Diane Steenlage
VAN HOKKELSTRAAT TOT EKKERSRIJT een Bests foto-album met historische wetenswaardigheden
Voorgoed Verleden Tijd
INLEIDING Jarenlang heb ik mij beziggehouden met het uitstippelen en bestuderen van verdwenen romeinse heerbaantrajecten. Na deze meestal kaarsrechte trajecten, ben ik mij bezig gaan houden met de bochtigere postbanen. Daarna kwamen de wat recentere banen aan de beurt. Zo struikelde ik bijvoorbeeld over de rechtlijnige door Napoleon aangelegde wegen. Al doende volgde ik de weg Luik-Den Bosch. En jawel, ik was Best bijna zomaar voorbijgelopen. Stilstaand op het kruispunt met de weg naar Sint-Oedenrode kwamen de herinneringen bovendrijven aan het mooie landelijke dorp, waar ik mijn jeugd heb doorgebracht. Plotseling drong het tot mij door wat een verstoring in de oude landschapsstructuren dit soort rechtlijnige trajecten teweeg heeft gebracht. Landwegen lieten voorheen het landschap intact. Kanalen, ‘snelwegen’ en spoorbanen doorkruisten meedogenloos iedere bestaande structuur. Laat dit nu ook voor Best het geval zijn geweest. Na het bijeenscharrelen van oude kaarten en zelfgemaakte foto’s, stond alles me plotseling weer helder voor de geest. Hoe het geweest was…. En met mijn historische inslag ben ik maar eens aan de slag gegaan. Zodoende, dit boekje.
Diane Steenlage, Vlissingen
3
HOOFDSTUK 1 JONGE JAREN IN HET BATADORP DE KLEUTERSCHOOL EN OMGEVING
In 1965 stond er aan de St. Jozefstraat een kleuterschoolcomplex, 4 kleine houten gebouwtjes, met 2 gescheiden schoolpleintjes daarvoor. Ik was gestationeerd in één van de 2 rechtergebouwtjes. Met hele kleine klasjes en voorzien van dagelijks verse schoolmelk.
Precies 6 kinderen telde m’n klasje v.l.n.r: Gerry Damen,(.?.), Diane Steenlage, Siebe van Genese,(.?.), Mary van der Made
Aan de overzijde van de straat zie je nog net buurthuis Kadans.
4
Rechts daarvan lag de jongensschool Pius X, op de hoek van de St. Jozefstraat en de Johannes Verleunstraat en links van de Kadans kwam je het St. Jozefplein. Daar weer naast lag tot plm. 1970 nog een laatste restje heide lopende tot aan het spoor, waar op ge(fiets)crosst werd. Nu liggen hier de Theo Dobbestraat en de (verlengde) Pater L.A. Bleijsstraat. De Mariaschool, voor meisjes (waar ik later op terecht zou komen) lag daarachter aan de (oude) Pater L.A. Bleysstraat. PASTOOR DUFFHAUSSPLEIN (toen St. Jozefplein) Een stukje historie. Nooit had ik toen kunnen vermoeden dat dit plein zo'n 100 jaar eerder een belangrijk kruispunt was in de heidevelden. Toentertijd was de heide ontgonnen tot aan de lijn Prins Hendriklaan - Joh. Brouwerstraat (Naastenbest), daaronder begon de Bestste Heide. Vanuit de Schutboomweg liep de Scheepersweg (schepers zijn schaapscheerders, vergelijkbaar met schapenbaan in België ), later de Prinses Irenelaan genoemd, dwars door het latere WillemAlexanderpark naar het St. Jozefplein. Van daaruit liep deze doorgaande weg verder naar de Dinkelstraat in Acht. Op het St. Jozefplein lag de kruising met het Weverspad. Deze oude baan startte aan de Eindhovensche Dijk, links van het punt waar de Ekkersrijt onder deze weg doordook. Hij liep noordwaarts over (nu geheten) 'Zonnedauw'. Bij de hedendaagse knik in deze weg aangekomen had je 2 mogelijkheden (was een splitsing) OF je sloeg linksaf richting Heikant / Naastenbest over de Slimsteeg (voorheen Slimweg, nu Aardheuvel, Buseind, Prinses Margrietlaan) er was ook nog een splitsing in deze weg richting Aarle over de Groenebrugweg (nu Loopheuvel, Leefheuvel, Reepheuvel en verder… is het originele traject verdwenen), OF je hield rechts aan, dit was het Weverspad. Het liep verder, dwars door het Batadorp naar het St. Jozefplein en dan verder tot aan het punt waar (nu) Vijverweg en Industrieweg elkaar raken, om dan linksaf te buigen over Eindhovensche Steeg (dit is het noordelijkste gedeelte van de Industrieweg, nu Spinnerstraat geheten), tot aan het hoekpunt van de Molenstraat (toen hoekpunt H. Hartstraat) en de toen nog helemaal tot hier doorlopende Speelheideweg. (Historische namen zijn vetgedrukt, wordt ook gebruikt in de rest van de historische onderdelen)
5
WE NADEREN HET BATADORP
Vanuit het kleuterschooltje liep ik terug naar huis langs het Nederlands-Hervormde Kerkje, gelegen tegenover de Pius-X-school op de hoek in de Johannes Verleunstraat, tegen de kanaaldijk aan. Met een stenen trapje kwam je op de dijk, om aan het eind (of begin, ’t is maar hoe je ’t bekijkt) van de Julianaweg uit te komen.
