2 ⁄ 2008
Opinie
Architectuur als charmeoffensief De grootse plannen van Libië Iedereen kent de beelden van de spectaculaire architectuur in Dubai en Qatar. Minder bekend zijn de grootschalige projecten voor Libië. Precies een jaar geleden lanceerde het Londense architectenbureau Foster + Partners in Cyrene het Green Mountain Project (GMP), het grootste ecologische toeristenparadijs ter wereld. En daar blijft het niet bij. Anna Bukhari Het is de droom van iedere architect: 5500 km² ongerepte grond met groene heuvels, spierwitte stranden, in de regio de ruïnes van de mooiste Griekse stad, en een adembenemend uitzicht over zee. Tel daar bij op een onbeperkt (olie) budget, een opdrachtgever met grenzeloze ambities en alles in het kader van duurzaam bouwen. Het Londense architectenbureau Foster + Partners zei dan ook geen ‘nee’, toen het juli vorig jaar de vraag kreeg om het grootste ecologische toeristenparadijs ter wereld te ontwerpen voor Cyrene aan de Libische kust. In allerijl zette het bureau de grote lijnen van het plan op papier. De inhoud klonk westerse landen als muziek in de oren: duurzame energie, CO2-neutraal, bescherming van landschap en cultuurgoed, lokale materialen en economi-
sche vooruitgang voor de bewoners van de regio. Twee maanden later was de presentatie voor tweehonderd zorgvuldig geselecteerde buitenlandse journalisten. Ze waren speciaal daarvoor 24 uur in Cyrene ingevlogen, zonder visum maar met het verbod het terrein te verlaten.Terwijl op de achtergrond de Middellandse Zee schitterde, las Sayf al-Islam, de tweede zoon van de Libische leider Khaddafi, de Cyrene-verklaring voor, een gewichtig klinkend document vol idealen. Al-Islam studeerde een aantal jaren architectuur aan de Faateh Universiteit in Tripoli, voor hij definitief omzwaaide naar de London School of Economics. Wie het moderne plan bekijkt, kan zich nauwelijks voorstellen dat nog geen decennium geleden in Libië de leider van een VNcommissie rapporteerde: ‘We hebben geen massavernietigingswapens gevonden, alleen massavernietiging.’ Het land was geïsoleerd van de internationale gemeenschap en genoot vooral de twijfelachtige reputatie van terroristensponsor, ruziemaker en onderdrukker van de eigen bevolking. Sinds de schuldbekentenis ten aanzien van Lockerbie (hoewel het bewijs opnieuw ter discussie staat), de opheffing van het VN-embargo in 2003 en de vrijlating van de Bulgaarse verpleegkundigen is er veel ver-
ZemZem
74
ZemZem 2-2008 def.indd 74
09-10-2008 13:49:24
Sayf al-Islam met de geselecteerde buitenlandse journalisten.
‘Het Green Mountain Project zorgt ervoor dat andere landen de mensenrechten even vergeten’
Hij is sceptisch over de groene architectonische plannen: ‘Libië komt op dit moment graag naar buiten met aantrekkelijke projecten, omdat het bijvoorbeeld lid is van de VN-Veiligheidsraad. Een project als het Green Mountain Project zorgt ervoor dat andere landen de mensenrechten even vergeten.’
Achtste wereldwonder
Het is niet de eerste keer dat Libië met een ingenieursproject van buitensporige proporties zijn imago probeert te verbeteren. In september anderd. En zoals in Dubai en Saoedi-Arabië 1984 begon Khaddafi met het Great Manmade overtuigend is aangetoond is architectuur een River Project (GMrP). De relatie met het Wesgoed middel voor imagoverbetering. Bovendien ten was tot het nulpunt gedaald, nadat vanuit brengt ze economische groei en sociale vooruit- de Libische ambassade in Londen op Britse gang met zich mee. De Libische journalist Omar demonstranten tegen het Libische regime was el-Keddi, die in 1999 naar Nederland vluchtte, geschoten. Het project bestaat uit een giganvolgt voor Radio Nederland Wereldomroep de tisch betonnen buizenstelsel dat opgepompt ontwikkelingen in zijn geboorteland op de voet. water vanuit eeuwenoude waterbassins onder ZemZem
75
ZemZem 2-2008 def.indd 75
09-10-2008 13:49:29
2 ⁄ 2008 Artist impressions van het Green Mountain Project.
