevoer zullen alle zones worden voorzien van
De zaal, de balkons en het podium.
een eigen temperatuurregeling.
Het centrale gedeelte van de grote zaal zal van lucht worden voorzien via de twee zijbalkons, met speciale luchttoevoer düse
Het toevoeren van extra lucht tijdens hoge bezetting van de
ornamenten type welke worden geïntegreerd met de
zaal kan de luchttoevoer wordt dan verdubbeld, dit geschiedt
bouwkundige spleetvorming structuur. Inblaastemperatuur
via een extra rij toevoerroosters die hoog in de zijwanden
bedraagt 16 oC.
worden opgenomen.Inblaastemperatuur bedraagt 16°C. Van het totale hoge luchtdebiet wordt dan ca 1/3 deel via de extra rij toevoerroosters toegevoerd en 2/3 deel via de basis
124
2 montage toevoer toevoer-kanalen Royal Haskoning 3 doorsnede concert concert-zaal Royal Haskoning
Installatie adviseur
125
4 verdieping 5 Royal Haskoning 5+6 toevoerrooster met düse tussen lattenstructuur van de wanden Royal Haskonig
luchtverdeling. De basisluchtverdeling zal hierdoor ca 30% extra lucht per rooster toevoeren. De luchtsnelheden blijven hiermede binnen de comfortgrenzen, het geluidsdruk niveau t.g.v. het installatiegeluid zal hierdoor stijgen tot ca. 35 dB(A). Luchtafvoer vindt hoog in de zaal plaats waarmee o.a. warmte van mens en verlichting wordt afgevoerd. De geluidseis van maximaal 15 dB(A) in de zaal en 25 dB (A) in de foyer hall is sterk bepalend voor het installatieontwerp van deze ruimten. Gestreefd wordt naar een min of meer drukloos systeem met overgedimensioneerde luchtbehandelingskasten en kanaalwerk. Deze dimensionering heeft tevens het voordeel dat bij de volle bezetting met ca. 1500 personen de installaties naar grotere capaciteiten geschakeld kunnen worden (geluidseis is dan niet van toepassing). In de volgende figuren is nader aangegeven hoe de luchtdistributie van de concertzaal plaatsvindt. Het ontwerp van de luchtverdeling heeft diverse stadia doorlopen. Door het inpassen van een tweede balkon was het noodzakelijk het ontwerp naar een meer fijnmazige verdeling te brengen. Met behulp van cfd-berekeningen is de luchttoevoerinstallatie geoptimaliseerd naar het huidige ontwerp.
126
7 foyer verwarming Royal Haskoning 8 kantoorvertrekken Royal Haskoning
Foyers
genoemd, zijn opgebouwd uit een drietal componenten, zoals
Het installatieontwerp voorziet in de volgende klimatisering
in onderstaand figuur is weergegeven. De watervoerende
van de foyers. Verwarming en koeling met behulp van
elementen worden in de zomer gevoed met gekoeld water
stralingspanelen aan de plafonds van de foyervloeren met
van ca 18°C. Het voordeel van deze systemen is dat de
warmtestraling in de koude winterperiode en koelte in de
warmteoverdracht door straling plaatsvindt. Luchtsnelheden
zomer.
blijven hierdoor laag, geluidsniveau is zeer laag. Een verder
Een groot deel van het jaar wanneer de bufferwerking van de
belangrijk voordeel is dat het afvoeren van warmte met
hal op natuurlijke wijze zorgt voor een behaaglijke temperatuur
watervoerende systemen weinig ruimte vragen ten opzicht van
in de foyers zijn de panelen niet in werking.
systemen die alleen met lucht werken.
De hal en hiermede ook de "foyerdecks" wordt geventileerd
Natte groepen, kleedkamers en werkplaatsen worden
m.b.v. te openen geveldelen en dakluiken.
mechanisch geventileerd. Luchttoetreding vindt plaats wijze vanuit de omliggende ruimtes.
Kantoorvertrekken De klimaatregeling omvat:
Geventileerd wordt met volledig buitenlucht:
ruimteverwarming door lage temperatuursystemen met in
Deze buitenlucht vertegenwoordigt, indien de temperatuur
hoofdzaak stralingspanelen aangevuld met (plaatselijk)
ervan lager is dan de ruimtetemperatuur een zekere "vrije"-
vloerverwarming en luchtverwarming;
koelcapaciteit.
ruimtekoeling door hoge temperatuurkoeling met hoofdzakelijk stralingspanelen en ventilatielucht; ruimte ventilatie met behulp van een gebalanceerd mechanisch systeem.
isolatielaag, thermisch / akoestisch watervoerende elementen metalen plafondplaat, geperforeerd
Met name de in vertrekken van deze clusters waar ook een geluidseis is vastgelegd van maximaal 25 dB(A) zoals de ruimten voor repetitie, opname, regie, solistenkamers, luisterruimte e.d. is een geluidsarm installatieconcept gehanteerd met verdringingsventilatie en stille verwarming/ koeling m.b.v. stralingspanelen. De toegepaste stralingspanelen, ook wel klimaatplafonds
Installatie adviseur
9 klimaatplafond Royal Haskoning
127
10 centrale hal Royal Haskoning 11 concertzaal BIMhuis Royal Haskoning
Concertzaal BIMHUIS De concertzaal van het BIMHUIS wordt voorzien van verdringingsventilatie via het vloerplenum, zo drukloos als mogelijk (max. 25 dB(A)) door b.v. openingen of sleuven in dit plenum. De luchtafvoer van de zaal wordt gerealiseerd via: de glazen gevel als een zogenaamd klimaatgevel; luchtafvoer kanalen hoog in de ruimte. In de foyer wordt naast gebalanceerde ventilatie met luchtafvoer via keuken en sanitair een klimaatplafond toegepast. Centrale hal De publieke hal wordt in het huidige ontwerp niet geklimatiseerd. Met behulp van natuurlijke ventilatie wordt in voor/naseizoen en zomer het klimaat in de hal geregeld. Regelinstallatie De installaties worden voorzien van een automatisch regelsysteem uitgevoerd in DDC (Direkt Digital Control) dat zorgt voor: regelen van diverse energiestromen; handhaven comfortcondities; tijdafhankelijk schakelen van diverse installatieonderdelen; beveiligen en bewaken van installatieonderdelen; signaleren van storingen en temperatuur overschrijdingen. Een zogenaamd gebouwbeheersysteem (GBS) waarmee alle regeltechnische- en installatievoorzieningen en componenten worden gekoppeld en dat bediening en beheer op afstand mogelijk maakt is niet voorzien.
128
SANITAIRE INSTALLATIE Installatieomvang
Riolering
De sanitaire installatie omvat in hoofdlijnen de volgende
Uitgevoerd in PP (polipropyleen) waarop zijn aangesloten alle
voorzieningen, waarbij het ontwerp en de uitwerking extra
sanitaire toestellen. De afvoer wordt in het terrein, gescheiden
aandacht wordt besteed aan de positionering, leidingloop en
van de hemelwaterafvoer aangeboden voor aansluiting op het
montagewijze om overlast vanwege geluid te voorkomen.
gemeentelijk net. Een vet-/bezinkselafscheider in de afvoer van de geplande keukens/pantrys wordt opgenomen.
Koudtapwaterinstallatie Voorziet in de koudwatervoeding van de sanitaire toestellen
Hemelwaterafvoer
zoals toiletten, urinoirs wasbakken e.d. alsmede:
Middels een vacuümsysteem (Pluvia) gescheiden van de
pantry's;
riolering afgevoerd en aangeboden voor aansluiting op het
werkkasten;
gemeentelijk net. Hemelwaterhergebruik is niet opgenomen
douches;
in het ontwerp.
brandslanghaspels; warmwaterboiler; keukens MUZIEKGEBOUW en BIMHUIS. Warmtapwaterinstallatie Voor de aansluitingen van o.a. douches, keukens, pantry's en werkkasten. Toestellen Sanitaire toestellen zoals genoemd allen voorzien van waterbesparende kranen. Spiegels, zeepdispensers, handdroogvoorzieningen en overige sanitaire accessoires zijn niet voorzien.
Installatie adviseur
129
BRANDBEVEILIGING
ELECTRONISCHE INSTALLATIES
Brandbeveiliging gebouw
Voeding en distributie
De brandbeveiliging van het gebouw wordt gerealiseerd door
Hoofd- en onderverdeelinrichtingen;
de volgende technische voorzieningen:
Kabeltransportsystemen;
brandslanghaspels in het gehele gebouw;
Installatie aanleg lichtinstallatie;
brandmeldinstallatie;
Verlichtingsarmaturen;
sprinklerinstallatie.
Noodverlichtingsinstallatie; Krachtinstallatie;
Brandbeveiliging gebouw sprinkler
Voorzieningen voor theaterinstallaties;
In het ontwerp is uitgegaan van het veiligheidsconcept 2,
Ontruimingsinstallatie met gesproken woord;
gedeeltelijke sprinklerinstallatie. In het sprinkler beveiligd
Zwakstroominstallaties;
gebied zijn nu opgenomen;
Brandmeldinstallaties;
de publieke hal;
Beveiligingsinstallaties;
de foyers;
Centrale antenne installatie;
de foyer hall;
Sturing zonweringinstallatie.
het documentatiecentrum;
Aardings- en bliksemafleiderinstallatie;
zaalverdieping BIMHUIS en entreegebied kantoorlaag BIMHUIS.
Elektra aansluiting (voedingskabelaanleg). De benodigde elektrische voeding wordt betrokken van het NUON, er wordt aangesloten op een in het gebouw geïntegreerd transformatorstation met 1 transformator. Het totale benodigde vermogen is c.a. 1.600kVA. Het kabeltransport van de voedingskabels vanaf de hoofdverdeelinrichting naar de onderverdeelinrichtingen, dimmerkasten, regelkasten, etc. vindt plaats via ladderbanen aangebracht in schachten en dergelijke en op horizontale kabelgoten. Verdeelinrichtingen Bij de transformator wordt een hoofdverdeler opgesteld. Van daar uit wordt de energie verder gedistribueerd naar de verschillende gebruikers. Op de transformator wordt behalve
130
12 lichtinstallati lichtinstallatie Royal Haskoning
de hoofdverdelers ook de warmtepompen (door derden) en de
sprinklerpomp
aangesloten.