6
Via de Batabrug (aangelegd 1947), over het Wilhelminakanaal dat al was voltooid in 1923, voorheen lag er dan ook een noodbrug ietsje verder naar het westen (waarschijnlijk ter hoogte van het Weverspad), kwam je dan in het Batadorp waar wij woonden.
7
HET BATADORP
2 luchtfoto’s uit 1960 van het Batafabriek-complex (aangelegd vanaf 1933) en het bijbehorende Batadorp (gebouwd 1945), waaraan de beschrijvingen worden opgehangen:
Zicht op het zuidwesten,
8
Een overzicht….. Met links de vloeivelden in de maak (hier ligt nu De Dieze, op industrieterrein Breeven), de afvalwaterverwerking van de fabrieken en het dorp. Onderaan, het Wilhelminakanaal en rechts een stukje Batadorp met het begin van de Batalaan. Haaks op deze Batalaan zie je ook al de ‘turken-internaten’ liggen, aan de Internaatstraat. Deze waren speciaal gebouwd voor de Turkse werknemers. Met aan het eind van de Internaatstraat (aan de beboomde weg), het Bataschooltje voor kleuter- en lagere-school onderwijs. Daarvóór liggen de ‘sportvelden’ aan het Europaplein. Aan het begin van de Parkweg begon, links, ook het Batabos. Hier nog laaggeboomd. Met zoals je ziet een pad dat met een slinger uitkwam aan de Bata-tennisvelden, ook gelegen aan de Parkweg maar dan om de hoek (nu geheten De Dommel). En rechts van de Parkweg zie je de grote boerderij liggen van boer v.d. Calle. Deze bevoorraadde o.a. de Bata-kantine
9
Zicht op het noordoosten,
Een sfeerbeeld…… Onderaan rechts de vloeivelden weer. Deze vloeivelden waren een vreemde en gevaarlijke bron van ‘vermaak’ voor de plaatselijke jeugd. Erg verboden ook….. De ‘verse’ velden waren waterig (zeg maar blubberig…) en zacht. Op de wat ‘oudere’ zinkbakken zat al een korst. Tussen deze zinkbakken liep een soort smalle drempel. Als je je daarop waagde kon je met een stok gaatjes in die korst prikken. Het resultaat was dan, dat er een vies stinkende stoom uit opsteeg….. Een stukje verderop aan het eind van de velden (aan het 2e deel van de Parklaan (nu De Dommel)), stond dan een waterzuiveringsinstallatie. Zwaar omheind, maar natuurlijk ‘n best te slechten hindernis voor doortastende kinderen. Er eenmaal bovenop kon je dan over wat plankieren lopend, de boel eens goed bekijken. Dit was overigens nog verbodener dan het prikken in de prut van de vloeivelden. Als de wind verkeerd stond, dat wilde zeggen, uit het oosten kwam, kon je in het Batadorp niet alleen ‘genieten’ van de geuren die soms aan kwamen drijven vanuit de vloeivelden, maar dan kwam daar ook nog de verbrandingslucht van de, toch wel erg ver weg, vlakbij Son aan de NCB-Weg gelegen, Destructor. Dit was de allesoverheersende ‘kruidige’ brandlucht van vee. Stel je daar maar eens iets bij voor, in deze tijd van ‘luchtvervuiling’…… 10
Maar terug naar de foto. Aan de overzijde van het Wilhelminakanaal zie je rechts van de brug nog kaalslag. Dit is een restant heide, met de aanzet tot de Johan Verleunstraat en de St. Jozefstraat al enigszins zichtbaar. Aan de linkerkant van de Kon. Julianaweg zie je dat de 4 rijtjesblokken er al staan, tot aan de J.H. de Rooystraat. Dit waren de eerste huizen van het Wilhelminadorp (aanleg vanaf 1949), die gebouwd werden om vanaf het Batadorp een aansluitende bebouwing te verwezenlijken tot aan het al bestaande Naastenbest. Daarachter de 1e huizenblokken aan de Goselingstraat. Aan deze zijde van het kanaal dan weer, het Batadorp met ingeklemd tussen de huizen aan de Batalaan, de Internaatstraat en de verlengde Schoenmakersstraat, de ‘SPEELTUIN’. Op deze foto nog in puike staat (aangelegd in 1952) , maar toen ik jong/oud genoeg was om daar in te kunnen spelen (12 jaar later zeg maar) , was hij door compleet gebrek aan onderhoud al vervallen tot de mij zo bekende en geliefde verzameling speeltuinwrakken. Glijbaan zonder baan, stoeltjesloze draaimolen, schommels meestal zonder zitje, droogliggend zwembad, maar op de wip zat nog wel een zitje…..Voor de rest was de speeltuin al gedeeltelijk overwoekerd met struikgewas. Een prachtig speelterrein, voorwaar… Achter deze speeltuin lag aan de akkerrand een vuilnisbeltje voor tuinafval. Daar groeiden de mooiste bloemen, soms nog met kluit en al, voor moeders en in m’n tuintje. De Bata-directeurswoning (met parkje en privé-tennisbanen) is ook duidelijk te onderscheiden op de hoek van de Batalaan en de verlengde Schoenmakersstraat In de verte de aftakking Beatrixkanaal (aanvang aanleg 1930, voltooiing voorjaar 1940), met aan het einde van de Batalaan nog geen brug en daarachter het begin van de heidevelden tot aan Oirschot.
11
DE BATAFABRIEK Rechts onder in de hoek van deze gevel was de allereerste Batawinkel gevestigd, hier is hij al weer verdwenen en verplaatst naar het kleine winkelcentrum aan het Europaplein.