de Libische woestijn naar de grote steden aan de kust vervoert. Elk jaar is in september de oplevering van een nieuw deel van het netwerk. De verwachting is dat de aanleg in 2010 is voltooid. Het project heeft onder meer tot doel de landbouw op een hoger peil te brengen door betere irrigatie. Khaddafi zelf sprak bij de start van ‘het achtste wereldwonder’ en ‘het beste antwoord op Amerika, dat ons alleen maar beschuldigt van terrorisme’. El-Keddi: ‘In het begin kende het project veel problemen. De betonnen buizen explodeerden vanwege een te hoge waterdruk. Voor de meeste Libiërs is het project niets anders dan een grote show voor de buitenwereld. Nog steeds wordt 75 procent van het voedsel geïmporteerd. En wat gebeurt er als de ondergrondse bassins leeg zijn? Niemand weet hoe lang dit nog kan duren. Sommigen zeggen vijftig, anderen vijfhonderd jaar. Het project kost 25 miljard dollar. Was het
niet veel goedkoper geweest om het water in flessen uit de woestijn te vervoeren? Bovendien wordt er nu niet meer gezocht naar andere, misschien betere oplossingen, zoals het ontzilten van zeewater.’
Droomstad
Het Green Mountain Project en het Great Manmade River Project zijn niet de enige ambitieuze projecten. In september 2006 ontwikkelde het Londense ingenieursbureau Atkins in opdracht van al-Saadi, de derde zoon van Khaddafi, het plan Kosmopolitana. Kosmopolitana moet een droomstad worden voor investeerders, vlakbij de Tunesische grens. Een stad met een haven, vliegveld en eigen wetgeving, los van Libië. Kortom, een vrijhandelszone waar drinken is toegestaan, waar alle godsdiensten welkom zijn, met een economie die draait op toerisme en een Libische Sillicon Valley. Ook ligt er een
ZemZem
76
ZemZem 2-2008 def.indd 76
09-10-2008 13:49:38
plan op tafel voor Wadi al-Sharqi, geraamde nog hoe serieus deze plannen zijn. El-Keddi: kosten 20 miljard dollar. Het plan behelst een ‘Er vinden voorzichtig politieke en economische stad voor een half miljoen inwoners, vol luxe hervormingen plaats in Libië. Welke hervorwoningen en gericht op toerisme. De opdracht mingen oprecht zijn, of onderdeel van een good is gegeven aan een bureau uit de Emiraten dat guy, bad guy-spel tussen Khaddafi en zijn zonen, is echter onduidelijk. Khaddafi laat zijn zoon Sayf al-Islam hervormingen voorstellen die hij vervolgens zelf blokkeert. Zo kan het regime het Westen het idee geven dat er iets verandert en de eigen bevolking onder de duim houden.’ Hoe opwindend de plannen ook zijn voor architecten en stedenbouwers, er zijn natuurlijk kanttekeningen te plaatsen bij het bouwen met een dictator als opdrachtgever. Voorstanders ook actief is in Dubai. Andere plannen zijn er wijzen op de vaak niet kinderachtige budgetten voor de stad Tobruk, beroemd vanwege haar rol en de macht van de opdrachtgever om obstakels bij de verdrijving van de Italianen door de Brit- uit de weg te ruimen. Geen eindeloze inspraakten in de Tweede Wereldoorlog, en er ligt een rondes, compromissen en bezuinigingen. Geen plan op tafel voor de Marcus vallei, waar het graf monumentenwetgeving en adviescommissies. van apostel Marcus zich bevindt. Niemand weet Het Green Mountain Project lijkt een unieke
Bouwen met een dictator als opdrachtgever
ZemZem
77
ZemZem 2-2008 def.indd 77
09-10-2008 13:50:00
2 ⁄ 2008 ambities van de dictator het risico zeer groot dat ze ten koste gaan van de lokale bevolking. Wie zal zich bekommeren om de Berberstammen die in de Green Mountains van de landbouw leven en eigenaar zijn van het gebied? Het is onwaarschijnlijk dat ze bij de ontwikkeling van het project zullen worden betrokken, de mooie woorden uit de Cyrene-verklaring ten spijt. Hoe loopt het in een land waar corruptie hoogtij viert af met het respect voor de eeuwenoude ruïnes en het ongerepte landschap? En wie zet zich in voor zeldzame locale architectuur of uitstervende natuur als er politieke belangen in het spel zijn?
