Architectuur als taal
lezingen van Haus Aggstall David de Kool
Het eerste wat mijn goede vriend en hovenier Fred opmerkte toen ik hem een afbeelding van het huis in Aggstall van Hild und K Architekten liet zien, was dat het leek alsof dit huis een gebreide trui aan had. Hij vond het ‘leuk’ dat je meteen zag dat het gebouw gemaakt was om je warm te houden. In eerste instantie intrigeerde het huis mij ook vanwege de bijzondere gevel, ik lette echter meer het metselverband; hoe er met eenvoudige middelen een patroon was gemaakt. Met hele stenen, halve stenen, twee dieptes en één kleur kreeg het abstracte volume een chiquere kwaliteit dan de velen gepleisterde en in pastel kleuren geverfde nieuwerwetse boerderettes die ik kende van mijn fietstochten door Beieren. Door de strenge symmetrie, de sterke geometrie en door de veranda deed het huis me denken aan een kleine geabstraheerde renaissance villa. In de beschrijving van de architecten zelf wordt duidelijk dat ze de traditionele verschijningsvorm van de Beierse boerderijen wilden verheffen tot architectuur. Ze legde een abstract patroon over hun doelbewuste referentie naar de lokale bouwvorm, zonder dat ze doelden op de gebreide trui die veel mensen in de gevelstructuur zien. (Hild und K 2001, p 136)
Ieder individu leest een ander verhaal in een gebouw. Uit
hierover heeft geschreven.
70 door theoretici pogingen ondernomen om architectuur
opgevuld met betekenden: met codes die verdere betekenissen
bovenstaande voorbeelden wordt duidelijk hoe verschillend
Als je woorden en zinnen kunt begrijpen, betekend dat
betekenis te laten winnen door haar expliciet als een taal te
connoteren: de vensters van een bebouw zijn bijvoorbeeld
de lezingen van een leek (Fred), de ontwerpers (Hild und K
nog niet dat je een verhaal begrijpt, laat staan een verhaal
beschouwen. Francoise Choay betoogd bijvoorbeeld dat het
vormgegeven en geordend volgens een architectonische
architecten) en een architectuurstudent (Ikzelf) kunnen zijn.
dat naast toegankelijk verhaal voor de gewone lezer ook een
gebrek aan kwaliteit in de naoorlogse gebouwen te wijten is
ideologie. Naast de functionele denotatie kan een architecturaal
Afhankelijk van onze ervaringen, standpunten, referentiekaders
diepgaandere laag heeft voor de intellectueel. Aan de hand
aan de reductie van tekens en betekenissen onder invloed
object velen verschillende connotaties hebben, dus niet enkel
en persoonlijkheden projecteren we overeenkomstige en
van wat Robbert Venturi en Denise Scott Brown geleerd
van de architectonisch-stedebouwkundige denkbeelden van
de architectonische stijl, maar ook symbolische waarden zoals
afwijkende lezingen op dit huis.
hebben in Las Vegas zal ingegaan worden op de manieren
de industriële maatschappij. De opbouw van architectuurtaal
een plaats voor gezinsleven, gemeenschapsplek of veiligheid.
Gebouwen zijn wat mij betreft het meest boeiend wanneer
waarop gebouwen dienen als massacommunicatiemiddel,
of architectuurtalen zou nieuwe gebouwen meerdere en
(Van Herck & Loecks 2001, Eco 1968)
ze ‘leesbaar’ zijn voor verschillende doelgroepen; dat er zowel
waarna ten slotte het verschil geduid wordt tussen ‘banale’
eigentijdse betekenissen kunnen geven. Met andere woorden:
Volgens Eco moet de vorm van een object niet enkel haar
interessante en verrassende elementen inzitten voor een
communicatiemethodes en de toepassing van deze middelen
de semiotiek moest het redmiddel zijn van de architectuur die
functie mogelijk maken, ze moet het gemakkelijk vervullen
leek met een gemiddeld referentiekader, als voor iemand
in een geraffineerdere configuratie. Dit gebeurt door een
haar legitimiteit kwijtgeraakt was. (Van Herck 2001 p805-807)
van haar taak ook zo begerenswaardig mogelijk maken. Dit
die professioneel met een gebouwen bezig is, zoals een
vergelijking maken tussen Eco’s analyse van stripverhalen en
architectuurstudent of architect. De vraag is hoe deze leken-
de lessen van Haus Aggstal.
leesbaarheid en professionele leesbaarheid samengaan in een gebouw, en, specifieker, hoe dit gebeurd in Haus Aggstall.
