dienst. de. zwàksten Toon Vandevelde Amartya Sen is bij het grote publiek geblevendoor zijn herinnering aan de bekendgewordendank zij deNobelprijs grote hongersnood van Bengalen van economie die hij in 1998 ontving, 1943, tijdens dewelke 3 miljoen doden maar voor ingewijden is dezeeconoom zoudenzijn omgekomen.Tegelijk is hij 'en filosoof al vele jaren lang zowat ook uitstekendwiskundig en analytisch de paus Vé)nde economische ethiek. geschoold, een voorwaarde om -in de Hij heeft er met name toe bijgedragen hedendaagseeconomischewetenschap dat filosofen en vooral ethici zich überhaupternstig te worden genomen. gingen interesserenvoor economische verklaringenvan socialefenomenenen Onder ecönomenwordt Sen algemeefi dat economen de kritische reflecties geapprecieerdom zijn deskundigheid van filosofen in hun theorieën zijn niet alleen in het domein van de gaan integreren. Dit is niet zo van, ontwikkelingseconomie, maar ook in zelfsprekend. In de 20ste eeuw was dat van de formele socialekeuzetheorie geleidelijk aan een scheiding gegroeid en inzake de empirische meting van tusseneconomischewetenschappersen armoedeproblemen.Sen is ongetwijfeld filosofen.De eerstenvemokken immers sociaal~dem~raat .van gevoeligheid, van een volstrekt rationele homo onder andere onder invloed van het oeconomicus,terwijl de tweedenonder eerder ondogmatische marxisme van invloed van Nietzsche, Freud en het zijn jeugd,maaris hij ook eenecologist? existentialisme gebiologeerd raakt~n -Ik aarzel.op dit punt. Deze Nobel~ door al wat irrationeel is:.Sen maakte prijswinnaar verdedigt weliswaar een de economenechter gevoeligvoor een ecologi~he regulering van de .wereld~ reeks ambiguïteiten en paradoxen. In markt,. maar hij kan moeilijk worden de filosofie verdedigt hij een gematigd beschouwd als een criticus van het rationalisme, op het .vlak van de groeidenken.Hij is eerdervoorstander economische politiek. een gematigd van het herdehniëren vafi de objec~ reformisme. tieven van economischeontwikkeling dan van de verwerping van het concept Sen ~s inderdaad eén zeer sociaal zelf van "groei" en "ontwikkeling" als bewogen man. Hij werd geboren in na te streven doeleinden. Ik toon in Indië in 1934 en hij is altijd getekend deze tekst achtereenvolgenshoe Sen
Oikos 14 - zomer2000
~:
een nieu~ mensbeeld, een nieuwe opvatting van ethiek en een nieuwe definitie van de doeleinden. van het economisch systeem en van econo~ mische ontwikkeling heeft uitgewerkt.
Eennieuw mensbeeld
3
Traditioneel vertrekt de económische wetenschap vanuit het beeld van de homo oeconomicus,de rationele mens die in alle omstandighedenzijn eigen, belang dient door uit de verschillende alternatieven die zich voor hem aan, dienen datgene te kiezen dat zijn ver, wachte nut maximeert. De econo, mische mens lijkt het egoïsme tot principe te verheffen en de meeste niet,economen vinden dat 'niet erg sympatiek.Deelsten onrechte. Mensen integreren immers vaak de zorg voor anderen,voor hun kinderen en vrien, den bijvoorbeeld, in hurl eigenbelang. Dit is zelfs een heel machtige al, truïstischedrijfveer. Er is ook niets mis met de verstandige zorg voor zichzelf, zolang daarbij ook rekening wordt gehouden met anderen. Wel fout is het opportunisme,het zoekenvan het eigenbelang desnOOdst~n koste yan anderen. Sen maakt in dit verband . een onderscheid tussen sympathie en betrokkenheid (commitment). In het eerstegeval strookt het altruïsme met het eigenbelang.Men kan echter ook een gift gevenvoor een goeddoel, voor 11,11,11bijvoorbeeld, uit plichtsbesef, zonder dat men wakker ligt van de problemen van de Derde Wereld. Men vindt dat men iets moet doen en men doet het ook, zelfsal zou men eigenlijk liever andere en leukere dingen doen met zijn geld. In dit laatste geval kiest men dus voor het stellen van een handeling die men eigenlijk niet prefereert. &onomen die de welvaart van mensenproberenaf te leiden van de
