deutsch english español français italiano nederlands svenska. Goetheanum

Algemene Antroposofische Vereniging 2009 / 2010

deutsch english español français italiano nederlands svenska

Goetheanum

Het is wederom een genoegen om aan de leden van Holland en België een Nederlandse vertaling te zenden van het jaarverslag uit Dornach, waarin naast de leiding van het Goetheanum alle secties van de vrije hogeschool voor geesteswetenschappen aan bod komen. Het is boeiend om te lezen hoe de antroposofie modern werkzaam is en reageert op situaties in de wereld. Hoe men in de jongerensectie ontdekt dat de leraren net zoveel van de jongeren leren als andersom. Hoe belangrijk een Goetheanum-onderzoek is, dat aantoont dat genetische manipulatie van één eigenschap van een plant op veel meer gebieden dan deze ene eigenschap werkt: het gehele organisme wordt beïnvloed en de plant wordt grondig veranderd. Hoe men in Moskou enthousiast is over de euritmie uitvoering van de gecombineerde groepen van Dornach en Stuttgart in een groot theater aldaar, en nog wel ter ere van de feestelijke heropening van het theater. En dat in Peking 1100 mensen een euritmie-uitvoering bijwonen. Maar ook dat de frisse originaliteit in allerlei nieuwe initiatieven voelbaar is – een heel speels voorbeeld daarvan is het maaien van het gras voor het Goetheanum in de vorm van het labyrint in de kathedraal van Chartres, zo groot dat de mensen het hele labyrint kunnen lopen. Het verslag gaat ook over de financiële positie van het Goetheanum die vragen stelt en problemen geeft die niet eenvoudig op te lossen zijn zoals in de hele wereld. Al lezende worden wij ons bewust van de hele antroposofische gemeenschap waar wij als leden deel van uitmaken met elkaar. Jan Borghs, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Belgë Ron Dunselman, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland

Inhoud Voorwoord......................................................................................................... 3 Algemene Antroposofische Vereniging U.S.A.............................................................................................................. 4 Enkele aspecten van het jaar........................................................................... 6 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Algemene antroposofische sectie.................................................................... 7 Jongerensectie................................................................................................ 9 Mathematisch-astronomische sectie.............................................................. 10 Sectie voor beeldende kunsten...................................................................... 10 Medische sectie ........................................................................................... 11 Natuurwetenschappelijke sectie.................................................................... 12 Pedagogische sectie...................................................................................... 13 Landbouwsectie............................................................................................ 14 Sectie voor woord, muziek en euritmie......................................................... 15 Sectie letteren en cultuurwetenschappen...................................................... 16 Sectie voor sociale wetenschappen............................................................... 17 Goetheanum Het Goetheanum theater ............................................................................. 18 Het afgelopen jaar aan het Goetheanum ..................................................... 19 Financieel overzicht....................................................................................... 20 Adressen........................................................................................................... 24

Het ontwaken van wereld en ziel

Voorwoord

Beste leden, Het lijkt alsof er iets goed mis is met de vier elementen – aarde, water, lucht en vuur: hevige aardbevingen, vernietigende tsunamis en voortdurende overstromingen, verwoestende wervelstormen en op vele plaatsen van de wereld oerwoud- en bosbranden hebben epidemische proporties gekregen. Dit gaat samen met door de mens veroorzaakte problemen als klimaatverande‘Grote wereldkwesties hebben ring, ziekten en epidemieën, onmeer dan ooit invloed op ons rechtvaardig beheer van natuureigen zieleleven. Individueel lijke hulpbronnen, zoals water en ontwaken is daarom in onze voedsel, bevolkingstrek naar grotijd een wakker worden aan de te stedelijke centra, migratie en wereld, en een wakker worden vluchtelingenstromen uit crisisaan de wereld betekent wakgebieden. De veelheid van deze ker worden van de ziel.’ uitdagingen bereikt een schaal als Cornelius Pietzner nooit tevoren en stelt de samenleving voor principiële vragen. Het lijkt ook of ze met elkaar te maken hebben. Het gevoel overweldigd te worden en niet in staat te zijn om de oorzaken helemaal te begrijpen leidt vaak tot reactionaire response.

Cornelius Pietzner is lid van het Bestuur sinds 2002 en is verantwoordelijk voor de financiën.

Grote wereldkwesties hebben meer dan ooit invloed op ons eigen zieleleven. Het ontwaken aan de wereld betekent daarom individueel wakker worden in de ziel. Deze fundamentele gedachte van Goethe: ‘De mens kent zichzelf slechts in de mate waarin hij de wereld kent – slechts in de wereld wordt hij zich bewust van zichzelf en alleen in zichzelf krijgt hij bewustzijn van de wereld’ werd door Rudolf Steiner opgepakt en verdiept als een centraal thema van innerlijke ontwikkeling. De essentiële vraag is identificeren, ontwikkelen en, vooral, ons bewust worden van de verbinding tussen ons individuele zieleleven en de ontwikkeling in de wereld om ons heen. Om in staat te zijn dat op een relevante en zinvolle manier te doen, moeten we wereldburger zijn. Of, met andere woorden, dat betekent jezelf te verbinden met Michaël, de leidende geest van onze tijd. In de derde brief aan de leden (3 februari 1924) zegt Rudolf Steiner: ‘In de antroposofie komt het op de waarheden aan, die door haar geopenbaard worden; in de Antroposofische Vereniging komt het op het leven aan, dat er in verzorgd wordt.’

Het leven verloopt in de tijd, de waarheid is eeuwig, buiten de tijd. Leven is beweging, veelzijdigheid, nooit zwart-wit – waarheid is statisch. Als waarheid en leven in evenwicht komen, kunnen ze elkaar versterken, kunnen tot een nieuw, levenskrachtig waarheidsbegrip leiden en tegelijk tot een leven vanuit inzicht. Drie oriënteringslijnen noem ik hier voor dit evenwicht: 1) Steiner beschrijft de methode van de geesteswetenschap niet als een vaststaande wereldbeschouwing, een leerstellig bouwwerk, maar als een weg, ja zelfs als ‘een onderzoeksmethode van het algemeen menselijke’ (Engeland, 19 augustus 1923). 2) De openheid en tolerantie waar de Antroposofische Vereniging naar op zoek is, kan gezien worden in de zin van ‘leven uit liefde tot de daad en laten leven uit begrip voor andermans wil is het leidmotief van vrije mensen’ (Filosofie van de Vrijheid). Dat is ook een aanmoediging om een lerende vereniging te worden, die probeert de kloof tussen de wereld en het eigen zieleleven te overbruggen. Deze weg te gaan in een zo veelsoortige wereldwijde vereniging, zonder de spirituele identiteit te verliezen, is de belangrijkste uitdaging voor de Antroposofische Vereniging. 3) Op 23 januari 1923 geeft Rudolf Steiner de uitdagende bewering – verwijzend naar de basisoefeningen – dat de Antroposofische Vereniging zelf de zes deugden zou moeten cultiveren. Deze oefeningen, als oefeningen van de vereniging begrepen, helpen om de ziel elastisch te maken, opdat de waarheid een beweeglijkheid krijgt, net zoals het leven zelf, opdat een brug ontstaat tussen de ziel en de wereld met haar huidige noden. Na 100 jaar hebben sociale spirituele impulsen een fundamentele vernieuwing nodig. De Antroposofische Vereniging staat midden in deze uitdaging. Het jubileum jaar 2011 geeft ons aanleiding om feest te vieren, maar nog meer is het een mijlpaal die ons de gelegenheid geeft voor herbezinning en vernieuwing. In onze veranderende wereld stappen voor de toekomst te zetten en daarbij toch de oorspronkelijke impulsen trouw te blijven, dat heeft aan het Goetheanum in de komende jaren onze volle aandacht. Voor het Bestuur van het Goetheanum Cornelius Pietzner

3

Algemene Antroposofische Vereniging

“Drie redenen voor optimisme” – Antroposofische Vereniging in de Verenigde Staten –

Het lijkt of de Amerikaanse samenleving op vele gebieden uitgedaagd wordt. Is dat zo? Torin Fischer: De Verenigde Staten zijn geconfronteerd met een heleboel problemen en het is duidelijk dat de oude oplossingen niet meer voldoen. Er zal veel van afhangen of er een nieuw soort samenwerking binnen de Amerikaanse samenleving zal komen. Dat is het wat de tijd van ons verlangt, en ik hoop dat we dat voor elkaar kunnen krijgen. U hebt geschreven over samenwerking? In mijn boek Organisatie en organen (‘Organisational Integrity’) beschrijf ik niet wat in onze tijd een probleem is. Overal horen we wat niet functioneert, wat er mankeert. Ik wil liever onderzoeken wat wel lukt. Het loont zich om te kijken naar het menselijk lichaam. Het is een raadsel, een mysterie van samenwer„Als er een Amerikaanse king van de meest verschillende antroposofie zou bestaan, dan organen en zo verschillende zou het ‘anthroposophy at functies. Al die uiteenlopende work’ heten.“ organen werken zo vruchtbaar samen. Dat is een fascinerende Torin Finser studie voor mij, bijvoorbeeld om te begrijpen wat de essentie is van de lever, de nieren. Wat vertellen de organen ons, hoe werken ze? Als ik de organen in hun onderling verband begrijp, dan begrijp ik de sociale processen beter? Torin Finser is directeur van de lerarenopleiding Antioch/ Newengland en secretarisgeneraal van de Antroposofische Vereniging in de USA.

4

Een voorbeeld: de lever is met 41º heel warm. In een groep mensen kan die leverenergie ook gezien worden. Hier gaat het erom enthousiast te worden voor een onderwerp en dat verder te dragen. Daarbij vormen de longen, als koel aardebetrokken orgaan, een evenwicht. De wijsheid van het menselijk lichaam helpt om in groepsprocessen onze diagnostische waarneming te verscherpen. Aan de ene kant zijn er de zichtbare problemen die aan de oppervlakte liggen, bijvoorbeeld wantrouwen binnen een lerarencollege of moeilijkheden met de ouders. Maar we moeten dieper kijken en de daaronder liggende problemen vinden en eraan werken. De antroposofische geneeskunde heeft prachtige therapieën voor het menselijk organisme ontwikkeld;

die kunnen op het sociale organisme worden overgedragen. Dat is het veld van mijn onderzoekingen. Joan Almon, de vroegere Secretaris Generaal, merkte op dat de tegenwoordige angst atypisch is voor de Amerikaanse ziel. Dat ben ik met Joan eens. Angst is geen gevoel dat men in de USA erg goed kent, dat is veeleer moed of optimisme, met beide voeten in de opgaven springen en pas later vragen stellen, is typisch voor de Amerikaanse ziel. Tobben over de toekomst is inderdaad nieuw en de huidige beloftes, dat de economische situatie zal verbeteren zijn tot nu toe niet uitgekomen. In tegendeel: de werkloosheid neemt schrikbarend toe. De regering heeft de economie ‘suiker’ gegeven, maar dat heeft de toestand nauwelijks verbeterd. Het is alsof een probleem van de linker broekzak in de rechter broekzak is overgeheveld. Overal zien we kredieten die uit de hand lopen. Privé huishoudens hebben te hoge schulden, de banken hebben niet te calculeren schulden en nu ook de regering nog. Dat roept de vraag op: Als de maatregelen tot nu toe niet succesvol waren – wat zou dan het alternatief zijn? Ik hoop zeer dat degenen die antroposofie hebben bestudeerd de moed opbrengen om nu ook over deze economische vragen te spreken. Want wat Rudolf Steiner over de omgang met geld en rente heeft ontwikkeld, dat zou nu gehoor kunnen vinden. Hoe ontwikkelt de antroposofie zich in de USA? Daarover ben ik optimistischer dan in de afgelopen jaren. Voor het eerst sinds vele jaren neemt het aantal leden toe. Dat is veelbelovend, net als het feit dat de jongerensectie buitengewoon actief is. Heel veel jonge mensen kwamen vorig jaar naar de algemene vergadering in Spring Valley. In mijn werkgroep had ik 40 jonge mensen die naar de vergadering waren gekomen hoewel ze geen lid zijn. Dan was er een bijeenkomst in Harlemville met 60 deelnemers. Daar is een generatie van 20- tot 30-jarigen die naar antroposofie vragen, maar op een speciale manier. Het is een sociale, gemeenschappelijke en praktische benadering van de antroposofie. Tenslotte is


er nog een derde aspect voor mijn optimisme. Wij hadden een aanzienlijk tekort in onze jaarlijkse afrekening. Ernst Katz en ik zijn nog enkele maanden voor zijn dood een initiatief gestart. Wij hebben een groep van donateurs opgericht, die bereid zijn vijf jaar lang jaarlijks 1000 dollar aan de Antroposofische Vereniging te schenken. Onze ledencontributie bedraagt 120 dollar, maar wij hebben dit hoge bedrag gevraagd om een signaal af te geven ter aanmoediging voor de toekomst van de Antroposofische Vereniging. In mei 2009 zijn wij met het initiatief begonnen, toen de economische crisis op haar hoogtepunt was. Desondanks hebben we dit idee doorgezet. Toen stierf Ernst Katz maar hij bleef het project helpen. Op deze wijze hebben 54 mensen zich verplicht. Dat geeft ons buitengewoon veel moed want het toont diepe verbondenheid meten vertrouwen in de Antroposofische Vereniging. In sommige landen worden sinds kort meditatiecursussen aangeboden. Zijn die er ook in de USA? Wij zouden graag het jubileumjaar 2011 willen gebruiken als aanleiding om ons antroposofische werk te verdiepen. Daarbij zal de meditatie van de grondsteenspreuk een belangrijke rol spelen. Ik ben ervan overtuigd dat als wij de individuele scholing en meditatie niet ernstig nemen, als wij ons inzicht in antroposofie niet verdiepen en er verder in door dringen dat onze activiteiten dan naar buiten toe geen vruchten zullen dragen. Wij hebben zogenoemde ‘visiting-speakers bureaus’ in het leven geroepen. Wij sturen ervaren leden naar gemeenschappen die geen cursussen of werkgroepen hebben. Ze werken dan een weekend aan de grondsteenspreuk of een ander antroposofisch thema zoals het esoterische christendom of de jaarfeesten. Omdat bij ons in de USA de leden wijd verspreid wonen en omdat er zulke enorme afstanden zijn, zijn zulke mobiele cursusleiders zeer belangrijk. Leden in Montana bijvoorbeeld zijn zelden in staat naar de grotere conferenties te komen. Met dit nieuwe programma bereiken wij de periferie veel beter. Wij bezoeken de mensen, in plaats van ze bij ons uit te nodigen.

Met 130 vrijeschool-instellingen staat de USA op de tweede plaats na Duitsland met 219 instellingen.