Architectuur als taal.
kan enkel wanneer de ontwerper zich baseert op bestaande Volgens Van Herck en Loecks leverde Umberto Eco één van
codificatieprocessen. Nieuwe codes kunnen enkel gecreëerd
de meest overtuigende bijdragen aan dit debat. Eco betoogt
worden door zoveel mogelijk elementen van oude codes erin
in zijn essay ‘De afwezige structuur’ dat architectuurtekens
te verwerken. (Eco 1968)
Om een tekst te kunnen lezen zul je eerst de woorden en
Allereerst dus hoe onderdelen van een gebouw gelezen
bestaan uit betekenaars [signifiants] en betekenden [signifiés].
Eco beschrijft in zijn essay vervolgens architecturale codes
zinnen moeten kunnen herkennen. Om een gebouw te kunnen
kunnen worden als tekens: over architectuursemiotiek. Hoewel
Betekenaars zijn beschrijfbaar en categoriseerbaar: ze
zoals afgebeeld in onderstaande tabel. Deze indeling valt hij
ontleden in wat in een tekst woorden en zinnen zijn moet je
architectuur volgens Karina van Herck en André Loecks in hun
denoteren de specifieke functie van een architectonisch teken,
zelf direct aan door te stellen dat het belangrijkste verschil met
kennis hebben van de architectonische codes, bijvoorbeeld dat
bloemlezingresumé ‘de queeste van de architectuursemiotiek’
op basis van geconventioneerde codes. Een venster denoteerd
een gesproken en geschreven taal er op berust dat hij hier een
een trap betekend ‘hier kan men van verdieping wisselen’. Dit
altijd is geassocieerd met taal, en dit denken nooit afwezig is
bijvoorbeeld de functie als gevelopening: ze brengt daglicht/
gesloten systeem heeft beschreven, terwijl er in een taal juist een
zal eerst behandeld door middel van hetgeen Umberto Eco
geweest, zijn er aan het einde van de jaren 60 en in de jaren
uitzicht in het interieur. Deze betekenaars kunnen verder worden
oneindig aantal boodschappen gegenereerd kunnen worden.
architecturale codes
1. syntactiche codes
2. semanctische codes
typologische articulatie
articulatie architecturale elementen
2
denotatie structurele locia
denotatie primaire functie
connotatie secundaire functie
denotaie ruimtelijk indelende kenmerken & connotatie ideologie van het wonen
sociale typen
ruimtelijke typen
balken, vloeren, gewelven, consoles, bogen, zuilen, platen, betonnen geraamtes
dak, terras, zolderkamer, koepel, trap, venster
methope, fronton, zuil, timpaan
woongedeelte, slaapgedeelte, eetkamer, woonkamer
ziekenhuis, villa, school, kasteel, herenhuis, station
tempel met cirkelvormige plattegrond, tempel met kruisvormige plattegrond, vloeiende ruimte
3
Niemand zal ontkennen dat het mogelijk is om bijvoorbeeld een oneindig aantal verschillende kerken te ontwerpen, maar om te voldoen als kerk, zal het gebouw moeten voldoen aan een aantal basisvoorwaarden die de maatschappij voorschrijft aan de architectuur van een kerk. Uiteindelijk komt Eco tot de conclusie dat ‘de architectuur dan misschien wel vanuit bestaande architecturale systemen vertrekt, maar dat ze feitelijk berust op codes die niet tot de architectuur behoren’ om nieuwe boodschappen te ontwikkelen zal hij “eerst moeten denken als socioloog, antropoloog, hygiënist, politicus, enz, en pas daarna als architect”. (Eco 1968, p411)
