Docentenhandleiding Onderwijsapplicatie Nederland in de Middeleeuwen 1. Inleiding Hartelijk welkom bij de onderwijsapplicatie ‘Nederland in de Middeleeuwen’. In deze applicatie maken leerlingen op een interactieve manier kennis met de geschiedenis van Nederland in de Middeleeuwen. Aan de hand van objecten uit het Rijksmuseum van Oudheden wordt de middeleeuwse invloed op de hedendaagse Nederlandse cultuur toegelicht. Het thema van de applicatie is ‘eten en drinken’. Er is voor deze invalshoek gekozen, omdat eten en drinken voor leerlingen zeer herkenbaar is. Bovendien heeft het Rijksmuseum van Oudheden een uitgebreide collectie middeleeuwse voorwerpen die te maken hebben met deze invalshoek. Tenslotte sluit dit aspect van de samenleving goed aan bij de kerndoelen van de basisvorming van het geschiedenisonderwijs. De applicatie ‘Nederland in de Middeleeuwen’ kan ook van dienst zijn bij Culturele Kunstzinnige Vorming. Bovendien ontwikkelen de leerlingen door het gebruik van de applicatie hun ICT-vaardigheden.
2. Doelgroep De onderwijsapplicatie Nederland in de Middeleeuwen is geschikt voor brugklasleerling (klas 1) van het VMBO. Het accent ligt op de Basis Beroepsgerichte en Kader Beroepsgerichte Leerwegen, maar u kunt de digitale les ook gebruiken voor de Gemengde en Theoretische leerweg, al is de stof voor die leerlingen mogelijk te eenvoudig. Ook groep 8 van het basisonderwijs kan er gebruik van maken. Om de applicatie zo goed mogelijk te laten aansluiten bij de doelgroep is een klankbordgroep gevormd. Die bestaat uit twee VMBO-consulenten, twee VMBOdocenten, een onderwijs-deskundige van het 'Geheugen van Nederland' en twee educatief medewerkers van het Rijksmuseum van Oudheden.
3. Leerdoelen les
Algemene Doelstellingen: • De leerlingen verwerven kennis en inzicht van/in historische structuren en processen die ten grondslag liggen aan de hedendaagse samenleving; • De
leerlingen
kunnen
specifieke
vaardigheden
en
benaderingswijzen
toepassen in het omgaan met historische informatie en bronnenmateriaal.
1
Kerndoelen: Domein A: Geschiedkundige vaardigheden 2. De leerlingen kunnen ordening aanbrengen in historische gebeurtenissen, verschijnselen, ontwikkelingen en personen. In dat verband kunnen zij: - verschijnselen uit verschillende perioden en samenlevingen herkennen, - in ontwikkelingen aspecten van continuïteit en verandering herkennen. 3. De leerlingen kunnen verklaringen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen. In dat verband kunnen zij: - directe en indirecte oorzaken onderscheiden, - de rol van opvattingen en handelingen van individuen en groepen herkennen. 5.
De leerlingen kunnen ten aanzien van een gegeven of door hen zelf gestelde vraag een eigen standpunt weergeven en beargumenteren. In dat verband kunnen zij: - zich verplaatsen in opvattingen, waarden en motieven van mensen uit het verleden, ermee rekening houdend dat zij niet over dezelfde kennis konden beschikken als wij.
Domein D: Cultuur en zingeving De leerlingen kunnen voorbeelden geven van contacten tussen de christelijke Europese cultuur en de Islamitische Arabische cultuur in de Middeleeuwen en van invloeden van de Islamitische Arabische cultuur op de christelijke Europese cultuur. 4. Technische eisen •
PC met Pentium en Windows 95 of hoger,
•
Internetverbinding minimaal 56Kbit,
•
Aaanbevolen browser: Internet Explorer 4 of hoger
•
Aanbevolen schermresolutie: 800x600 pixels,
•
Geluidskaart,
•
Flash plugin (deze plugin is tegenwoordig op de meeste PC’s aanwezig. Indien de plugin niet aanwezig is kunt u deze eenvoudig installeren vanaf www.macromedia.com. Overleg eventueel met uw systeembeheerder).