12
13
WAAR DE BATALAAN OPHIELD
Vanaf de Beatrixkanaaldijk over het fietspad naar beneden richting Batalaan, met links de afslag naar de Wilhelminakanaalstraat en rechts de tuin rondom het mooie huis van “de heer Meij”.
Als je terug omhoog reed, de Batalaan uit, kwam je uit op de brug over het Beatrixkanaal, met aan de overzijde nog duidelijk het begin van de ongerepte heide, waarop later de fabrieksterreinen zouden komen. In de verte de T-splitsing met het Wilhelminakanaal.
14
Zicht op de brug over het Beatrixkanaal vanaf de dijk van het Wilhelminakanaal, met links het Batadorp en rechts de heide, omlaaggevallen tot in het kanaal……
Als je de Batalaan uit liep tot op de dijk van het Beatrixkanaal en je sloeg linksaf (en je bleef bovenop de dijk, niet onderlangs het fietspad), dan kwam je aan het eind uit aan de A58. Keerde je je dan om, dan zag je dit plaatje.
Rechtsaf (op de foto) kon je dan naar beneden over een steil paadje om aan de niet-kanaalzijde uit te komen bij deze tunnel onder de A58 door.
15
Even een stukje historie tussendoor: Aan de andere zijde van deze tunnel lag tot 1960 een met plaggen bedekte heuvel, waarschijnlijk een grafheuvel uit de bronstijd. (Zie situatieschets hiernaast)
Wanneer je vervolgens met je rug naar de tunnel ging staan (,,,) en rechtsaf sloeg (Ploegstraat), lag een stukje verder aan je linkerhand, dit prachtige ven-restant waar zelfs zonnedauw groeide.
Nu in beslag genomen door het bedrijventerrein Breeven. Op heel oude kaarten is op de plaats van dit industrieterrein een enorm opgedroogd ven terug te vinden (zou dit het oorspronkelijke Breeven zijn geweest?)
16
NOG IETS OVER DE OUDE PLOEGSTRAAT Het gehele wegenbestand langs en onder de snelweg door heet tegenwoordig Ploegstraat. Voordat de snelweg (A58) er was, volgde hij een rechtlijnig traject vanaf ‘Zonnedauw’ (voorheen Weverspad) tot aan de Boschdijk. Rond 1900 was op oude kaarten al de aanzet te zien van deze oude Ploegstraat. Waarschijnlijk een rooilijn…. Maar daarvóór was er al ook al een gedeelte aanwezig en wel het eerste deel vanaf Zonnedauw tot aan de afslag linksaf vóór de snelweg, en het laatste stuk na de vennen tot aan de Boschdijk. (Zie ook situatieschets hieronder)
17
RONDJE KOEKOEKSVEN Onze wandeling vertrok vanuit het Batadorp langs het Wilhelminakanaal, richting de spoorbrug.
Onder de spoorbrug even een blik terug richting Koningin Julianaweg met rechts de huizen aan de Joh. Verleunstraat. Het ging verder over de Bataweg langs het kanaal tot net voordat je de oude rijksweg zou bereiken (Boschdijk). Rechts ligt nu de Fazantlaan, voorheen lag hier ongeveer het verlengde van de Zandstraat, komende vanaf Best-centrum (het noordelijke deel van de Speelheideweg), die doorliep tot aan de Patrijslaan.
Met je rug naar het kanaal toe (precies tussen de Kievietlaan en de Fazantlaan) kijk je op deze foto richting de restanten van de toegangspoort van een verdwenen boerderij aan de voormalige Zandstraat gelegen.
(Deze Zandstraat was samen met de Speelheideweg en de Hokkelstraat het vervolg van de Oude Bossche Baan komende vanuit Woensel.)
18
Langs het kanaal loop je nu nog even verder tot aan de Boschdijk, daar sla je rechtsaf. Aan je rechterhand zie je dan na een kleine 200 m de restanten van het Koekoeksven.
Verder over de Boschdijk, terug naar het Batadorp. Vroeger kon je wat verderop rechtsaf slaan de Patrijslaan op om vervolgens langs de bosrand tot aan het spoor te lopen (nu zal je het golfterrein moeten doorkruisen). Waar je via een oude spoorovergang weer uitkwam op de Parkweg (nu De Dommel), waar meteen rechts het voorheen besproken waterzuiveringsstationnetje lag van de vloeivelden. Linksaf lag daar langs het spoor, een paadje naar de Ploegstraat, waarlangs lage tammekastanjeboompjes groeiden. Over de Parkweg kwamen we dan weer uit in het Batadorp.
19
HOOFDSTUK 2 GRENZEN VERLEGGEN: HET DORP IN OP NAAR NAASTENBEST
De R.K.-Anthoniuskerk (gebouwd van 1949 tot 1950), stond al op ‘De Hei’ voordat er sprake was van een Wilhelminadorp, Hij diende als aanzet om het ook net gebouwde Batadorp in de toekomst te betrekken bij de uitbreiding richting het al bestaande Naastenbest.
Rond 1970. 20
Links lag het Wilhelminaplein (ontstaan 1949)
Met wat verderop aan de Koningin Julianaweg de fietsenhandel van Piet van den Heuvel. 21
Zicht op de laatste flat aan de Koningin Julianaweg met links daarvan die van de Willem de Zwijgerweg.