Haus Agstall Toegepast op het huis in Aggstall kunnen de codes die Eco in zijn schema beschrijft zonder veel moeite benoemd worden. Zo denoteren bouwkundige elementen zoals de kolommen en de muren de syntactische codes van de constructie. Semantische codes van architectonische elementen zoals het dak en de trap denoteren hun primaire functies van respectievelijk droog houden en stijgen; het afdak aan de voorkant van het huis connoteerd de symbolische functie van het articuleren van de entree en de muren die een grote ruimte op de begane grond denoteren, samen met de doorloopbare gevelopeningen, de ‘ideologie’ van een gemeenschappelijk woonruimte om overdag in te leven die een directe relatie heeft met de tuin. De andere semantische codering van typologische articulatie maakt het ons mogelijk om te lezen dat het gebouw qua korrelgrootte en volume sociaal getypeerd kan worden als een huis. De orthogonale plattegrond met kamers, geschakeld via een gang/hal, kan ruimtelijk gelezen worden als een conventionele statische schakeling. Het systeem van architectonische coderingen stelt ons in staat om gebouwen te ontleden zoals we op de basisschool leerden een zin te ontleden in haar elementen (taalkundig: lidwoorden, zelfstandig naamwoorden, bijvoeglijk naamwoorden, etc.) en anderzijds haar indeling (redekundig: onderwerp, leidend voorwerp, bijwoordelijke bepaling, etc.). We kunnen met deze ontleding echter nog niet direct begrijpen wát we lezen in gebouwen. Zoals in de inleiding al werd vermeld berusten de verschillende lezingen van een leek en een geoefend oog op een verschil in projectie. Een gebouw moet dan wel geschikt zijn om door beiden gelezen te worden, 4
of, om in de metafoor van het geschreven verhaal te blijven: een
5
verhaal moet zó zijn geschreven dat verschillende lagen voor
immense ruimte, zoals (…) de tempel ruïnes in Engelse tuinen
twee van deze essays omschrijft hij het verschil tussen platte
verschillende doelgroepen leesbaar zijn. Om hierin een eerste
dat bijvoorbeeld ook doen (…)” (Venturi 1972, p153)
verhalen en schijnbaar platte verhalen waar toch een literaire
stap te zetten wordt hierna verkend hoe in een massacultuur boodschappen bouwkundig worden ‘geschreven’.
Leren van Levitown
In de onderstaande tekening en in latere tentoonstellingen
diepgang in zit. Hij doet dit aan de hand van de stripverhalen
illustreren de schrijvers goed welke boodschappen deze
van Superman en de strip Peanuts met hoofdpersonage Charlie
populaire decoratie dragen. De verwijzing naar verschillende
Brown, bij mij beter bekend om zijn hond, Snoopy.
vernaculaire elementen zitten ook in het huis in Aggstall,
Superman is volgens Eco een voorbeeld van een
In het eerste deel van het boek ‘Leren van Las Vegas’ van
bijvoorbeeld de referentie naar de gebreide trui en naar de
hedendaagse mythe. Het briljante aan de mythe van Superman
Robbert Venturi en Denise Scott Brown wordt de stad Las
traditionele Beierse boerderij. Echter, juist in het combineren
is dat hij de sterkste, snelste en intelligentst mogelijke persoon
Vegas geanalyseerd: in het bijzonder de ruimtelijkheid van
van deze verschillende normale referenties op een serieuze
is, maar tegelijk ook dezelfde kwetsbaarheden heeft als ieder
de autosnelweg en de manier waarop bilboards met allerlei
manier, zit volgens mij een meerlagigheid die ten grondslag
ander mens wanneer hij ’vermomd’ is als Kent Clark. Dit
symbolen langs de strip de voorbij rijdende automobilist
kan liggen aan de verschillende projecties. Dit roept de vraag
zorgt ervoor dat de potentiële lezer zich met superman kan
proberen te lokken. In het tweede deel worden de lessen
op of het verschil in gewone leesbaarheid en leesbaarheid voor
identificeren. (Eco 1988)
daarvan uitgewerkt in de theorie van ‘lelijke en gewone’
het geoefende oog hem zit in het combineren van meerdere
architectuur. Dit deel leest enerzijds als een tirade tegen de
gewoon leesbare referenties.