Wat is de speciale bijdrage van de antroposofie in de Verenigde Staten, wat kan Europa leren van de Amerikaanse antroposofie? Dat is een vraag waarover ik graag langer zou willen nadenken. Maar in eerste instantie zou ik zeggen: de praktische toepassing van de antroposofie in het dagelijkse leven. Amerikanen willen de dingen verwerkelijken. Ze leven met de idee, maar willen die ook in de wereld gerealiseerd zien. Daarom is de biologisch-dynamische landbouw en ook de vrijeschoolpedagogie zo sterk in de USA. Veel Amerikanen geloven in wat zich in de wereld bewijst. De esoterie dicht laten aansluiten bij de levensvragen, dat is vermoedelijk meer een westerse bijdrage voor de ontwikkeling van de antroposofie in de hele wereld.

5


Meditatie en ontmoeting – Enkele hoogtepunten van het werkjaar 2009/2010 –

‘Al het weten, dat denken, voelen en willen niet zo diep pakt, dat het iemand verandert, zal een belasting worden, ja, kan zelfs gevaarlijk worden’, schreven Frode Barkved, secretarisgeneraal van Noorwegen, en Gudjon Arnason, landsvertegenwoordiger van IJsland, naar aanleiding van een trektochtseminar op IJsland in de zomer Februaridagen – studiedagen van van 2009. Met het woord verjongere mensen met het Hogeschoolcollege andering treffen ze zonder twijfel een zenuw van het antroposofische leven. Naast de kennis, vragen velen naar de mogelijkheden en de innerlijke ruimte voor verandering. Het verlangen naar verandering en ontwikkeling laat de Antroposofische Vereniging jonger worden, ook als de doorsnee leeftijd van de leden stijgt. De sleutel tot een sterkere veranderingskracht ligt in de bijzondere marge die hoort bij de Antroposofische Vereniging. Enerzijds komt het op de enkeling aan, hoe het hem lukt zijn meditatieve leven te ontplooien, anderzijds is het internationale netwerk heel belangrijk. Beide zijn drijfveren voor verandering, het ziele-innerlijk en het internationale, en beide worden tegenwoordig voortgestuwd. Zo vond in Londen in augustus 2009 voor het eerst een cyclus van de 19 Klassenuren plaats. Ook in Brazilië zal, volgens Michael Mösch, de nieuwe secretaris-generaal van het land, meditatie meer aandacht krijgen. Zo zal zijn voorgangster Ingrid Böhringer samen met bestuursleden van de vereniging en ondersteund door het Goetheanum-meditatie-initiatief, door de afzonderlijke regio’s reizen en zulke cursussen aanbieden. Een van de meest interessante antroposofische samenkomsten was de lang voorbereide conferentie ‘Encircling Light – Expectant Silence’ in Whitehorse, de hoofdstad van Yukon in Canada. In deze eenzaamheid ten oosten van Alaska kwamen 200 mensen uit 13 landen bijeen, om de spiritualiteit van het noorden beter te begrij-

6

pen. ‘Een feest van intermenselijke ontmoeting’ noemde Debbie Allen van de jongerensectie in Canada het. In Hongarije vond in de zomer ook een conferentie met Sergej Prokofieff en Thomas Meyer plaats. Hier kwamen 300 deelnemers bijeen voor de esoterische achtergronden van de rozenkruiserstromingen. De kwantitatief omvangrijkste vorm van antroposofische ontmoeting is waarschijnlijk het feit dat het bij het ELIANT-initiatief gelukt is, bijna een miljoen handtekeningen te verzamelen voor de politieke vertegenwoordiging van antroposofische initiatieven in het kader van de Europese Unie. Naast uitstekende bijeenkomsten zoals een conferentie over de waardigheid van het kind in Moskou, de Camphill-conferentie in het Goetheanum of de vrijeschool-conferentie op de Filippijnen was het de euritmie die zich in nieuwe oorden manifesteerde of zich zelfs verankerde. Vijf voorbeelden: 1. De jeugd-euritmiegroep van de vrijeschool in San Francisco onder Astrid Thiersch reisde naar India voor een kleine tournee. 2. Formación de Eurythmia de Santiago de Chile heet de eerste euritmie-opleiding in het Spaans sprekende Zuid-Amerika; 15 studenten hebben in 2009 het eerste opleidingsjaar afgerond. 3. Het euritmieensemble Aurora Australis uit Australië was in het voorjaar in China op tournee. 4. In Peking zagen 1100 mensen het programma ‘Southern Light’. ‘De euritmie kan de Chinese harten omvormen’, citeert Brigit Lugosi uit Melbourne een toneelspeelster uit Guangzshou. 5. Op een van de mooiste plekken van Europa is een nieuwe euritmie-opleiding begonnen: in het kader van de opleiding van vrijeschoolleraren is er nu zo’n opleiding op Gran Canaria. Voor de cultuur van het hart noemde Paul Mackay in de herfst van 2009 drie voorwaarden: bezinning, een nieuwe vorm van vieringen en passende communicatie, dat wil zeggen ontmoeting. De wegen van meditatieve verdieping en de vele ontmoetingsvormen wijzen in deze richting.

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap

Ruimte voor bovenzinnelijke ervaring – Algemene Antroposofische sectie –

Een van de vruchtbaarste werkgebieden van het Goetheanum is tegenwoordig ‘studie en voortgezette opleiding’. Uit cursussen en colloquia op uitnodiging bijna tien jaar geleden, groeide een rijk cursus- en scholingsaanbod, dat de gedachte aan een op een hogeschool lijkende academie in het Goetheanum dichterbij brengt. Misschien eerst maar eens een terugblik.

Robin Schmidt, sinds 2002 leider van het wetenschappelijk onderzoek naar cultuurimpulsen aan het Goetheanum en medewerker van de algemene antroposofische sectie.

ven en meditatie’ vindt dit jaar voor de tweede keer plaats. De vraag is groot.

Het jongste lid in dit panorama van educatiemogelijkheden wordt gevormd door bijeenkomsten ter introductie in antroposofie voor medewerkers van ondernemingen die in nauwe betrekking staan tot de antroposofie. In deze bedrijven komen veel mensen die tevoren nauwelijks Robin Schmidt: Tien jaar geleden zijn Heinz Zim- met antroposofie in aanraking zijn geweest en mermann en ik begonnen de basisstudie aan het zich een overzicht willen verschaffen. Zulke bijGoetheanum nieuw leven in te blazen. Voordien eenkomsten waren er vroeger ook wel, maar was er het studiejaar van Georg voornamelijk op initiatief van Gölzer, dat niet zonder reden enkelingen. Samen met de ‘Hoe maken wij de overgang ‘Gölzerjaar’ werd genoemd. BCL-Gemeinschaftsbank hebvan iemand die voor mij Rudolf Het was sterk op zijn persoon ben wij een concept ontwikSteiner interpreteert naar het afgestemd. Kort daarna begon keld. Zulke cursussen hebben gemeenschappelijke proVirginia Sease met de ‘English hun eigen karakter, omdat bij ces waarover Rudolf Steiner Studies’. Daarbij kwamen afvele deelnemers helemaal geen spreekt?’“ zonderlijke weekendbijeenduidelijke belangstelling voor komsten over innerlijke cultuur Robin Schmidt antroposofie aanwezig is. Ze en de overgang van antroposoworden vaak door de bedrijven fische studie naar een persoongestuurd. Deze cursussen moelijke meditatiecultuur. Dat gebeurde allemaal ten vrijlatend zijn en toch tot het wezenlijke van met weinig publiciteit en was daardoor ook be- de antroposofie leiden – dat is een interessante schermd. uitdaging. Nu doen we hier ervaringen op. In 2010 zullen wij het als aanbod publiceren. Vijf jaar geleden kwam daar een cursuslijst bij, een aanloop voor een toekomstige ‘voordrachts- Daarmee is de situatie in beeld gebracht. En wat lijst’. Nieuw was ook de studentenpas, die het zijn de volgende plannen? voor de studenten mogelijk maakte aan vele bijWij willen ons concentreren op het ontwikkeeenkomsten van de secties deel te nemen. Toen len van de innerlijke diepgang van de cursussen. ontstond een nieuwe menselijke constellatie. Daartoe behoort het verbreden van de kring van Edda Nehmiz en Oliver Conradt kwamen erbij, mensen die het project dragen. Een zekere pioElizabeth Wirsching en Bodo von Plato raakten niersfase waarin een familiair trekje behulpzaam ook geëngageerd. Wij begonnen het landschap was, is nu afgesloten. Het betekent een intensievan cursussen en studies te structureren in basisver college-overleg. Daartoe behoort geestesween voorgezette studie, in inleidende- en verdietenschappelijk onderzoek, om te ontdekken hoe pende cursussen. overgangen tot het levende, het etherische in het In een derde fase hebben wij de vrije studievor- cursusgebeuren vormgegeven kunnen worden. men gebundeld. In overleg met de medewerkers Een cursus is dan niet de bemiddeling van inhoud, van de secties volgen de studenten hun projecten. maar zelf een proces. Hoe ziet zo’n overgang naar het levende eruit in een filosofische cursus, hoe in En beroepsbegeleidend? een euritmieles en hoe bij een natuurwetenschapParallel daaraan is er een beroepsbegeleidende pelijk thema? Natuurlijk lukt het vele cursusleiders tak ‘grondslagen van de antroposofie’ in een intuïtief, maar als we het willen objectiveren, zijn serie weekendcursussen. Dat is deze herfst met gemeenschappelijke reflecties, samenwerking, goede response begonnen. De reeks ‘innerlijk le-

7

uitwisseling en een gedegen onderzoek noodzakelijk.

persoonlijk onderzoek aanbieden, in verbinding met een door hen te geven cursus.

Het motief om een cursus aan het Goetheanum te bezoeken – zo zien wij het – is uiteindelijk, een toegang te vinden tot het eigen hogere wezen. Daarbij kunnen wij bemiddelaars zijn. Daarom moet de inhoud steeds centraal staan en wij die voor de cursussen verantwoordelijk zijn gaan daarbij ook ‘op school’. Nu is ‘geestelijk leerlingschap’ een poging om zelf in een verhouding tot het geestelijke te komen. Dat is bij iedereen anders. Daarom kunnen we niet eenvoudig inhoud doorgeven, maar moeten we individueel op iedereen afzonderlijk ingaan. Dat heeft ook consequenties voor de gemeenschapsvorming. ‘Jaargangen’ zijn maar beperkt mogelijk.

Het huis Schuurman is sinds twee jaar thuishaven voor de studentenafdeling. Zou de geesteswetenschappelijke studie niet in het Goetheanum moeten zijn?

Staat de studie van de antroposofische grondslagen daarbij altijd centraal? Ja, en die kunnen voor, tijdens of na de opleiding worden opgepakt. De antroposofische beroepsopleidingen hebben zich in de laatste jaren geprofessionaliseerd, de eisen aan de beroepspraktijk zijn toegenomen. Dat is een reden waarom de opleidingen zich op de vakinhoud concentreren. Steeds vaker wordt de vraag aan het Goetheanum gesteld of wij de antroposofische grondslagen aan de vakopleidingen kunnen toevoegen. Dat is een hoogst interessant terrein, dat ons in nieuwe samenwerkingsverbanden brengt. Tot nu toe strekt ‘studie en voortgezette opleiding’ zich ook over andere gebieden uit. Zal dat zo blijven? Wij moeten het zorgvuldig opbouwen. De kwaliteit van de studie ontstaat doordat mensen er voor mensen zijn. Dus moet iemand beschikbaar zijn voor deze taak en bereid zijn buiten de cursus persoonlijke gesprekken te voeren en studieprojecten te begeleiden. Natuurlijk willen wij economisch onafhankelijk worden. Niettemin maakt de nauwe relatie met de secties het mogelijk dat sectiemedewerkers hun betrokkenheid hier als deel van hun training opvatten. Bovendien ontwikkelen wij een concept waarbij wij docenten een verblijf aan het Goetheanum voor

8

Dat wij een concrete studieplek hebben, is fantastisch en als het gebied ‘studie en voortgezette opleiding’ verder groeit, dan zullen we al gauw naar andere mogelijkheden moeten omkijken. Ik zie het Goetheanum – ook als gebouw – in de eerste plaats, als een inwijdingsplaats. En daar zouden ook inderdaad mensen moeten zijn die samen met anderen ruimte kunnen creëren, waardoor ze kunnen binnenkomen in het gebied van de geest. En dat is – als ik onbescheiden mag zijn – ook onze taak. Waarover hebben we nu niet gesproken? Over de English Studies. Die inmiddels tweejarige Engelstalige tak van het cursuslandschap heeft zich ook ontplooid en krijgt nu speciale betekenis omdat het Emerson College haar werk beëindigt. Dat is zeer tragisch. Zo is er op het ogenblik geen andere plaats op de wereld waar volledig een basisstudie in antroposofie in de huidige wereldtaal Engels kan worden gerealiseerd. Virginia Sease heeft dit studieprogramma ontwikkeld en nu komt ook hier de vraag naar een groep effectief werkende docenten. Bovendien vind ik het belangrijk te noemen wat er op de achtergrond is gebeurd: wij hebben in de afgelopen jaren een secretariaat opgebouwd dat zich met de belangen van de studenten bezighoudt. Hiervoor heeft Yvonne Schmidt-Heyerhoff het fundament gelegd. Mauro Fenu is nu de bedrijfsleider. Ook dat hoort tot de constellatie, dat er medewerkers zijn die organisatie als deel van het hele cursusgebeuren zien en meebouwen aan een efficiënte en mooie sfeer. Het gaat weer om de menselijke constellatie, om dat wat in de relaties ontstaat. Van de menselijke constellatie hangt alles af.

Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen

„Je kunt van iedereen leren“ – Jongerensectie –

‘Het gaat erom wakker te worden aan het poëtische karakter van de andere mens, dat wil zeggen aan dat deel van diens persoonlijkheid dat nog helemaal geen werkelijkheid is geworden, maar pas door mijn schouwen zichtbaar wordt’, zo beschrijft John Stubley van het college van de jongerensectie de taak of de verwachting van vele jongeren die met de jongerensectie in contact komen. Eigenlijk alle initiatieven vloeien voort uit dit thema om zich in te zetten voor spiritualiteit en voor de wereld met en door de medemensen. In het voorjaar van 2009 vond de vierde conferentie ‘Connect’ plaats. Weer werden uit de hele wereld voor een week 12e klassen uitgenodigd. Nieuw was dat de uitgenodigde schoolklassen met eigen projecten naar Elizabeth Wirsching het Goetheanum kwamen. ‘Het was mogelijk’, zei Katie Dobb, ‘aan een workshop van de leerlingen deel te nemen en van conferentie-organisator werd je een leerling. Dat was een kenmerk van het hele jaar. Je kunt van iedereen iets leren. Het is een voortdurende uitwisseling.’ „Toen ik aan het Goetheanum kwam, zei ik tegen mezelf, de jongerensectie moet niet in Dornach groeien, maar in de wereld.“

Het is Elizabeth Wirsching gelukt om in de tien jaar van haar verantwoordelijkheid voor de jongerensectie, een internationaal netwerk van jongeren te ontwikkelen. In 2011 zal zij deze opgave in andere handen overdragen.