Er
zijn
aparte
verdeelinrichtingen voor de audio installaties opgenomen.
achterliggende gangen en op de loopbruggen boven de zaal. Zaalverlichting: aan de onderzijde van de loopbruggen worden dimbare gloeilampdownlighters aangebracht.
Lichtinstallatie algemeen
Deze worden gebruikt voor en na voorstellingen.
De lichtinstallatie zal, behalve in technische ruimten, bergingen,
signaleringslampen: boven deuren van repetitie ruimten,
opslagruimten, sprinklerruimte, werkplaats, etc. een
zalen en in kleedkamers, bediend vanuit de diverse regie
ingebouwde weggewerkte installatie zijn. De installatie bestaat
ruimten.
uit tegen het constructie plafond of boven het verlaagde plafond gemonteerde contactdozen en leidingaanleg ten
In het navolgende schema is het lichtplan aangegeven van
behoeve van de verlichtingsarmaturen. De schakelaars en
het "artlight" verlichtingsontwerp. Boven het gehele gebouw
contactdozen worden ingebouwd in de wanden.
bevindt zich een "cap" van ca 2 meter hoog. Deze cap wordt geheel verlicht en straalt naar alle zijde licht uit.
De lichtinstallatie in de doucheruimten, keukens e.d. zal waterdicht worden uitgevoerd en waar mogelijk (in wanden of
Verlichtingsarmaturen
opbouw achter verlaagde plafonds) worden weggewerkt. De
Hier onder is aangegeven welke armatuurtypen in de
schakelaars en contactdozen zullen in de wanden worden
verschillende ruimten komen.
ingebouwd, contactdozen boven de verlaagde plafonds ten behoeve
van
de
verlichtingsarmaturen
zijn
in
opbouwuitvoering.
Kantoren: TL-5 armaturen met daglichtregeling, in koelplafond; Grote hal: Artlight, indirect; Expeditie: TL armaturen in slagvaste behuizing;
Lichtinstallatie bijzondere ruimten
Techniekruimten: TL-montagebalken;
De installaties in bijzondere ruimten bestaan uit de volgende
Gangen backstage:TL armaturen;
onderdelen:
Werklicht zaal:Halogeen spots;
werklicht in de zalen: tl verlichting in gesloten armaturen
Werklicht loopbruggen: TL armaturen slagvast;
bevestigd aan de constructie boven loopbruggen, voor
Werklicht techniek: TL armaturen;
verlichting bij werk op die bruggen. (Halogeen) spots voor
Zaallicht: gloeilamp downlighters;
aanvullende verlichting van de zaal (samen met de
Repetitie ruimten: TL armaturen;
normale
Opslagruimten: TL-montagebalken.
zaalverlichting)
bij
schoonmaken
en
werkzaamheden e.d. blauwlicht: bij toegangen van het achtertoneel naar de
Installatie adviseur
131
13 armatuur publiekshal Royal Haskoning
Lichtschakelen
Kabeltransportsystemen
Bij de portiersloge komen schakel- en bedienfuncties voor de Goten voor de huisinstallaties zijn gecompartimenteerd. Hierin algemene gedeelten van het gebouw, lokaal worden er nog worden tevens de bekabeling van brandmeld- en bij diverse toegangen van bouwdelen geschakeld. Bepaalde zwakstroominstallatie ondergebracht. De goten voor gebieden zullen automatisch (op tijd en schemerschakelaars) huisinstallaties en voor audio- / videovoorzieningen worden worden geschakeld. Dit betreft de publieke hal, buiten waar mogelijk c.a. 50 centimeter uit elkaar gelegd. verlichting, laad en los hal. Werklicht, blauwlicht, zaallicht en signaleringslampen kunnen De kabelwegen worden zoveel mogelijk uit het zicht aan op verschillende plaatsen geschakeld worden, o.a. inde regie gebracht in schachten en boven verlaagde plafonds. In de ruimten en op het achterpodium, waarnodig met een zalen wordt een raster van kabelgoten aangebracht. sleutelschakelaar. Krachtinstallatie Noodverlichting De noodverlichtingvoorzieningen omvatten: algemene noodverlichting in de circulatie- en publieksruimten en technische ruimten; transparantnoodverlichting voor vluchtweg bewegwijzering in de circulatieruimten en bij uitgangen; traptreden verlichting theaterzalen.
De krachtinstallatie omvat de volgende voorzieningen: aansluitpunten met hoofdschakelaars t.b.v. de liften; keukenvoorzieningen; boileraansluitingen 230/400V; contactdozen 1- en 3-fasen t.b.v. specifieke aansluitingen; krachtaansluitpunten algemeen; NOB-aansluiting bij laad- en losruimte; aansluitingen voor installaties;
Voor noodverlichting wordt een centrale noodvoedingsunit
aansluitingen voor mobiele bars in foyers en hal.
gebruikt met groepen voor transparantnoodverlichting en algemene noodverlichting.
Voeding voor theaterinstallaties De voeding van de audio installaties wordt aangesloten op
In foyers en andere ruimten met een representatieve verlichting speciale verdeelkasten. Deze worden rechtstreeks vanaf de wordt algemene verlichting bij stroom uitval overgenomen op hoofdverdeelkast gevoed. Ook worden deze verdeelkasten noodstroom.
aangesloten op een apart aardsterpunt met een eigen aardelektrode. Dit sterpunt wordt verbonden aan het sterpunt
Er wordt gebruik gemaakt van een centrale en meerdere van de gebouwaarding. De afgaande groepen van deze subcentrales. Bij de portier komt een paneel waarop verdeelkasten worden aangesloten op contactdozen welke storingsmeldingen worden weergegeven.
132
voorzien zijn van de tekstvermelding "AV apparatuur".
14 impressie verlichtingssysteem grote zaal Royal Haskoning
Voor de toneelverlichting wordt de bekabeling aangelegd vanaf
Toegangscontrole installatie
de door derden te leveren dimapparatuur naar contactdozen
De toegangsdeuren tot het kantoorgedeelte worden voorzien
aan het grid in de zaal. De bekabeling wordt uitgevoerd met
van kaartlezers.
afgeschermde kabel. Voor de theater installatie worden diverse aansluitingen
Aardings en bliksemafleiderinstallaties
opgenomen volgens opgave van de theater adviseur.
Het gebouw zal worden voorzien van een aardings- en bliksemafleiderinstallatie volgens NEN 1014, klasse LP 3. De
Zwakstroominstallatie en ledige buisleidingen
bliksemafleiderinstallatie is opgebouwd uit een daknet met
Algemene zwakstroomvoorzieningen omvatten:
koperen leidingen, respectievelijk doorverbonden metalen
Een deurbelinstallatie / deurintercom;
dakdelen.
Een centraal bedien- en storingsmeldingspaneel (CBP); Alarmoproep voorziening mindervalide toiletten;
Brandmeldinstallatie en ontruimingsinstallatie
Schakelklok en schemeringsschakelaar buitenverlichting.
De brandmeldinstallatie is gebaseerd op totaalbewaking. In het kantoordeel gedeeltelijke bewaking.
CAI - installatie
De ontruimingsinstallatie bestaat uit een centrale spreekpost
Op de hoofdaansluiting van het plaatselijke Centraal Antenne
bij de portiersloge en luidsprekers verspreid over het gebouw,
Installatie (CAI)-net wordt een versterker aangesloten, vanaf
een en ander in overeenstemming met de eisen van de
de versterker worden aansluitingen aangebracht naar de
brandweer. De ontruimingsinstallatie kan gekoppeld worden
volgende ruimten:
aan de geluidsinstallatie van het gebouw. De audio installaties
portiersloge;
worden door het ontruimingsalarm uitgeschakeld.
pantry's bij de kantoren; artiesten foyer;
Voorzieningen data- / telefooninstallatie
kassa ruimten;
Ten behoeve van de data- / telefooninstallatie wordt de lege
regieruimten;
infrastructuur opgenomen. In kabelgoten is een vrij
keuken;
compartiment aangehouden voor door derden aan te brengen
achter elke bar.
kabelaanleg. Daarnaast worden op diverse plaatsen lege buisleidingen en lege doos voorzieningen opgenomen.
Inbraakdetectie Er wordt een beperkte inbraakdetectie-installatie opgenomen. Hiermee worden uitsluitend buitendeuren, trappenhuizen, gangen en ruimten met kostbare apparatuur beveiligd.
Installatie adviseur
133
TRANSPORTINSTALLATIES Bediening zonwering
Uitgangspunten algemeen
Voorzieningen ten behoeve van elektrische bediening van de
Bij het ontwerp van dit project maken we onderscheid in
zonwering worden op diverse plaatsen opgenomen. Dit is in
goederen en personen vervoer.
de kantoren, de artiesten foyer, het café van het BIMHUIS,
Onder goederen vervoer verstaan we goederen voor de
repetitie ruimten, bij de portier, etc. In kantoren wordt uitgegaan
MUZIEKGEBOUW voor het BIMHUIS en algemeen. De deur
van een bediening per 2 meter, in repetitieruimten e.d. wordt
breedtes zijn gebaseerd op de breedte van de te vervoeren
uitgegaan van een bediening per ruimte.
concert vleugel 1700x2300 mm bxd. In het personen vervoer maken we onderscheid in publiek voor de MUZIEKGEBOUW en BIMHUIS, artiesten voor de MUZIEKGEBOUW en BIMHUIS en kantoorpersoneel voor de MUZIEKGEBOUW en het BIMHUIS. Hierbij maken we ook nog onderscheid in mindervalide en valide personen. De mindervalide personen moeten door middel van de liften op alle gewenste verdiepingen kunnen komen zonder te moeten overstappen op een andere lift. Personenlift kantoren De liften L1 en L2 van de MUZIEKGEBOUW kantoren worden uitgevoerd als machinekamerloze tractie liften. De cabines en toegangen van de liftinstallaties worden ingericht volgens de eisen gesteld in "het handboek voor toegankelijkheid" en zullen vandaal bestendig worden uitgevoerd. Op level 0 zullen deze liften een glazen schacht krijgen.De liften worden doorgaand toegankelijk uitgevoerd. Om een zo optimaal mogelijke vervoerscapaciteit te verkrijgen zullen de liften besturingstechnisch gekoppeld worden. Personen / goederenlift MUZIEKGEBOUW De personen / goederenlift L3 van de MUZIEKGEBOUW wordt uitgevoerd als tractie lift met de liftmachinekamer boven op de schacht. Op level 0 wordt de schacht in glas uitgevoerd.