Een stukje terug loopt de Johan Brouwerstraat, hier richting de Prins Hendriklaan. Dit traject heeft een historie. Zoals eerder aangehaald hield de allereerste bebouwing van Naastenbest op aan de lijn Prins Hendriklaan – Joh. Brouwerstraat. Een oude verbindingsweg liep vanaf de Groenebrugweg, nu hoek Loopheuvel – Landheuvel, over Dauwheuvel en Bergheuvel naar het hedendaagse restant van de Prins Hendrikweg. Verder over de Joh. Brouwerstraat naar de (nu) Vijverweg en dan over Buitenweg en ‘Ganzenmars’. Hij kruiste de Zandweg (nu ‘Haasje Over’) en liep verder, met een bochtje naar de Venweg (voorheen Hooge Weg), die dan weer uitkwam aan de verdwenen gehuchten Heikamp en Hoeven, op het industrieterrein onder Son. 22
Op het punt waar de Prins Hendriklaan de ‘nieuwe’ verlengde Willem de Zwijgerweg kruiste, keek je zo terug richting Joh. Brouwerstraat.
Als je rechtsaf keek op de vorige foto zag je zo de huizen aan de Mecklenburgweg liggen (nu ‘Ganzetong’ en ‘Akkerwinde’). Deze Mecklenburgweg lag op de oude rooilijn van de heide die parallel liep aan de oude verbindingweg hierboven aangehaald. Deze lijn liep ook vanaf de Groenebrugweg, dan Mecklenburgweg, Drs. J.L. Moonenstraat, vervolgens door de gracht van sportpark de Leemkuilen, naar de Zandweg en dan over de hedendaagse Willem de Zwijgerweg tot aan de Zandstraat. 23
Op deze luchtfoto van het Wilhelminadorp duidelijk zichtbaar. Rechtsboven liggen de boerderijen aan de Mecklenburgweg. Volg dan de diagonaal tot links onder in de hoek. Het laatste stuk vanaf de spoorlijn is de gracht in de maak.
24
Het hobbelige weiland op de foto met zicht op de Mecklenburgweg, is nu het Wilhelminapark. Links buiten beeld lag de Mariahoeve.
Zicht op de Mariahoeve vanuit het zuiden.
25
DE HEIKANT OVER TOT AAN HET KANAAL Even een uitstapje over de oude Willem de Zwijgerweg (nu ingenomen door de Ringweg) richting het Wilhelminakanaal.
Linksaf richting het kanaal vanaf de Prins Hendriklaan.
Een blik over het ‘Wilhelminapark’ richting de Prinses Beatrixlaan met in de verte de toren van de St. Anthoniuskerk (Wilhelminadorp).
26
Verder over het fietspad langs de Verlengde Willem de Zwijgerweg tot aan de ‘nieuwe’ brug over het Wilhelminakanaal.
Nog verder over het fietspad langs de Verlengde Willem de Zwijgerweg tot aan de ‘nieuwe’ brug over het Wilhelminakanaal. 27
De brug over het kanaal
En onder de brug door met het fietspad
28
Boven langs het kanaal
29
Met je rug naar de Prins Hendriklaan, keek je ZW-lijk zo over de Willem de Zwijgerweg heen rechtdoor de ‘verlengde’ Prins Hendriklaan op. Je ziet wat verder een weg rechtsaf slaan, dit was de Slimweg (voorheen Slimsteeg).
Deze Slimweg/steeg liep heel vroeger verder, pal zuidwaarts, waar hij aansluiting maakte op het Weverspad. Idem dito met de Regte Steeg (de oude Prinses Margrietlaan, nu Prinsenpad), niet zo pal zuidwaarts maar meer kronkelig, die wat oostelijker evenwijdig aan de Slimsteeg liep en op ongeveer hetzelfde punt op het Weverspad uitkwam.
30
Op de foto hiernaast zie je wat onduidelijker dat er ook nog een weg rechtdoor verder loopt. Je kwam dan hier op uit
Een blik terug, richting Wilhelminadorp
31
En een blik vooruit, richting het kruispunt met Groenebrugweg (nu Loopheuvel, Leefheuvel, Reepheuvel) onderaan de kanaaldijk.
32
33
OVER ZEER OUDE WEGEN ENZO
Op de hoek van de verlengde Prins Bernardweg en de Kruisparkweg (destijds de Zomerpad geheten) lag het 17e eeuwse huisje van ‘Nolleke zonder Neus’ (ik hoop niet dat ik iemand hiermee beledig, maar mijn moeder herinnerde zich deze naam). Eeuwig zonde dat dit is afgebroken (rond 1970). Dit huisje stond er al toen vanuit het Kruispark, over de hedendaagse Philip van der Goesstraat een oude weg naar het zuidoosten liep. Al snel splitste de weg zich op in de Kroone Steeg en de Kreupele Steeg, dit gebeurde ter hoogte van de Jan van Riebeeckstraat. De Kroone Steeg liep rechtstreeks verder naar het punt waar de Johan Brouwerstraat en de Kapelaan Koopmanstraat elkaar raken. Liep daarna nog verder als bochtje, door de Kap. Koopmanstraat naar de Scheeperssteeg (Prinses Irenelaan). Geen doorgaande weg dus. De Kreupele Steeg inslaan bracht meerdere mogelijkheden met zich mee. Hij liep vanaf de splitsing rechtdoor naar het hoekpunt Joh. Vermeerstraat / Koningin Emmalaan. Hier kon je 2 richtingen uit. De Kreupele Steeg vervolgde zijn weg rechtdoor naar het hoekpunt Michiel de Ruyterstraat / Willem de Zwijgerweg. Dan ongeveer over de Koningin Julianaweg tot aan de Bernard Beekmanstr. Daar boog hij licht af naar het hoekpunt van de gracht door het sportpark en de Sportlaan, om wat verderop een kruispunt te vormen met het Weverspad en daarna parallel lopend aan de spoorbaan met een kleine bocht op het eind, ter hoogte van de oude spooroversteek aan het einde van de Parkweg (nu De Dommel), aansloot op de doorgaande weg naar Acht.