Magische maand
Sayf al-Islam leest de Cyreneverklaring voor. kans om een prachtig stuk landschap in waarde te laten, in plaats van het te laten veranderen in een zoveelste Costa Brava! En bewijst het project voor Cyrene, de stad die gebouwd werd door de Romeinen, niet dat ontwerpen voor dictatoriale regimes nog geen slechte architectuur hoeft op te leveren? Het verschijnsel dat gerenommeerde architecten voor niet zo frisse regimes ontwerpen is niet nieuw. In de Nederlandse media woedde onlangs nog een discussie over de morele kanten van Koolhaas’ ontwerp voor de Chinese staatstelevisie. Le Corbusier maakte stedenbouwkundige plannen voor Bogota (1949), tijdens een zeer bloedige periode in de geschiedenis van Colombia. Ook was een van de deelnemers aan de grote prijsvraag voor de staatsmoskee in Bagdad in 1983 de bekende Amerikaanse architect Robert Venturi. Opdrachtgever: Saddam Hussein. De laatste twee plannen werden nooit gerealiseerd. Maar als plannen wel tot stand komen, is juist door het ontbreken van enige rem op de
Het antwoord van de publiciteitsafdeling van Foster op de vraag hoe het staat met het Green Mountain Project is kort: ‘Er zijn geen nieuwe ontwikkelingen rijp voor publicatie.’ Ook heeft het bureau geen tijd om zich uit te laten over het bouwen voor niet-democratische regimes. Het is dus afwachten geblazen hoe de op zich sympathieke plannen voor Cyrene, ook wel ‘een
Wie zet zich in voor zeldzame locale architectuur?
doorgang naar de hemel’ genoemd, zich ontwikkelen. Als oprechte verbetering, of als een voorbeeld van greenwashing, het oppoetsen van een imago met behulp van mooie verhalen over duurzaamheid. Ondertussen werkt Foster + Partners, met onder andere de beroemde Brits-Irakese architecte Zaha Hadid en het Londense ingenieursbureau Atkins, aan een plan voor Tripoli. Ook
ZemZem
78
ZemZem 2-2008 def.indd 78
09-10-2008 13:50:02
dit plan hult zich voornamelijk in idealistische omschrijvingen: ‘De medina wil een symbiose zijn van oud en nieuw. Ze zal het behoud van tradities combineren met hedendaags leven en werken, en het historische weefsel met moderne technologie.’ Naast een aantal Aziatisch aandoende torens en stedenbouwkundige ontwerpen, die uitgaan van een volledige kaalslag van het gebied, komen er gebouwen voor de Prinselijke School voor Traditionele Ambachten en de Libische Stichting voor Cultureel Erfgoed. Sinds de machtsovername van Khaddafi in september 1969 is in Libië september een magische maand. Welk architectonisch plan Khaddafi senior of een van zijn zoons dit jaar presenteren is op het moment van schrijven nog niet bekend? De spectaculaire torens van Foster voor de Marina, het voormalige havengebied van Tripoli, of de futuristische blobvormige gebouwen van Zaha Hadid, die een congreshal en het Militair Museum moeten huisvesten? Of een plan dat nog niemand heeft voorzien? Binnenkort zullen we het weten. Wellicht is dan ook bekend waarom Sayf al-Islam zich uit de politiek heeft teruggetrokken. Om al zijn tijd te kunnen wijden aan de realisatie van het mooiste duurzame project ter wereld? Of uit frustratie over het politieke spel, waardoor het project nooit van de grond zal komen?
zijn als het geen tegendraadse draai zou geven aan de verwachte gang van zaken, zoals in juli toen het als enige Mediterraan land ‘nee’ zei tegen de Mediterrane Unie. Het is het paradepaardje van de Franse president Sarkozy, een samenwerkingsverband gericht op onder andere alternatieve energiebronnen en toerisme. Wel accepteerde Libië een maand later excuses van de Italiaanse premier Berlusconi voor het koloniale leed. Het krijgt ter compensatie beurzen en bouwprojecten, waaronder een snelweg dwars door het land. In ruil hiervoor verwacht Berlusconi dat Libië alles in het werk stelt om te voorkomen dat Afrikaanse vluchtelingen de Middellandse Zee oversteken. Ondertussen zijn Libië en de VS overeengekomen dat alle openstaande rechtszaken van Amerikaanse slachtoffers van terrorisme komen te vervallen, komt er nog dit jaar een Amerikaanse ambassade in Tripoli en was er begin september het historische bezoek van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Rice aan Khaddafi.
Anna Bukhari is redacteur van ZemZem. De internationale arena: Libië genoot jarenlang de reputatie van terroristensponsor, ruziemaker en onderdrukker van de eigen bevolking. Sinds de schuldbekentenis ten aanzien van Lockerbie (hoewel het bewijs opnieuw ter discussie staat), de opheffing van het VN-embargo in 2003 en de vrijlating van de Bulgaarse verpleegkundigen is er veel veranderd. Maar Libië zou Libië niet ZemZem
79
ZemZem 2-2008 def.indd 79
09-10-2008 13:50:03