134
De deuren krijgen een afmeting van 1800x2100mm (bxh) i.v.m.
Hefplateau BIMHUIS
de te vervoeren goederen van o.a. een concert vleugel. De
Het hefplateau L7 van het BIMHUIS wordt uitgevoerd als
afmetingen van de kooi zijn ook hierop gebaseerd. De lift wordt
hydraulische schaar heffer met de liftmachinekamer in de
doorgaand toegankelijk uitgevoerd.
meubilair berging onder de trap. Deze heffer is niet geschikt voor personen vervoer.
Personenlift BIMHUIS De personenlift L4 van het BIMHUIS wordt uitgevoerd als
Hefplateau laad- en loshal MUZIEKGEBOUW
machinekamerloze tractie lift. De cabines en toegangen van
Het hefplateau L8 in de laad en los hal van de
de liftinstallatie wordt ingericht volgens de eisen gesteld in
MUZIEKGEBOUW zal als hydraulische heffer worden
"het handboek voor toegankelijkheid" en zal vandaal bestendig
uitgevoerd. De liftmachine komt in de liftmachinekamer van
worden uitgevoerd. De lift wordt doorgaand toegankelijk
L6. Het hefvermogen van de heffer wordt 3000kg.
uitgevoerd.
Doordat er vrachtwagens (40.000kg) overheen kunnen rijden zal het plateau een wieldruk van 40.000kg moeten kunnen
Personen / goederenlift BIMHUIS
dragen. Dit geldt dus ook voor de bouwkundige constructie
De personen / goederenlift L5 van het BIMHUIS wordt
rondom de schacht en liftput.
uitgevoerd als tractie lift met de liftmachinekamer in de kelder naast de schacht.
Vloerluikheffer BIMHUIS
De deuren krijgen een afmeting van 1800x2100 mm (bxh) i.v.m.
De vloerluikheffer L9 wordt uitgevoerd als hydraulische lift. Het
de te vervoeren goederen van o.a. een concert vleugel. De
dak van de installatie is onderdeel van het podium. De lift is
afmetingen van de kooi zijn ook hierop gebaseerd. De lift wordt
bedoeld voor het transport van personen en goederen. De
doorgaand toegankelijk uitgevoerd.
machinekamer is gelegen naast de onderste stopplaats tegen de liftschacht.
Personen / goederenlift MUZIEKGEBOUW De personen / goederenlift L6 van de MUZIEKGEBOUW wordt
Docklevellers
uitgevoerd als hydraulische lift met de liftmachinekamer in de
De twee docklevellers in de laad- en loshal zijn hydraulisch
kelder naast de schacht.
uitgevoerd. De pompunits zijn geïntegreerd in het draagframe
Op level 0 wordt de schacht in glas uitgevoerd. De deuren
van de installaties. Beide levellers zijn voorzien van een
krijgen een afmeting van 1800x2100mm (bxh) i.v.m. de te
antislipvloer en beweegbare flap. De levellers zijn in hoogte
vervoeren goederen van o.a. een concert vleugel. De
verstelbaar middels een vasthoudbesturing.
afmetingen van de kooi zijn ook hierop gebaseerd. De lift wordt enkelzijdig toegankelijk uitgevoerd.
Installatie adviseur
135
15 Doorsnede balkonrand ULC Verwarmingen b.v.
136
16 Leidingen concertzaal ULC Verwarming b.v
Installatie adviseur
137
UITVOERING BAM nbm bouw BAM Nelissen Van Egteren bv Amsterdam J.C.W. van Arnhem
Uitvoering
139
PROJECTOMSCHRIJVING
VAN CALCULATIE TOT CONTRACT
Het project bestaat uit de nieuwbouw van een parkeergarage
Calculatie
onder maaiveld van een laag waarboven op het rechterdeel
Voor dit project is de aanbesteding op 19 januari 2000
een hotel van 70 meter hoog gebouwd gaat worden en op
gepubliceerd. Nadat wij hierop de calculatie-stukken hadden
het linkerdeel het Muziekgebouw.
aangevraagd, hebben wij deze op 25 januari 2000 ontvangen.
Het hotel wordt hier verder buiten beschouwing gelaten.
De aanwijzing was toen vastgesteld op 22 februari 2000. Op
Het Muziekgebouw bestaat uit drie specifieke gebouwdelen
de aanwijzing is vervolgens, naar aanleiding van de gestelde
die door de ‘plint’ en ‘Cap’ zijn samengebracht tot een
vragen, besloten de aanbesteding, die oorspronkelijk gepland
gebouw. Wij gaan, om herhaling te voorkomen, niet verder in
stond voor 13 maart 2000 te verschuiven naar 24 maart
op het gemaakte ontwerp en/of gekozen constructies. Wij
2000 om 10.00 uur.
zullen ons beperken tot de invloeden die dat op ons en onze
De verstrekte stukken bestonden uit tekeningen van de
werkzaamheden heeft gehad.
constructeur en architect die beiden in de DO-fase (DO = definitief ontwerp) waren. Deze stukken werden
De gebouwonderdelen die we kunnen onderscheiden zijn:
gecompleteerd met een bestek met algemene voorwaarden
grote concertzaal (tbv Het Muziekgebouw, voorheen de
en een hoeveelhedenstaat (omschrijving van materialen en
IJsbreker);
de te rekenen hoeveelheden). In het bestek stond tevens
kantoren;
omschreven wat de bouwtijd van het project was. Als mogelijke
BIMhuis;
startdatum stond april 2000 genoemd.
plint; Cap.
Na het openen van alle enveloppen bleek BAM Utiliteitsbouw
Het leuke van dit project is dat de drie gebouwonderdelen
de laagste inschrijver te zijn met een inschrijfprijs van ca.
ieder hun eigen bouwmethodiek kennen. Zo is de grote
€ 23.560.000 excl. BTW. We spreken in dit geval specifiek
concertzaal uitgevoerd met een gestorte wandconstructie,
van een inschrijfprijs, omdat alleen de omschreven materialen
zijn de kantoren opgebouwd uit prefab elementen en bestaat
en werkzaamheden voorzien zijn van een eenheidsprijs. Was
het BIMhuis uit een stalen draagconstructie die opgevuld is
het werk door ons zelf in zijn geheel gecalculeerd
met kanaalplaatvloeren en kalkzandsteen. De Cap en de
(hoeveelheden en werkzaam-heden zelf bepalen aan de
plint zorgen er voor dat het één gebouw is.
hand van de verstrekte informatie) dan hadden we gesproken over een aanneemsom. Twee weken na de inschrijving heeft ABT contact met ons opgenomen om de begroting en de verdere stappen met ons door te spreken. Tijdens deze gesprekken werd al snel
140
duidelijk dat onze prijs boven het budget lag. Daarnaast moest
Tijdens het calculeren van de verschillende fases bleek al
nog de werkelijke aanneemsom vastgesteld worden. Omdat
gauw dat het verschil met het budget steeds groter werd. Dit
nog niet het gehele werk tot in detail was uitgewerkt is er
was voor de opdrachtgever dan ook aanleiding fase 1 nog
afgesproken het werk in drie fases verder uit te werken en te
niet in opdracht te geven, ondanks het feit dat hierover
calculeren. Uitdrukkelijke voorwaarde hierbij was dat de
prijsovereenstemming was bereikt. Hoewel dat vanuit het
verstrekte eenheidsprijzen van de aanbesteding gehanteerd
oogpunt van de opdrachtgever heel begrijpelijk was het voor
moesten worden.
ons uitermate vervelend. Gedurende enkele maanden werden steeds mogelijke startdata genoemd. Om
Fase 1:
daadwerkelijk te kunnen starten heeft BAM Utiliteitsbouw
Het maken van de bouwkuip inclusief het grof profileren van
herhaaldelijk personeel vrij gemaakt die vervolgens weer
de fundering.
ergens ondergebracht moesten worden. Het herhaaldelijk uitstellen was dan ook een behoorlijke kostenpost voor ons.
Fase 2: Het realiseren van de parkeergarage en de ruwbouw
Dat het gerechtvaardigd was de start steeds uit te stellen,
(betonwerk) van het Muziekgebouw volgens de lijn van de
bleek nadat medio december 2000 ook fase 3 was
plint. De plint is de lijn die in de eindsituatie bekleed is met de
gecalculeerd. Het totaalbedrag van de drie fases kwam uit
keramische tegels.
op ruim € 39.000.000,- excl. BTW. Een verschil met de aanbesteding van bijna € 15.500.000,-.
Fase 3:
Bovendien
De ruwbouw van het restant en de afbouw van het complete
opgegeven bouwtijd van 18 maanden, volgens onze eigen
Muziekgebouw.
planningen uitkwam op ca. 24 maanden.