In de zomer volgde in Järna de bijeenkomst ‘360 graden’. Ook hier stond centraal de wederzijdse waarneming, die kon groeien tot wederzijdse zorg. Elizabeth Wirsching beschrijft hetzelfde: ‘Het gaat om de wederzijdse ontdekking. Ik ondervond het als het geschenk dat deze generatie in onze vereniging binnenbrengt. In Katies woorden: het is een speciale warmte.’ Het unieke in de ander te ontdekken vooronderstelt dat je de eigen uniciteit, je eigen opgaven kent. Martin Stenius: ‘De zomerconferentie liet zien dat het er minder om gaat kennis te vergaren maar veel meer om aan kennisprocessen deel te nemen.’ Jongeren noemden dat ‘to build a camp-fire’. Wat zijn de voorwaarden? ‘Interesse, enthousiasme, ernst en vertrouwen’, antwoordt John Stubley, en Martin Stenius vult aan: ‘Iedereen hoort erbij en: niet de inhoud, maar de ruimte moet zijn voorbereid. De inhoud wordt door de mensen bij elkaar gebracht.’

Wat het werk van de jongerensectie uitmaakt is nu dat het niet blijft bij de ontmoetingen maar daarmee pas begint. Uit de ontmoeting groeien antroposofische of charitatieve initiatieven, die verzorgd worden. Martin Stenius: ‘Wij hadden een werkweekend met 40 mensen uit de hele wereld over ‘De weg tot inzicht in hogere werelden’. Per mail delen we elkaar regelmatig ervaringen mee; volgend jaar zullen we elkaar weer ontmoeten.’ Die ‘follow-up’ hoort tot het belangrijkste van het sectiewerk. Elizabeth Wirsching: ‘Jongeren reizen en hier is een centraal station. Ze komen misschien alleen voor een kop koffie, en dan ontstaat een klein wonder. Voor vele wordt ons huis hier tot een belangrijk station op hun innerlijke reis. Maar: wij willen hier niet te groot worden. Het moet onbureaucratisch, bewegelijk blijven. Wat moet groeien en dat ook doet, zijn de jongerensecties in de verschillende landen.’ Welke zorgen zijn er? ‘De economische situatie speelt een belangrijke rol bij alle conferentieplannen. Maar ook de financiering van het dagelijks leven werpt vaak vragen op’, antwoordt Elizabeth Wirsching, en Katie Dobb keert het om: ‘Hoe vormt mijn financiële situatie een spiegel voor mijn innerlijke en uiterlijke werk?’

9


„Streng en harmonisch“

Van erkenning tot dialoog

– Mathematisch-astronomische sectie –

– Sectie voor beeldende kunsten –

Dat je in het denken moed en onverschrokkenheid nodig hebt om nieuw land te ontdekken, dat daarbij de grond onder de voeten kan gaan wankelen, laat zich in bijna geen kennisgebied zo direct beleven als in de projectieve meetkunde. Terwijl voor het voorstellingsleven het oneindige een afgrond lijkt, wordt het oneindige tot thuisland in de gedachtevormen van deze meetkunde. In het bezig zijn met projectieve meetkunde volgt al gauw een tweede schok. Het denken is geen afspiegeling van een werkelijkheid, die ook zonder menselijk toedoen existeert, maar pas in het menselijke denken wordt de wereld ten volle werkelijkheid. Deze gedachte is niet academischabstract, maar raakt de fundamentele vraag naar wat de mens eigenlijk is.

De jaarlijkse bijeenkomst van de met de sectie verbonden kunstenaars vond dit jaar in Nederland plaats onder de titel ‘Kunst als scholingsweg – scholingsweg als kunst’. De 130 deelnemers hielden zich bezig met de meditatieve dimensie in het kunstzinnige proces. De bespreking van de algemene hedendaagse kunst vormde daarbij – zo zei Mechthild Theilmann van de sectiekring – een belangrijk deel van de conferentie. Vermoedelijk is de sleutel tot deze aandacht voor het huidige kunstlandschap gelegen in het feit dat het sectiewerk sterker in een dialoog met andere kunstenaars wil komen.

‘Mathematica is als een grote stad. Er zijn straten, kronkelpaden en originele gebogen bruggen; sommige zijn nog niet ontdekt. Maar het mooiste gebouw in het centrum van het schilderachtige stadsdeel Geometrie, is het strenge, harmonisch ingedeelde kasteel ‘Projectieve Meetkunde’.

Daarom engageren de medewerkers van de mathematischastronomische sectie zich voor het verder ontwikkelen en bekend maken van deze projectieve meetkunde. Het is verheugend dat er in 2009 drie publicaties waren: Alexander Stolzenberg schreef een fundamenteel werkboek met een veelheid aan opgaven voor proAlexander Stolzenburg jectieve meetkunde op scholen. Bovendien bracht Gerhard Kowol, wiskundige uit Wenen, in het kader van een research periode in de sectie een inleidend boek uit over de projectieve geometrie. Het verscheen in een universitaire uitgeverij en vindt daardoor zijn weg in de studieruimtes voor wiskunde. Tenslotte Oliver Conradt, publiceerde Oliver Conradt zijn studie over de natuurkundige en algebraïsche kant van de projectieve meetkunde. pedagoog leidt sinds 2005 de mathematischastronomische sectie.

10

In de afgelopen twee jaar ging het op de internationale conferentie voor wiskundeleraren om de vooruitziende blik. De hele schoolloopbaan werd in ogenschouw genomen. Op de bijeenkomst in 2010 stond nu de uitwisseling over de verschillende onderwijsmethoden centraal. Vooral het jonge onderzoeksgebied van dyscalculie, van rekenzwakte, vraagt om onderzoek vanuit de antroposofisch-menskundige inzichten.

Op het gebied van de architectuur is dit op vele plaatsen gelukt. Na de architectuur-tentoonstelling in Berlijn (2006) hadden het internationale Forum voor Mens en Architectuur en de Karoly Kos Vereniging in 2009 een conferentie in Boedapest georganiseerd over organische architectuur. Parallel daaraan vond een tentoonstelling plaats over organische architectuur in het museum voor moderne kunst daar ter plaatse. In Hongarije heeft zich in de 70er en 80er jaren, geïmpulseerd door de architect Imre Makovecz, een tot over de landsgrenzen aandacht trekkende organische architectuur ontwikkeld. Zijn bouwwerken, van een wegrestaurant tot stadhuizen en kerken, laten een sterke band zien met vroegere plaatselijke tradities en een bijzondere verwantschap met oorspronkelijke natuurlijke vormen. Met de gemeenschappelijke conferentie werd, ondanks inhoudelijke verschillen tussen de Hongaarse groep en vele antroposofische architecten, een nieuwe gespreksbasis gecreëerd. Bovendien was het verheugend: Met Lucien Kroll, Peter Hübner en Gregory Burgess, internationaal bekende architecten, en Peter Blundell Jones, professor voor architectuur in Sheffield, namen prominente vertegenwoordigers van de huidige architectuur aan de conferentie deel.

Ursula Gruber leidt de sectie sinds 2006. Vanaf februari tot de zomer 2010 is zij met verlof.


Gezondheid en gemeenschap – Medische sectie –

‘Sinds de antroposofische geneeskunde in de wereld is gekomen tekent zich een grote spanningsverhouding af tussen vraag en aanbod. Daarom behoort het tot de kernopgaven van de medische sectie om er aan mee te helpen dat de antroposofisch-medische beweging wereldwijd groeit naar een productieve krachtige werkgemeenschap, die beter tegen haar taken is opgewassen.’ Michaela Glöckler

Michaela Glöckler leidt sinds 21 jaar de medische sectie

Met deze woorden kenschetst Michaela Glöckler – terugblikkend op de afgelopen 21 jaar van haar activiteit als sectieleidster – de grootste uitdaging van haar werk. Voor dit doel zijn ook de jaarlijks 55 conferenties, colloquia en congressen, die de medische sectie aan het Goetheanum organiseert om, zoals Roland Tüscher, congresleider van de sectie, het omschrijft ‘naast het overbrengen van kennis, de beroepsgroepen de mogelijkheid te bieden om door rechtstreekse uitwisseling aan ontwikkelingsperspectieven te werken’. De jaarconferentie van de medische beweging in september 2009 vormt daarbij een hoogtepunt. Met het thema ‘oncologie’ werd deze keer een civilisatieziekte en de bijbehorende antroposofische therapiemethoden in het centrum geplaatst. Het rapport van Mathias Girke, kliniek Havelhöhe, over afzonderlijke stadia in de stervensbegeleiding van kankerpatiënten toonde aan hoe antroposofie inzicht kan geven in het lot en hoe daar gewetensvol mee kan worden omgegaan. De deelnemers beschreven dit als een moment waarin de spirituele diepgang van de antroposofische geneeskunde beleefbaar werd. Een beschrijving van ideale situaties kan zulke gemeenschappelijke belevenissen nooit vervangen. Een effectieve gemeenschap vraagt ook om het bewustzijn van haar innerlijke structuur, de manier waarop het wordt geleid en beheert. Dat geldt des te meer als een levens- en werkgebied zo complex is als de antroposofische geneeskunde dat zich uitstrekt van de heilpedagogie en sociaaltherapie, de kunstzinnige therapieën, fysiotherapie, ziekenzorg, heileuritmie, farmacie tot en met de kernopgaven van de arts in ziekenhuis en praktijk. Daarom heeft de medische sectieraad ‘IKAM’ (Internationale Koordination Anthroposophische Medizin – internationale coördinatie an-

troposofische geneeskunde) helderheid verschaft over hoe de stijl van leiding geven en de aard van gemeenschapsvorming eruit kunnen zien en zich kunnen ontwikkelen, om ieder afzonderlijk in zijn initiatieven vrij te laten en tegelijk gemeenschappelijk handelen en gemeenschappelijke verantwoordelijkheid mogelijk te maken. Hoe serieus dat is voor degenen die de verantwoording dragen, kan gezien worden in het feit dat typische obstakels voor een succesvol leiderschap als een autoritaire houding, ontoelaatbare onderlinge loyaliteit, collectieve ideologisering net zo goed genoemd worden als de nagestreefde werkrichtingen volgens het voorbeeld dat Rudolf Steiner vanuit zijn eigen onderzoekingen heeft gegeven: 1. interpreteren, d.w.z. eerbiedigen en erkennen van competenties, 2. vertrouwen in het individu aan wie taken gedelegeerd zijn, 3. democratische cultuur en broederlijke gezindheid in de samenwerking, 4. zelfbestuur en zelfverantwoordelijke vertegenwoordiging. Twee actuele zorgen en de antwoorden daarop: vele antroposofische artsen beëindigen – gezien hun leeftijd – in de komende jaren hun praktijk. Dit probleem van opvolging geeft het Duitse en internationale netwerk van hen die in de opleiding werken, een nieuwe impuls om de activiteiten voor voortgezette training te intensiveren. Ook de ‘International Postgraduate Medical Training’ van de medische sectie draagt daartoe bij door een toenemend aantal wereldwijd georganiseerde nascholingsweken (www. medsektion-goetheanum.ch). Hoewel het referendum ‘Ja voor complementaire geneeskunde’ van 17 mei een groot succes was en de actuele 950.000 handtekeningen voor de actie ELIANT hoopvol stemmen, blijft de therapie- en medicijnvrijheid in gevaar. Hier moet nog het een en ander aan vakkundige en maatschappelijke activiteiten worden verricht om de beschikbaarheid van antroposofische geneesmiddelen in Europa veilig te stellen.

11


Over de drang van het leven – Natuurwetenschappelijke sectie –

‘Het ‘Darwinjaar 2009’ was begin en einde voor de evolutietheorie.’ Zo vat Johannes Wirz, bioloog aan de natuurwetenschappelijke sectie, de conferenties en publicaties samen in verband met het jubileumjaar van de publicatie van het opzienbarende werk ‘Origin of Species’ van Darwin. Terugkijkend op zijn overwegingen over de ontwikkeling van het leven, liggen eind en begin in het feit dat nu andere mechanismen bekend zijn dan de klassieke motivaties van toevallige variatie en selectie. Als we bij zilvervossen van één worp steeds doorfokken met de dieren die een mild karakter hebben, dan worden de dieren niet alleen tam, maar krijgen een glad vel, een korte snuit en ze beginnen te blaffen. Niet alleen één kenmerk verandert, maar het hele ‘Elk levend wezen draagt tot verschijningsbeeld, de identiteit. in het genetische veld in zich de drang naar vervolmaking.’ Vooral het veel bediscussieerde genoomproject heeft bijgedragen Johannes Wirz tot nieuwe inzichten over plasticiteit van de genen. Elk organisme werkt permanent met zijn genoom. Het is geen vast programma. Door de resultaten van modern onderzoek benaderen wij weer de totaliteit van het organisme. Iets dergelijks konden Ruth Richter en Johannes Wirz met het genproject aan het onderzoeksinstituut van de natuurwetenschappelijke sectie aantonen. Het kunstmatig ingebrachte resistent-gen bij aardappelen leidt tot een grondige verandering van de plant. Het resultaat is belangrijk voor de kritiek op de gentechniek, omdat het aantoont, dat men afzonderlijke kenmerken niet kan veranderen zonder daarbij de integriteit van het gehele organisme te beïnvloeden. Johannes Kühl leidt sinds 14 jaar de natuurwetenschappelijke sectie. Daarvoor was hij natuurkundeleraar in Stuttgart.

12

Het behoort tot de opgaven van de sectie om de discussies over de evolutieleer te volgen en te belichten vanuit het gezichtspunt van de antroposofie. ‘Tegenwoordig schat men dat 30% van de genetische veranderingen door zogenaamde epigenetische processen wordt gestuurd. Verkregen eigenschappen worden genetisch vastgelegd en zo ook overgeërfd’, vertelt Johannes Wirz uit zijn uitwisseling met Eva Lablonka (universiteit Tel Aviv). Tot nu toe gold deze manier van overerving als ondenkbaar, hoewel de culturele evolutie wel deze ontwikkelingsweg volgt. De evolutie van mensengemeenschappen zou ondenkbaar zijn zonder het

doordragen van verworven eigenschappen. Helaas moesten de twee geplande conferenties over evolutie door gebrek aan deelname worden afgezegd, resp. in een colloquium worden omgevormd.

Basisexperiment met spiegel-spleet-diafragma; op de muur zijn de complementaire kleurverschijnselen te zien.