5. Structuur onderwijsapplicatie Voordat leerlingen uitkomen bij de ‘echte’ vragen, doorloopen ze eerst een algemeen traject. Dat bestaat uit een introductieverhaal, de login-pagina en een inleiding op de middeleeuwse geschiedenis. Daarna maken de leerlingen zelf een keuze uit een vijftal thema’s en komen de daadwerkelijke vragen aan bod.
2
Hieronder volgt een korte toelichting op elk onderdeel van de applicatie worden toegelicht. 5.1. Het introductieverhaal Ter introductie van de onderwijsapplicatie zijn de leerlingen, aan de hand van een aantal korte scènes, getuige van een diefstal in een museum. De dief steelt een middeleeuws voorwerp uit een vitrine en vlucht met behulp van een tijdmachine naar het verleden. Een tijdreiziger nodigt de leerlingen uit om de dief achterna te gaan naar het verleden en het voorwerp terug te halen. De leerlingen vinden het gestolen voorwerp terug als ze uiteindelijk de applicatie ‘Nederland in de Middeleeuwen’ verlaten. De diefstal is opgelost en ze zetten het voorwerp weer veilig in de vitrine van het museum. 5.2 Login-pagina Allereerst wordt op de zogenaamde login-pagina gevraagd naar een aantal gegevens van de leerling (naam, leeftijd, hobby, naam van de school). Deze gegevens worden gedurende de digitale les door het programma onthouden. Op elk scherm is de naam van de leerling en het aantal behaalde punten zichtbaar. 5.3 Inleiding op de Middeleeuwen Na het invullen van de gegevens, volgt de introductiepagina. Hier staat kort beschreven wat er in de Middeleeuwen kan worden verwacht. Bovendien functioneert deze pagina als een keuzemenu. Er kan gekozen worden uit kiezen uit vijf thema’s die te maken hebben met eten en drinken in Nederland in de Middeleeuwen.
3
5.4 De thema’s Thema 1: Wat schaft de pot? In dit thema maken leerlingen kennis met de dagelijkse maaltijd. Het accent ligt op wat en hoe de mensen in de Middeleeuwen eten en drinken. Thema 2: Ziek of gezond? In 'Ziek of gezond' ligt de nadruk op het sociale -economische aspect. Welke invloed heeft hygiëne op het dagelijks leven? Waarom is gezond voedsel zo belangrijk? Thema 3: Eten op reis Het politiek-economische gezicht van de middeleeuwse samenleving wordt belicht in
'Eten op reis'. Hoe ziet het leven van een ridder
eruit? Hoe komt men onderweg aan eten? Verder is er een kennismaking met andere culturen, waaronder die van de islamieten. Thema 4: Waar voor je geld De economie van de
Middeleeuwen komt aan bod in ‘Waar voor je
geld'. Hoe ziet de middeleeuwse markt eruit en hoe komen de mensen aan eten? Welke betaalmiddelen gebruikt men in de Middeleeuwen? Thema 5: Gezellig in de herberg In dit thema worden de sociale aspecten behandeld. Hoe belangrijk is de herberg in het dagelijks leven? Welke rol spelen eten en drinken hierbij?