Door de calculatiefases zo te knippen was er tijd om de fase
Bezuinigingen
2 en 3 nader uit te werken terwijl fase 1 desgewenst uitgevoerd
Door de grote budgetoverschrijding kon er geen sprake van
kon worden. Daarnaast speelden er voor de gemeente andere
zijn dat het project op deze basis zou worden opgedragen.
belangen. Op het dek van de parkeergarage was een hotel
Hoewel er vanuit de gemeente al wel een groter budget
ontwikkeld. De startdatum van dit hotel stond voor aanvang
beschikbaar was gesteld was de extra bijdrage niet toereikend
van de bouw al vast. Het was daarom noodzakelijk dat het
om zonder planaanpassingen het werk op te dragen.
dek van de parkeergarage voor dit gebied geheel gereed
In februari 2001 is er dan ook een lijst met mogelijke
was.
bezuinigingen opgesteld door ABT in samenspraak met de
bleek dat de in het hoeveelhedenbestek
architect 3xN. Het is namelijk een kunst fors te bezuinigingen
Uitvoering
141
zonder al te veel afbreuk te doen aan het ontwerp.
de verwachtingen niet geheel uit te komen. Door
In de periode van maart t/m juli heeft BAM Utiliteitsbouw
prijsstijgingen en niet verwerkte bezuinigingen en/of
samen met ABT de markt nader onderzocht en de
aanvullende onderdelen kwam onze prijs toch weer boven
voorgestelde bezuinigingen uitgewerkt. Dit resulteerde in een
het als maximum gestelde budget. Wederom volgde een
lijst met bezuinigingen van ca.
korte bezuinigingsronde en werden de laatste horden
€ 4.550.000,-. Met dit bedrag zou opdrachtverstrekking tot
genomen. Nadat er door ons tijdens het afrondende gesprek
de mogelijkheden behoren. Om uiteindelijk te komen tot een
met de opdrachtgever op 10 januari 2002 nog wat water bij
goede calculatie en contractstukken zijn de bezuinigings-
de wijn was gedaan konden de champagneflessen open.
items vervolgens verwerkt in de tekeningen en het bestek.
Het wachten was nu slechts op de formele goedkeuring
Half november 2001 begon toen voor ons de laatste
door het College van B & W.
calculatieperiode.
De aanneemsom werd vastgesteld op € 25.000.000,00 met een bouwtijd van 25 maanden.
Opdracht In middels had de ontwikkelaar van het hotel met de gemeente
Contract
overeenstemming bereikt over de startdatum van de bouw
De aannemingsovereenkomst is het daadwerkelijke contract
van het hotel en was deze in dat contract vastgelegd.
dat tussen de opdrachtgever en aannemer wordt afgesloten.
Om de deze datum mogelijk te maken was het niet mogelijk
In deze overeenkomst is vastgelegd welke documenten de
te wachten met de start van de eerste fase (bouwkuip) tot
basis vormen van het contract. Voor dit project bestaat dit uit
het gehele plan kon worden opgedragen. Omdat de invulling
een bestek met de technische omschrijving met de tekeningen
van de bezuinigingen echter naar tevredenheid van alle
en een bestek met de algemene voorwaarden in aanvulling
partijen verliep is de opdracht voor het totaalproject uiteindelijk
op- of ter vervanging van de voorwaarden zoals deze in de
in twee opdrachten opgedeeld. Zo was het mogelijk dat BAM
UAV van 1989 zijn vastgelegd. In de UAV (staat voor Uniforme
Utiliteitsbouw de eerste opdracht voor de bouw van de
Administratieve Voorwaarden voor de uitvoering van
ondergrondse parkeergarage in mei 2001 ontvingen. Na ook
bouwwerken) staan de rechten en plichten van zowel de
formele goedkeuring door het College van B & W zijn we met
opdrachtgever als ook de aannemer omschreven en hoe te
de werkzaamheden gestart op 6 juli 2001. De aanneemsom
handelen bij afwijkende omstandigheden.
van dit onderdeel bedroeg ca. € 7.430.000,00 excl. BTW. De
Naast het bestek worden ook de van toepassing zijnde
oplevering van het dek (t.b.v. de bouw van het hotel) stond
tekeningen benoemd in het contract. Dit kan onder andere
gepland voor 1 mei 2002
door een verwijzing naar het bestek met daarin een tekeningenlijst zoals voor dit project. De tekeningen vormen
Half december 2001 was de calculatie gereed. Helaas bleken
142
een onlosmakelijk geheel met het bestek. Omdat het
ORGANISATIE vastleggen van de werke-lijke contractinhoud van groot belang
Interne projectorganisatie
is voor beide partijen, worden de contractdocumenten allen
De projectorganisatie binnen BAM Utiliteitsbouw wordt per
voorzien van een handtekening (of paraaf) van beide
project ingevuld naar de behoefte van het werk. De structuur
contractanten.
is echter voor ieder project nagenoeg hetzelfde. In het schema (zie figuur 1) is de organisatie voor dit project weergegeven. Gedurende de uitvoering zijn er in de personele invulling enkele mutaties geweest en zijn de communicatielijnen ook veranderd. Waar in de ruwbouw sprake was van een organisatie zoals in het schema is weergegeven, hebben we aan het einde van de ruwbouw de communicatielijnen korter gemaakt. Omdat dit project zich makkelijk laat opdelen in deelprojecten hebben we voor deze deelprojecten gekozen voor aparte teams die bestaan uit de voor dat deel verantwoordelijke uitvoerder en werkvoorbereider. Dit tweetal heeft de verantwoordelijkheid gekregen voor hun eigen bouwdeel. De uitvoerder koppelt vervolgens terug naar de hoofduitvoerder en de werkvoorbereider naar de projectorganisator. In het wekelijkse driehoeksoverleg (Projectleider – Hoofduitvoerder en Projectorganisator) wordt in hoofdlijnen de stand van het werk en voorkomende vragen en/of problemen van de verschillende deelprojecten besproken. In deze vergaderingen wordt tevens verder vooruit gekeken. Zo wordt ook gesproken over logistieke vraagstukken, voortgang inkoop, inzet materieel en personeel en de algehele financiële administratie. Naast de zojuist genoemde communicatielijnen zijn er nog de
twee-wekelijkse
inkoopbesprekingen
en
administratieoverleg. Een keer per maand is er een algehele interne werkvergadering waarbij alle uitvoerders en
Uitvoering
143
1 intern organistaieschema BAM
werkvoorbereiders bij elkaar zijn. In deze bespreking vertelt
Hierbij geldt altijd als voorwaarde dat de geplande tijd in het
ieder team kort over de voortgang en ervaringen. Deze
contractschema maatgevend is. (Het contractschema, ook
informatie wordt door de projectleider aangevuld met nieuws
wel Algemeen Tijdschema genoemd, is door alle betrokkenen
uit overige vergaderingen en te nemen of genomen
bij het werk, voor accoord, ondertekend.)
beleidsbeslissingen. Zes-wekelijks wordt er een financiële
Voor de afstemming van partijen in de fase vóór de uitvoering,
rapportage, de standopname van uitvoering en voorbereiding
worden werkvergaderingen gehouden. Dit zijn vergaderingen
alsmede een overzicht met de kansen en bedreigingen van
die bij dit project iedere twee weken worden gehouden onder
het werk, verstrekt aan de directie van BAM Utiliteitsbouw.
voorzitterschap van de projectleider. In deze vergaderingen komen onder andere ter sprake de gegevensverstrekking
144
Naast de interne vergaderingen, worden ook externe
(wanneer zijn welke gegevens nodig om de voortgang van
vergaderingen
de
georganiseerd
waarbij
BAM
het
uitvoering
te
waarborgen),
de
duur
van
voorzitterschap bekleedt. BAM heeft als bouwkundig
werkvoorbereidingsproces en de relatie tot start uitvoering.
aannemer de in de bestekken vastgelegde taak de
Aan deze vergaderingen wordt dan ook door de architect en
nevenaannemers en eventuele derden te coördineren in tijd
overige adviseurs alsmede de verschillende aannemers
en plaats. Van deze wekelijkse coördinatievergaderingen is
deelgenomen. De raakvlakken en/of eventuele knelpunten
de hoofduitvoerder de voorzitter.
ten gevolge van detail-engineering worden in deze
Deze coördinatievergaderingen spitsen zich toe op dat wat
vergaderingen gemeld en in hoofdlijnen besproken waarna
werkelijk op de bouwplaats moet gebeuren. Met andere
veelal in kleiner comité de problemen worden opgelost.
woorden: in dit overleg, waarbij de uitvoerders van de
De werkvergaderingen zijn niet bedoeld voor het afstemmen
genoemde partijen aanwezig zijn, wordt gezamenlijk gekeken
van de ontwerpen onderling. Hiervoor zijn aparte
wie waar en gedurende welke periode werkzaamheden heeft
vergaderingen tussen de ontwerpers geweest die, als het
en wat de invloed daarvan op anderen is. Er wordt daarbij
goed is, afgerond zijn voordat de het project in uitvoering
o.a. gekeken naar veiligheid, inzet kranen en steigers maar
komt.
bovenal; wat is de meest ideale werkvolgorde.
Als gevolg van planwijzigingen die, meestal op verzoek van
Belangrijk instrument hierbij zijn de 6-wekenschema’s zoals
de gebruikers en / of voortschrijdend inzicht worden
die door BAM gemaakt worden. Deze schema’s zijn afgeleid
doorgevoerd, is het afstemmen van de ontwerpen in de
van de contractplanning maar hebben meer diepgang omdat
praktijk een proces dat zich tot enkele weken voor de
alle werkzaamheden, die uitgevoerd moeten worden in die 6
oplevering voortzet. Door voortdurend de relatie met de
weken, worden benoemd. Hierdoor is het mogelijk dagen
uitvoering in het oog te houden, is het mogelijk gedurende
aan te geven wanneer iemand kan starten en gereed moet
lange tijd gehoor te geven aan dit fenomeen. Het is immers
zijn om de volgende werkzaamheden te kunnen starten.
een utopie te geloven dat de wensen van gebruikers 100%
2 externe organistatieschema BAM
uitgewerkt zijn in het bestek. Vaak zijn de beperkte
Externe organisatie
bouwkundige inzichten van gebruikers de oorzaak. Voor velen
ABT Projectmanagement was door de opdrachtgever als
blijkt het niet mogelijk aan de hand van de tekeningen een
gevolmachtigde van de opdrachtgever aangesteld. Daar
juiste indruk van het ontwerp te krijgen en worden ruimtes
naast verzorgt ABT-bouwkunde de directievoering.