Een ander onderzoeksgebied van de sectie is het licht, waar Matthias Rang samenwerkt met Johannes Kühl en de cultuurwetenschapper Tony Hildebrand. Daarmee verbonden is het werken aan een tentoonstelling over de kleurenleer van Goethe. In 2010 is het 200 jaar geleden dat zijn beschrijving van de kleuren verscheen. Met een conferentie ‘kleurenleven – levenskleuren’ en een interactieve tentoonstelling met hulp van de ‘Vereniging tot stimulering van de Goetheanistische kleurenleer’ en van ‘Goethe Experimental’ wordt Goethe’s wetenschappelijke prestatie op dit gebied tentoongesteld. In het onderzoeksproject van Matthias Rang is het gelukt een niet alleen voor de pedagogie interessante spiegel-spleetdiafragma te ontwikkelen, waarmee de complementariteit van de verhoudingen bij prismatische kleuren ook in Newtons klassieke experimenten getoond kan worden, zoals dit voordien nauwelijks mogelijk was. Het project is als dissertatie bij de sectie geregistreerd. Wat de medewerkers van de sectie bijzonder verheugt: De samen met de landbouwsectie georganiseerde zomeruniversiteit vindt een groeiende weerklank, ook in universitaire kringen. De opleiding van jonge wetenschappers voor een veelomvattende, toekomstgerichte ‘levenswetenschap’ heeft niet alleen in de antroposofische kringen betekenis voor de toekomst.


Herijking van de vrijeschoolpedagogie – Pedagogische sectie –

Ontwikkeling wordt steeds belangrijker. Er gaat bijna geen maand voorbij waarin vragen over opvoeding en ontwikkeling geen stempel drukken op de publieke opinie en grote dagen weekbladen hebben rubrieken en extra bijlagen over scholen en over de juiste manier van leren. Hoe gaat de vrijeschoolpedagogie met deze ontwikkeling om? De scholen ‘De sectie kan alleen werken voor algemeen bijzonder onderals onderkend wordt dat hier wijs, die geëngageerd pedagogie onderzoek wordt bedreven bedrijven, nemen toe – tegelijk dat de pedagogische praktijk dreigt men zich op vrijescholen werkelijk ten goede komt.’ neer te leggen bij de tot nu toe Christof Wiechert behaalde successen. Vele gewoontes zijn vastgeroest, uiterlijkheden zoals de seizoenentafel in de onderbouw als identiteit van antroposofische pedagogie, worden overgewaardeerd en bemoeilijken het betreden van nieuwe paden. Er is een impuls in de richting van een nieuw bewustzijn nodig om de vorm van het pedagogische handelen aan de menskunde te ijken, of, zoals Rudolf Steiner het noemde, een bewustzijn voor de nieuwe psychologie.

Christof Wiechert leidt sinds 2000 de pedagogische sectie en bereidt de overdracht voor van de sectieleiding in 2011.

Om criteria te vinden van wat uiterlijke vormen van vrijeschoolpedagogie zijn, waar in de loop van de tijd anders tegenaan gekeken wordt, en wat inhoud, innerlijke kern is, heeft de internationale conferentie van vrijescholen (de Hager Kreis) in de pedagogische sectie in november 2009 een ‘karakterisering van de wezenlijke kenmerken’ samengesteld.

Vrijeschoolpedagogie betekende een paradigmawisseling in alles wat de pedagogie voordien bood. Dit basiskenmerk van de antroposofische opvoedkunst is dan levensvatbaar als binnen het antroposofische opvoeden de vernieuwing tot dagelijks brood wordt – in het bewustzijn van de leraar en in zijn daden.

Enkele kernpunten:

Het aanbod van de sectie voor na- en bijscholing omvat weekendseminars in meditatie voor lerarenberoepen en ook cursusreeksen over kinderbesprekingen evenals studieweekends over de algemene menskunde van Rudolf Steiner. Als nieuw initiatief is er nu de uitnodiging aan hele lerarencolleges om voor enkele studiedagen naar het Goetheanum te komen en met Christof Wiechert en andere medewerkenden van de Hogeschool ervaringen uit te wisselen. Twee Zwitserse en drie Duitse scholen hebben reeds van dit aanbod gebruik gemaakt.

• De school gaat uit van wat het kind in zijn ontwikkelingsfase nodig heeft en houdt rekening met culturele diversiteit.

‘Als wij zicht willen krijgen op dierbaar geworden misvattingen van de vrijeschoolpedagogie dan moeten we opleidingen creëren.’ Dit inzicht leidde tot colloquia met degenen die verantwoordelijk zijn voor de pedagogische opleidingen en de docenten.

• Op de kleuterschool wordt de basis gelegd voor vitaliteit en belangstelling voor de wereld.

• Grondslag van de vrijeschoolpedagogie is de Algemene Menskunde van Rudolf Steiner. • De vrijeschool is een ongedeeld en inclusief schoolmodel vanaf de kleuterleeftijd tot aan het einde van de schooltijd.

• Leraren hebben een opleiding specifiek voor de vrijeschool nodig en voelen zich verantwoordelijk voor adequate zelfopvoeding en verdere bijscholing als ook voor de collegiale samenwerking. • Elke leraar is zelf verantwoordelijk voor zijn lessen en legt daarvan verantwoording af aan de gemeenschap.

• De bovenbouw richt zich op kritische en zelfkritische oordeelsvorming, op geëngageerde verhouding tot de wereld, besef van verantwoordelijkheid en zelfstandig leren.

13


Een lotsbepalend jaar – Landbouwsectie –

‘Ik heb het altijd ook als één van mijn opgaven ervaren om de brug te slaan van de biologisch-dynamische beweging naar de Antroposofische Vereniging.’ Nikolai Fuchs Een kwestie van standpunten: terwijl de hoge voedselprijzen van 2008 voor arme landen dramatische consequenties hadden, bracht het de ecologisch werkende boeren economische ontspanning. Eindelijk bracht graan een prijs op die in balans was met de kosten van mens en machine. Maar het prijsniveau was van korte duur. De pendel sloeg terug en het inkomen bijvoorbeeld van melkveebedrijven daalde met een derde. Het weggooien van melkvoorraden was een schokkend protest. Het jaar 2009 was met het oog op de oogst uitstekend. Maar de boeren konden hun oogst niet op de markt brengen. In veel winkels is melk goedkoper dan mineraalwater. Tegelijkertijd zijn in de zuidelijke landen de levensmiddelen onbetaalbaar. Terwijl in Europa de boeren onderbetaald zijn en hun producten niet kwijtraken, heeft het aantal hongerenden wereldwijd de grens van een miljard overschreden. ‘Het is een wereldwijde catastrofe’, vat Nikolai Fuchs deze verschrikkelijke situatie samen en voegt eraan toe: ‘want levensmiddelen zijn er genoeg; ze zijn alleen voor sommigen onbereikbaar. Dat maakt deze catastrofe zo cynisch.’ Nikolai Fuchs, landbouwwetenschapper, leidde 9 jaar de sectie voor landbouw en rondt deze opdracht af in de zomer van 2010.

14

In 2009 ging de landbouwconferentie over de landbouwcursus. Na ‘Spiritualiteit in de landbouw’ en ‘Identiteit en openheid’ werd met het jaarthema van 2008/2009 de kern van het biologisch-dynamische werk bereikt. Met de conferentie in februari en het daarna gepubliceerde jaaroverzicht was dit thema afgerond en leidde tot zelfbezinning. De afzonderlijke voordrachten van de landbouwcursus zo bij de conferentie te bespreken was alleen mogelijk, zei Nikolai Fuchs, omdat een studie en veel gesprekken in de kring van vertegenwoordigers van de sectie daaraan vooraf is gegaan. Het jaarthema van 2009/2010 is gewijd aan christelijke ontwikkelingsmotieven. Het is Stefan

Mahlich en Nikolai Fuchs gelukt om voor de jaarconferentie over dit thema ook vertegenwoordigers van andere geloofsrichtingen als sprekers te krijgen. Een hoogtepunt van de goed bezochte conferentie was toen Ha Vinh Tho vertelde dat in het boeddhisme sprake is van vier niveaus van menselijke voeding: fysieke voeding, zielevoeding door de zintuigen, geestelijke voeding in het bewustzijn en tenslotte voeding in het lot waarin men voor andere mensen handelt. Met deze gedachte was de boog naar het christendom geslagen. De periode 2009/2010 is voor de landbouw richtinggevend, want met het rapport over de ecologisch georiënteerde landbouw wereldwijd wordt aan regeringen en vakbonden de principiële vraag naar de toekomst van de landbouw voorgelegd. Op dit keerpunt staat ook de tot nu toe enige leerstoel voor biologisch-dynamische landbouw in Kassel, waarvoor de sectie veel gedaan heeft. Nog is de vraag niet beantwoord of de door de stichting gefinancierde leerstoel, een reguliere leerstoel kan worden. Ontnuchterend en pijnlijk voor de medewerkers van de sectie was de ervaring dat zelfs succesvolle onderzoeksprojecten nauwelijks in de relevante wetenschappelijke tijdschriften aan de man te brengen waren. Met uitzondering van de studie van Andreas Wolfahrt over individualisering in de natuurbescherming is het tot op heden niet gelukt om de onderzoeksresultaten die academische verspreiding te geven die de kwaliteit verdient. ‘Bij Goetheanum als afzender sluiten de deuren zich voor de meeste wetenschappelijke redacties’, stelt Nikolai Fuchs vast. Ook dit feit heeft een cynische bijsmaak, want de natuurwetenschap, waarvoor de gerenommeerde bladen zich verantwoordelijk voelen, is dezelfde die tot de huidige levensbedreigende situatie van de natuur heeft bijgedragen. Wat kunnen we dan nog doen? Nikolai Fuchs: ‘Wat nodig is, is degelijkheid in onze eigen manier van werken.’


Bewustwording van het woord – Sectie voor woord, muziek en euritmie –

Terwijl de euritmie na een intensieve zoektocht aan het begin van deze eeuw sinds een paar jaar een nieuwe kunstzinnige basis heeft gevonden, bevindt de spraakvorming zich nog in de fase van het ontdekken. Het is verheugend dat op drie conferenties in 2009 antroposofische beroepsspreeksters en -sprekers elkaar ontmoet hebben om hun ervaringen uit te wisselen. In Witten-Annen kwamen 50 spraakvormers die op scholen werken, bijeen om met elkaar over de pedagogische kant van de spraakvorming te spreken. Omdat de meeste scholen geen volledige aan„Vertrouwen op de krachten stelling voor theater en spraak van de spraak is een weg kunnen aanbieden, geven de waarvoor wij een lange adem meeste kunstenaars ook andenodig hebben.’ re vakken en zijn daardoor breMargrethe Solstad der in de school geïntegreerd. Op de spraakpedagogische conferentie introduceerde Dietrich von Bonin zijn onderzoek over de gezondmakende werking van de spraakvorming voor het samenspel tussen harten ademritme. ‘Door het spreken van hexameters neemt de variabiliteit van de hartslagen toe’, zei Bonin op de universiteit van Bern. Een andere conferentie was gericht op therapeutische spraakvorming. 120 deelnemers onderzochten de mogelijkheden en de grenzen van gebaren in drama, toneel en euritmie. Ook bij de zomerconferentie ging het om deze grenzen en raakpunten van spraak en euritmie. Het literaire werk van Fercher von Steinwand met de choreografieën van Rudolf Steiner stond centraal. Margrethe Solstad leidt sinds 2007 de sectie voor woord, muziek en euritmie. Voordien heeft zij de euritmie-opleiding in Oslo geleid.

Misschien is het te vroeg om van een dageraad in de spraak te spreken, maar ook op het gebied van de opleiding zijn in 2009 nieuwe stappen gezet. Na het einde van de spraakschool aan het Goetheanum in 2007 hebben Agnes Zehnter, Kirstin Kaiser en Brigitte Kowarik in Basel de school voor spraakvorming ‘Aan het woord’ opgericht en zijn met acht studenten aan het werk gegaan. Daarbij komt dit jaar zowel een tweede cursus als een vervolgcursus voor therapeuten ter voorbereiding op de examens in kunstzinnige therapie. Openbare intensieve studieweken in februari en september geven inzicht in het studieconcept.

Ook bij de euritmie komt de spraak steeds meer centraal te staan, zei Margrethe Solstad. Uiteraard is de tooneuritmie toegankelijker, omdat het versmelten van muziek en beweging de ziel direct aangrijpt. Deze zielerijkdom kan de woordeuritmie niet bieden. Daarom zijn de euritmieleraren begonnen de klankeuritmie-cursus van Rudolf Steiner te bestuderen. Reizen van Margrethe Solstad naar Zweden (Järna), USA, Frankrijk en Duitsland stonden ten dienste van de euritmie-samenwerking. ‘Het gaat erom te ontdekken, wat de mogelijkheden zijn van de taal. Dat is een gemeenschappelijke opgave. Alleen verval je gemakkelijk in de routine’, verklaart Margrethe Solstad. De poppenspelers hebben bij hun ontmoeting in januari een bredere groep gevormd die de verantwoording zal dragen voor de toekomstige initiatieven en conferenties. Bovendien was er ‘grote muziek’ bij de symfonieconferentie van het Goetheanumtheater. Groepen, die symfonische werken ingestudeerd hadden, toonden elkaar de resultaten. En er was ‘kleine muziek’. Michael Kurz, verantwoordelijk voor muziek binnen de sectie, liet een conferentie- en studiereeks over ‘lier en euritmie’ plaatsvinden en in samenwerking met de Alanus Hogeschool een conferentie over de helende krachten van muziek. Er gebeurde ook iets nieuws bij de ontmoeting van de afsluitende klassen van de euritmie-opleidingen. Voor het eerst stonden alle docenten van de scholen op het podium en toonden iets van hun euritmie. Dat dit in wederzijds respect mogelijk is, toont aan hoe draagkrachtig de collegiale samenwerking van de docenten is geworden. Wat zijn actuele uitdagingen? ‘Bijvoorbeeld’ zegt Margrethe Solstad, ‘de scholen ervan te overtuigen, dat voor een euritmist de grens van 18 lesuren per week niet overschreden moet worden. In de euritmie moet men zijn beweging, zijn levenskracht voortdurend op het niveau van de ziel brengen, dat kost kracht – kracht die de euritmist moet geven en die de leerlingen ontvangen.’