mate waarin hun preferentiesvervuld zijn hebbenhet daar moèilijk mee. Sen heeft ooit, in een veelvuldig ge' citeerd artikel, de homo oec9nom~.cus, die voortdurend nuttigheden en pro, babiliteiten aan het berekenen is, een rationele zot genoemd.De berekening dreigt immers niet alleen eer, en plichtsgevoel te verdringen, maar ze maakt het ook waarschijnlijker dat men zijn objectief mist. De carriërist, die zijn hele omgeving probeert te manipuleren,komt dikwijls slechteruit dan wie gewoon goed doet zonder om te zien. De grote kritiek van Sen op de homo' oeconomicusen het utilitarisme luidt evenwel dat hier een al te simplistisch mensbeeldwordt gehanteerd.In wer, kelijkheid steekt een mens veel ingewikkelder in elkaar. Hij heeft niet één enkele preferentie,ordeningin zijn broekzakzitten, die eensen voor altijd vastligt en die wordt geconsulteerd bij alle mogelijke gelegenheden: als consument in de supermarkt,als kiezer in het stemhokje, op de markt van de huwelijkspartIiers, van de vriend, schappen, enz. Een mens is vaak ambivalent. Hij wil een sigaret, maar hij wïl ook stoppen met roken. Hij wil dat iedereen zich houdt aan de snelheidsbeperkingen,maar hij heeft voor zichzelf altijd wel een reden om door de woonwijk te scheurenmet zijn wagen. Mensen hebben ,,-erschillendeprefe, rentie,ordeningen. VolgensSen onder, scheiden ze zich van de dieren door hun vermogenom daartussente kiez~n. Dit betekent ook dat de menselijke preferentiesniet vast liggen,maarmede worden gevormd door de omgeving, door maatschappelijke instituties en door informatie. Voor de maatschap,
econoom Sen?,Heel eenvoudig omdat voor economen in het algemeen en voor Sen in het bijzonder individuele voorkeuren de basis vormen van wat een goede"maatschappij is. Men mag niet proberen mensen tegen hun zin gelukkig te maken~ Maatschappijver, anderingenmoetenvertrekken van wat de burgers willen en niet van één of andere blauwdruk die door een filosoof, een gum of een verlichte geest is uitgedacht. Welvaartseconomie en sociale,keuzetheorie gaan voor een goed deel over hoe individuele prefe' rentieskunnen wordengeaggregeerd tot maatschappelijkekeuzes.Sen haalt nu uit zijn antropologischebespiegelingen de îdee dat men bij zo'n aggregatie riiet zonder meer mag vertrekken van de geobserveerdekeuzesvan mensen. Men magmensenniet bestuderènzoals apen, muizen of mieren in een labo. Men moet kijken wat hen motiveert, met hen praten, argumenteren, hun beste preferenties proberen naar voor staking, mijn snelheid matigen - als de te halen. Dat is nu bij uitstek de taak van politici en politieke partijen: niet meesteanderen dat ook doen. Ik wil met anderewoorden niet van me laten louter het aggregeren,maar ook het profiteren. Efficiënte instituties zijn dus vormen van preferenties,.Zachte vor, belangrijk omdat ze mij en de anderen men van paternalismezijn hierbij niet helpen om onze beste preferenties te uitgesloten.t'>e liberale idee van een realiseren. Bovendien - en daar kom zuiver neutrale overheid, die helemaal ik straks op terug - is de mens niet niet 'tussenkomtin de voorkeuren van louter uit op welvaart, nut, plezier of de individuen is onzin. Alleen al door vervuling van preferenties. Hij is ook de manier waarop straten worden aangelegdarbitreert de overheid tussen een actief wezen,dat zelf zijn leven wil maken, dat idealen heeft en dat samen de belangen van voetgangers,fietsers met anderen vonn wil geven aan zijn en autobestuurders.Maatschappelijke omgeving. Hij is met andere woorden beslissingenmoeten rekening "houden niet louter een passieve consument, met de opinies van mensen, maar dit maar ook een handelend wezen. wil ~iet zeggendat men daarom moet vervallen in een soort televoting, democratie.