Let op: in de applicatie ‘Nederland in de Middeleeuwen’ is een visueel extraatje ingebouwd. Wanneer u met de muis over de getekende objecten strijkt, veranderen die in foto’s van de echte voorwerpen uit de collectie van het museum. Na het kiezen van een thema gaan de leerlingen via de tijdmachine naar de juiste locatie in de Middeleeuwen. Dan volgt een aantal vragen over het gekozen thema. Als alle vragen zijn beantwoord, kunnen leerlingen kiezen uit twee mogelijkheden. Als de leerlingen nog niet alle thema’s hebben bezocht, kunnen ze op de button ‘verder’ drukken. Ze komen dan weer terecht bij de introductiepagina waar een ander thema kan worden gekozen. Hebben de leerlingen de vragen bij alle thema’s beantwoord of besluiten ze het programma te willen verlaten, dan dient op de button ‘klaar’ te worden geklikt. Op het scherm verschijnt dan een certificaat met de naam van de leerling en het aantal behaalde punten. Het is mogelijk om dit certificaat uit te printen. 4
5.5 Het certificaat Als alle vragen bij een thema goed zijn beantwoord, verschijnt op het scherm een certificaat met de naam van de leerling en het aantal behaalde punten. Het is mogelijk om dit certificaat uit te printen. Op aanraden van de klankbordgroep kan het certificaat ook in het Turks en Arabisch worden geprint. De achterliggende gedachte hiervan is dat niet alle ouders van allochtone leerlingen de Nederlandse taal machtig zijn en een taalbarrière ervoor kan zorgen dat het enthousiasme van
leerlingen wordt
geremd. De kans op teleurstelling is groot als de ouders de tekst op het Nederlandse certificaat niet begrijpen.
De bovenstaande structuur (5.1 - 5.5) is hier in een schema weergegeven: N ederland in de Middeleeuwen
Introductieverhaal Login pagina
eindverhaal
Introductiepagina
Thema 1
Thema 2
Thema 3
Thema 4
Thema 5
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6. Voorbereiding van de les Het is van belang om voor de aanvang van de les een aantal zaken voor te bereiden. Een goede voorbereiding voorkomt vaak organisatorische problemen. We hebben voor u de volgende tips: •
Maak voordat u begint met de les een beslissing over de werkwijze. Wilt u dat de leerlingen individueel aan het werk gaan? Of wilt u dat ze in tweetallen aan 5
de les werken? Of in groepjes? Het is allemaal mogelijk, ook al heeft het individueel maken van de digitale les onze voorkeur. De leerling zal minder afgeleid en zich optimaal kunnen concentreren op de applicatie. Daarnaast worden door het zelfstandig gebruik van de applicatie ook ICT-vaardigheden maximaal ontwikkeld. •
Controleer voor de aanvang van de les of alle computers werken en of ze een internetverbinding hebben.
•
Ga na of alle computers voldoen aan de gestelde technische eisen (zie punt 4).
•
Bekijk de applicatie eerst zelf.
7. Mogelijke lesopbouw Er wordt uitgegaan van een lesuur van 45 minuten. De hieronder besproken tijdsverdeling dient als richtlijn. U bent vanzelfsprekend vrij om hier van af te wijken. 7.1 De inleiding Het lesuur wordt gestart met een inleiding van tien minuten. Tijdens de inleiding maakt u duidelijk dat de leerlingen aan de slag gaan met een digitale les op internet. Ze gaan terug in de tijd en moeten vragen beantwoorden over Nederland in de Middeleeuwen. Benadruk dat de leerlingen de vragen en antwoorden goed moeten lezen, voordat ze een antwoord aanklikken. De
leerlingen
starten
de
computer
op
en
zoeken
de
juiste
website
(www.geheugen.nl). Op deze pagina wordt de button ‘onderwijs’ aangeklikt, en vervolgens 'het Rijksmuseum van Oudheden'. 7.2 Zelfstandig werken De leerlingen gaan nu twintig minuten zelfstandig aan het werk met de vragen. Indien ze een vraag fout beantwoorden, wordt uitgelegd waarom het antwoord niet juist is, en kan de vraag opnieuw worden beantwoorden. Afgezien van de login-pagina hoeft de leerling nergens iets te typen. Hij of zij kan alle vragen met een ‘muisklik’ beantwoorden. De meeste vragen zijn meerkeuzevragen, waarbij het juiste antwoord moet worden aangeklikt. Er is ook een aantal sleepopdrachten, waarbij het juiste object naar een bepaalde plaats moet worden gesleept. Het ontbreken van typopdrachten bespaart de leerlingen veel tijd, zodat er meer thema’s
aan bod komen. Uit ervaring met diverse testgroepen blijkt dat
leerlingen in twintig minuten drie tot vijf thema’s kan bekijken. 7.3 De evaluatie Nadat de leerlingen zelfstandig
vragen hebben beantwoord, houdt u een
evaluatie klassikaal van tien minuten. U kunt er natuurlijk ook voor kiezen om de 6
evaluatie tijdens de volgende les te laten plaatsvinden. In de evaluatie kunt u te weten komen wat de leerlingen met behulp van de applicatie daadwerkelijk hebben geleerd over de middeleeuwse cultuur en naar invloed op de Nederlandse samenleving. U kunt de leerlingen de volgende vragen voorleggen:
Thema 1 Wat schaft de pot? -
Wat eten mensen in de Middeleeuwen?
