Toon Vandevelde Economische en menselijke rationaliteit uit: F. Verbeure en L. Apostel (reds), Verwijdering of ontmoeting? Pelckmans, 1994, 88-105
Inleidende beschouwingen: • geen consensus over wat “de” economische methode is o meestal wel een basis van keynesiaanse + neoklassieke economie o uitdiepen en verfijnen van econometrische modellen: weinig nieuwe inzichten o sedert jaren ’70: dingen weer in vraag gesteld • toch gemeenschappelijk kenmerk: macro-economie verklaard vanuit microeconomische theorie van het menselijk handelen. • Centraal : “homo economicus” homo economicus = “geïsoleerde individu dat in alle omstandigheden zijn eigenbelang nastreeft door vrij en rationeel te kiezen tussen verschillende gedragingen waarvan het de alternatieve kosten en baten heeft berekend.” • ⇒ methodologische keuze “as if” : alleen voor praktisch gebruik (geen ontologische bewering)… • maar: niet alleen voor prijsvorming, investeringsbeslissingen,… o ook voor: bestrijding van criminaliteit door straffen o hoeveel kinderen? o trouwen of samenwonen? o …
Kenmerken van economische rationaliteit:
1. Transitiviteit 2. Volledigheid 3. Continuïteit 4. Egoïsme, altruïsme en betrokkenheid 5. Materiële rationaliteit 6. Formele rationaliteit 7. Prospectieve rationaliteit 8. en 9. Objectieve en perfecte rationaliteit
1. Transitiviteit
a > b en b > c
⇒
a>c
????
( ⇒ coherentie verondersteld)
MAAR: methodologisch niet verifieerbaar: je kan niet tegelijkertijd drie keuzen moeten maken. → Von Mises: tijdsfactor: keuzen reveleren alleen wat de betrokkene op dat ogenblik prefereert
Verschillende keuzen op verschillende momenten? → irrationeel? of bv. leerproces? of wisselende omstandigheden? of verschuiving van aspecten, invalshoeken,…
2. Volledigheid
“Voor elk paar opties moet men kunnen zeggen welk van beide de voorkeur geniet, of dat men onverschillig staat tegenover deze keuze. Ofwel kiest men a boven b, of b boven a, of men is onverschillig.”
Maar: • Soms neemt men vrede met een gekende toestand, en voelt men niet de behoefte te vergelijken met andere toestanden. (vb. levensbeschouwing, taal, keuze van werk, keuze van partner,…) Bovendien: • Economisten leiden deze preferentie af uit het geobserveerde gedrag (“revealed preferences”) – niet uit expliciete vraagstelling en introspectie.
Vb: Ezel van Buridan Ezel sterft: • onverschilligheid? • superintelligent? (“Ezel weet dat economist zal proberen zijn gedrag te interpreteren, en wil geen voedsel geven aan verkeerde interpretaties”) • Weet hebben van gebrekkige informatie?
Besluiten: • Een onvolledige ordening van preferenties (die tot uiting komt in een weigering een keuze te maken) kan perfect rationeel zijn. • Geobserveerd gedrag moet/kan niet altijd als uiting van voorkeur geïnterpreteerd worden.
3. Continuïteit
Het is altijd mogelijk (eindige hoeveelheden van) opties te vergelijken en in te wisselen.
• Concreter voorbeeld: Alles moet aan een eindige prijs kunnen afgekocht worden.
• Cru gesteld: De meeste mensen zouden om het even wat doen voor een eindige hoeveelheid geld…
• Voordeel: gemakkelijke berekenbaarheid, gladde curves die voor integraal- en differentiaalrekenen in aanmerking komen.
MAAR:
→ veralgemeende prostitutie? eergevoel? principes? eerlijkheid? mensenrechten? …
en omgekeerd: principes verdwijnen als ze “koopbaar” worden???
4. Egoïsme, altruïsme en betrokkenheid
1. “Handelen volgens eigen preferenties is niet incompatibel met altruïsme.” (Altruïstische handelingen kunnen ook in eigen belang zijn, “deugd doen”,…)
2. Belangrijker: betrokkenheid vb: boycot van bedrijven/regimes; “schone kleren”, … Vdvelde: betrokkenheid in consumptiesfeer weinig belangrijk… vb: wil tot samenwerken, mildheid, flexibiliteit, loyauteit,… Vdvelde: in productiesfeer: betrokkenheid wèl belangrijk!!! (anders: “permanente stiptheidsstaking”…
vb: verdelerspel
5. Materiële rationaliteit
“eigenbelang”: niet altijd te herleiden tot inkomen, materiële middelen,…
⇒ vb: “symbolisch kapitaal”, “psychisch inkomen”,…
6. Formele rationaliteit
centraal: vraag of schaarse middelen efficiënt worden ingezet ifv behoeften, vraag,…
Maar: 1/ doel op zich niet bevraagd. vb: productie van wapens
2/ Vraag/behoefte: vrij gevormd? invloed van suggestie, groepsdruk, reclame,…?
7. Prospectieve rationaliteit
homo economicus: prospectief
homo sociologicus: retrospectief: welke handelwijzen hebben in het verleden hun deugdelijkheid bewezen?
8 – 9. Objectieve en perfecte rationaliteit
→ veronderstelling van “perfect foresight”
“Slechts op basis van correcte informatie over de marktprijzen en over alternatieve productie- en consumptiemogelijkheden kan effectief een maximum of een optimum worden bereikt.”
• MAAR: niet iedereen beschikt over alle relevante informatie… • Inbrengen van onzekerheid in nutsberekening??? • Elster: “De transformatie van onzekerheden naar risico is problematisch als de schattingsmethode het resultaat van de schatting zo gemakkelijk beïnvloedt.” • vb: geldelijke waardering van tijd, mooi uitzicht, comfort,… : verschillend antwoord naargelang beginsituatie! → mensen doen eerder aan “satisficing” dan aan “optimising”…
10.
Besluit
Economische rationaliteit valt niet samen met gewone menselijke “redelijkheid”: • geen unieke, volledige, continue preferentie-ordening; • belang van waarden, rechten, betrokkenheid, autonomie; • pragmatisch omgaan met beperkte mogelijkheden: voldoening zoeken ipv optimaliseren.
En toch: • nieuwere benaderingswijzen in de economie proberen dit in rekening te brengen; • voor maatschappelijke overwegingen: economie kan helpen “prijskaartje te berekenen” voor afwijkingen van rationaliteit (vb: hormonenvrij vlees; energievoorziening zonder kernenergie; bewaren van landbouw,…) • pogingen om irrationaliteiten te interioriseren: wat “kosten” ecologische, sociale, ethische waarden? • ⇒ informatie voor besluitvorming, consequentialistische overwegingen,… • echte beslissingen → burger, consument, politiek,… • voorbehoud tegenover “maakbaarheid van de samenleving”; • ook de markt moet georganiseerd worden…