pijhervonner of de wereldverbeteraar is dit een hoopgevendegedachte.'Hij kan ervan uitgaan dat mensen noch heiligen, noch duivels zijn. Ze dragen zowel het beste als het slecl{tste in zich. Het komt er dan op aan om zodanige instituties te ontwerpen dat de besteneigingen in de mensworden gestimuleerden de slechtste.neigingen in hem worden afgeremd.Het feit dat mensensnelheidsovertredingenbegaan betek.ent niet noodzakelijk dat zij vinden dat de snelheidsbeperkingen in woonwijken dienen te worden af, ~geschaft.Hun publieke preferenties, d.W.z.hun preferentiesmet betrekking tot het te voeren beleid wijken vaak af van hun private preferenties,diegene die ze in hun gedrag demonstreren. Vaak.hangen onze preferentiesook af van wat anderendoen. Dat is de macht van het zogenaamdefairnessmotief.Ik wil wel meewerkenaan een collectieve onderneming - belastingen betalen, afval sorteren, deelnemen aan een
,
Ethiek en socialekeuze Waarom zijn dit soort redeneringen over rationaliteit, preferentiesen mens;. beelden nu zo belangrijk v~r de
Een institutie die onverkort inspeelt op de individuele preferenties is de markt. Idealiter wordt de vrije markt gestuurd door de voorkeur van de
Oikos 14
-
zomer2(x)o
E
consument:alsdie een bepaaldproduct niet~eer wil, dan moeten de produ, centen zich willens.nillens aanpassen: Consumentenactie 1s overigens veel efficiënter om ethisch gewenste her, vormingen door te voeren dan acties van goedwillendeproducenten.Alleen zijn consumenten veel..moeilijker tot actie te mobiliseren.
~
openbarewerken, die werkgelegenheid voor dearmstengenereen(en niet door subsidiesof uitkeringen).
S~n blijft een econoom in han en nieren. Zijn verruimd consekwentia, lisme waardeert efficiëntie, maar het verruimt ook de maatschappelijke doelfunctie waarvoor efficiënti~ wordt ingezet. De traditionele normatieve Wat is nu de houding van Sen. ten economie of welvaartseconomie ziet opzichte van markten, eventueel welvaart of het maatschappelijkenut tegenover de wereldmarkt? Die is als te maximeren groot:heid. Meestal zeer pragmatisch. Sen is zeker geen veronderstelt zij hierbij dat dit wordt collectivist. Hij predikt geen natio~ gemeten door het BNP of het BNP nalisaties. Wel is hij voorstander van per capita. Sen daarentegen is reeds een"verruimd consekwentialisme".Dat zijn hele loopbaan lang op zoek naar wil zeggen:men dient alle instituties, alternatieve welvaartsindicatoren.Dat ook de markt, te beoordelen op ~un .heeft hij tenminste gemeen met consekwenties,op hun efficiëntie. Als ecologisten.Zo heeft Sen aangetoond de markt goede resultaten geeft, dan dat -levensverwachtingof de graadvan is hij Q.K. We weten echter dat een kindersterfte in ontwikkelingslanden volstrekt vrije markt grote inko~ vaak betere welvaartsindicatoren zijn mensongelijkheid en aanzienlijke dan inkomensvariabelen.Sri Lanka en milieuproblemen veroorzaakt. Vaak Kerala scoren zeer goed op die niet, zorgt hij voor lageprijzen en efficiënte welfaristische criteria, veel beter dan productie, maar niet voor kwaliteit. de slumwijken van New York, ondanks Dit betekent echter niet dat we de een veel hoger inkomen per capita in markt dan maar moeten afschaffen. het laatstegeval. Wel moeten we hem reguleren zodat de gewenstegevolgenworden tot stand De ideeën van Sen pver verruimd gebracht. consekwentialisme gaan terug op langdurigediscussiesonder ethici. Vele Neem bijvoorbeeld het probleem van ethici, vooral in continentaal Europa, hongersnoden..Als privé~eigendomen zijn door Kant geïnspreerd.Zij menen vrije markt hongersnood teweegbren~ dat de basis voor ethiek ligt in een gen of versterken, dan moet men daar absoluutrespectvoor bepaaldeuni ver, ongetwijfeld tegen ingaan, eventueel sele waarden,bijv. voor de menselijke door confiscatiesof door prijsregulering waardigheid. Op het vlak van de tegen woekeraars..Vaak is dat echter individuele ethiek is dit zeer aan, niet de meest efficiënte Wijze om trekkelijk. Een ethisch bewogenof zelfs hongersnood te bestrijden en is het een goed mens, is iemand die onder handiger om de markt te gebruiken geen beding anderen zal bedriegen, dan om hem af te schaffen.Koopkracht beliegen, best~lenof vermoorden, ook verdelenonderdehongerigenis meestal als hij dat ongestraftzou kunnen doen, efficiënter dan het aanvoeren en uit~ iemand die leeft vanuit morele delen van graan en die koopkracht onmogelijkheden, voor wie bepaalde verdeelje het bestdoor eenpolitiek van waarden heilig zijn. Analoog kan het
respect voor mensenrechten functio, neren alsabsolutecontrainte op om het even welke maatschappelijkeo;de. Een andervoorbeeldis het taboedat op geld berust in bepaaldeverhoudingen: een diploma of een gunStigjuridiséh verdict zijn niet te koop in een maatschappij die nog een greintje rechtvaardigheid kent.