-
Waar en hoe kookt men?
-
Waarom dragen kinderen in de Middeleeuwen altijd een lepel bij zich?
De dagelijkse maaltijd bestaat uit brood, soep, pap en bier. Het huis staat centraal in het dagelijks leven. Hier wordt gekookt, geslapen, gespeeld en gewerkt. Koken doet men boven een vuurtje in de kamer. Op deze manier hebben ze altijd hun eigen bestek bij zich.
Wat drinken kinderen in de middeleeuwen? Kinderen drinken net als volwassenen bier!
-
Thema 2 Ziek of gezond? -
Waaraan sterven veel mensen in de Middeleeuwen?
-
Veel kinderen sterven in hun eerste levensjaar, wat zou hiervan de oorzaak
Veel mensen sterven aan besmettelijke ziektes, zoals melaatsheid en de pest. zijn? Inentingen tegen ziektes kent men in de Middeleeuwen nog niet. Veel kinderen sterven daarom aan besmettelijke ziektes.
-
Welke ziekte komt in de Middeleeuwen vanuit het Verre Oosten naar Europa
en veroorzaakt veel doden? De pest ofwel de 'Zwarte Dood'. - Lijkt het doktersrecept om infecties te voorkomen op een doktersrecept uit de tegenwoordige tijd?
Nee, tegenwoordig haal je bij de apotheek aspirines tegen infecties. Je hoeft niet je eigen recept te koken! Thema 3 Eten op reis -
Wat nemen ridders op kruistocht allemaal mee?
-
Waar slapen ze?
-
Ze nemen eten, drinken, een zwaard en een kruisje mee. De ridders overnachten in een kasteel aan de route. Waarin wordt in de Middeleeuwen drank voor onderweg vervoerd?
Drank wordt in aardewerken veldflessen meegenomen.
Welke produkten nemen ridders mee terug naar Europa?
7
Het christelijke Europa neemt veel over van de islamitische cultuur, waaronder eet- en drinkgewoonten. Ook specerijen als gember, safraan en kaneel worden naar Europa vervoerd. Thema 4 Waar voor je geld -
Waar is in de Middeleeuwen eten te koop?
-
Met welke munten kun je het eten betalen?
-
Welke munt is het meeste waard, een 'mijt' of een 'groot'?
Vooral op de markt is er van alles te krijgen. Met 'mijten' en 'groten'. Dit zijn twee zilveren munten uit de veertiende eeuw. Een 'groot' is meer waard. In een 'groot' gaan namelijk 24 mijten.
Thema 5 Gezellig in de herberg -
Wat wordt er in de herberg gedronken?
-
Waaraan herken je een stortglas?
-
Door welke ambachtsman wordt dit glas gemaakt? Door een glasblazer. Tegenwoordig kennen we dit ambacht nog steeds.
-
Waaraan herken je een puntneusbaardmankruik?
In de herberg drinkt men bier, wijn en brandewijn. Water wordt bijna niet gedronken omdat het niet schoon is. Nadat je de inhoud in één keer in je keel moet gieten, zet je hem vervolgens op zijn kop.
Een puntneusbaardmankruik is te herkennen aan de spleetogen en de armen die uit zijn hoofd komen. Ook houdt hij een houweel vast.