15


Hoe verschijnt de geest in de cultuur – Sectie letteren en cultuurwetenschappen –

Taal is in onze tijd vooral een communicatie- en informatiemedium. En er is innerlijke inspanning, een bepaalde manier van kijken, voor nodig om het woord niet alleen als informatiedrager te begrijpen, maar het als iets levend-wezenlijks te beleven, te begrijpen en te verzorgen. Al het levende is in verandering, in ontwikkeling – zo ook de taal: in het begin van de mensheidsontwikkeling waren goddelijk-geestelijke krachten in haar en door haar direct actief. Het woord was een scheppende werkzaamheid in de buitenwereld. Dat is duidelijk te vinden in de proloog van het Johannes-evangelie: „Alles is door het Woord geworden en niets van het gewordene is anders dan door het Woord ontstaan.“

Martina Maria Sam heeft sinds tien jaar de sectie letteren en cultuurwetenschappen aan het Goetheanum onder haar hoede. In het afgelopen jaar heeft ze bovendien Rudolf Steiners uitspraken over de zogenoemde terugblik

Maar de ontwikkelingsweg van de mens leidt van de directe geestelijke werking naar emancipatie van alle geestelijke leiding – deze algemene wet weerspiegelt zich ook in zijn verhouding tot de taal. Haar wordingsgeschiedenis in verleden, heden en toekomst is ten nauwste gebonden aan de menselijke cultuur- en bewustzijnsontwikkeling. Het verlies van de relatie tot het geestelijke is ook het verlies van het scheppende, in de wereld werkende kracht van het woord. Het verbleken van het wezenlijke in de taal is in de eerste plaats te zien in de ontwikkeling van een beeldend, metaforisch woordgebruik, waardoor echter ook nieuwe scheppende mogelijkheden zich voordoen aan de mens en poëzie kan ontstaan. Maar in de afgelopen eeuwen heeft het woord ook zijn beeldkracht verloren: Het wordt tegenwoordig alleen nog als teken ervaren – als iets ‘typerends’ dat met datgene wat ‘getypeerd’ wordt niet meer wezenlijk iets te maken heeft. - Het is een opdracht voor de huidige mens om de taal – terwijl hij zich bewust is van zijn eigen geestelijke wezen – door bezonnen gebruik, kennis van haar wezen en bewuste zorg weer in een direct geestverband terug te brengen. De sectie letteren en cultuurwetenschappen zou haar werk willen zien als een poging tegen deze achtergrond: zo moeten aan de ene kant de vele en waardevolle aanmoedigingen van Rudolf

16

Steiner over het omgaan met taal, spraakontwikkeling en woordkunst, kunstzinnig en met inzicht op eigentijdse wijze opgepakt worden, anderzijds moet de hierboven in grote lijnen geschetste weg van de mensheid, zoals hij zich in de cultuur- en bewustzijnsontwikkeling spiegelt, in afzonderlijke aspecten worden ontwikkeld. Dat gebeurt met verschillende speerpunten in de sectiegroepen wereldwijd; aan het Goetheanum wordt dit gedaan in het kader van kleine werken onderzoeksbijeenkomsten, het Hogeschoolwerk, colloquia over afzonderlijke vakgebieden en door openbare cultuurconferenties, seminars en de jaarlijkse Pinksterconferentie. Dit jaar zal er o.a. voor het eerst een colloquium over de middeleeuwen worden gehouden, waarbij wordt onderzocht hoe een door de antroposofie verbrede mediëvistiek in pedagogie en onderzoek vruchtbaar kan worden (‘Heidenen, joden en christenen in de Duitse literatuur van de 12e en 13e eeuw’) – ‘Ik zal en moet er doorheen …’ – geestelijke ervaring en lots-ontmoeting in het sprookje ‘de Goudkinderen’ is het motto van de openbare sprookjesconferentie die jarenlang is voorbereid door de kring van onderzoekers op het gebied van sprookjes. De Arabische invloeden op de midden-Europeeschristelijke ontwikkeling alsook de bijzondere opgave en situatie van Georgië met zijn rijke vroegchristelijke erfenis vormen de thema’s van de openbare cultuurconferenties dit jaar. Onder de titel ‘Julianus Apostata-Herzeloyde-Tycho Brahe, lotsweg van een individualiteit en de werking daarvan in de Michaëlstroming’ wijdt de Pinksterconferentie zich aan een vooraanstaande individualiteit, aan wie de wetten van reïncarnatie en karma zichtbaar worden. Een wereldwijd overzicht van alle conferenties en activiteiten van de sectie geeft de ‘conferentiekalender van 2010’. Met het halfjaarlijks verschijnen van de ‘Rondbrief’ is de mogelijkheid gegeven om door artikelen over de vakgebieden, interviews en berichten over conferenties een inzicht te krijgen in het werk van de sectie. Martina Maria Sam


Afhankelijkheid als mogelijkheid? – Sectie voor sociale wetenschappen –

uit de stagnatie die op vele werkgebieden van de sectie plaatsvond nieuwe perspectieven te kunnen scheppen.

Alleen vanuit vogelperspectief te zien: het Labyrint van Chartres gemaaid in het grasveld vóór het Goetheanum. Deelnemers aan het economische forum van 2009 volgden de 28 wendingen.

Paul Mackay heeft de Triodosbank (NL) geleid voordat hij in 1996 toetrad tot het bestuur aan het Goetheanum. Met steun van Ulrich Rösch leidt hij ook de sectie voor sociale wetenschappen.

‘Faust is het drama van de 20e eeuw en Wilhelm Meister is de roman van de 21e eeuw.’ Deze karakterisering van de bioloog Wolfgang Schad kenschetst de sociale gemoedsgesteldheid van de tegenwoordige mens: het gaat minder om een strijd tegen de wereld en om de wereld, maar veel meer om zichzelf in het waarnemen van- en het gesprek met de wereld te vinden en te verwezenlijken. Dit ‘mijzelf, geheel zoals ik in de wereld sta, te ontwikkelen’, zoals Wilhelm Meister het over zichzelf zegt, is een diepgaand sociaal gebeuren, omdat het staat of valt met het feit hoe men zich tot zijn medemensen verhoudt. Deze ‘interdependentie’ – de wederzijdse afhankelijkheid en het wederzijds mogelijkheden scheppen – is voor Paul Mackay een sleutelbegrip voor het huidige sociale leven. Daarin speelt het van-elkaar-weten, de communicatie, een centrale rol.

Zo gaf Katie Dobb, lid van de jongerensectie, 40 gedragsregels die kunnen helpen bij de persoonlijke ontwikkeling. Zoals: ‘Je moet je van je eigen behoeften bewust zijn’ en ‘jezelf de vraag stellen: hoe moet ik voor jou zijn, om vrij te zijn?’ Walter Kugler, leider van het Rudolf Steiner archief, gaf in het gesprek vier kernpunten: 1. Driegeleding wil zeggen steeds ook het andere zien. 2. Het sociale draagt de energie van de richting waarin je verder moet denken en handelen. 3. De driegeleding is geen idee, geen concept, maar een waarneming. En tenslotte: 4. De driegeleding moet zich la- „Wederzijds van ten kennen als een hartstocht elkaar afhankelijk voor processen die ver van de zijn en elkaar werealiteit lijken te zijn en die ook derzijds mogelijkgeen onderling verband hebheden bieden – dat ben. Dat leidt het sociale vanzijn de sleutels voor uit het pragmatische naar het het nieuwe sociale kunstzinnige.

leven.“

Na de succesvolle gezinscultuurdag ‘Gezin als werkplaats’ Paul Mackay in 2008, werden in 2009 vier colloquia georganiseerd, die zich iedere keer aan één themagebied wijdden. Het begon met een cursus om inzicht te krijgen in de eigen temperament-constitutie en die van het kind. Naast een cursus over religiositeit van het kind, ging het met de psycholoog Rudy Vandercruysse aan de hand van de voordracht ‘Nervositeit en Ik-heid’ – naar aanleiding van het overvraagd worden, oververmoeidheid en overbelasting – om vragen van innerlijke scholing.

In deze zin hebben in november 60 mensen uit de jongerensectie en uit de sectie voor sociale wetenschappen elkaar ontmoet om samen te zoeken naar ideeën voor het toekomstige sectiewerk. De samenwerking met de leden van de jongerensectie bleek een vruchtbare greep om

17

„Overtuigd van schoonheid en kracht“

Goetheanum

– Goetheanum theater –

Euritmie-opvoering, affiche in een metrostation in Moskou.

Met den enscenering van ‘De wachter aan de drempel’ met Pasen 2010 is de kring van de vernieuwde ensceneringen van de mysteriedrama’s onder de kunstzinnige gemeenschappelijke leiding van Gioia Falk en de toneelregie van Christian Peter gesloten. In meer dan twintig uitvoeringen in 2010 vormen de mysteriedrama’s het middelpunt van het toneelgebeuren in het Goetheanum. Bovendien werden er in 2009 twee stukken van de Duitse klassieken geënsceneerd: Nathan der Weise van Ephraim Lessing, en Amphitryon van Heinrich von Kleist.

Euritmie in Moskou De symfonietournee van 2008 zou aanvankelijk de laatste zijn. Het Goetheanumtheater en het Eurythmeum Stuttgart hadden een afspraak gemaakt voor drie tournees en dit was de derde. We herinnerden ons nog hoe het was toen het Russische orkest voor het eerst in Dornach aankwam, al die jonge musici en hoe enthousiast wij over hun musiceren waren. Meer dan zes jaar hebben zij ons begeleid. Ondanks de moeilijkheden om elkaar te verstaan – bij ons sprak bijna niemand Russisch en bij de muzikanten maar een paar een beetje Duits of Engels – was daar een talent om voor de euritmie te musiceren dat ons steeds droeg en bevleugelde. Vooral bij Barbara Mraz van het Goetheanumtheater, die ook privé met Rusland is verbonden, groeide sterk het gevoel dat we na deze lange samenwerking met het orkest een bezoek aan hun vaderland schuldig waren. Dat idee leek niet te realiseren. Wij besloten nog een laatste initiatief te proberen, voordat wij ons voor het lot wilden buigen. En daardoor kwam de zo nodige hulp. Ursula Piffaretti was overtuigd van de idee van een tegenbezoek aan ‘onze’ musici en verklaarde zich bereid om de financiële basis daarvoor beschikbaar te stellen. Mikhail Khokhlov, de dirigent van de Gnessin-Virtuosen, was daar heel blij mee en bemiddelde in het

18

contact met Yauza Palace, dat voor wat de grootte betreft geschikt leek. Het was indrukwekkend toen wij op weg vanaf het vliegveld, bij de grote Moskouse uitvalswegen, reusachtige affiches met symfonie-euritmie zagen. Een gelukkig toeval kwam de planning te hulp: een Russische studente was als costumière bij het Goetheanum komen werken – Elena Toroptchina. Zij was met de Moskouse theaters goed bekend en had vroeger congressen georganiseerd. Haar medewerking was bijzonder waardevol. Een paar dagen na de zomervakantie ontmoetten de beide ensembles elkaar voor het weer oppakken van de repetities. De reis stond onder een goed gesternte. Het weerzien met de orkestmusici was roerend – zo vele poogden, ondanks de taalproblemen, aan ons te verklaren hoezeer ze zich over onze komst verheugden. Velen hadden van hun eigen geld entreekaarten gekocht voor hun familie. Deze ontmoetingen maakten duidelijk dat de niet eenvoudig vrijgemaakte tijd van voorbereiding zich had geloond en dat dit be- „Na de Mendelssohn-symfonie zoek een har- was menigeen uit het publiek tewens in ver- nog een beetje nadenkend vulling bracht. gestemd, maar aan het eind Een andere van de avond was iedereen o n t ro e re n d e in de zaal van de schoonheid o n t m o e t i n g en de kracht van deze kunst was die met overtuigd.“ de theaterdiEugenia Krivitzkaja, recteur Grigory Kulturportal Moskou Papish. Eerst in het gesprek met hem werd het ons duidelijk dat onze uitvoering niet alleen de eerste van het seizoen was, maar ook dat met onze voorstelling de nieuwe leiding van het Yauza Palace zich presenteerde. Het enorme vertrouwen in ons van de leiding van het theater maakte op ons een diepe indruk. De beide uitvoeringen waren met 500-600 toeschouwers goed bezet, een publiek dat zich steeds meer liet verwarmen en vooral de ‘Lamentate’ kreeg een enthousiast applaus. Het was een ruimte waarin het euritmisch bewegen een vreugde was Verkort overgenomen uit het mededelingenblad van het Eurythmeum Stuttgart. Tekst: Ulrike Wendt.

Goetheanum

Indrukwekkend einde en bescheiden begin – Het jaar aan het Goetheanum –

Alles wat nieuw is, is onopvallend. Uit de natuur is dit feit goed bekend, en toch is het moeilijk om dat ook bij instituties te respecteren. Hetzelfde geldt omgekeerd voor dingen die de identiteit vormen en die onmiskenbaar zijn. Als ze tot een graad van rijpheid zijn gekomen en hun initiatiefdragers besluiten, het te beëindigen – ook dat valt vaak moeilijk te aanvaarden. In het afgelopen De gestalte van Johannes in de nieuwe jaar was dat in de praktijk waar enscenering van de mysteriedrama’s te nemen toen op de euritmiezomerconferentie voorlopig voor het laatst de grote symfonische werken van het Goetheanumtheater in samenwerking met het ElseKlink-Ensemble van Stuttgart op het toneel te zien waren. De derde symfonische enscenering bereikte zijn hoogtepunt met Arvo Pärts ‘Lamentate’. Na de zoektochten naar en twijfels over de voortgang van de euritmie rond de eeuwwisseling, werd nu – naast veelbelovende kleine producties – in grote stijl de ontwikkelingskracht van de euritmie getoond. Het is tekenend dat Carina Schmid die met Benedikt Zweifel onder deze symfonische cyclus haar kunstzinnige handtekening heeft gezet, zich in de toekomst wil concentreren op workshops en op het uitwisselen van gedachten over meditatiepraktijk. Datzelfde geldt ook voor Christof Wiechert. Als verantwoordelijke voor de pedagogische sectie heeft hij met een veelheid van cursussen en schoolbezoeken de kinderbesprekingen als cultuur aan de vrijescholen een nieuw anker gegeven. Nu draagt hij deze taak in jongere handen over maar zal verder voor de kerntaken aan het Goetheanum verbonden blijven. Het studiegebied over meditatie behoort tot de jonge en toekomstgerichte initiatieven van het Goetheanum. In 2009/2010 kwam een groep van 30 deelnemers in een aantal weekends samen om met verschillende docenten zoals Arthur Zajonc (USA), Ron Dunselman (Nederland), Sue Simpson (Nieuw-Zeeland) en Bodo von Plato (Goetheanum) te spreken over kernvragen van het meditatieve leven. De aanvragen voor deze cursussen gaan op het ogenblik de personele mogelijkheden te bo-

ven. Deze cursussen zijn een eerste resultaat van het ‘Goetheanum meditatie initiatief’, een project van antroposofen uit Europa, USA en van het Goetheanum (coördinatie: Ron Dunselman, Arthur Zajonc, Bodo von Plato). Dit project zet zich ervoor in dat de scholing- en meditatiepraktijk krachtiger en zichtbaarder wordt. Sinds de première van ‘Het ontwaken der zielen’, het vierde mysteriedrama, op 1 januari 2010, maar eigenlijk al daarvoor, is het duidelijk dat met de nieuwe enscenering van de mysteriedrama’s een belangrijke stap voor een spiritueel-eigentijdse uitvoering van de drama’s mogelijk is geworden. ‘Moge het lukken om dat wat met het vierde drama is gelukt, nu ook in de al geënsceneerde beide eerste drama’s over te brengen’, riep Paul Mackay, verantwoordelijk voor het toneel, bij het premièrefeest de kunstenaars toe. Tot Pasen 2010 wordt nu als laatste het derde drama ingestudeerd. Daarna volgen vier cycli van de mysteriedrama’s tot Kerstmis 2010. De financiële toestand van het Goetheanum staat het niet meer toe een enscenering van de mysteriedrama’s uit het lopende budget te financieren – des te verheugender was het toen zich in de herfst van 2009 aftekende dat de schenkingen zo omvangrijk zijn, dat alle kosten van de enscenering gedekt kunnen worden. Een andere grote afsluiting vormde de landbouwconferentie in februari 2009. Met meer dan 800 deelnemers was het de best bezochte jaarconferentie van de sectie en voor Nikolai Fuchs als sectieleider de laatste. Met het thema ‘christelijke impulsen voor de landbouw’ sluit een boog van jaarthema’s af, die zich uitstrekte van de vraag over de identiteit, naar de klimaatcrisis en de kosmologie tot de omgang met de landbouwcursus. Twee weken voor de landbouwconferentie kwamen 350 pedagogen van de Zwitserse vrijescholen voor hun nascholingsconferentie samen. Robert Thomas, verantwoordelijke van de Zwitserse schoolbeweging, was zeer verheugd over de krachtige respons en noemde als volgende stap: ‘De collega’s uit het Franssprekende deel van Zwitserland zijn bijna allemaal gekomen, nu moeten wij de scholen in Tessin, de Italiaans sprekende collega’s nog mobiliseren.’