getuigt van het fundamentele opti, misme van Sen. De wereld is niet gedoemd om ten' onder te gaan aan overbevolking, ecologischecatastrofes, de winstzucht en machtsWellustvan multinationals. Sen gelooft in de mogelijkheden van collectieve actie om de zaken ten goede te keren. Ik wil proberen dit te illustreren aan de hand van Sen'sideeën over gelijkheid Voor heel wat maatschappelijke en de.bestrijding van armoede,honger problemen kom je er evenwel niet en onderontwikkeling. door het absoluterespectvoor waarden te prediken. Moeilijke keuZes zijn diegene waar belangrijke waarden Gelijkheid van wat? precies'meL elkaa.rin conflict komen. - Doeleinden van sociaal beleid Mensem.echten kunnen soms ge, schondenworden door wetten die door Sen is een egalitarist. Op zichzelf is èen democratische meerderheid vol, dat niet zospeciaal.Iedereenis volgens gens de juiste procedUres werden hem wel op éénof andervlak egalitarist. gestemd. Het respect voor juridische Sommigenwillen inkomerisgelijkheid, procedures kan ons rechtvaardig, anderen willen beloning naar werk of heidsgevoelschokken.Hetrespectvoor naar verdienste,dat wil ze'ggengelijke natuurgebiedenkan in conflict komen beloning voor gelijke inspann~ng of met de belangenvan boertj.es,die meer voor gelijke verdienste.Zelfseenaristo, grond willen om hun gezin te"onder, craat, die beloning volgens afkomst houden. In Israel/Palestina komen of morele verdienste opeist, kan als vrede en gerechtigheid met elkaar in een egalitarist worden beschreven.De conflict. Al deze voorbeelden wijzen politieke aanbevelingen van al deze in dezelfde richting: ethiek, zeker egalitaristen zijn natuurlijk wel heel soc~aleethiek, politiek ook, vergt het tegenstrijdig.Belangrijk is duste weten maken van afwe"gingentussendiverse wat men preciès gelijk wil maken. In waardendie' ons allemaal zeerdierbaar de recente litera~uurover economische zijn. Vaak is dit een uiterst pijnlijk ethiek werd hierover een uitgebreide beslissingsproces. Er bestaat geen discussiegevoerd,waarin Sen volgens unieke hiërarchie van waardenwaarop nogal wat commentatoren de. meest men in alle omstandigheden beroep plausibelepositie verdedigt. kan doen. Nog minder gelooft Sen dat men alle waarden op één noemer kan Sen stelt zijn publiek in dit verband brengen, tot nut kan reduceren bijv. nogal eens voor het volgende keuze, Wel meent hij dat we het respectvoor probleem. Stel dat iemand drie dewaardenen rechten die webelangrijk kinderen heeft, onderwie hij zijn erfenis vinden als doel van ons (collectieve) wil verdelen. Het eerste kind Is een handelen moeten nemen. Het komt er gelukkige natuur en is altijd tevreden. dan op aan om heel pragmatisch te Het tweede kind is gehandicapt. Het zoekenhoe we die diverse doeleinden derde is zèerbegaafden meent dat zijn zoveel mogclijk kunnen bevorderen. leven maar geslaagdzal zijn als hij of Dezehele theorie van "rights as goals" ,zij erin slaagt om een groots project, "
.