pas tastbaar als de muren geplaatst zijn. Op zich kun je dat
Als ontwerpende partijen zijn aangesteld:
de gebruiker niet kwalijk nemen voor hen is het immers vaak voor het eerst dat zij betrokken zijn bij het maken van
kunnen nieuwe ontwikkelingen in bijvoorbeeld installaties aanleiding zijn om tot wijzigingen te besluiten. Al deze
Royal Haskoning als adviseur en ontwerper van de E-W en transportinstallaties
ontwerpen en tekening lezen blijkt in de praktijk voor niettechnische mensen een hele opgave. Aan de andere kant
3xN Architect met ABT-bouwkunde als Co-architect
ABT-Constructie als hoofdconstructeur HWP
als
adviseur
en
ontwerper
van
de
theatertechnische voorzieningen
wijzigingen moeten uitgediscussieerd zijn op het moment
Daarnaast heeft Adviesbureau Peutz een adviserende rol
van start uitvoeren. Het signaleren en waar mogelijk vlak
voor alle ontwerpende partijen.
strijken van optredende hobbels is feitelijk de functie van de
In een later stadium is De Vries Bouma Architecten nog
werkvergadering.
toegevoegd als binnenhuisarchitect voor het BIMhuis. Om
Naast bovengenoemde vergaderingen neemt BAM nog deel
de ontwerpen onderling op elkaar afgestemd te krijgen is
aan de bouwvergaderingen die onder voorzitterschap van
3xN/ABT-bouwkunde als coördinator van de adviseurs
de bouwdirectie 4-wekelijks worden gehouden. Dit zijn
aangewezen. Het onderling afstemmen van de ontwerpen is
vergaderingen waarin op hoofdlijnen wordt gesproken over
van groot belang omdat tijdens de ontwerpperiode het
de stand van de voorbereiding en uitvoering, gebaseerd op
gebouw tot stand komt. De installaties moeten dan passen
de informatie uit de coördinatie- en werkvergaderingen.
in o.a. de beschikbare ruimte boven de plafonds en de
Daarnaast worden financiële zaken als meer- en minderwerk
benodigde sparingen moeten constructief mogelijk zijn. Ook
besproken en informatie uit overige vergaderingen wordt
de details van de architect dienen in overeenstemming te
verstrekt zoals het gebruikersoverleg, adviseuroverleg en
zijn met de constructieve (on)mogelijkheden.
dergelijke. De bouwvergadering is de vergadering waarin het
Bij dit project is er tijdens de bezuinigingen echter, naar ons
contract wordt bewaakt. De notulen van deze vergaderingen
idee,
gelden (na goedkeuring) als aanvulling op het contract.
ontwerpafstemming. Uit bezuinigingsoogpunt zijn partijen
Wijzigingen die in de bouwvergadering zijn goedgekeurd,
gestopt met het nader uitwerken van de stukken en zijn de
worden
bezuinigingen bouwkundig niet getoetst aan de installaties
beschouwd
aannemingsovereenkomst.
als
wijzigingen
van
de
te
weinig
aandacht
besteed
aan
deze
en omgekeerd. Hierbij heeft de onzekerheid over het doorgaan van het project een grote rol gespeeld.
Uitvoering
145
UITVOERINGSPROCES Naast de adviseurs en BAM Utiliteitsbouw bv als bouwkundig
Gegevensbehoefte
aannemer zijn ook ULC-E, ULC-W, Thyssen Krupp Liften en
Omdat het tijdig kunnen beschikken over goede gegevens
Trekwerk als aannemers bij dit project betrokken. In figuur 2
cruciaal is voor het verloop van het bouwproces verstrekt
is het externe organisatieschema opgenomen.
BAM Utiliteitsbouw bij het begin van ieder project het op het project afgestemde gegevensbehoefteschema. In dit schema staat aangegeven wanneer het projectteam welke gegevens (tekeningen, kleuren enz.) nodig heeft. Dit schema wordt opgesteld aan de hand van het uitvoerings-schema. Door de benodigde procestijden van inkoop tot productie van de materialen vast te stellen wordt het moment bepaald waarop de gegevens verstrekt moeten worden. Helaas bleek tijdens dit project al gauw dat ook tijdens de uitvoeringsfase de tekeningen niet overeenkomstig onze behoefte aangeleverd konden worden. Hierdoor werd het voor ons team heel moeilijk en zelfs incidenteel onmogelijk onze processen volledig uit te voeren waardoor de oplossingen van enkele openstaande vragen op de werkvloer opgelost moeten worden. Hoewel BAM Utiliteitsbouw grote waarde hecht aan de deskundigheid en inbreng van onze timmerlieden blijft het uiteraard wel de bedoeling dat er alleen afgeronde stukken op de werkvloer terechtkomen. Slechts dan is het mogelijk de gevraagde kwaliteit te waarborgen binnen het gestelde budget. De uiteindelijke werkwijze dient bepaald te worden nadat alle mogelijke oplossingen zijn getoetst aan de vijf (GOTIK*) beheers-aspecten. * GOTIK staat voor: Geld, Organisatie, Tijd, Informatie en Kwaliteit
146
3 luchtfoto bouwkuip Aerophoto Schiphol
BAM Advies & Engineering
project heeft uitgevoerd is het omwerken van de constructieve
Als onderdeel van onze organisatie heeft ook BAM Advies &
uitgangspunten naar bouwkundige gegevens. Zo hebben zij
Engineering een grote rol gespeeld bij de uitvoering van dit
wapenings-tekeningen gemaakt aan de hand van de
project. Zo hebben de constructeurs ons ondersteund bij de
berekeningen van ABT-Constructie en hebben ze onze
vele constructieve vraagstukken en hebben de tekenaars
werkvoorbereiding ondersteund met het maken van
onder andere de wanduitslagen voor de schoon-werk
tekeningen van vloerafwerkingen en bekistingen en de
bekisting en de wapeningstekeningen gemaakt. Op basis
daarvoor benodigde ondersteuningsconstructies.
van hun oplossingen voor de de problemen die het projectteam is tegengekomen, durven we ook te stellen dat dankzij deze
Werkvoorbereiding
toegevoegde waarde het project is gerealiseerd binnen de
De werkvoorbereiding binnen BAM Utiliteitsbouw heeft de
gewenste periode.
taak de informatie van bestek en tekeningen te verwerken tot uitvoeringsdocumenten. Dit varieert van het controleren van
Naast het niet tijdig krijgen van de stukken bleken de
de tekeningen van de leverancier van kanaalplaten tot het
tekeningen van de constructeur van opdrachtgever onderling
aangeven welk scharniertje op welk kozijn komt en in welke
te verschillen (plattegrond anders dan doorsnede en/of details)
kleur. Maar ook wordt er gekeken naar de logistiek,
en tot overmaat van ramp tevens af te wijken van de
veiligheidsvoorzieningen en inzet materieel. Om de
tekeningen van de architect. Omdat het projectteam er in
voorbereiding gestructureerd te laten verlopen wordt door
eerste instantie van uit gingen dat dit nog te corrigeren zou
ons het eerder genoemde gevensbehoefteschema gemaakt.
zijn hebben we BAM Advies & Engineering de opdracht
Na het verkrijgen van de gegevens volgt het onderstaande
gegeven de verschillen zo snel mogelijk inzichtelijk te maken.
traject:
Het projectteam was al druk genoeg met de uitvoering en de voorbereiding ervan. Wij zagen dan ook geen mogelijkheden dit zelf te doen.
offerte aanvragen op basis van bestek en werktekeningen; inkopen materiaal / onderaannemer; tekeningen van leverancier / onderaannemer controleren
Na de inventarisatie door BAM A & E moesten we echter
(o.a. maatvoering) en voorzien van aanvullingen
constateren dat het geen incident was maar een structureel
(sparingen e.d.);
tekort. In een spoedoverleg met de directievoerder werd
beschikbare tekeningen van ABT-Constructie. (Dit was voor ons aanleiding de controlewerkzaamheden van BAM Advies & Engineering te stoppen.) Een ander taak die BAM Advies & Engineering binnen dit
Uitvoering
tekeningen corrigeren door maker tot definitieve tekeningen;
vervolgens besloten de ruwbouw te maken van de
de definitieve tekeningen worden vervolgens door de bouwdirectie als definitief aan alle belanghebbenden verstrekt.
Zodra de tekeningen voor definitief zijn uitgegeven kan gestart
147
worden met de productie van de materialen. Waarna na
en ten gevolge van nadere ontwerpuitwerking van de
enkele weken de levering en/of arbeid kan beginnen. Helaas
constructie.
komt het echter steeds vaker voor dat niet kan worden volstaan met 1 controleronde van de tekeningen. Door voortschrijdend
Hoewel ook de tekeningen van ABT-Constructie niet altijd in
inzicht kan een tweede of zelfs derde controleronde
onderlinge overeenstemming waren zijn we toch de ruwbouw
noodzakelijk blijken. Hierdoor loopt de procedure langer door
met maar weinig vertraging uit gekomen. Voor de
en komt de tijdige levering van de materialen en/of diensten
gegevensverstrekking is het zeker in het voordeel geweest
ernstig in gevaar. Om die reden is het voor de voortgang van
dat er een eerdere stagnatie was ontstaan ten gevolge van
de werkzaamheden in uitvoering van cruciaal belang dat de
een afstemmingsprobleem van een rioleringsleiding onder
verstrekte gegevens eensluidend en maakbaar zijn.
de vloer van de parkeergarage. De hierdoor optredende stagnatie van ca. 8 weken heeft de ontwerpers de
Meer- en minderwerk
mogelijkheid geboden de achterstanden in het tekenwerk
Tijdens de uitwerking van bestektekeningen naar
enigszins in te lopen.
werktekeningen
en
tijdens
het
maken
van
de
productietekeningen komt het dikwijls voor dat deze niet in
Het projectteam heeft een pro-actieve houding aangenomen
overeenstemming zijn met de contractuitgangspunten.
gericht op het vinden van oplossingen, met behoud van de
Enerzijds kan dit ontstaan uit wensen van de gebruiker
verantwoordelijkheid, daar waar deze contractueel thuishoort.