19

Financieel verslag 2009 en toelichting op de begroting 2010 van de Algemene Antroposofische Vereniging


Naast de lopende activiteiten waren er in 2009 aan het Goetheanum een reeks speciale projecten. Een hoofdrol speelde daarbij de enscenering van de mysteriedrama’s die tot aanzienlijke financiële verplichtingen leidde voor drie jaar lang. De genereuze ondersteuning van de leden en vrienden maakte het mogelijk dat de geplande initiatieven gerealiseerd konden worden. Dat geldt evenwel niet voor de dringende renovaties zoals aan het terras en het dak van het Goetheanum; de financiering daarvan is nog niet rond.

Balans

31.12.2009

31.12.2008

alle bedragen in 1000 CHF

activa

activa

kas, bank, giro

passiva

1‘929

634

vorderingen

752

854

vooruitbetaalde kosten

849

786

vlottende activa

3‘529

passiva

2‘273

verplichtingen

1‘391

1‘672

reserveringen

533

400

overlopende posten

562

899

2‘486

2‘970

kort vreemd vermogen effecten, onder woorwaarde beschikbare tegoeden 1) leningen,deelnemingen 2)

3‘381

5‘096

3‘738

3‘738

financiële activa

7‘119

8‘834

onroerende goederen 3)

5‘721

5‘875

Goetheanumgebouw

2‘113

2‘344

vaste activa

7‘834

leningen en hypotheken 4) renteverplichtingen voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht 5) langlopend vreemd vermogen fondsen 6) eigen vermogen batig saldo 2009/2008 totaal

18‘482

8‘219 5‘512

5‘201

354

397

7‘581

7‘995

13‘447

13‘593

2‘004

2‘151

613

690

67

78

18‘482

19‘326

19‘326

1) Voorwaardelijke tegoeden, die onder bepaalde omstandigheden teruggevorderd kunnen worden. Deze zijn opgevoerd als uitgaven onder de passiva; bij ‘voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht’. 2) Het grootste deel bestaat uit deelname aandelen en participatie in Weleda AG.. Daarnaast minderheidsaandeel in Vital Restaurant AG. 3) Huizen/appartementen voor personeel in Dornach/Arlesheim. 4) Deels rente op leningen aan personen/instellingen en op hypotheken bij banken. 5) Donaties met terugvorderingsrecht. Het percentage van terugvordering is echter gering. 6) Interne geoormerkte fondsen (voorzieningen) voor activiteiten (projecten) van de Hogeschool.

20

Opnieuw zijn de bijdragen, schenkingen en legaten een overtuigend bewijs van de grote betrokkenheid van de antroposofische gemeenschap voor de culturele en spirituele opgaven van het Goetheanum en de Hogeschool. Resultatenrekening 2009 Het boekjaar 2009 sloot af met een klein verlies van 67 duizend CHF bij een omzet van 23,2 miljoen CHF, 350 duizend CHF meer dan begroot. Alle grotere afdelingen is het voor het grootste deel gelukt om binnen hun begroting te blijven. De onkosten voor personeel steeg met 446 duizend CHF naar 12,8 miljoen CHF. Dit wordt veroorzaakt door enerzijds een verhoging van 1% van het basisinkomen anderzijds door de personeelskosten voor de mysteriedrama’s. In werkelijkheid is de bedrijfsuitgave vergeleken met 2008 onveranderd. Daarentegen daalden de opvoeringskosten inclusief de mysteriedrama’s met 1,9 miljoen CHF naar 3,1 miljoen. Netto kosten daalden eveneens met 1,8 miljoen CHF naar 8,5 miljoen. Ook de onkosten voor kapitaalinvesteringen daalden door de geringere buitengewone afschrijvingen op gebouwen rond 1,3 miljoen CHF. De totale onkosten lagen in 2009 3.7 miljoen CHF onder die van het jaar daarvoor. Daaruit blijkt de begrotingsdiscipline in het Goetheanum. Het valutaverlies bij de bijdragen van de leden zoals bijvoorbeeld uit de USA en Australië werden door hogere opbrengsten van cursussen en andere sectoren gecompenseerd. Het Goetheanum ontving 4,5 miljoen CHF aan bijdragen van de leden. Dat laat de enorme inspanningen zien van de afzonderlijke landelijke verenigingen, om vast te houden aan hun schenkingen of die zelfs te verhogen. Gezien de terugloop van het aantal leden dat nu tot onder de 47.000 is gedaald, is het zeer verheugend dat het totale bedrag van de bijdragen niet gedaald is. Maar de doorsnee bijdrage aan het Goetheanum van 95 CHF ligt duidelijk onder de 125 CHF zoals die door de Algemene Vergadering van 1991 is besloten.

Die institutionellen Beiträge waren mit 2,5 Mio. CHF höher als 2008, wie auch die freien Spenden und Legate mit 1,8 Mio. CHF. Überraschend ist, dass entgegen der Entwicklung der vergangenen Jahre die zweckgebundenen Spenden um 400 TCHF sanken, während die zweckfreien Spenden um 373 TCHF zunahmen. Bijzonder verheugend was de response op de kerstactie: wereldwijd werd 800 duizend CHF bijeengebracht. In een financieel moeilijke tijd is dat bijzonder waardevol. In vergelijking met 2008 stegen de bijdragen uit Zwitserland rond 60 duizend CHF, uit Duitsland rond 100 duizend CHF en uit andere landen rond 367 duizend CHF. Dit teken van buitengewone generositeit om de mysteriedrama’s te verwezenlijken en de renovering van de gebouwen mogelijk te maken, is een enorme hulp voor het werk van het Goetheanum. De inkomsten uit de studiecursussen, een groeiend gebied aan het Goetheanum, steeg met rond 20% tot 400 duizend CHF. Wij hopen dat resultatenrekening alle bedragen in 1000 CHF

uitgaven personeelskosten beheer en administratie reis- en autokosten informatie en publiciteit materiaal- en productiekosten onderhoud gebouwen, terrein, meubilair energie en schoonmaakkosten heffingen en belastingen schadeverzekering en advieskosten afschrijving en herwaardering dotaties aan fondsen en voorzieningen evenementen investeringen rente en andere kosten personeelswoningen a.o. uitgaven totaal uitgaven

2009 12‘851 936 345 386 782 853 708 167 649 190 392 3‘118 88 794 856 104 23‘219

2008 12‘405 930 380 500 778 758 691 221 653 68 320 5‘015 1‘437 1‘445 1‘188 186 26‘975

inkomsten bijdragen leden bijdragen instellingen schenkingen legaten weekblad 'Das Goetheanum' vrijval fondsen en leningen conferenties, curssussen, evenementen publicaties, brochures studie- en lesgelden laboratorium en instellingen kunstzinnige presentaties rondleidingen en tentoonstellingen diverse diensten tuin en park geoormerkte schenkingen rente en overige opbrengsten personeelswoningen diversen saldo tekort 2009/08 totaal inkomsten

2009 4‘490 2‘451 1‘833 1‘791 1‘378 461 1‘362 48 397 102 772 52 654 292 3‘851 827 2‘246 145 67 23‘219

2008 4‘500 1‘990 1‘460 729 1‘415 2‘107 1‘783 74 333 102 961 62 973 277 4‘251 1‘028 4‘646 209 78 26‘977

deze groei zich voortzet. Daarentegen daalden de inkomsten uit congressen en conferenties met rond 24% tot 1,36 miljoen CHF. De totale inkomsten van de Vrije Hogeschool daalden met 383 duizend CHF naar 1,9 miljoen CHF. De algemene dienstverleningen, rondleidingen, kunstzinnige opvoeringen en inkomsten uit het Goetheanum-cultuurprogramma daalden met 502 duizend CHF. Deze ontwikkeling moeten we zorgvuldig onderzoeken. Ter financiering van de enscenering van de mysteriedrama’s was een schenking van 750 duizend CHF bestemd. Deze schenking werd echter naar 2010 verschoven, wat de liquiditeit van het Goetheanum in het tweede half jaar belastte. Met de verkoop van twee onroerende goederen en inkomsten uit legaten boven de begrote 700 duizend CHF kon de leemte worden aangevuld. Een deel van de totale 1,8 miljoen CHF uit legaten diende ter financiering van een nieuw softwaresysteem voor het Goetheanum. Daardoor kan het complexe conferentiegebeuren beter gecoördineerd worden en de service voor de gasten en conferentiebezoekers verbeterd worden. De totale inkomsten van bijdragen van leden en instellingen, van legaten en vrije giften liggen in 2009 met 10,56 miljoen CHF 590 duizend CHF boven de begrote som en 1,88 miljoen CHF boven het niveau van het jaar daarvoor. Voor dit resultaat ben ik de mensen die daaraan hebben meegewerkt en de donoren buitengewoon dankbaar. Samenvattend toont 2009 zich – ondanks het moeilijke economische klimaat – als een economisch positief jaar met onverwachte ontwikkelingen zoals het verheugende engagement van vele leden op de Johannes- en Kerstactie en de omvangrijke inkomsten uit erfenissen. Ze maken het verwezenlijken van de nieuwe enscenering van de mysteriedrama’s mogelijk, als ook het doorvoeren van de nodige vernieuwingen van de infrastructuur. Tegelijkertijd geeft de zwakke liquiditeit van het Goetheanum reden tot zorg. Zonder adequate reserves voor de maandelijkse rekeningen en salarissen ter hoogte van ca. 2 miljoen CHF, blijft de toestand voor het Goetheanum moeilijk. Zonder een groei van het aantal leden, zonder nieuwe bronnen van inkomsten, zijn pijnlijke beperkingen van de traditionele opgavegebieden van het Goetheanum te verwachten. Balans van 2009 De activa daalden in totaal rond 843 duizend CHF naar 18.482 duizend CHF. Terwijl de vlotten-

21

de activa stegen met 1.2 miljoen CHF, daalden de financiële activa met rond 1.7 miljoen CHF. Deelnemingen: de Algemene Antroposofische Vereniging bezit 23% van het nominale eigendom van Weleda bij 39% aandeel in het stemrecht, als ook een minderheidsbelang in de Vital AG (restaurant). Deze blijven onveranderd op 3,7 miljoen CHF gewaardeerd. De verkoop van 1,4 miljoen CHF obligaties begin 2009 was ter dekking van de liquiditeit alsook ter terugbetaling van leningen noodzakelijk geworden. Onroerend goed en vaste activa werden verminderd met rond 385 duizend CHF naar 7,8 miljoen CHF. begroting 2010* alle bedragen in 1000 CHF

bedrijfskosten bestuur en secretariaat publiciteit documentatie conferenties AAG afd. financiën, fondswerving en controle personeel automatisering weekblad 'Das Goetheanum' onroerende goederen ledenbijdragen instellingen bijdragen giften legaten overige inkomsten overige uitgaven totaal AAG

51 5‘760

14‘527

netto -1‘386 -186 -317 99 -382 -587 -338 -34 614 4‘675 2‘150 2‘300 500 1‘710 -51 8‘767

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen algemene sectie (incl. studie en bijscholing) pedagogische sectie natuurwetenschappelijke sectie landbouwsectie mathematisch-astronomische sectie medische sectie sectie voor sociale wetenschappen sectie letteren en cultuurwetenschappen sectie voor woord, muziek en euritmie sectie voor beeldende kunst jongerensectie totaal hogeschool

777 557 456 778 405 169 1‘699 193 308 289 249 377 5‘700

557 326 422 472 262 22 1‘549 69 119 100 57 178 3‘807

-220 -231 -34 -306 -143 -147 -150 -124 -189 -189 -192 -199 -1‘893

Goetheanum Goetheanum-theater (incl. mysteriedrama's 2009/10 (incl. Johannes Apocalyps euritmie 2010 ontvangst en evenementen organisatie (incl.catering) Goetheanumgebouw totaal Goetheanum

4‘655 1‘534 391 1‘310 3‘431 9‘397

1‘349 625 90 111 1‘063 2‘523

-3‘306 -909 -301 -1‘199 -2‘368 -6‘874

20‘857

20‘857

0

233

233

0

20‘857 233 21‘090

20‘857 233 21‘090

0 0 0

totale kosten bedrijfsvoering investeringen incl. afschrijving samenvating toaal kosten bedrijfsvoering investering incl. afschrijvingen totaal generaal * zonder transparantie project

22

uitgaven 1‘386 186 476 350 382 668 338 1‘215 708

inkomsten

159 449 81 1‘181 1‘322 4‘675 2‘150 2‘300 500 1‘710

Op de passiva-kant daalden de korte termijn verplichtingen van 2,9 miljoen CHF naar 2,5 miljoen CHF, terwijl lange termijn verplichtingen rond 146 duizend CHF daalden. Interne fondsen ter hoogte van 150 duizend CHF werden voor lopende uitgaven gebruikt. We eindigen het jaar 2009 met 546 duizend CHF aan eigen vermogen. Begroting 2010 Voor de begroting van 2010 zijn bestuur en afdelingshoofden van het Goetheanum en sectieleiders een proces begonnen met het doel de kosten (behalve die van de Hogeschool) met 8-10% te verlagen. Het bestuur stelde in december 2009 het totale uitgavenbedrag vast op 21.090 duizend CHF, wat rond 1,8 miljoen CHF of 7,9% onder de begroting ligt van het jaar daarvoor. Deze beslissing werd ingegeven door een actuele analyse van de economische toestand van het Goetheanum alsook door de ontwikkelingen van de gehele samenleving en de economische situatie. Gezien deze achtergrond hebben wij de totale begroting incl. het project van de mysteriedrama’s met 1,7 miljoen ook in de inkomsten laten dalen. Daarin is rekening gehouden met onder andere 200 duizend CHF minder inkomsten uit legaten, 150 duizend CHF minder instituutsbijdragen en rond 600 duizend CHF minder buitengewone opbrengsten. Verdere besparingen werden verkregen door het tijdelijk uitstellen van activiteiten voor de instandhouding van- en investering in gebouwen en onroerende goederen, als ook door verdere reductie binnen het theater (toneel). Zowel het Goetheanum als cultuurcentrum met theater, ontvangst, administratie en conferenties alsook de bestuursorganen van de Antroposofische Vereniging reduceerden hun uitgaven. Daartegenover kwamen we overeen de kosten voor de Hogeschool te handhaven. De investeringen voor 2010 voor wat betreft de noodzakelijke renoveringswerkzaamheden aan dak en terras werden ook gereduceerd. De kosten van deze omvangrijke renovering tot 2011, uiterlijk 2012, bedragen ongeveer 3,7 miljoen CHF. Financiële gezondmaking De moeilijke en tegelijk noodzakelijke stap om de kosten van de bedrijfsvoering van het Goetheanum significant te reduceren, is een onderdeel van een breder proces van economische consolidatie van het Goetheanum, te beginnen met het eerste half jaar van 2010. Met dit proces hopen wij de kosten nog verder met 8-10%

creditering infrastructuur

netto

572 101 2‘455 470 35 239 593 303 530 435 142 365 24 175 136 1‘420 150 763 189 125 158 94 187 160 111 205 179 26 192 160 212 206 224 4‘144 1‘818 5‘370