8. Resultaten De resultaten van de leerlingen zijn af te leiden uit het aantal behaalde punten op de certificaten. Per goed antwoord zijn vijf punten te verdienen. Heeft de leerling de vraag in één keer goed, ontvangt hij of zij vijf punten. Is de vraag fout beantwoord, dan krijgt de leerling een herkansing om de vraag goed te beantwoorden. Echter, er zijn dan bij deze vraag geen punten meer te verdienen. Het totaal aantal verdiende punten staat op het certificaat dat de leerling krijgt wanneer het thema helemaal is afgewerkt. Of de leerling ook daadwerkelijk wat heeft geleerd, moet blijken uit de evaluatie aan het einde van de les.
9. Informatiepagina In de applicatie 'Nederland in de Middeleeuwen' zijn middeleeuwse objecten uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden verwerkt. De objecten komen voorzien van extra informatie terug op de informatiepagina. Deze pagina vindt u
8
door op de button ‘voorwerpen’, elk rechts onderaan op elk scherm. U kunt de informatiepagina uitprinten en gebruiken voor, tijdens of na de les.
10. Extra opdrachten •
Evaluatie van ‘Nederland in de Middeleeuwen’:
Behandel in de klas de verschillende thema’s uit Nederland in de Middeleeuwen en vooral het verschil en de overeenkomsten met de moderne tijd. Let vooral op wonen en leefomstandigheden, ziektes, voedsel en voedselvoorziening. In het kader van dit thema kan speciale aandacht gegeven worden aan eten en drinken in de Middeleeuwen. Tips: -
kinderen eten staand aan een tafel in de Middeleeuwen,
-
er wordt niet gegeten met een vork, iedereen heeft een eigen lepel en soms een mes,
-
kinderen drinken bier, zelden of nooit (het vervuilde) water want dat is niet schoon.
-
vergelijk ons eten met dat uit de Middeleeuwen. Welk voedsel was in de Middeleeuwen nog niet bekend? (bijvoorbeeld thee, aardappelen en maïs).
-
veel bijzondere fruitsoorten uit het Midden-Oosten (dadels en sinaasappels) en bepaalde kruiden en specerijen worden meegenomen door ridders die op kruistocht gingen. Deze nieuwe producten werden langzaam overgenomen.
-
ga in op de verschillende tafelgebruiken en/of specerijen die tegenwoordig gangbaar zijn. Praat met de leerlingen, die eventueel uit eigen ervaring hierover kunnen vertellen.
•
Knutselopdracht:
Laat de leerlingen zelf een ridderschild of een vaandel tekenen en uitknippen. Vervolgens kan elke leerling een eigen wapen ontwerpen en dit in de vlag of op het schild tekenen of verven. •
Doe-opdracht: het middeleeuwse bikkelspel!
Bikkels zijn de botjes uit de voorpoot van een schaap. Het spel kan gespeeld worden met vier damschijfjes en een dobbelsteen of klein balletje (pingpong formaat). Het spel kan met ongeveer vier leerlingen tegelijk worden gespeeld.
Speluitleg:
Leg de bikkels (damschijfjes) op de grond. Gooi het balletje in de lucht, raap snel een bikkel op en vang het balletje weer op. Als het lukt om een bikkel op te rapen terwijl het balletje in de lucht is, probeer dan eens twee bikkels tegelijkertijd op te pakken voordat je het balletje weer vangt. Lukt het iemand om alle bikkels op te rapen? 9
•
Koken
- Recept voor peperkoek: Deze koek bak je niet in de oven zoals meestal met koek en brood. Het is een gekookte koek die een beetje naar ontbijtkoek smaakt. In Limburg noemen ze ontbijtkoek trouwens peperkoek! Benodigheden: -350 gram bloemenhoning
-1 groot ongesneden brood (wit of bruin) -1 theelepel gember -1 theelepel kaneel
-halve theelepel witte peper
-mespunt saffraan Bereiding:
1. Snij het brood doormidden en hol de twee helften goed uit. 2. Verkruimel het brood (de korsten zijn niet nodig)
3. Doe de honing in een pan en breng die aan de kook.
4. Laat de pan op een heel laag vuur staan en voeg de gember, kaneel, peper en saffraan toe. Goed roeren.
5. Doe beetje bij beetje de broodkruimels bij het mengsel totdat er een dikke, stijve massa ontstaat
( je moet nog kunnen roeren).