(opdrachtgever) en anderzijds uit het nader uitwerken van de
Dit heeft geresulteerd in een hogere personele inzet dan
plannen waarbij bepaalde zaken naar voren komen die niet
door ons begroot, maar heeft er voor de opdrachtgever voor
voorzien waren.
gezorgd dat de stagnatie tot een minimum beperkt is
Omdat het budget voor het uitvoeren van meer- en
gebleven. Als BAM Utiliteitsbouw realiseren wij ons dat,
minderwerken in de regel zeer beperkt is zal meer- en
hoewel juridisch volledig in ons recht, een starre houding
minderwerk zoveel als mogelijk voorkomen moeten worden.
leidt tot grote vertragingen, hoge kosten en een gespannen
Door een controle van de binnenkomende tekeningen met
werksfeer die ingegeven wordt door de vraag wie er
de contractset kan meer- en minderwerk snel opgemerkt
verantwoordelijk is voor de ontstane problemen en extra
worden waarna de opdrachtgever twee mogelijkheden heeft:
kosten. Een project waarbij de bereidheid tot samenwerking
het meerwerk accepteren of de tekening aan te passen
is verdwenen kent enkel verliezers.
overeenkomstig de contract uitgangspunten. Bij dit project is er behoorlijk veel meerwerk ontstaan als gevolg van hiaten in de verschillende contracten van de aannemers, wijzigingen op verzoek van gebruikers en architect
148
MAATVOERING Een goede maatvoering is altijd van groot belang voor het
worden is +/- 2mm. Een en ander is afhankelijk van onder
realiseren van bouwwerken. Doordat er zeer veel aandacht
andere wind, temperatuur en de maatvoerder met zijn
wordt besteed aan de uitwerking van een gebouw in de
assistent die de reflector hanteert. In de praktijk blijkt deze
werkvoorbereidingsfase van de uitvoering, is het van belang
tolerantie echter ruim voldoende. Door herhaaldelijk reeds
dat de maatvoering buiten hiermee in overeenstemming is.
uitgezette punten te controleren kunnen grotere afwijkingen
Voor dit project hebben we gebruik gemaakt van een 'total
voorkomen worden.
station'. Een 'total station' is een elektronische theodoliet die naast de richtkijker in horizontale en verticale richting voorzien
Bij een gebouw van meerdere verdiepingen moet de
is van extra mogelijkheden. Deze omvatten een
maatvoering ook op de hogere verdiepingen mogelijk zijn.
afstandsmeter, rekenprogramma en een geheugen om
Hierbij wordt gebruik gemaakt van het Mous-systeem. Per
meetdata op te slaan. Het 'total station' is het op dit moment
verdieping worden 1 of meerdere stukjes buis vertikaal in de
het meest toegepaste hoofdmaatvoeringinstrument.
vloeren opgenomen. Door vervolgens een loodlijn door de buisjes te laten kan het meetpunt exact worden vastgelegd.
Het opstellen van een total station gebeurt als volgt:
Dit meetpunt is dan het nieuwe startpunt van de verdieping.
Nadat het toestel op het statief is bevestigd wordt het statief ongeveer waterpas gezet boven het startpunt van de maatvoering. Hiervoor is een centreerkijkertje in het instrument opgenomen. Vervolgens dient het instrument waterpas gesteld te worden met behulp van de stelschroeven onder het toestel. Nadat het toestel staat opgesteld en een vast punt is ingelezen kan met de maatvoering worden begonnen. Het inlezen van een vast punt in combinatie met het invoeren van het startpunt is van belang voor de plaatsbepaling van het instrument in alle richtingen. Door gebruik te maken van de inleesmogelijkheid van AutoCAD tekeningen in het geheugen kan ieder willekeurig punt uitgezet worden in het platte vlak. Dit uitzetten gebeurt met behulp van het zenden van een lichtstraal naar een reflector en het opvangen van het terugkomende signaal. Het rekenprogramma rekent vervolgens de exacte locatie uit van de reflector. De meetnauwkeurigheid die met een total station bereikt kan
Uitvoering
149
UITVOERING / START WERK Zoals gezegd bestaat het werk voor ons uit twee werken.
onder andere de funderingsconstructie van de kade (zie figuur
Doordat de afbouw van de parkeergarage onder het
4) te worden doorboord om schade aan de kademuren te
muziekgebouw in de tweede opdracht was ondergebracht
voorkomen. Tijdens dit doorboren kwam de volgende
was de onderlinge samenhang enorm. Juist vanwege deze
verrassing. In plaats van een smalle sleuf in de grond ontstond
samenhang is er als startdatum van het Muziekgebouw
er een brede sloot (zie figuur 6). Na een onderzoek door
gekozen voor de startdatum van het heiwerk. Op 10 januari
duikers werd er vastgesteld dat de ontlastvloer en diens
stond dit nog gepland op medio februari. Dit zou resulteren in
paalfundering geheel in het water stond in plaats van
een oplevering medio april 2004. Door problemen tijdens de
opgesloten te zijn in het zand. De basaltblokken waren
bouwkuip (zie onder) is dit verschoven naar 11 maart 2001
spoorloos waardoor de stroming van het IJ vrij spel had op
en 31 mei 2004.
het zand. Dankzij snel handelen van ABT en de gemeente is de voor
Bouwkuip
de toekomst gewenste kadeverbreding versneld uitgevoerd
Zoals aangegeven zijn wij gestart op 6 juli 2001 met de
(zie figuur 7.)Met een oponthoud van enkele weken waren
werkzaamheden aan de parkeergarage. Hoewel dit geen
deze werkzaamheden zover gevorderd dat ook wij onze
wezenlijk deel van dit projectencollege uit maakt zijn de tijdens
werkzaamheden aan deze kant van de bouwkuip weer
deze fase opgedane ervaringen dermate interessant dat ze
konden hervatten. Na vervolgens nog vele honderden houten
de moeite van het vermelden waard zijn. Tijdens de
palen te hebben afgekort zijn we uiteindelijk met het heiwerk
werkzaamheden aan de bouwkuip voor de parkeergarage
gestart op 11 maart 2002 in plaats van de in januari nog
bleek al snel dat dit niet voorspoedig zou verlopen. Tijdens
verwachte start in februari. De oplevering werd vervolgens
de voorbereidende grondwerkzaamheden kwam al na enkele
vastgesteld op 31 mei 2004.
dagen een stukje Amsterdamse historie in het zicht. Naar nu bleek waren de in het verleden gesloopte gebouwen (zie
Ruwbouw
figuur 5) slechts verwijderd tot ca. 50 cm onder het maaiveld.
Het Muziekgebouw wordt gebouwd met feitelijk drie
Naast funderingsresten troffen we tevens asbest, niet
verschillende bouwmethoden. In dit hoofdstuk willen we op
aanwezig geachte maar wel (gedeeltelijk) onder spanning
die specifieke onderdelen nader ingaan.
staande leidingen en olieverontreinigingen aan. Dit betekende
150
voor ons aanzienlijke saneringswerkzaamheden die niet in
Buitendoos Grote concertzaal
de planning voorzien waren. Nadat de saneringen afgerond
De grote concertzaal wordt gemaakt met een zogenaamde
waren konden we eindelijk starten met het aanbrengen van
‘doos in doos’ constructie. Wij gaan in dit hoofdstuk in op de
de damwanden. Het was inmiddels november 2001. Hiertoe
buitenste doos. Deze doos bestaan uit in het werk gestorte
diende overeenkomstig de werkomschrijving in het bestek
wanden met variërende dikten. Boven de plint zijn deze
4 funderingsconstructie kade BAM 5 gesloopte gebouwen BAM
Uitvoering
151
6 opkomend in bouwkuip BAM 7 verbreding kademuur BAM
152
water
8 conusgat BAM 9 detail BAM
wanden uitgevoerd als schoon betonwerk. Uit de gesprekken
wanden zonder verdere voorzieningen en/of koppelingen aan
die wij gevoerd hebben met de architect kwamen deze
het staal van de binnendoos gemaakt kon worden. Bij de
wanden ook als een van de belangrijke onderdelen van het
uitwerking van de wanden bleek echter dat er voor het maken
gebouw naar voren. Om aan het beeld te kunnen voldoen
van de wanden meer kwam kijken dan op voorhand kon
dat de architect voor ogen had, hebben we meerdere
worden voorzien. Vanuit de detailleringen zoals die waren
besprekingen georganiseerd waarin de wensen en
overeengekomen met de architect volgde een werkvolgorde
mogelijkheden met elkaar afgestemd werden. Uit deze
waarbij de zijwanden vooruit zouden lopen op de kopwanden.
gesprekken kwam naar voren dat de architect een vlakke en
Om deze wanden te kunnen maken zijn aan weerszijde van
dicht oppervlak wenste met een lichte aftekening van de
de wanden steigers opgebouwd. De wand aan de
bekistingplaten. De conusgaten en de plaatnaden diende
“schone”kant (= de stelkist) werd op oplegschoenen, die
recht boven elkaar te zitten (zie figuur 8). De eerste tekeningen
bevestigd waren aan de onderliggende wand, gesteld en
die BAM Advies & Engineering van de bekisting gemaakt
vervolgens afgeschoord op de steiger. De andere steiger
had, gedacht vanuit de ideale kistinzet, voldeed niet geheel
was zo vrij voor ons, de vlechter en installateur om
aan de wensen van de architect. Doordat de zijwanden
respectievelijk de latten-demu’s-stekkenbakken, wapening
voorover hellen ontstond er een repetitie-effect dat terugkwam
en installaties aan te brengen. Zodra de werkzaamheden
in het grote vlak van de zijwanden. Dit was voor de architect
gereed waren werd de wand gesloten. Deze sluitkist werd
niet wenselijk. Uiteindelijk is her een compromis gevonden
vervolgens afgesteund aan de “vlechtsteiger”. Nadat de kist
door op willekeurige plaatsen een extra verdiepte lat aan te
gesloten was werd de kist met behulp van een total-station
brengen waardoor dat patroon wordt doorbroken.