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0

-1‘758 0 0 -11 -592 0 -2‘361

5‘332 1‘278 3‘441 0 0 10‘051

-2‘175 -1‘225 -2‘475 0 599 0 -5‘276

1‘424 54 965 0 0 2‘443

1‘263 169 204 258 362 651 512 363 25 0 75 999 1‘349 624

-814 -11 -117 325 -362 -596 -6 -363 1 0 0 22 83 13 1‘733

0 0 0 435 0 55 151 0 9 9‘975 2‘322 1‘360 1‘350 624

0

-444 -150 -88 -167 0 0 -353 0 899 10‘675 -193 1‘250 -122 -303 -1‘758 -1‘818 -5‘320 0 2‘173

Goetheanum Goetheanum-theater evenementen organisatie incl. catering Goetheanum gebouw administratie doorlopende kredieten extra Goetheanum GF totaal Goetheanum

5‘123 1‘232 3‘317 11 0 9‘683

-2‘257 -1‘147 -2‘485 0 592 0 -5‘298

1‘107 85 832 -0 0 2‘024

AAG samenvatting incl. compensaties interne compensaties AAG totaal

1‘265 161 208 166 355 618 616 354 77 224 659 1‘015 1‘382 552

-809 12 -10 0 -119 1 309 307 -323 32 -595 23 -4 259 -337 18 2 977 0 10‘899 0 466 16 2‘281 80 1‘340 10 260 1‘758 1‘818

5‘320 7‘652 1‘818 5‘298 16‘874

23‘219 1‘818 5‘320 23‘153 1‘818 5‘320 1‘818 5‘320 1‘818 5‘320 23‘219 23‘153

te kunnen laten dalen en tegelijk te komen tot een nieuw ‘imago’ van het Goetheanum door ons hernieuwd te bezinnen op de unieke opgaven van het Goetheanum. Het gaat om een breed opgezet onderzoek op alle gebieden met de vraag hoe een slanker Goetheanum doeltreffender zijn bijzondere opgaven kan vervullen. Het behelst ook het doel om legaten volledig buiten de lopende uitgaven te houden, opdat deze bijzondere schenkingen in volle omvang ter beschikking staan voor projecten en onderzoeksplannen.

creditering minimumbijdrage Vrije Hogeschool

uitgaven

2‘455 239 530 365 136 763 158 160 179 160 224 0 5‘370

2‘497 241 502 397 137 711 105 173 165 161 232 0 5‘320

-67 -67

inkomsten

netto

672 504 896 577 198 1‘570 314 280 316 217 418 5‘963

726 508 846 653 204 1‘482 195 319 306 225 420 5‘885

minimum bijdrage Vrije Hogeschool

creditering infrastructuur

47 6 32 -8 -0 0 0 9 87 0 15 188

inkomsten

infrastructuur

minimum bijdrage Vrije Hogeschool

uitgaven

673 101 2‘497 480 35 241 575 303 502 503 142 397 29 175 137 1‘332 150 711 70 125 105 142 187 173 188 205 165 34 192 161 229 206 232 4‘255 1‘818 5‘320

Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschappen algemene antroposofische sectie pedagogische sectie natuurwetenschappelijke sectie landbouwsectie methematisch-astronomische sectie medische sectie sectie voor sociale wetenschappen sectie letteren en cultuurwetenschappen sectie voor woord, muziek en euritmie sectie voor beeldende kunsten jongerensectie totaal Vrije Hogeschool

vereniging bestuur secretariaat publiciteit evenementen vereniging IT afdeling personeel documentatie financiën en controle fondsenwerving contributies, donaties, legaten a.o. onkosten en inkomsten onroerende goederen weekblad 'Das Goetheanum' investeringen extra opvoeringen creditering minimumbijdrage Hogeschool creditering infrastructuurkosten Hogeschool totaal vereniging

begroting 2009

creditering minimumbijdrage Vrije Hogeschool

actueel 2009

alle bedragen in 1000 CHF

infrastructuur

Transparenzvergleich

0

-1‘733 0 0 0 -599 0 -2‘332

0

-449 -158 -87 -148 0 0 -355 0 -17 9‘975 2‘247 339 -81 -13 -1‘733 -1‘818 -5‘370 0 2‘332

1‘818 5‘370 6‘854 1‘818 5‘276 16‘280

22‘867 1‘818 5‘370 22‘867 1‘818 5‘370 1‘818 5‘370 1‘818 5‘370 22‘867 22‘867

0 0

Dit proces van een financiële gezondmaking van het Goetheanum zal niet alleen wederzijdse openheid en discipline vereisen, niet alleen onze collegialiteit op de proef stellen, maar ook moed vragen om moeilijke beslissingen te treffen over de prioriteiten van historisch gegroeide sectoren. Voor deze ontwikkeling zal in de komende maanden de steun van de leden uit de naaste en verre kring belangrijk zijn. Cornelius Pietzner, Finanzvorstand im Februar 2010 Verschillen in optelgetallen ontstaan door afrondingen.

23

Adressen Algemene Antroposofische Vereniging Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel +41 61 706 42 42 Fax +41 61 706 43 14 [email protected] www.goetheanum.org Vorstand am Goetheanum Virginia Sease Paul Mackay Bodo v. Plato Sergej Prokofieff Cornelius Pietzner Seija Zimmermann Ägypten Anthroposophische Gesellschaft Zweig Sekem c/o Ibrahim Abouleish Belbeis Desert Road 3 PO Box 2834 EG-11777 El Horrya-Heliopolis Cairo Tel. +20 2 2656 41 24 Fax +20 2 2656 41 23 [email protected] www.sekem.com Argentinien Sociedad Antroposófica en la Argentina Crisólogo Larralde 2224 AR-C 1429 BTP Ciudad aut. Buenos Aires Tel. +54 11 4702 98 72 Fax +54 11 4797 83 23 (T.E.Klein) [email protected] Landesvertreter: Rosa Körte Asien Vertretung der Allgemeinen Anthroposophischen Gesellschaft in Asien c/o Hans van Florenstein Mulder 18 Grants Road Papanui NZ-8005 Christchurch Tel. +64 3 354 44 47 Fax +64 3 352 83 93 [email protected] Australien Anthroposophical Society in Australia Rudolf Steiner House 307 Sussex Street AU-NSW 2000 Sydney Tel. +61 2 9264 51 69 Fax +61 2 9251 37 43 [email protected] www.anthroposophy.org.au Generalsekretär: Norma Blackwood Belgien Antroposofische Vereniging in België F. Lousbergskaai 44 BE-9000 Gent Tel. +32 9 233 54 58 Fax +32 9 233 53 27 [email protected] www.antroposofie.be Generalsekretär: Jan Borghs Brasilien Sociedade Antroposófica no Brasil Rua da Fraternidade 156/168 Alto da Boa Vista BR-04738-020 São Paulo SP Tel. +55 11 568 742 52 Fax +55 11 552 305 37 [email protected] www.sab.org.br Generalsekretär: Michael Mösch Sociedade Anthroposophica Grupo Michael, Grupo Novalis, Grupo Raphael

c/o Bernardete de Jesus Ribeiro Caxia Postal 16277 BR-22221-971 Rio de Janeiro RJ Bulgarien Anthroposophische Gesellschaft in Bulgarien Ul. Tzar Simeon 55 BG-1000 Sofia Tel. +359 2 980 84 86 Fax +359 2 980 84 86 [email protected] www.aobg.org Landesvertreter: Traytcho Frangov Chile Rama Christophorus c/o Natalia Gómez Clemenceau 1520 CL- Vitacura/Santiago de Chile [email protected] Rama San Santiago c/o Claudio Rauch Manuel Covarrubias 3782 Casilla 22-11 Nunoa CL- Santiago de Chile Fax +56 2 284 1280 [email protected] Rama Sophia c/o Carina Vaca Zeller Troncos Viejos 2135 CL- La Reina/Santiago de Chile Tel. +562 2250056 Fax +562 2234262 [email protected] Dänemark Antroposofisk Selskab Danmark Ibækvej 202 DK-7100 Vejle Tel. +45 86 27 60 60 [email protected] www.rudolfsteiner.dk Generalsekretär: Troels Ussing Deutschland Anthroposophische Gesellschaft in Deutschland Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE-70188 Stuttgart Tel. +49 711 164 31 21 Fax +49 711 164 31 30 [email protected] www.anthroposophische-gesellschaft.org Generalsekretär: Hartwig Schiller Arbeitszentrum Berlin Rudolf Steiner Haus Bernadottestrasse 90-92 DE-14195 Berlin Tel. +49 30 832 59 32 Fax +49 30 832 63 98 [email protected] www.agberlin.de Vertreter: Sebastian Boegner Arbeitszentrum Frankfurt Hügelstrasse 67 DE-60433 Frankfurt Tel. +49 69 53 09 35 81/2 Fax +49 69 52 68 47 [email protected] www.arbeitszentrum-ffm.de Vertreter: Barbara Messmer Arbeitszentrum Hannover Brehmstrasse 10 DE-30173 Hannover Tel. +49 511 85 32 38 Fax +49 511 28 17 52 [email protected] www.anthroposophie-hannover.de Vertreter: Thomas Wiehl

Arbeitszentrum München Leopoldstrasse 46 A DE-80802 München Tel. +49 89 33 25 20 Fax +49 89 33 78 97 [email protected] www.anthroposophie-muenchen.de Vertreter: Florian Roder Arbeitszentrum Nord Mittelweg 11-12 DE-20148 Hamburg Tel. +49 40 41 33 16 22 Fax +49 40 41 33 16 42 [email protected] www.anthroposophie-nord.de Vertreter: Roland Wiese Arbeitszentrum Nordrhein-Westfalen Oskar-Hoffmann-Strasse 25 DE-44789 Bochum Tel. +49 234 333 67 30 Fax +49 234 333 67 45 [email protected] www.anthroposophie-nrw.de Vertreter: Anna-Katharina Dehmelt Arbeitszentrum Nürnberg Rieterstrasse 20 DE-90419 Nürnberg Tel. +49 911 33 86 78/79 Fax +49 911 39 75 38 [email protected] www.anthroposophie-nuernberg.de Vertreter: Bernd Händler Arbeitszentrum Oberrhein Starkenstrasse 36 DE-79104 Freiburg Tel. +49 761 2 55 59 Fax +49 761 29 28 1850 [email protected] Vertreter: Wolfgang Drescher Arbeitszentrum Ost Angelikastrasse 4 DE-01099 Dresden Tel. +49 351 802 23 72 Fax +49 351 899 63 43 [email protected] Vertreter: Gunda Kohl

Finnland Suomen Antroposofinen Liitto Uudenmaankatu 25 A 4 FI-00120 Helsinki 12 Tel. +358 9 696 25 20 Fax +358 9 680 25 91 [email protected] www.antropos.fi Generalsekretär: Leena Westergrén Frankreich Société Anthroposophique en France 2 et 4, rue de la Grande Chaumière FR-75006 Paris Tel. +33 1 43 26 09 94 Fax +33 1 43 25 26 21 [email protected] www.anthroposophie.fr Generalsekretär: Gudrun Cron Georgien Anthroposophische Gesellschaft in Georgien Seinab Bozvadse Strasse 10 Postfach 91 GE-0108 Tbilissi Tel. +995 32 99 95 76 [email protected] Landesvertreter: Nodar Belkania Grossbritannien Anthroposophical Society in Great Britain Rudolf Steiner House 35 Park Road GB-NW1 6XT London Tel. +44 207 723 44 00 Fax +44 207 724 43 64 [email protected] www.anthroposophy.org.uk Generalsekretär: Ann Druit, Philip Martyn Hawai‘i Anthroposophical Society in Hawai‘i Alaula Way 2514 US-HI 96822 Honolulu Tel. +1 808 988 45 55 [email protected] Landesvertreter: Van James

Arbeitszentrum Stuttgart Rudolf Steiner Haus Zur Uhlandshöhe 1015 DE-70188 Stuttgart Tel. +49 711 164 31 14 Fax +49 711 164 31 12 [email protected] Vertreter: Johannes Kehrer

Indien

Arbeitsgemeinschaft Impuls Ost c/o Werner Kleine Andréstrasse 5 DE-09112 Chemnitz Tel. +49 371 31 17 57

Mercury Group c/o Swapna Narendra Plot 159 Road 10 Jubilee Hills IN-500033 Hyderabad [email protected]

Ekuador Sociedad Antroposófica Rama Micael c/o Patricio Jaramillo Tobar Urb. La Luz, F.Guarderas 354 y Ab. Montalvo P.O. Box 17-04-10454 EC- Quito Tel. +593 2 240 76 21 Fax +593 2 255 29 42 [email protected] Estland Eesti Antroposoofiline Selts Paiste 10-2 EE-11620 Tallinn [email protected] Landesvertreter: Jaanus Möldre

Gateway Branch Mumbai c/o Aban Bana Proctor Road, Grant Road 5 IN-400 007 Mumbai Fax +91 22 2386 37 99 [email protected] www.anthroposophyindia.org

Rudolf Steiner Branch c/o Nirmala Diaz Banjara Hills, Road Nr. 7 8-2-547/1/2 IN-500034 Hyderabad [email protected] Irland Anthroposophical Society in Ireland P.O. Box 172 GB-BT18 9WT Belfast Delivery Tel. +353 1 286 21 16 Fax +353 1 286 21 16 [email protected] Landesvertreter: Michiel Brave Island Antroposofiska Felagid a Islandi P.O. Box 953 IS-121 Reykjavik Tel. +354 4 86 60 22 [email protected] Landesvertreter: Gudfinnur Ellert Jakobsson

Die aktuellen Adressen finden Sie immer auf unserer Website: www.goetheanum.org/adressen.html

24

Israel

Kroatien

Peru

Slowakei

Elias Branch Bajit balew, c/o Eva Levy Shderoth Ben Zwi 35 IL-96260 Jerusalem Tel. +972 2 563 31 65