0 i kog 14 - zomer2000
E
zeg maar een langspeelfilm, tot een goe;deinde te brengen. Twee vragen rijzen nu op. Eist de re<:htvaardi~eid een gelijke of een ongelijkè verdeling van de erfenis? En als niet iedereen evenveel krijgt, wie krijgt dan het meest?Empirisch onderzoek leert, dat de meeste'mensen kiezen voor een rekenkundig gelijke verdeling van de erfenis: iedereen strikt evenveel goederen.Als iemand hiervan wenst af te wijken, dan alleen ten gunste van de gehandicapteen niet ten gunstevan het ambitieuze kind. In de ethische literatuur zijn hieromtrent (minstens) vier grote types van theorieën ver, dedigd. Ik -'bespreek zekort.
3
De meeste economen verdedigen de gelijkheid van nut of welvaart. Aangezien het nut van de laatSte frank v~ een arme groter is dan het nut van de laatste frank van een rijke, leidt dit utilitarisme meestal tot herverdeling van middelen van rijk naar arm, tenzij wanneer dit de totale te verdelen koek te zeer gaat beperken. Het utilitarisme heeft echter ook een heleboel implicaties die meestal als. minder wenselijk worden' aangezien. Zo is er bijv. de objectie van de tevreden slaaf. Het kind dat altijd tevreden is zou van de utilitarist niets krijgen: meer middelen verhogen zijn nut toch niet. Dit is niet zo'n theoretisch geval. In een aantal artikels die ruime weerklank hebben gekregen, klaagt Sen het lot van de Indische vrouwen aan. Die zijn meestal meer ondervoed dan de rest van hun familie, maar dat valt minder op omdat ze zich vaak in hun tweederangsrol hebben geschikt. Parallel is er de objectie van de dure smaak. Het ambitieuze kind van daarstraks, druggebruikers, jongeren die veel langer dan gemiddeld willen
stucJeren op kosten van hun ouders of van de maatschappij zijn voor, beelden van mensenmet een dure smaak. Hoe groot de diversiteit van deze groep ook moge wezen, het gaat in tegen de intuïtie van haast iedereen om hen meer te geven dan de anderen. Nochtans zou dat moeten als men het nut van het gezin wil maximeren. De voorbe~lden tonen dat er een probleem is met het subjectivisme van het nut als egalisandum.
2 In een tweede voorstel, dat vooral door de Amerikaanserechtsfilosoof Ronald Dworkin is verdedigd, wil men veeleer een objectieve groot' .heid,dehoeveelheidhulpmiddelen, gelijk verdelen. Dworkin onder, scheidt twee soort~n hulpbronnen,
intérneen externe,d.w.z.inkomen, vermogen, geld enerzijds, talenten anderzijds. De idee is dat iemand met weinig talenten dient te worden gecompenseerdmet externe mid, delen. Wie over veel talenten beschikt, zou weinig middelen toebedeeld krijgen. Afgezien van het probleem dat men niet zo makkelijk de talenten van iemand kan metent leidt dit criteriUm tot .het probleem van de slavernij van de getalenteerden;Die zoudendag en nacht moeten werken voor het financieren van uitkeringen aan de minder getalenteerden. Deze laat~ sten zouden ongestoordlui mogen wezen,om de heel eenvoudigereden dat ze zich toch niet erg nuttig kunnen maken. 3. lohn Rawls, een andere bekende Amerikaanse politieke filosoof en ethicus, stelt voor om een aantal basisgoederengelijk te verdelen. Dat zijn die goederendie een mens behorend tot een bepaaldes~men'
leving absoluutnodig heeft om zijn leven uit te bouwen, wat hij ook wil doen. Of nog: het zijn die goederendie nodig zijn om met een m,inimum aan zelfrespectdoor het leven te kunnen gaan."Onderwijs, basisgewndheidswrg,zuiver water, eventueel een minimuminkomen zijn w'n basisgoederen.