vroeger gebeuren de avonturen van Superman niet in het verleden, maar in het heden, wat volgens Eco voor een
modernistische beweging en anderzijds als een betoog voor de toepassing van populaire symboliektechnieken. Venturi en Scott Brown beargumenteren in dit deel dat
6
In tegenstelling tot de klassieke en bijbelse mythen van
Populaire lectuur en intellectuele diepgang in stripverhalen
probleem zorgt. Als de verhalen van Superman gebeuren terwijl wij ze wekelijks lezen, dan zou Superman telkens moeten leren
het verheffen van het programma en de constructie tot de
een ‘gedecoreerde schuur’ kan zijn, maar dat alle gebouwen
In de essaybundel ‘De structuur van de slechte smaak’
van de problemen waar hij telkens mee geconfronteerd wordt.
mooiste en beste vorm, zoals de modernisten pretendeerde
eigenlijk in verschillende mate gedecoreerde schuren zijn. In
analyseert Umberto Eco uitingen van massacultuur om de
Zijn karakter zou dan verslijten, en niet, zoals klassieke mythen,
te doen, gebouwen opgeleverd die enkel de constructie en het
elk gebouw zitten namelijk symbolen: elementen die verwijzen
wisselwerking tussen kitsch en avant-garde te belichten. In
op voorhand een onverslijtbaar personage zijn omdat zijn
programma uitdrukken. Door deze gebouwen te vergelijken
naar andere gebouwen, naar idealen, naar programma, etc.
met een eendenwinkel die vormgegeven is als een enorme
Venturi en Scott Brown wijzen ons er op dat we veel kunnen
eend worden deze gebouwen weggezet als ‘eenden’ (ducks).
leren van de manier waarop deze symboliek werkt bij populaire
Los van de doeltreffendheid van deze vanuit propagandistisch
boodschappendragers in hedendaagse gebieden die door vele
oogpunt briljante metafoor, menen Venturi en Scott Brown dat
critici zijn vergruisd, zoals Las Vegas, Route 66 of Levitown.
er weinig mis is met het ontwerpen van ‘eenden’, maar dat
Het suburbane woonmilieu van Levitown is het voorbeeld
je beter een gedecoreerde schuur kan ontwerpen (decorated
dat het dichtst bij het verhaal ligt dat te lezen is in Haus Aggstal:
shed). (Venturi 1972)
“Het afdoen van de architectonische waarde van ‘The Strip’ laat
Veel modernistische gebouwen verwijzen naar referenties en
het gezonde verstand en de eenvoud van de programmatische
zijn ze dus niet enkel het ruimtelijk gevolg van hun programma
indeling buiten beschouwing, welke voorziet in de behoeften
en constructie. Ze refereren bijvoorbeeld naar cruiseschepen,
van onze zintuigen in een automobiele omgeving van grote
fabrieken, graansilo’s of mediterrane nederzettingen, of ze
ruimtes en snelle beweging, inclusief de noodzaak voor
verwijzen impliciet naar andere modernistische gebouwen,
expliciete en verhoogde symboliek. Vergelijkbaar, in suburbia
bijvoorbeeld Le Corbusiers La Tourette als model voor
bereikt de eclectische ornamentiek op en rond elk relatief klein
onder andere het stadhuis in Boston. Eigenlijk zijn veel
huis je over een relatief groot gazon en heeft hierdoor een
destijds hedendaagse gebouwen dus eigenlijk ‘schuren’ die
effect dat normale architectonische articulatie nooit zou kunnen
‘gedecoreerd’ zijn met symbolen die verwijzen naar referenties.