(zie hoofdstuk maatvoering) op maat gezet en gericht. Waarna
Het uiteindelijke ontwerp is voorzien van verdiepte stroken bij
het storten van de wand volgde. Voor 1 stort bedroeg de
ieder stortnaad. Hierdoor zijn ongewenste wisselingen van
cyclus 20 dagen. Doordat de krachten van de kist afgesteund
de bekisting eenvoudig weg te werken door de verdiepte
worden op de steiger moet de steiger hier op berekend zijn.
naad bij te werken. (zie figuur 9). Om beschadigingen van
In samenspraak tussen BAM (uitvoering) – SGB
het verse beton te voorkomen worden de latten voor het
(steigerbouwer) en BAM Advies & Engineering (constructeur)
ontkisten losgemaakt van de kist waardoor ze in het beton
zijn voor de wanden steigertekeningen gemaakt waarbij deze
achterblijven. Na droging van de latten zijn ze eenvoudig en
zijn doorgerekend op de optredende belastingen. Hierbij
zonder beschadiging uit het beton te verwijderen.
diende tevens de maximale vloerbelasting niet overschreden
stortnaad
te worden. Waar dit voor de rechte wanden nog betrekkelijk Naast de esthetische kant waren er ook constructieve eisen
eenvoudig was kwamen de problemen pas bij de beide
waar we aan moesten voldoen. Tijdens de calculatieperiode
kopwanden. De hier optredende krachten waren vele malen
had BAM Utiliteitsbouw de informatie gekregen dat de
groter. Neem daarbij de wens van zo min mogelijk steigers
Uitvoering
153
10 steiger BAM
om kosten te besparen en werkruimte te houden en er ligt
deze elementen zijn deze gevels aan de bovenzijde tevens
een mooie puzzel om op te lossen. Na vele besprekingen is
voorzien van hoeklijnen die de gevel koppelt aan de vloer.
het ons echter toch gelukt een steiger te ontwikkelen die
Hierbij gaat het slechts om een horizontale bevestiging. In
voldeed aan de doelstellingen. De uiteindelijke steiger is een
verticale richting zijn in de hoeklijnen sleufgaten opgenomen
combinatie van gass ondersteuningen, stalen balken en
om de eerder genoemde doorbuiging niet te belemmeren.
cuplock steigers. (zie figuur 10). Deze steiger is in staat de krachten, en de later in de uitwerking van de plannen ontstane
BIMhuis
stabiliteitsproblematiek van de wanden, op te nemen.
Het BIMhuis is opgebouwd uit een staalconstructie (zie figuur 11) met kanaalplaatvloeren. Als gevelinvulling is hier gekozen
Kantoren
voor kalkzandsteen. Deze kalkzandsteen heeft naast de
De kantoren, gelegen op de 3e tot en met de 5e verdieping,
functie van binnenspouwblad tevens de rol de staalconstructie
zijn opgebouwd uit prefab beton elementen. De
van de gevels zoveel mogelijk op te sluiten. De moeilijkheid
draagstructuur bestaat uit kolommen met daartussen in de
van deze constructie zat in twee items. Enerzijds de plaats
langsrichting balken. Tussen deze balken liggen
van de delingen van de staalconstructie om te komen tot
kanaalplaatvloeren die voorzien zijn van druklagen. Aan
transportabele eenheden en anderzijds de vervormingen van
weerszijde van de balken kragen de vloeren uit. Deze zijn
deze constructie. Voor het opdelen van de staalconstructie
gemaakt met behulp van breedplaatvloeren.
had ons ontwerpteam rekening te houden met twee partijen.
De gevels aan de kant van de concertzaal hangen voor de
De architect die het visueel beoordeeld en de constructieve
vloeren langs. Hiervoor zijn stalen schoenen op en onder de
mogelijkheden.
vloeren gemonteerd. In de gevelelementen zijn schroefhulsen
154
ingestort op gelijke hoogten. De elementen zijn vervolgens
Na veelvuldig overleg is er een voor alle partijen aanvaardbaar
voor de gevel gehangen met de kraan en vastgemaakt met
compromis gekomen waarbij de constructieve mogelijkheden
behulp van bouten. De elementen hangen dus in feite aan
uiteindelijk bepaald hebben waar de delingen gemaakt zijn.
de bouten van de verankering.
Door vervolgens naar de details van de verschillende
De gevels aan de westgevel staan op de vloeren. Er zijn
knooppunten te kijken hebben we ook de architect achter de
stekken in de vloer gestort waarover de elementen, voorzien
oplossing weten te krijgen. Dit heeft wel geresulteerd in een
van kokers (gains) zijn geschoven. Na afstelling van de
aantal extra handelingen.
elementen zijn de gains aangegoten met krimpvrije mortel.
Om hetzelfde beeld te krijgen zijn een aantal koppelplaten
Omdat dit geen dragende elementen zijn is er aan de
aan de binnenzijde van de kokers aangebracht in plaats van
bovenzijde enige ruimte overgelaten om doorbuiging van de
aan de buitenzijde. Omdat deze verbinding in de eindfase
bovenliggende vloer mogelijk te maken. Als extra borging zijn
niet zou voldoen zijn de delen na montage aan elkaar gelast.
1 1 staalconstructie BIMhuis BAM
Daarnaast zijn er bij enkele gelaste verbindingen boutkoppen
bouwkundige details. Nagenoeg alle details van 3xN laten
op de kokers gelast om te doen voorkomen dat het hier ook
het, voor de aannemer zo gevreesde, detailprincipe gelijk =
om een boutverbinding ging.
ongelijk zien. Doordat de Cap ten gevolge van wisselende
Een groter probleem werd veroorzaakt door de vervormingen
belastingen, waaronder ook wind, aanzienlijk zal kunnen
zoals die in de staalconstructie voorkomen. Hoewel tijdens
vervormen diende de details hierop ingesteld te zijn.
de tekeningenfase de theoretische vervormingen in beeld
Uiteindelijke heeft dit, boven het BIMhuis, tot een detail geleid
waren gebracht waren de gevolgen daarvan niet meteen
waarbij de bewegingen van de Cap, middels een schuivend
opgelost. De toegestane doorbuigingen van de stalen liggers
detail, opgenomen wordt. De overige bewegingen van de
(zie figuur 12) bedroeg op enkele plaatsen 80mm. Doordat
Cap waren op de gevellijn te beperkt om aanvullende
tijdens de bouw de belastingen toenemen neemt ook de
maatregelen te nemen. Bij het BIMhuis was dit wel nodig
uiteindelijke vervorming toe. In de ruwbouw worden echter
omdat ook bij het BIMhuis de nodige vervormingen kunnen
de vloeren gemaakt en die moeten in de eindfase toch vlak
optreden. Het BIMhuis is geheel “flexibel” in de glasgevel
liggen. Bijkomend probleem was dat de vervormingen niet
opgenomen. Onder de staalconstructie worden stalen
overal even groot waren. Uiteindelijke is er in samenspraak
roosters als plafond gemonteerd.
met de hoofdconstructeur voor gekozen de druklagen op de kanaalplaten overal gelijk te houden en het uitvlakken van de
Plint
vloer te doen met de anhydrietvloeren. Door voor deze
De plint, zoals de onderbouw wordt genoemd, zorgt, net als
oplossing te kiezen kon het uitvlakken van de vloer gebeuren
de Cap dat doet in het dakvlak, voor de verbinding van de
in een periode waarin de vloerbelasting al bijna op het niveau
verschillende gebouwonderdelen. In de plint zijn diverse
van de eindbelasting was.
functies ondergebracht ten behoeve van de optredende artiesten zoals kleed- en wasruimten, foyers en
Cap
repetitieruimten. Maar ook is hier ruimte voor opslag en
De Cap is de naamgeving van de grote stalen dakconstructie.
kantoren. Op de begane grond is de aanwezigheid van een
Deze manshoge staalconstructie verbindt de eerder
loadingdock met ruimte voor twee vrachtwagens naast elkaar
genoemde
deze
een groot pluspunt voor de gebruikers. Met behulp van twee
staalconstructie is op zich voorspoedig verlopen. Naast het
docklevelers (goederenliftjes) achter in het loadingdock
uitwerken van enkele complexe knooppunten, met name ter
kunnen goederen zonder verdere obstakels van trapjes en
plaatse van de overgang van de gevelkolommen naar luifel
andere niveauverschillen het toneel op gereden worden. In
die ruim 19 meter uitkraagt, was dit een staalconstructie als
de kelder zijn voornamelijk ruimtes gesitueerd voor de
alle andere. De extra aandacht ging hier met name uit naar
technische installaties. Voor de bezoeker die met de fiets
het opvangen van de mogelijke vervormingen in de
dan wel de auto het gebouw bezoekt is het straks mogelijk
bouwdelen.
Het
uitwerken
van
via de kelder het gebouw binnen te komen. Uitvoering
155
12a doorbuiging stalenliggers BAM
156
1 2 b fax over de doorbuiging van de stalenliggers BAM
Uitvoering
157
AFBOUW Ook bij de gevelafwerking zijn de verschillende gebouwdelen
Doordat de vloer van de binnendoos op de grens ligt van het
van elkaar te onderscheiden. Het kantoor wordt voorzien van
grondwaterniveau is er een dilatatieslabbe toegepast tussen
gevelstucwerk op isolatie waarna er een schil van glas om
de wanden van de buitendoos en de vloer van de binnendoos.
gebouwd wordt. Dit glas loopt door over de zijkanten van de
Dit is de enige bouwkundige verbinding die toegestaan is.
staalconstructie van de Cap. Het kantoor “zweeft” boven de
Omdat lekwater uit het beton zou leiden tot extra
plint doordat de 2e verdieping voorzien is van een stijlloze
contactgeluid heeft het ogenschijnlijk eenvoudige detail ons
glasgevel.
toch nog enige hoofdbrekens gekost. Na overleg met Peutz
De gevelafwerking van de plint is ingegeven door de
en het maken van een proefopstelling hebben we het detail
belangrijke functie die dit gebouw inneemt in de totale
naar tevredenheid van Peutz kunnen uitvoeren. (zie figuur
bebouwing van deze locatie. Vanuit het stedenbouwkundige
13).
plan zijn de verschillende gebouwen, met ieder hun eigen
De staalconstructie van de binnendoos is door onze co-
functie, met elkaar verbonden middels de plint. Om deze
maker fa. Nagelhout in samenwerking met BAM Advies &
reden ook zijn de aan elkaar gekoppelde gebouwen
Engineering en onze werkvoorbereiding verder uitgewerkt.