doen en een autonoom persoonte zijn. Of iemand dezecapaciteiten ook echt gebruikt is niet langer iets waarover de ma~tschappijzich zorgenover moet maken. Dat hangt af van het individu in kwestie.Sen is dusmeerbekommerd om ~ngelijkheid dan om gelijkheid van resultaten. Het is vanuit deze achtergronddat hij meent dat aan een gehandicapte"meer middelen moeten worden gegevendan aan anderen om hem in staat te stellen om dezelfde levensfuncties uit te oefenen. De gehandicapteheeft v~ meermiddelen nodig om zelfstandigte kunnen wonen, om zich te verplaatsen of om een job te vinden. Hier ligt de verantwoording niet alleen voor het dubbelekindergeld voor gehandicaptekinderen, maar ook voor het opzetten van projecten van sociale economie voor mensen met geringekamen op de regulierearbeids, markt.
4. Senconfronteert Dworkin en Rawls nu met het probleem van het gehandicaptekind. Dat heeft meer middelen en meer basisgoederen nodig om dezelfdedingen te kUnl)en doenalseenniet ,gehandicapte.Sen stelt dan voor om niet zoiets subjectiefs als het nut, ook niet objectiveerbare grootheden zoals inkomen, hulpmiddelen of basis, goederen te egaliseren, maar de menselijke capaciteit om bepaalde functies uit te oefenen. Het egalisandumwordt hier gedefinieerd als de 'capabilities to function' van Armoede, overbevolking personen.
.
Voor Sen is leven hetzèlfde als het uitoefenen van een verzameling'func, tionings'. Die bestaanop hun beurt uit 'doings' en 'beings': leven betekent dat je eer:laantal dingen doet en dat je een bepaald persoon bent. Goed gevoed zijn, in goede gezondheid verkeren, geen vroegtijdige en vermijdbare dood sterven, niet blijven lijden aan geneesbare ziektes zijn eenvoudige voorbeelden van 'functionings'. Meer complexe voorbeelden zijn zelfrespect genieten, deelnemen aan het leven van een gemeenschapof gelukkig zijn. Volgens Sen dient men het welzijn nu te beoordelen aan de mate waarin personen in staat zijn om dezediverse functies uit te oefenen. Aldus gedefi, neerd hangt welzijn nauw samen met vrijheid, met reële levenskansen,met de capaciteit om diverse dingen te
en honger
Armoedebestrijding en ontwikkelings~ politiek moetenzich dusniet richten op het verhogen van de levensstandaard van dehele maatschappij,op het B.N .P. per capita,maarop het w goedmogelijk garanderenvan de 'basic capabilities' van mensen. Sen heeft zo zijn twijfels over het 'trickle down',effect van rijk naar arm. Uit internationale vergelijkingen blijkt dat het B.N .P. per capita vaak niet zo'n goede welvaartsindicator is. Sen raadt ~ eerder te kijken naar de toegankelijkPeid van onderwijs en gezondheidszorg, de alfabetisatiegraad, de watervoorziening en de levens, verwachting van mensen. Het voor' beeldvan de Zuid, Indische staatKerala of Sn tanka toont dat ook heel arme
Oikos 14 - zomer2000
E
landen op deze punten. heel veel vooruitgangkunnen maken,ondanks het feit dat ze over weinig middelen beschikken.
~
of door eennatuurlijke catastrofe,maar door het spelvan de marktkracht~n. De arbeiders in de stad hadden namelijk een loonsverhoginggekregenen daar, door gingen de prijzen van rijst stijgen. Voor detallozelandarbeiderswiensloon onveranderdwasgeblevenen die altijd al leefden tussen hangen en wurgen, bete,kendedit de hongersdood.