Antropozofsko društvo ‚Marija Sofija‘ Zagreb c/o Darko Znaor Baruna Trenka 4 HR-10 000 Zagreb Tel. +385 1 468 02 70 Fax +385 1 483 50 84 [email protected] www.antropozofija.hr

Sociedad Antroposófica en el Perú Av. G. Prescott 590 San Isidro PE- Lima 27 Tel. +51 1 471 12 33 Fax +51 1 436 85 56 [email protected]

Slovenská antropozofická spolocnost‘ Hattalova 12 B SK-83103 Bratislava Tel. +421 2 4445 36 90 Fax +421 2 4445 38 54 [email protected] www.antropozofia.sk Landesvertreter: Erich Šašinka

Lettland

Anthroposophical Group in the Philippines c/o Reimon Gutierrez 24, 9th Street Rolling Hills PH- New Manila Q.C. Tel. +63 2 410 23 48 Fax +63 2 410 23 48 [email protected]

Spanien

Anthroposophische Gruppe in Lettland c/o Uldis Saveljevs Keldisa-Str. 24-51 LV-1021 Riga Tel. +371 2 9 16 50 00 Fax +371 6 7 13 93 58 [email protected] www.antroposofija.lv Litauen

Polen

Südafrika

Anthroposophische Gesellschaft Michael Zweig c/o Jurate Lekstiene Ateities 22-30 LT-5300 Panevezys

Towarzystwo Antropozoficzne w Polsce Ul. Arciszewskiego 4 PL-01-483 Warszawa Tel. +48 22 666 88 32 [email protected] www.antropozofia.pl Landesvertreter: Ewa Wasniewska

Anthroposophical Society in Southern Africa c/o Linoia Pullen Promenade Road 16 ZA-7945 Lakeside/Cape Town Tel. +27 21 788 1022 [email protected]

Sophia Branch c/o Jennifer Mizrachi Rechow Nitzana 11 IL-68117 Tel Aviv [email protected] Hillel-Zweig c/o Stefanie Allon-Grob Schoschanim 32 IL-36056 Kiryat Tivon Tel. +972 4 983 20 67 [email protected] Italien Società Antroposofica in Italia Via Privata Vasto 4 IT-20121 Milano Tel. +39 02 659 55 58 Fax +39 02 659 55 58 [email protected] www.rudolfsteiner.it Generalsekretär: Stefano Gasperi Japan Anthroposophische Gruppe in Japan c/o Yuji Agematsu Teraodai 2-8-1, 1-102 JP-214-0005 Tamaku/Kawasakishi Tel. +81 44 954 2156 Fax +81 44 954 2156 [email protected] www.anthroposophische-gesellschaftjapan.org Anthroposophische Gruppe in Japan c/o Kazuhiro Suzuki Takadanobaba 4-37-2-203 Shinjuku-ku JP-169-0075 Tokyo Tel. +81 3 69 08 82 56 Fax +81 3 69 08 82 56 [email protected] www.anthroposophische-gesellschaft.jp Shikoku-Anthroposophie-Kreis c/o Tetsuo Takeshita Takinomiya 201-1 Ayakawa-chou JP-761-2305 Kagawaken [email protected] Kanada Anthroposophical Society in Canada Bathurst Street 8-9100 CA-ON L4J 8C7 Thornhill Tel. +1 416 892 3656 Fax +1 905 889 3336 [email protected] www.anthroposophy.ca Generalsekretär: Philip Thatcher Kolumbien Sociedad Antroposófica Rama Micael c/o Teresita Roldán de Hernandez Calle 13 CO-43D14 Medellin Tel. +57 4 266 53 61 [email protected] Sociedad Antroposófica Rama Santiago Apóstol c/o Silvia und Enrique de Castro Uresa 54, Apt 203 Porténa H 3 CO-H 5-173 Cali Tel. +57 2 513 34 22 [email protected]

Mexiko Sociedad Antroposófica Rama Juan de la Cruz c/o Octavio Reyes Salas Las Flores 122 Col. Los Reyes, Coyoacan MX-04330 Mexico D. F. Tel. +52 5 617 68 54 Fax +52 5 617 40 54 [email protected] Namibia Anthroposophische Arbeitsgruppe in Namibia c/o Almute Möller P.O. Box 11359 NA-9000 Windhoek Tel. +264 61 234 702 Fax +264 61 234 702 [email protected] Neuseeland

Philippinen

Portugal Sociedade Antroposófica em Portugal Quinta S. Joao dos Montes PT-2600 Alhandra Tel. +351 967 239 920 Fax +351 21 848 65 04 [email protected] Landesvertreter: Fritz Wessling Rumänien Societatea Antroposofica din România Str. Visinilor nr. 17, sector 2 RO-024091 Bucuresti Tel. +40 21 323 20 57 Fax +40 21 323 20 57 [email protected] www.antroposofie.ro Landesvertreter: Gheorghe Paxino

Anthroposophical Society in New Zealand PO Box 8279 NZ-4201 Havelock North Tel. +64 6 877 66 56 [email protected] www.anthroposophy.org.nz Generalsekretär: Sue Simpson

Russland

Niederlande

Schweden

Antroposofische Vereniging in Nederland Boslaan 15 NL-3701 CH Zeist Tel. +31 30 691 82 16 Fax +31 30 691 40 64 [email protected] www.antroposofie.nl Generalsekretär: Ron Dunselman

Antroposofiska Sällskapet i Sverige PL 1800 SE-153 91 Järna Tel. +46 8 55 43 02 20 Fax +46 8 551 506 44 [email protected] www.antroposofi.nu Generalsekretär: Mats-Ola Ohlsson

Norwegen Antroposofisk Selskap i Norge Oscarsgate 10 NO-0352 Oslo Tel. +47 22 60 00 67 Fax +47 22 60 00 68 [email protected] www.antroposofi.no Generalsekretär: Frode Barkved

Anthroposophische Gesellschaft in der Schweiz Oberer Zielweg 60 CH-4143 Dornach Tel. +41 61 706 84 40 Fax +41 61 706 84 41 [email protected] www.anthroposophie.ch Generalsekretär: Esther Gerster

Österreich

Serbien

Anthroposophische Gesellschaft in Österreich Tilgnerstrasse 3 AT-1040 Wien Tel. +43 1 505 34 54 Fax +43 1 505 34 54 [email protected] www.anthroposophie.or.at Generalsekretär: Helmut Goldmann

Antroposofski Kulturni Centar Beograd c/o Voijslav Kecman Gandijeva 241 RS-11070 Beograd Tel. +381 11 15 81 35 [email protected]

Anthroposophische Gesellschaft in Russland Nastschokinskij Pereulok 6, kw.3 RU-119019 Moskau Tel. +7 495 695 09 64 [email protected] Landesvertreter: Alexej Žukow

Schweiz

Sociedad Antroposófica en España C/Loeches 1-3, bajos E y B ES-28008 Madrid Tel. +34 91 115 34 78 Fax +34 91 115 34 78 [email protected] www.sociedadantroposofica.com Landesvertreter: Leonor Montes

Thailand Anthroposophical Group in Thailand 199 Moo 6, Sukhapiban 5 Road Or-Ngern, Saimai TH-10220 Bangkok Tel. +66 2 792 0670 Fax +66 2 792 0672 [email protected] Vertreter: Porn Panosot Tschechische Republik Anthroposofická spolecnost v Ceské rebublice Hošt‘álkova 392/1d CZ-169 00 Praha 6 Tel. +420 246 030 358 www.anthroposof.org Landesvertreter: Anežka Janátová Ukraine Anthroposophische Gesellschaft Zweig Kiew c/o Sergej Kopyl Ul. Tampere 17a UA-02105 Kiew Tel. +380 44 572 89 93 [email protected] www.michaeltime.org Ungarn Magyar Antropozófiai Társaság Rudolf Steiner Ház Riadó utca 2/B HU-1026 Budapest Tel. +36 1 336 04 26 Fax +36 1 336 04 25 [email protected] www.antropozofiai-tarsasag.hu Landesvertreter: Márton Göröntsér Uruguay Sociedad Antroposófica Rama Novalis c/o Gisela Medina Amazonas 1529 UY-11400 Montevideo Tel. +5982 619 33 70 USA Anthroposophical Society in America 1923, Geddes Avenue US-MI 48104-1797 Ann Arbor Tel. +1 734 662 93 55 Fax +1 734 662 17 27 [email protected] www.anthroposophy.org Generalsekretär: MariJo Rogers, Torin Finser

Die aktuellen Adressen finden Sie immer auf unserer Website: www.goetheanum.org/adressen.html

25

Algemene Antroposofische Vereniging Vrije hogeschool voor geesteswetenschappen Goetheanum Algemene Antroposofische Vereniging Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 43 64 Fax +41 (0)61 706 43 14 [email protected] www.goetheanum.org Vorstand am Goetheanum

Allgemeine Anthroposophische Sektion Leitung: Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Virginia Sease, Seija Zimmermann [email protected] Studium und Weiterbildung am Goetheanum Information: Mauro Fenu Tel. +41 (0)61 706 42 20 [email protected]

[email protected]

Jugendsektion

Virginia Sease Andrea Jeserich, Tel. +41 (0)61 706 43 12 [email protected]

(Sektion für das Geistesstreben der Jugend) Leitung: Elizabeth Wirsching Tel. +41 (0)61 706 43 91 [email protected] www.youthsection.org

Paul Mackay Monika Clément, Tel. +41 (0)61 706 43 09 [email protected] Bodo v. Plato Renate Braun, Tel. +41 (0)61 706 43 07 [email protected] Sergej Prokofieff Ute Fischer, +41 (0)61 706 43 11 [email protected] Cornelius Pietzner Claudia Rordorf, +41 (0)61 706 43 10 [email protected] Seija Zimmermann Christine Zech, +41 (0)61 706 43 64 [email protected] Mitgliedersekretariat Leitung: Angelika Pauletto Tel. +41 (0)61 70642 72 Fax +41 (0)61 70643 14 [email protected] Kommunikation und Öffentlichkeit Wolfgang Held Tel. +41 (0)61 706 42 61 [email protected] Finanzvorstand und Fundraising Schatzmeister: Cornelius Pietzner Tel. +41 (0)61 706 43 10 [email protected] Bereich Finanzen, Controlling und IT Leitung: Benjamin Kohlhase-Zöllner Tel: +41 (0)61 706 44 20 Fax: +41 (0)61 706 42 22 [email protected] www.aagfinanz.ch

Mathematisch-Astronomische Sektion Leitung: Dr. Oliver Conradt Tel. +41 (0)61 706 42 26 [email protected] www.mas.goetheanum.org Führungen Sternwarte Tel. +41 (0)61 706 44 44 Medizinische Sektion Leitung: Dr. med. Michaela Glöckler Tel. +41 (0)61 706 42 90 [email protected] www.medsektion-goetheanum.ch Internationale Koordination Anthroposophische Medizin/IKAM [email protected] Naturwissenschaftliche Sektion (und Forschungsinstitut gemeinsam mit der Sektion für Landwirtschaft) Leitung: Johannes Kühl Tel. +41 (0)61 706 42 10 [email protected] Kristallisationslabor: Tel. +41 (0)61 706 43 63 [email protected] Pädagogische Sektion Leitung: Christof Wiechert Tel. +41 (0)61 706 43 15 [email protected] www.paedagogik-goetheanum.ch Sektion für Bildende Künste Leitung: Ursula Gruber Tel. +41 (0)61 706 42 65 [email protected] Sektion für Landwirtschaft


Leitung: Nikolai Fuchs Tel. +41 (0)61 706 42 12 [email protected]

Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 43 64 Fax +41 (0)61 706 43 14 [email protected] www.goetheanum.org

Leitung: Margrethe Solstad Tel. +41 (0)61 706 43 59 [email protected]

Hochschulkollegium am Goetheanum Oliver Conradt, Nikolai Fuchs, Michaela Glöckler, Ursula Gruber, Johannes Kühl, Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Martina Maria Sam, Virginia Sease, Margrethe Solstad, Christof Wiechert, Elizabeth Wirsching, Seija Zimmermann

Sektion für Redende und Musizierende Künste

Goetheanum Postfach, CH-4143 Dornach 1 Empfang und Veranstaltungen Leitung: Christine Blanke Information Tel. +41 (0)61 706 42 42 Fax +41 (0)61 706 44 46 [email protected] www.goetheanum.org Veranstaltungen (Tel: Mo. – Sa. 14 – 18 Uhr) Tel. +41 (0)61 706 44 44 [email protected] Führungen (Tel: Mo. – Sa. 14 – 18 Uhr) Tel. +41 (0)61 706 44 44 [email protected] Goetheanum-Bühne Bühnenleitung: Carina Schmid Geschäftsführung und Bühnenleitung: Thomas Parr Tel. +41 (0)61 706 42 50 [email protected] www.goetheanum-buehne.ch Dokumentation Leitung: Uwe Werner Archiv Tel. +41 (0)61 706 42 63 [email protected] Bibliothek Tel. +41 (0)61 706 42 60 Leseraum und Freihandbereich: Montag 15h bis 20h Dienstag bis Freitag 11h bis 20h Samstag 11h bis 15h Ausleihe: nur Dienstag bis Samstag von 11h bis 15h Kunstsammlung am Goetheanum Tel. +41 (0)61 706 42 85 Wochenschrift „Das Goetheanum“ Postfach, CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 44 64 Fax +41 (0)61 706 44 65 [email protected] www.dasgoetheanum.ch Buchhandlung am Goetheanum Tel. +41 (0)61 706 42 75 Fax +41 (0)61 706 42 76 [email protected] www.goethebuch.ch Öffnungszeiten: Montag bis Freitag 9.00–18.30 Uhr Samstag: 9.00–17.00 Uhr Verlag am Goetheanum Leitung: Christiane Haid Hügelweg 53, Postfach 131, CH-4143 Dornach 1 Tel. +41 (0)61 706 42 00 [email protected] www.vamg.ch Vital Speisehaus AG

Leitung: Martina Maria Sam Tel. +41 (0)61 706 43 82 [email protected]

Cafeteria-Restaurant-Bioladen Dorneckstrasse 2, CH-4143 Dornach Vital-Restaurant Tel. +41 (0)61 706 85 10 Vital-Laden Tel. +41 (0)61 706 85 14 Boutique Persephone: Tel. +41 (0)61 706 85 12 www.speisehaus.ch

Sektion für Sozialwissenschaften

Gästehäuser und Zimmervermittlung

Sektion für Schöne Wissenschaften

Leitung: Paul Mackay Koordination: Ulrich Rösch Tel. +41 (0)61 706 43 26 [email protected]

Waltraud Frischknecht, Geschäftsführung Tel. +41 (0)61 706 44 45 [email protected]

uitgeverij Algemene Antroposofische Vereniging : redactie: Wolfgang Held, Bodo von Plato assistentie: Monika Clément Nederlandse vertaling: Hylcke Brandts Buys/Kitty Steinbuch lay-out: Johannes Onneken drukkerij: Kooperative Dürnau (Duitsland) www.goetheanum.org

www.goetheanum.org

deutsch english español français italiano nederlands svenska. Goetheanum

Recommend Documents