34
De andere mogelijkheid was om de Koningin Emmalaan op te slaan (toen Sonsche Steeg geheten). Deze weg volgend zou je na 1897, even later aan je rechterhand, de Steenfabriek De Leeuwerik passeren (gesloopt tussen 1970 en 1980). Daar achter lag de schilderachtige Leemkuilenweg.
Over de Sonsche Steeg (nu Leeuwerikstraat) vervolgden ze hunnerweegs tot aan de Heilig Hartstraat. Linksaf lag dan het Heilig Hartplein met daaraan de op deze foto (1970) al onttakelde molen…
met op het eind de Molenstraat
Destijds bestond de Molenstraat nog niet. De Heilig Hartstraat liep gewoon rechtdoor tot op het (Raadhuis-) plein tegenover de Oranjestraat (toen Hokkelstraat). Op de hoek van de Heilig Hartstraat en de ‘hedendaagse’ Molenstraat kwam toen de Speelheideweg uit. Deze Speelheideweg / Zandweg splitste zich af van de Oude Bossche Baan (komende vanuit de Kruisstraat te Woensel, voordat de Boschdijk aangelegd was dus), ter hoogte van de Ekkersrijtoversteek
.
35
HET CENTRUM We pikken de draad weer op met onze rug naar het oude verbindings-straatje dat uitkwam tussen de kerk en Huize Nazareth. Aan de overkant ligt dan de Sint-Odulphusstraat.
Linksaf tussen de ‘bakker’ en de ‘apotheek’ ligt de St. Odulphusstraat.
Huize Nazareth aan de Hoofdstraat. 36
Huize Nazareth en de St. Odulphuskerk
Zicht vanaf het westen
Achter de kerk, het kerkhof…
met zicht op de achterkant van de huizen aan de Molenstraat… 37
… en de restanten van de boterfabriek Beste Boter.
We slaan nu rechtsaf de Hoofdstraat op. Net voor de bocht lag links het Koetshuis. Dit was een overblijfsel van het in 1944 verwoeste woonhuis van de familie De Wert.
Hier in vervallen staat. Achter het koetshuis was een prachtige tuin met vijver gelegen, doorlopend tot aan de Secr. Jansenstraat. 38
En zo komen we uit aan het Raadhuisplein
Zicht op de flats aan de Raadhuisstraat
En wat verderop de nieuwe Lidwinakerk
39
Hoofdstraat wordt Nieuwstraat (aangelegd rond 1750 als verbindingsweg met de toentertijd nieuwe Bosseweg)
Halverwege, met rechts het postkantoor.
40
Aldus bereiken we het Kruispunt, zo heette dat gewoon. Dat wil zeggen met de Boschdijk (Bosseweg, Steenweg) en de St. Oedenrodense Weg. (De Bosseweg is hier rond 1740 aangelegd als verbinding tussen Den Bosch en Luik)
Richting de Nieuwstraat met Hotel Quatre Bras.
41
Richting Eindhoven, met links de afslag naar de St. Oedenrodeseweg
Nieuw
en Oud 42
Richting Den Bosch
…linksboven het kruispunt
...rechtsboven met de Oude Barrière
…linksonder een nieuwere Oude Barrier
...rechtsonder een stukje verderop
43
OVER DE HOKKELSTRAAT VIA AARLE (AORZEL) NAAR HEIKANT Aan het Raadhuisplein begon voorheen de Hokkelstraat. Nu heet het eerste gedeelte Oranjestraat. Met daaraan deze 2 mooie exemplaren
44
Met een grote bocht liep de Hokkelstraat voorheen naar de spoorovergang, waar op de kop van de Krimpweg deze boerderij gelegen was
De Hokkelstraat had van oudsher, zeg maar vóór 1900, niet deze bocht in zich, maar liep vanuit de ‘Oranjestraat’ noordwaarts verder tot aan het punt waar Nieuwe Dijk en ‘Boschdijk’ elkaar raakten. Het laatste horizontale deel van de zeg maar ‘nieuwe’ Hokkelstraat, was oorsponkelijk een onderdeel van de Nieuwe Dijk, die van de Mosselaarstraat tot aan centrum ‘De Vleut’ liep (voorheen als Broekdijk). Deze Broekdijk was de oudste verbinding tussen Oirschot en Sint-Oedenrode, toen de Nieuwstraat er nog niet was. Aan de overzijde van het spoor aangekomen lag linksaf, aan de Broekstraat, dit huisje
op het kruispunt met de Mosselaarstraat en de Hokkelstraat. 45
In de omgeving van de Mosselaarstraat:
Mosselaarsesteeg
Een landweggetje in de buurt
46
De achterzijde van een prachtig verlaten boerderijtje, waarschijnlijk aan de Mosselaarstraat.