hebben, tenminste, niet in de tijd voordat je naar het volgende
De tweede reden om geen ‘eenden’ te ontwerpen is dat de
huis kijkt. Het gazon tussen het huis en de gekromde stoep
onderliggende doelstellingen in het eigentijdse bouwklimaat van
werkt als een visuele aanjager binnen deze ruimte door de
budgettaire beperkingen en veranderende programmatische
symbolische architectuur te koppelen aan de bewegende auto.
eisen in veel gevallen beter te bereiken zijn door een min of
Kitscherige sculpturen, rijtuiglampen, wagenwielen, decoratieve
meer generiek gebouw kundig te decoreren. (Venturi 1972)
huisnummers, fragmenten van houten hekken en brievenbussen
Het betoog van Venturi en Scott Brown komt er wat mij betreft
op star gelaste kettingen hebben allemaal zowel een ruimtelijke
niet op neer dat een willekeurig gebouw enkel óf een ‘eend’, óf
als een symbolische rol, hun vorm wordt geïdentificeerd met
7
heldendaden al gepasseerd zijn. Om dit probleem te omzeilen
zo weerspiegeld het stripverhaal in de meeste gevallen de
passen de makers een truc toe: ze beginnen de verhalen alsof
impliciete pedagogie van een systeem, en functioneert het als
het om een terugblik gaat. Elk verhaal is opnieuw een terugblik,
een factor die de betekenis van heersende mythen en waarde
waarbij sommige eerder gebeurd zijn dan de andere. Nieuwe
versterkt. (Eco 1988, p259)
verhaalelementen, zoals de verschijning van Superwomen,
Toch zijn er een aantal voorbeelden van auteurs onder
worden geïntroduceerd door sommige verhalen nog eens
dezelfde omstandigheden juist wél een maatschappij kritische
te vertellen vanuit een ander perspectief, waarbij bleek dat
en bevrijdende rol wisten te spelen en zo de gevoelens
Superwomen altijd al aanwezig was, maar dat haar rol tot nu
van hun publiek ten goede wisten te veranderen. De twee
toe nog niet belicht was. Nauwkeurig geanalyseerd blijkt dat
hoofdrichtingen hiervan zijn satire en de lyrische stripvorm.
de opeenvolging van de verhalen niet klopt: verhaal A komt
Vooral die laatste wordt aan de hand van de beschrijving en
voor B, komt voor E, maar E was ergens tussen A en B in,
analyse van enkele voorbeelden goed uitgewerkt. Het gaat Eco
terwijl D gelijktijdig met A passeerde. Door het vertelperspectief
om korte verhalen die op periodieke basis verschijnen, waarbij
valt dit de lezer helemaal niet op. De impliciete boodschap die
het gegeven van het individuele verhaal misschien wél wordt
deze vervlakking van tijd aan de lezer meegeeft is, volgens Eco,
afgerond in vier plaatsjes, maar dat verhaal niet enkel fungeert
dat het niet nodig is om jezelf te ontwikkelen: het is goed om
als een op zichzelf staand geheel. De echte waarde ontstaat
eenvoudig en zorgeloos te bestaan. (Eco 1988)
door de aanhoudende door de voortdurende halsstarrige
Het stripverhaal is een industrieproduct dat wordt gemaakt de wensen van de bovenlaag: het functioneert
Bij een dergelijk [de lyrische stripvorm] stripverhaal wordt de
helemaal volgens de regels van de verborgen overredingskracht
toeschouwer niet geconfronteerd met uitbundige kwinkslagen,
en verondersteld bij de lezer een hang naar verstrooiing,
realistische of karikaturale verwijzingen, zinspelend op seks
hetgeen de makers van het product onmiddellijk sterkt in hun
en geweld. Het stripverhaal, waarin de lezer een routineuze
paternalistische neigingen en de auteurs passen zich aan:
bevrediging vond van bepaalde verlangens, beantwoord dit
volgens
8
opeenvolging van verhalen.