6. Haal de pan van het vuur en doe het mengsel in een platte schaal om af te koelen. De koek moet ongeveer twee centimeter dik zijn.
7. Als het afgekoeld is verdeel je de koek in kleine porties om te serveren. Je kunt er ook balletjes van draaien als de koek bijna is afgekoeld.
Eet smakelijk!!!
- Recept voor een zoet, zoeter, zoetst toetje: Ridders gingen in de Middeleeuwen wel eens op kruistocht. Ze trokken dan met een grote groep strijders naar het Midden-Oosten om te vechten tegen de Arabieren. Dan maakten ze kennis met, onder andere, de islamitische cultuur. Om de plaats van bestemming te bereiken maakten de ridders lange tochten door Italië, Griekenland en Turkije. Zo kwamen ze in aanraking met onbekende fruitsoorten, zoals sinaasappels, dadels, bananen en vijgen. Ook aten ze er veel gerechten met suiker. Benodigheden: -100 gram dadels
-4 eetlepels honing
-25 gram amandelen -bakpapier
Bereiding: 1. Was de dadels.
2. Snij ze aan een kant open en haal de pit eruit.
10
3. Vul elke dadel met een amandel en druk de dadel een beetje dicht.
4. Doe de honing in een klein pannetje en zet hem op een laag vuurtje. 5. doe de dadels er direct bij.
6. Laat de dadels zolang op het vuur staan tot de honing bruin wordt.
7. Haal de pan van het vuur en haal de dadels eruit met een lepel. Het beste kun je de dadels laten afkoelen op bakpapier. Eet smakelijk!!!
11. Meer weten over de Middeleeuwen? Lees dan de volgende boeken: • Waanzinnig om te weten, Ruige ridders en kille kastelen door T. Deary (Kluitman Alkmaar, 2001)
•
Het beste boek over ridders en kastelen, een ontdekkingstocht door de middeleeuwen
•
door P. Steele ( Gottmer/ H.J.W. Becht, 2000) Smikkelen ende smullen, kinderkookboek met middeleeuwse recepten door J. van der
• • • • • •
Schoot (Europese bibliotheek, 2000) Schapenvellen en ganzeveren door K. Smeyers (Allmedia uitgeverij, 2001) Kruis of zwaard door K. Verleyen (Allmedia uitgeverij, 2001) Middeleeuwen, in de serie Ooggetuigen door Langley (Memphis Belle b.v. 2002) Middeleeuwen door: Karel Verleyen (Biblion, 2002) Leven in de 14e eeuw door D. Gaublomme (Gent, 2002) Zo was het leven in de riddertijd: middeleeuws Europa, 800-1500 door J. van Gestel (hoofdred.) (Amsterdam, 1999)
12. Colofon
© 2003 Deze applicatie is eigendom van het Geheugen van Nederland/Koninklijke
Bibliotheek. Rechten van de afbeeldingen liggen bij het Rijksmuseum van Oudheden.
Teksten en redactie: Karijn Helsloot, Studio Taalwetenschap, Amsterdam Marjolein den Ouden, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Bart Wagemakers, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Concept, webdesign en implementatie: Distant Train, Amsterdam
Concept, design: Fiona Passantino Tekst : Barry van Driel
Programmering: Pamela C. Helm
Projectleiding Rijksmuseum van Oudheden Reinier Kalmijn, Eenmanszaak voor museumprojecten, Lelystad Eveline Blanjaar, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
11
Adviezen Geheugen van Nederland: Jan Jüngen, adviseur Geheugen van Nederland, Den Haag Aviezen Onderwijsgroep: Wilma Klabbers, VMBO Projectorganisatie, Den Haag Margreeth de Man, VMBO Projectorganisatie, Den Haag Geert-Jan Nillesen, Stedelijk College Eindhoven, Eindhoven Hans Werker, Goudse Waarden, Gouda Wij willen graag alle leerlingen van de Goudse Waarden en het Stedelijk College Eindhoven bedanken voor hun medewerking aan dit project.
12