Deze analyse leidt ook tot duidelijke aanwijzi~en voor de aanpak van het overbevolkingsprobleem.Sen stelt dat het Chinese model VQfidwang alleen op korte termijn helpt. Als de dwang wegvalt, door een verzwakkingvan het oe aansprakendie mensenkunnen centrale politieke gezagbijvoorbeeld, maken op voedsel kunnen zeerdivers dan riskeert ~n inhaalbewegingplaats zijn. Voedselveiligheid betekent niet te grijpen. Als men echter gewoon de noodzakelijkdat iedereenmoet boeren. meisjes laat studèren en hen goede Voedselkan ook op de markt worden gezondheidszorgter beschikk:ingstelt, aangekocht, bijv. met het loon dat dan zal het geboortecijfer automatisch men heeft verdiend door te werken, opgezette over~ verminderen. Dit is veel efficiënter eventueel in ~iaal dan het verhogen van het algemene heidsprojecten. Ook werk voor een ontwikkelingsnivea~. Analoog moet andere boer in ruil voor een beloning men de 'gender-issue' ook ernstig in natura «(cropsharing')of familiale nemen als men de kindersterfte in de solidariteit kan individuele aanspraken Derde Wereld wil verminderen. Het op voedsel ondersteunen..Voor een alfabetiseren van vrOtl~en is veel land is diversificatie van economische efficiënter dan een algemenereductie activiteiten op lange termijn vaak de van de armoedeof dan een verhoging beste strategie om de voedselvoor~ van de scholingsgraadvan mannen. ziening veilig te stellen. Eens te meer Dalende kindersterfte zal op zijn beurt redeneert Sen hier bijzonder prag~ leiden tot verminderde fertiliteit. Van matisch. ((Zullen de dalende land~ belang in dit alles is vooral het oouwsubsidiesin Europa niet lijden verbeterenvan de handelingscapaciteit tot dalende landoouwprijzen op de van vrouwen welvaart. . en niet louter van hun werldmarkt en bijgevolg tot druk op de boeren in de Derde Wereld en meer honger?" Zo luidde de vraag die onlangs in een debat aan Sen werd Dat Sen dicht aanleunt bij de insti, tutionele economie blijkt ook uit zijn gesteldop een bijeenkomst in Brussel. analysevan hongersnoden.Nauwkeurig De Nobelprijswinnaar was het niet analyse.Hij onderzoektoont aan dat hongersnoden eensmet de gesuggereerde vaak niet ontstaandoor schaarste,door stelde dat dalende voedselprijzen de te weinig voedselproductie, maar voedselvoorzieningop de wereldmarkt doordat mensen geen reservesen ook ook goedkoper zullen maken. Het geen 'entitlements to food' meer heb, netto-effect voor de zwakstenis a priori ben, dat ze geen aanspraakop voedsel moeilijk te bepalen. Hij weet ook wel meerkunnen maken.Tot zijn verbazing dat de lage landoouwprijzen in Europa ontdekte Sen dat de hongersnood in voor het ogenblik tot een heleboel Bengalen in 1942,43, die in zijn jeugd ecologische problemen leiden, maar zoveel indruk op hem heeft gemaakt, het is niet door de landoouwprijzente niet veroorzaaktwerddoor eenmisoogst verhogen dat de boeren minder zullen
bemesten of minder varkens zullen kweken. Hier' dringen zich andere maatregelenop.
die zichzelf meer dan het algemeen belang dienen. Djt soort 'public choice',theorieën heeft een algemeen wantrouwen in politiek en democratie In de analyse van de oorzaken van geïnspireerd en heeft wellicht ook hongersnoden is de zogenaamdewet enigszins als 'self,fulfilling prophe:cy' van Sen bekend geworden. Die stelt gewerkt: als dit de algemeneregel is, dat acute hongersnoden onmogelijk waaromzoueen individuele ambtenaar zijn gewordenin democratischelande'n of politicus dan Don Quichote spelen met een vrije pers. Sen wijst hier op door toch per se het gemeenschappe' het verschil tussen China en India. lijke goed na te streven. Sen verzet In het eerste land vielen miljoenen zich tegen dit doemdenken. Hij slachtoffers tijdens de Grote Sprong beklemtoonthet belangvan democratie Voorwaarts en tijdens de culturele en vrije pers om het algemeenbelang revolutie. Terwijl de mensen stierven te realiseren.Uit de confrontatie van van honger bleven de lokale amb, argumentenkomt meer waarheid naar tenaren rapporteren over de suksesSen boven dan in elk anderregimeen dat is van de nieuwe politieke oriëntaties. van belangvoor de