De Voorzijde
Vanuit het zwarte deurgat het erf op gezien 47
Via de Mosselaarweg, St. Annaweg en Aarleseweg bereiken we du buurtschap ‘Aorzel’. Met de zeer oude St. Annakapel. Daarna over de (ook zo geheten) St, Annaweg tot aan de Oirschotseweg. Aan de overzijde de Heuveleindseweg op, waaraan voorheen nog enkele zeer oude boerderijen gelegen waren, evenals aan de wat verderop zich afsplitsende Hoefweg. De Heuveleindseweg kwam uit bij de nertsenfokkerij onder aan de kanaaldijk. (Begrijpelijkerwijs had dit bedrijf zich zo ver als mogelijk van de bebouwde wereld opgesteld, in ieder geval vanwege de penetrante geur die altijd in de omgeving hing). Iets daarvoor kon je linksaf de Heikantweg op (was Molenstraat). Een historisch weetje: Deze Molenstraat liep oorspronkelijk na de kruising met de Heuveleindseweg, gewoon verder naar het zuidwesten, kruiste het kanaal en sloeg dan af naar het oosten. Waarna hij aansluiting maakte op het verlengde van De Braken (gelegen onder Moleneind/ Straten ten westen van Oirschot). EN Vanuit Straten liep vlak langs de Braken een eeuwenoude romeinse weg richting Oerle / Veldhoven, het is maar dat je weet dat we hier vlakbij historische belangrijke grond zitten Dit traject is trouwens in z’n geheel opvraagbaar bij mij, als “De Kempenweg”. We vervolgen onze wandeling over de Heikantweg. Deze kwam uit op een 3-sprong met de Slimweg (voorheen Slimsteeg). Rechtsaf heet Slimweg nu Buseind, linksaf nu Prinses Margrietlaan. De Prinses Margrietlaan was oorspronkelijk de naam voor de landweg die parallel aan de Slimweg daarachter liep. Nu Prinsenpad.
Een anekdote tussendoor: Tussen de Slimweg en de Heikantweg liep een verbindingsslootje, zodat je op de 3-sprong een punt overhield. Dit slootje stond bijna altijd droog en was overhuifd door hazelaarstruiken. Dit ‘gangetje’ was nog geen 50 m lang (in mijn herinnering dan) en sprak zeer tot mijn verbeelding, als veilige haven, voor de buitenwereld onzichtbaar…….. Terug naar de 3-sprong. Aan de overzijde, op de Slimweg stond de oude boerderij van Kee Korst. Uit mijn jeugd herinner ik mij een erg oude dappere alleenstaande (?) boerenvrouw, met een alpinopetje op, zich voortbewegend op een vouwfiets. In die tijd al erg vooruitstrevend. Een markante persoonlijkheid, voorwaar….. Over de Slimweg terug naar het noorden kon je wat later rechtsaf de Schutboomweg op. Aan het eind daarvan kwam je dan weer uit op het Kruispark. En zo is de cirkel rond…..
48
49
HOOFDSTUK 3 VERGANE GLORIE HET BOERENLEVEN GEZIEN DOOR DE OGEN VAN EEN HOPELOZE ROMANTICA Mijn herinneringen over het erf en de boerderij lopen van 1966 tot 1975. Ons gezin begaf zich regelmatig, al fietsend op weg naar een Bests boerengezin. In het algemeen reden we dan over de Prinses Irenelaan. In die tijd nog een karrenspoor breed, met aan de linkerzijde een fietswielbreed paadje door de berm. Je moest goed sturen anders dreigde je in de sloot te belanden. Aan het eind passeerde je nog wat oude boerderijen om vervolgens op ‘de punt’ van de Schutboomweg uit te komen. Meteen achter ‘de punt’ lag de oude woonstee waar ik het over wil gaan hebben. HET ERF Ik herinner ik me nog goed de oude waterput met zwengel en emmer. - Inderdaad een waterleiding lag er toen nog niet - , een enorme kastanjeboom en ‘de nolle’. ‘De nolle’ was de toiletvoorziening in die tijd. Het was een gebouwtje voorzien van stevige houten plank met een rond gat in het midden. Aan de zijkant ruimte genoeg voor het ‘wc-papier’: oude kranten en tijdschriften. De eronder gelegen bak werd eens in de zoveel tijd leeggeschept in de kruiwagen en over het land verspreid. Als (jonge) bewoonster van een moderne woning in het Batadorp met warm en koud stromend water, vond ik dit toch ook wel wat hebben. En als je nou denkt, wat zal dat gestonken hebben….nee dus….. Het lag wel zo ver mogelijk weg van de achterdeur als redelijkerwijs mogelijk, maar dat zal dan wel uit algemeen hygiënisch oogpunt zijn gedaan. Dit had wel tot gevolg dat je bij nacht en ontij ook het erf moest oversteken als je nodig moest. Maar ik vond dat toentertijd toch stukken romantischer dan zo’n betegeld toilet. Alhoewel ik denk dat de bewoners daar toch wel ietwat anders over dachten. We blijven nog even buiten. De ‘voeierbieten’ lagen naast de koeienstal opgeslagen, een grote berg…. DE TUIN Naast het erf begonnen de kippenhokken. Dit waren vele zelfgebouwde constructies in steen, hout, golfplaat en wat er zoal nog meer voor handen was. Aflopend van manshoog tot nog net bruikbaar