(Muziekgebouw, Hotel, Passenger Terminal en Bank) allen
Een heel belangrijk uitgangspunt hierbij was het voorkomen
voorzien van dezelfde keramische tegel. Het Muziekgebouw
van contactgeluid tussen de staalconstructie en de
wordt gezien als de locomotief van de Piet Heinkade.
buitendoos. Hier was slechts 2 cm tussenruimte beschikbaar
Om de openbare ruimten af te schermen is er een stijlloze
in het ontwerp. Normaal is dat onvoldoende om de, volgens
glasgevel ontwikkeld.
de normering, toegestane afwijkingen op te vangen. Doordat
Het BIMhuis steekt hier als een zwarte doos uit. De
wij de betonwanden steeds naar buiten hebben gemaatvoerd
gevelafwerking bestaat hier uit antra-zink dat middels een
en de staalconstructie naar binnen is het uiteindelijk, zij het
cassettesysteem aan de kalkzandsteen binnenspouwbladen
maar net, gelukt de staalconstructie geheel vrij te houden
wordt gemonteerd.
van de buitendoos. Na het aanbrengen van het staal volgde de wandafwerking.
158
Binnendoos Grote concertzaal
De ontworpen wand is eerst getest bij Peutz waar, na
De binnendoos is in feite het gebouw dat in de het betonnen
gebleken geschiktheid, de uitvoering is gestart. Ook dit ging
casco gemaakt is. Deze constructie is opgebouwd uit een
niet zonder de nodige hobbels. Uit de gesprekken die wij
geheel losliggende vloer met een eigen paalfundering, een
hebben gehad met Kingspan (leverancier Isometal
stalen draagconstructie, een wandafwerking van Isometal
elementen) kwam naar voren dat de gekozen plaat minimaal
sandwichpanelen met gips en golvend stukwerk waarna deze
belast mocht worden bij de overspanning van 6 m. zoals die
grotendeels wordt afgewerkt met Mapple latje (zie figuur 14)
in dit project wordt toegepast. Na meerdere overleggen en
en tot slot een gipsplatenplafond..
controleberekeningen van de constructeur heeft dit uiteindelijk
13 aansluiting tussen de wand van de buitendoos met de vloer van de binnendoos met dilatatieslabbe BAM 14 verticale doorsnede van de binnendoos Grote concertzaal BAM
Uitvoering
159
geleid tot de nodige extra voorzieningen. Zo zijn de gipsplaten
het oppervlak van het stucwerk en anderzijds zorgt het voor
die op de Isometal panelen aangebracht moesten worden
een optimale reflectie van het opvallende licht. Vanuit het
door en door bevestigd, is er extra staal aangebracht tpv
ontwerp zijn lichtbakken voorzien die het mogelijk maken de
deuren en zijn een aantal sparingen voorzien van een raveling.
wanden tijdens voorstellingen in allerlei kleurstellingen te doen
Deze extra voorzieningen moesten allemaal in een kort
oplichten.
tijdsbestek bedacht, uitgewerkt en gemonteerd worden om
De eindafwerking van de wand bestaat uit horizontaal
uitlopen van de planning te voorkomen. Achteraf gezien had
gemonteerde Mapple latjes van 32 x 40mm die, om resoneren
een groot deel van de extra kosten voorkomen kunnen worden
te voorkomen op verschillende onderlinge afstanden
door een dikker element te kiezen. Gezien de detailleringen
gemonteerd worden.
en de daaraan gekoppelde strakke maatvoering zou dit echter tot ernstige vertragingen hebben geleid.
BIMhuis Naast de grote concertzaal maakt het BIMhuis een belangrijk
Het aanbrengen van de gipsplaten verloopt momenteel
deel uit van het project. Voor het ontwerp was een
zonder problemen. In de werkvoorbereiding wordt nu druk
uitgangspunt heel belangrijk. De gebruiker wilde dezelfde
gewerkt aan de uitwerking van de uiteindelijke
sfeer terug zien in het nieuwe ontwerp die nu in het BIMhuis
wandafwerking. Hiertoe zullen stalen kokertjes worden
aanwezig is alleen in een nieuw jasje. Hier is de architect
gemonteerd waartussen houten frames komen waarop de
naar ons idee ook goed in geslaagd. De zaal is ingericht met,
steengaassteller zijn wapening kan aanbrengen. Doordat het
behoudens enkele, straks aan het gezicht onttrokken,
stucwerk in golven moet worden aangebracht zal hier met
akoestische en theatertechnische voorzieningen aan het
zeer veel aandacht gewerkt moeten worden. Voor de
plafond, functionele materialen. De wanden worden
akoestiek is dit namelijk een zeer belangrijk onderdeel. De
afgewerkt met fineerpanelen en plaatselijk getimmerde
stalen kokers zijn, vanwege het feit dat de Isometalwanden
lichtbakjes. De vloerafwerking zal hier, net als op vele andere
geen belasting op kunnen nemen, door de wand heen
plaatsen bestaan uit parket van Cumaru. Het opmerkelijke
bevestigd aan de achterliggende staalconstructie. Op die
van dit parket is dat het niet wordt geschuurd en gelakt maar
plaatsen waar het achterliggende staalprofiel geen mogelijk
als ruw gezaagde delen wordt aangebracht.
bood, zijn houten balken in tussen de flensen aangebracht.
160
Hierdoor kunnen ook deze kokers gemonteerd worden.
Overige ruimten
Na het drogen van het stucwerk zal dit eerst nog wit
De overige ruimten zijn, naast de zojuist genoemde parketvloer,
geschilderd worden alvorens de uiteindelijke wandafwerking
voorzien van linoleum, vloertegels, epoxyvloeren (keukens)
voor het stucwerk wordt aangebracht. Het wit schilderen
en zwart gevlinderd beton. Als wandafwerking wordt in de
heeft twee functies. Enerzijds dicht het de kleine gaatjes in
sanitaire ruimtes en keukens wandtegels en gecoate scan
SLOTWOORD toegepast. De overige wanden worden voorzien van
Als u bovenstaande heeft gelezen zult u hopelijk een goed
schilderwerk, scan of blijven zonder verder afwerking.
beeld hebben gekregen van de werkwijze en rol van de
Als plafondafwerking worden klimaatplafonds (verwarming
bouwkundig aannemer in het tot stand brengen van een
en koeling) toegepast en zijn enkele ruimtes voorzien van
project. Ondanks het vaak moeizame traject van
gipsplafonds. De sanitaire ruimte worden voorzien van een
gegevensverstrekking en de lange kronkelige weg die we
standaard systeemplafond.
moesten gaan om te komen tot de benodigde uitvoeringsdocumenten zijn wij trots dat wij een positieve bijdrage hebben kunnen en mogen leveren aan dit bijzondere project. De vele positieve reacties tijdens de uitvoeringsperiode heeft ons zeker gesterkt in onze denk-, werk- en handelswijze. Wij kijken dan ook met belang-stelling uit naar meer van dit soort complexe projecten. Rest ons nog de gebruikers veel succes maar vooral plezier te wensen met dit fraaie gebouw en spreken de hoop maar ook verwachting uit dat zij straks met een zelfde trots als wij kunnen zeggen: Het Muziekgebouw / BIMhuis is ons gebouw !
Uitvoering
161
INITIATIEF / GEBRUIKER Muziekcentrum de IJsbreker, Amsterdam J. Wolff Interview met Jan Wolff (24 min.) op DVD Videobestand openen!
Initiatief / Gebruiker
163
164
Initiatief / Gebruiker
165
BIJLAGEN 1
locatie
15
langsdoorsnede
2
situatie
16
langsdoorsnede
3
noordgevel
17
doorsnede BIMhuis
4
zuidgevel
18
doorsnede BIMhuis
5
westgevel
19
dwarsdoorsnede
6
oostgevel
20
dwarsdoorsnede
7
kelder
21
doorsnede aansluiting BIMhuis
8
begane grond
22
facts sheet
9
eerste verdieping
10
tweede verdieping
11
derde verdieping
12
vierde verdieping
13
vijfde verdieping
14
dakplan
Bijlagen
167
1 locatie dienst Ruimtelijke Ordening
168
2 situatie dienst Ruimtelijke Ordening
Bijlagen
169
3
170
noordgevel
4
Bijlagen
zuidgevel
171
5
172
westgevel
6
Bijlagen
oostgevel
173
7
174
kelder
8
Bijlagen
begane grond
175
9 eerste verdieping
176
10 tweede verdieping
Bijlagen
177
11 derde verdieping
178
12 vierde verdieping
Bijlagen
179
13 vijfde verdieping
180
14
Bijlagen
dakplan
181
15
182
langsdoorsnede
16
Bijlagen
langsdoorsnede
183
17 + 18 d o o r s n e d e BIMhuis
184
19
Bijlagen
dwarsdoorsnede
185
20
dwarsdoorsnede
2 1 doorsnede aansluiting BIMhuis
186
22
Bijlagen
facts sheet
187
EERDER VERSCHENEN 1991
IMAX gebouw Rotterdam
dictaat 7238
1992
Delftse Poort Rotterdam
dictaat 7248
1993
Tweede Kamer der Staten Generaal Den Haag
dictaat 7261 / 7263
1994
Terminal West Luchthaven Schiphol Amsterdam
dictaat 7291
1995
Hoofdkantoor Gasunie Groningen
dictaat 7307
1996
Stadhuis / Bibliotheek Den Haag
dictaat 7327
1997
ArenA Amsterdam
dictaat 7354
1998
NewMetropolis Amsterdam
dictaat 7366
1999
Hoofdkantoor ABN AMRO Amsterdam
dictaat 7384
2000
Hoofdkantoor ING Groep Amsterdam
dictaat 7398
2001
NieuwBouwkunde Eindhoven
dictaat 7405
2002 - 2003
Stadhuis Alphen aan den Rijn
dictaat 7408