zwaksten. Er was geen vrije pers om dit 'wishful thinking' te corrigeren en tegen de tijd dat de catastrofe duidelijk werd Besluit en een nieuwe koers werd ingeslagen, was het voor veel mensen al te laat. Sen sluit aan . bij het ecologische In India daàrentegenworden.wel veel gedachtengoeddoor zijn afkeer van mensen getroffen door een soort utilitarisme en engeconomismeen door endemischeondervoeding, maar acute zijn zoeken naar niet,welfaristische hongersnodenkomen sinds het begin welvaartscriteria.Ongetwijfeld ligt hij van de jàren '60 niet meer voor. Over meer wakker van de problemen van de hele wereld is het trouwens zo dat, honger en onderontwikkeling in het waar de pers in staat is van een Zuiden dan van de vervuiling te, hongersnoodeen schandaalte maken, weeggebracht door landbouw en 'onmiddellijk organisaties In de bres industrie in het Noorden. Hij is springenom de ergstenood te lenigen. maatschappijhervormer en sociaal, Hongersnodenzijn meer dan ooit een democraat door zijn geloof in de politiek probleemgeworden.Ze vinden verbeterbaarheidvan de wereld. Hij is enkel nog plaats in gebiedendie voor èchter ook door end<;>or economistdoor hulp onbereikbaar zijn, meestal door zijn verruimdconsekwentialismeen zijn oorlogssituatiesof politieke obstakels. pragmatischehouding tegenovermarkt en globalisering. Hij heeft niet erg Dezeanalysevan Sencontrasteertsterk veel respectvoor cultli;rele tradities die met het wantrouwen van vele econo, tegen de Westerseuniversele waarden men ten aanzien van de democratie. ingaan: geen sympathie voor de Die wordt dan beschreven als een presidentvan Singaporebijv. die vond verzamelingvan drukkingsgroependie dat mensenrechten en democratie allemaalhet algemeenbelangproberen Westerse uitvindingen zijn eI). dat in te koloniseren. Belangengroepenwor, het Oostenanderewaardengelden.Net den groepenvan rentezoekers,politici zoalsde Amerikaanse 'communitarist' zakkenvullers, ambtenaren parasieten Michael Walzer vindt Sen dat dezelfde
Oikos 14
-
zomer2000
E
universelewaardenbinnen zeerdiverse culturen kunnen worden ontwikkeld. Sen heeft ook niet veel aandachtvoor de ontwrichting van de,(Derde) Wereld door modernisering en inschakeling in de vrije markt. Allicht vindt hij dit een onvermijdelijkheid. Bij hem geen nostalgie naar een traditionele maatschappij. Sen heeft al evenmin sympathie voor diegenen die alle pro, blemen van onderontwikkeling wijten aan kolonialisme en imperialisme.Het ene heeft ergQeswelmet het andere te maken, maar vaJ;luit een beleids, perspectief is het ni,et erg productief om in zo'n vertoog van aanklachten te blijven steken. Onderontwikkeling en armoede is geen fatum. Men moet de bestehulpmiddelen die de Moderniteit en de Rationaliteit biedt, gebruiken
Recenter en meer toegespitst op de ongelijkheidsproblematiek is A. Sen, lnequalit'.)' Reexamîned, ClarendonPress, Oxford, 1992 en A. Sen, lnequalit'.)' andFreedom, Oxford, Clarendon Press, 1999.
de zwaksten te lenigen. Sen is ervan overtuigd dat dit tastbareresultatenzal leveren.
Zijn theorie over sociale keuze vindt men vooral in eenbundel artikelsonder de titel Choice, Welfareand Measure, ment, Cambridge, MIT Press, 1982. Hierin kan men onder andere zijn bekend artikel lezen over Rational Fools, een scherpekritiek op de homo oeconomicus.
om . de meest dringende noden van
~
Bibliografie
In Nederlandse vertaling verschenen een aantal belangrijke artikels van Sen in het tijdschrift Streven en in een bundel, samengestelddoor J.de Beus, onder de titel Welzijn, vrijheid en maatschappelijke keuze, Van Gennep, Amsterdam, 1995. Voor Sen's economische analyse van hongersnodenlezemen A. Sen,Pooerty and Famines:An Essayon Entitlement a1id DepritJation, Oxford University Press,1981.
Een heldere samenvatting van Sen's belangrijkste ideeënover economische ethiek vindt men in A. Sen,On Ethics ResOUTCes, Valuesand DetJelopment,Basil and Economics, London Blackwell, Blackwell, Oxford, 1984 bevat Sen's 1987. vroege teksten over ontwikkeling.
[Bio] Toon Vandevelde Centrum voor Economie en Ethiek Hog~r Instituut voor Wijsbegeerte K.U. Leuven