laag, tot aan het uiteinde van de tuin. Aan de achterzijde van deze hokken lag de moestuin. In de tuin naast het erf stonden ook de konijnen- en geitenhokken met een kersenboom op het ‘uitloopveldje’ van de geiten, altijd leuk als je dan kersen moest gaan plukken, die nieuwsgierige geiten en die enge bok.... Daarbuiten stonden er nog verscheidene andere fruitbomen. Regelmatig verbleef ik overdag op de boerderij om te helpen, en heel soms bleef ik wel eens slapen…. Wakker worden met het getsjirp van krekels, waar in Best kom je dat nu nog tegen. DE KEUKEN Het boerenleven speelde zich binnen, vooral af in de keuken. Vanuit de put was er een soort van leiding aangelegd naar de waterpomp boven de gootsteen. Daar werden de groentes en fruit schoongemaakt en vervolgens ingemaakt (vooral kersen herinner ik mij). Ook hielp ik vaak op de grote keukentafel mee, met het doppen van hele stapels tuinbonen (grote tenen), die dan ook ingelegd werden. In de schouw stond een groot zwart fornuis waarop de supergrote pannen met was stonden te trekken, de koffie stond te pruttelen of de pannen met het warme eten. Al het eten werd opgediend op één bord. Dat betekende dat de soepresten verdwenen onder de aardappels, groenten en vlees, waarna de vla in hetzelfde bord werd geschept. Het was je dus ‘geraaien’ dat je elke gang naar binnen werkte, anders dreven er toch wel erg vreemde dingen in je vla. 50
Ook werd daarbij regelmatig een pot kersen opengemaakt….daar werd dan vaak eerst de schimmel afgeschept, omdat het wecken niet helemaal goed was gelukt. Maar geen gezeur, het was inderdaad nog steeds eetbaar. In dit huishouden werden koeien en varkens niet zelf geslacht, dat werd uitbesteed, maar daarna kwamen de onderdelen wel weer terug in onbewerkte staat. Zo herinner ik mij het zelf maken van zult, waarin vele knookjes mee werden vermalen. En de erwtensoep met varkensstaart, zo’n hele….. en spek waarvan de zwoerd nog voorzien was van de harde varkenshaartjes…… Kippen werden zelf de nek omgedraaid om daarna geplukt te worden, dit alles nog op het erf. Daarna volgde de rest van de verwerking binnenshuis, vooral tot soep, met….jawel, alle drellen en gruwels erin. Zo hoorde dat, dat was voedzaam…. Je kan wel zeggen dat ik hier heb geleerd niet zo kieskeurig te zijn… DE STALLEN Achter de keuken lag de toegang tot de varkenshokken en koeienstallen. Ik weet niet meer precies hoeveel koeien er precies stonden (op stal) maar ik schat een stuk of 8, met namen zoals Bertha 1 en 2. Ze werden nog met de hand gemolken, waarna de melk in bussen ging die aan de rand van de weg werden neergezet om opgehaald te worden. Door de groep liep de koeienstront naar de beerput buiten op het erf en als ie niet zelf liep werd ie eruit geschept. In de koeienstal lagen ook grote zakken Bix of zoiets. Dat was droog koeienvoer, wat wij wel eens stiekem aten… net zo lekker als een hapje voederbiet…. Boven de dierenstallen lag de hooizolder. Een geweldig speelterrein, met grote langwerpige pakken stro op losse hopen hooi. Met die pakken kon je hutten bouwen als met grote legostenen, compleet met ingangspoort en schuin dak erop. Niet dat de boer dat nou zo’n fijn plan vond, dat we zijn hele voorraad overhoop haalden, maar het werd gelukkig oogluikend toegestaan. Vanuit de opening waardoor het hele spul op zolder kon worden gestoken, keek je uit op ‘de Punt’ die volstond met peppels (populieren dus). Spelen deed ik met de 2 jongste kinderen van de familie (jongens). Het jongste meisje was al oud genoeg om in de keuken te werken (10 jaar ofzo) dus die was niet altijd beschikbaar. De oudste dochters hielpen moeders mee met de was, de kuis en op het land vermoed ik, die zag ik niet zo vaak. HET WERK BUITEN Buitenshuis hielp ik meestal met eieren rapen of fruit plukken, dat was mij wel toevertrouwd. Soms mocht ik meehelpen op het veld. Meerijden achterop de boerenkar met paard was toch wel favoriet. We gingen dan naar het aardappelveld, hooien of bietensteken. DE NIEUWE WOONST Na een aantal jaren van dit alles genoten te mogen hebben, werd besloten dat de oude boerderij vervangen moest worden door een nieuw exemplaar. Dit werd een bakstenen woonhuis, voorzien van keuken met warm en koud stromend water, een douche (wat een luxe), een huiskamer en een aparte ‘mooie’ kamer, waarin ik alleen op zondag en dan nog in uitzonderlijke gevallen mocht komen (modder was daar uit den boze) en een ‘echt’ betegeld toilet. Met het oog op de moderne tijd mocht deze boer vervolgens ook z’n koeien niet meer zelf melken maar dat moest voortaan met een melkmachine gebeuren. Ik weet nog dat hij vond dat ie te oud werd voor dat soort nieuwerwetse fratsen en daarmee werd volgens mij het tijdperk waar ik over verhaal afgesloten. 51