9
Geraadpleegde literatuur: Eco U: De Structuur van de slechte smaak: Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam (1988). Eco U: De afwezige structuur: Bompiani, Milaan (1968). In: Heynen H (ed.): Dat is Architectuur, Sleutelteksten uit de twintigste eeuw: 010 publischers, Rotterdam (2001). Herck van K, Loecks A: De queeste van de architectuursemiotiek. In: Heynen H (ed.): Dat is Architectuur, Sleutelteksten uit de twintigste eeuw: 010 publischers, Rotterdam (2001). Hild und K (2001): On Architecture and contamination. Letters for late summer: 2G : revista internacional de arquitectura, Barcelona: n. 42, p129 -142. Venturi R, Scott Brown D, Isenour S: Learning from Las Vegas: the forgotten symbolism of architectural form: MIT Press, London (1993). (origineel: 1972) Afbeeldingen op pagina’s 1,2,4,5,11: HildundK.de, bezocht op 19-8-2012. Afbeelding op pagina 6: Venturi 1972, p88-89. Afbeelding op pagina 7: Venturi 1972, p158. Afbeelding op pagina 8: Hild und K 2001, p137. Afbeelding op pagina 9: Dccomicsartists.com, bezocht op 19maal dus niet aan zijn verwachtingen, hij ontdekt echter wel
blijven maken. Met enige goede wil kan gesteld worden dat
de mogelijkheid van een puur allusieve wereld, een muzikaal
de bourderettes, jaren 30 wijken, neokoloniale huizen en
plezier waarvan de gevoelens allesbehalve banaal zijn. (Eco
andersoortige nieuwe aannemerwoningen die in de suburbane
1988, p 263)
gebieden gebouwd worden de Superman-mythes van de
De strip ‘Peanuts’ is hiervan een voorbeeld. De strip gaat
architectuur zijn: met soms rare fratsen wordt geprobeerd
over een groep kinderen en de hond Snoopy die met elkaar
om ontwikkeling te ontkennen. Dit zijn gebouwen waar dan
spelen en praten. De lezer wordt telkens opnieuw geraakt
misschien wel een groot aantal referenties en symbolen in te
door variaties op dezelfde schema’s tussen de hoofdrolspeler.
lezen zijn, waarop Venturi & Scott Brown ons wijzen, maar ze
Hier komt nog eens bij dat er allerlei volwassen thema’s terug
beantwoorden precies de verwachtingen van de lezer.
te lezen zijn in gedrag van de kinderen. In de woorden van
Over de ‘lyrische’ stripverhalen, zoals Peanuts, werd
Eco: “Peanuts kan zowel de meest verwende volwassene
beweerd dat er door de schijnbaar oneindige variatie op enkele
bekoren als kinderen. Het is net of ieder iets voor zichzelf er
thema’s met vaste hoofdpersonen een grotere diepgang
in terugvind, dit is steeds hetzelfde element, toegankelijk met
bereikt en niet routineus een bepaalde bevrediging brengt. Dit
twee verschillende sleutels” (Eco 1988, p265)
is mijns inziens precies wat Haus Aggstall doet, zeker wanneer
8-2012. Afbeelding op pagina 10: Edgarallanpoe.it, , bezocht op 198-2012.
het geplaatst wordt als één verhaal binnen het oeuvre van de
Normaliteit + ‘X’
10
architecten. Haus Aggstall is een terugkomend thema, het
Kunnen we het geen Eco beweerd over strips toepassen op
woonhuis, gebouwd met dezelfde ‘personages’ als andere
de verhalen die we lezen in gebouwen? Over Superman werd
woonhuizen: de betekenaars en betekenden zoals bakstenen
beweerd dat de overkoepelende tijdslijn gemanipuleerd werd
muren, schuine daken, deuren, ramen, trap, etc. Echter juist
om het gebrek aan verslijting van het karakter te vermommen,
door een originele variatie op dit thema, het metselverband,
waarbij de makers allerlei nieuwe problemen, uitdagingen
wordt de lezer verrast en lezen verschillende aanschouwers
en personages verzinnen om nieuwe verhalen te kunnen
met verschillende sleutels hetzelfde gebouw.
11