LANGS DE OUDE ZUIDGRENS VAN BEST, DE EKKERSRIJT Rond 1970 liep dit riviertje nog door zijn ongekanaliseerde stroombedding. Zo herinner ik mij de Ekkersrijt: een schoon stroompje, redelijk diep ingesneden in het landschap, waarin nog visjes rondzwommen, met rijk begroeide oevers. Het schijnt dat het in de prehistorie al een beek van belang was, waarlangs men grafheuvels oprichtte. Maar dit gebeurde vooral op de bovenloop. Deze heet tot aan de Oirschotsedijk, de Bruggenrijt. Ook is de leemafzetting, door de eeuwen heen, op verscheidene plaatsen gebruikt voor het vervaardigen van stenen. We zullen het traject volgen vanaf het punt waar de Bruggenrijt onder de Oirschotseweg doorstroomt en Ekkersrijt wordt. Dit punt was gelegen net ten oosten van het Beatrixkanaal. Vanaf daar liep het Weverspad (nu ‘Zonnedauw’) noordwaarts richting Best. Al snel dook de beek onder het kanaal door. Hij kabbelde in ongewijzigde vorm verder (nu nog hoop ik), langs het punt waar nu de verharding van de straat ‘Nieuwe Achtse Heide’ ophoudt, tot aan de hoek van de ‘Ploegstraat’ (het horizontale gedeelte is een restant van het originele Ploegstraat-traject). Daarna dook hij met een bocht rechtsaf onder de A2 door, om aan het eind van de Mispelhoefstraat onder het spoor door te duiken. Net hiervoor rechts, lag in 1900 nog een oude steenfabriek. Misschien gebruikte deze voorheen leem uit de Ekkersrijt voor de fabricage van stenen. Hierna stroomde hij ten zuiden van de A58 verder langs de hedendaagse ‘Hoge Zijde’ . Waar hij even later werd ‘overbrugd’ voor de doorgaande zeer oude weg, komende vanaf het kruispunt St. Jozefplein, naar de Dinkelstraat te Acht. Rustig verder meanderend kruiste hij de Boschdijk, net boven De Tol (aan de Oude Barrier). Op het punt waar hij onder het kruispunt Ekkerswijer door zou gaan duiken om nog even noordwaarts verder te lopen, kruiste de Oude Bosse Baan dit stroompje. (Dit was de oude verbinding tussen Woensel en Verrenbest, met een afsplitsing over de Zandstraat naar Best.) Na het noordwaartse stukje boog hij net voor de oevers van de hedendaagse recreatieplas Aquabest af naar het oosten. Daarna door de plas, nog te zien als grenslijn, tot aan het punt waar de weg, komende vanaf het Wilhelminakanaal (grenslijn tussen Best en Son), uitkomt tussen de 2 plassen. Vanaf hier liep de Ekkersrijt verder oostwaarts het grondgebied van Son op, richting zijn monding in de Dommel. Met de aanleg van de onvermijdelijke industrieterreinen en autosnelwegen is hiermee alweer een onvervangbaar stukje ongerepte natuur voorgoed verloren gegaan………
52
REGISTER FOTO’S EN KAARTJES Batabrug 7 Batadorp 8, 10 Batafabrieken 8, 10, 12, 13 Batalaan 14 Beatrixkanaal-dijk 15 Boschdijk 43 Boschdijk-kruispunt 41, 42 Boterfabriek Beste Boter 38 Brug over Beatrixkanaal 14, 15 Gebr. de Koninglaan 25 Groenebrugweg 32 Hokkelstraat 44, 45 Hoofdstraat 36 Huize Nazareth 36, 37 Joh. Brouwerstraat 22 Kaartje Ploegstraat 17 Kaartje Romeinse Weg 49 Kaartje Weverspad / Groenebrugweg 33 Kerk (Lidwina-) 39 Kerk (Ned. Herv.) 6 Kerk (St. Anthonius-) 20 Kerk (St. Odulphus-) 37 Kleuterschool St. Josephstraat 4 Koekoeksven 19 Koetshuis (Hoofdstraat) 38 Kon. Julianaweg 21, 22 Krimpweg / Hokkelstraat 45 Kruisparkweg 34 Mariahoeve 25 Mecklenburgweg 23 Molen (H. Hartplein) 35 Molenstraat 35 Molenstraat-achterzijde (kerkhof) 37 Mosselaarsesteeg 46 Mosselaarstraat / Broekstraat 45 Mosselaarstraat 47 Nieuwstraat 40, 41 Oranjestraat 44 Oude Barrière 43 Ploegstraat / Breeven 16 Ploegstraat-tunnel (A58) 15 Prins Hendriklaan 23, 31, 32 Raadhuisplein 39 Raadhuisstraat 39
Sint-Oedenrodenseweg 42 Spoorbrug Wilhelminakanaal 18 Wilhelminadorp 24 Wilhelminakanaal 28, 29 ‘Wilhelminapark’ 26 Wilhelminaplein 21 Willem de Zwijgerweg 22, 26, 27 Zandstraat 18 Zomerpad 34
TREFWOORDEN Broekdijk 45 Eindhovensche Steeg 5 Ekkersrijt 52 Groenebrugweg 5, 22, 23, 32 Heikantweg 48 Hoefweg 48 Hokkelstraat 18, 35, 44, 45 Hooge Weg 22 Kreupele Steeg 34 Kroone Steeg 34 Molenstraat 48 Nieuwe Dijk 45 Oude Bossche Baan 18, 35, 52 Ploegstraat 52 Regte Steeg 30 Romeinse Weg 48 Scheeperssteeg 34 Scheepersweg 5 Slimsteeg (-weg) 5, 30, 48 Sonsche Steeg 35 Speelheideweg 18, 35 St. Josephplein 5 Venweg 22 Weverspad 5, 7, 17, 30, 34 Zandstraat 18, 23, 52 Zandweg 22, 23, 35 Zomerpad 34 53
54
