Deugden. De Drie Goddeliike. Poppel. Weelde. Ravels

De Drie Goddeliike Deugden Ravels

Weelde

Poppel

TIJDSCHRIFTVAN DE HEEMKUNDEKRING NIGOLAUS POPPELIUSVZW 14,nr.55:maaÉ2010 Jaargang

g NicolausPoppelius Heemkundekrin Ravels-Weelde-Poppel V.Z.W. Adres: Dorpsshaat 64,2382Poppel Bankrekening:733-3522204-67 Lidmaatschap:inclusiefabonnement op "De Drie GoddelijkeDeugden":l7 euro BESTUUR: Voorzitter: LaurentWoestenburg,BeatrijsvanNazarethlaan 2, Ondervoorzitter: Marc Van Gorp, GroteBaan97 bus7, Secretaris: Ria Verheyen, Welvaartstraat 14, Penningmeester:AgnesLuyten, Berkenlaan9l, Leden: StanDe Kinderen, Hogevoortstraat I, HansJansen, Tilburgseweg 9, JosNooyens, Overbroekl5B, FransSlegers, Steenweg op Weelde60, MiekeVan HauteghemSchatrijt2 JosVerhoeven, KoningAlbertstraat87, GastonVerhoeven, Steenweg op Weelde94, Marc Vermeeren. De Meerkens10. MagdaVloemans, Tumïoutseweg2, MarinusWillems. Weeldestraatl54.

2382 Poppel 2380Ravels 2300Tumhout 2380Ravels 2380Ravels 2382Poppel 2382Poppel 2382Poppel 2382Poppel 2381Weelde 2382Poppel 2382Poppel 2381Weelde 2381Weelde

REDACTIEADRES: Marc Vermeeren

2382Poppel

De Meerkens10,

014t656993 014t6s690s 0r4t421839 014/658346 014/6s5030 014t657370 0t4/658636 014t655751 014t687332 014/656198 014t655554 014/658838

0t4/6ssts6 014t655728

014/658838

Voor informatiein verbandmet de inloud, vormgevingof verschenen tekstenkan u steeds terechtop het redactieadres ([email protected]). Wenstu een tekst of een idee voor publicatieaante bieden,dankan u dat ook steedsdoenbij eenvan de bestuursleden. VOORRADIGE PUBLICATIES: Boek"De Drie van betNoorden" jaargangenI ím 5 + "De Drie vanhetNoorden" De Drie GoddelijkeDeugden, jaargangenI t/m 5: perjaargang De Drie GoddelijkeDeugden, jaargangenI ím 5: per los nummer De Drie CoddelijkeDeugden, jaargangen De Drie CoddehjkeDeugden, 6 en 7: per losnummer jaargangen De Drie GoddelijkeDeugden, 8 t/m l3; per los nummer Ve{aardagskalender

5 euro 25 euro 6 euro 1,75euro 3euro 5 euro 6 euro

ARCHIEF/}ÍUSEUM: Raadplegingvan het archiefkan slechtsna afspraakmet Marc Vermeeren(014-658338). Voor groepsbezoeken kan men afsprekenmet Laurent Woestenburg(014-656993),Jos Verhoeven(014-656198) of MarinusWillems (014-655728). Het museum(Dorpsstraat 64 te 2382Poppel)is openelketweedeenvierdezondagvan demaandvan 14tot l7 uur. WEBSITE: http://users.skynet. be/Ravels-Weelde-Poppel

Inhoud l. CarlienVerhagen l00jaar! 2. Uit hetarchiefdergemeente Poppel 3. Geschiedenis vanmijn reisvanAmhemnaarAssche 4. Op bezoekbij honderdjarige Phil VanHees (l7e- l9e eeuw) 5. Het RavelsegeslachtStalpaerts 6. DenTimmervertelt vanJefWoestenburg 7. Hetoorlogsgedicht 8. Het sDoorvanWeelde-Statie

blz.l29 blz.l30 blz.l37 blz.l4l blz.150 blz.l80 blz.l87 blz.19l

vertellen. De jongens groeiden uit tot 2 stevige knapen die voldoendedynamiet in de benen hadden om naam te maken als coureur. Carlien Verhagenwerd op ll september1909 Verschillendejaren trokken Carlien en Polleke geborenals FranciscaComeliaVerhagenop de Baeyensdan mee naar alle koersenin de wijde GroteBaan 19 te Raevels. Zij was de dochter omgeving en vaak zien we ze dan ook bij op de Verhagen, foto staanals Rik of Jos staande pÍonken met de van FranciscaDe Wit en Josephus afkomstigvan HogeMierdeen werkzaambij de overwinningspalm. "Zorgen voor mensen"heeft "De Wij ngaard". stoombrouwerij Carlien trouwens heel haar leven gedaan. Voor Van"Burgemeesteres" MathildeJansenkreegze ouders, kinderen, kleinkinderen, maar ook lesin dedorpsschool vanRavelsenleerdezeook verschillendejarenvoor haarmandie in 1980een de nieuwjaarsbrief in het Fransdie ze ganshaar zware hersenbloedingkreeg en dag en nacht

door Leo Baeyens

leven onthoudenheeft. Na de schoolwas het natuurlijktijd om eenberoepte lerenenkwamze terechtbij LisaVanGorpenFransWillemswaar ze snit en naadleerde.Nadienheeftze nog heel wat menseneen "kleedjegepast"en broeken gemaaktenhersteld.Ze werktein atelierKeupensin Goirle,in Leysenin Tumhout,bij Puyenbroeck ookthuisophaar Zalt-Bommel, ,..... ennatuurlijk Singer-naaimachine om al de mensenverderte helpendiekwamenvooÍmaatenherstelwerk. Het levenging natuuÍlijkverderen op 23 mei 1932 trouwdezemetJacobusleopold HendrikBaeyens, geborente Poppelop 15 november1908en gemeenteweÍker.Enkelejaren verderwas het gezinnekevoltallig want op 16 september1933 geborenenop 23 werdJosephus Jacobus Joannes augustus1937HenricusFranciscus. Jos en Rik groeidendan ook op tijdensde oorlogsjarenen iedereenvan etenen drinkenvoorzienwastoen niet zo gemakkelijk.Carlien moestdan ook de regelmatigvia Kruisbergen de Staatsbossen grensoverom graan,melkenkaaste smokkelen. Vaakspannend ennietzondergevaarmaarnadien leveÍdedit tochheelwatpittigeverhalenopom te

verzorgingnodighad. Op 7 oktober1986overleed Polleke Baeyens. Ook toen haar nicht, beste vriendin en naamgenoteCarlienBartels-Verhagen in het rusthuiswerdopgenomen"stesselde"zeelke dag naar Home O.LV van de Kempen om haar gezelschapte houdenof eenvers gekookt ei-ke te brengen. Natuurlijk was er ook nog veel vreugde te rapen in het leven. Zo had Carlien ook maar enkele noten van het draai-orgelnodig om op de dansvloerte staan. Ze kon zowel links als rechts walsenbij Lisa "van den tram" of in één van vijf danstentenop Gilseindekermis. Vele duizenden kilometers heeft ze gefietst : samenmet Polleke Baeyensdoor de bossenen naarde marktenin de wijde omgeving, samenmet Rik en Jos naar de

door Adriaan Verheyen (f)

koers,overde smokkelroutesnaarHolland, samen met de kleinkinderen,. . . . . . en op 94-jarigeleeftijd kocht ze zelfs nog een nieuwe fiets. Regelmatigmet de buren en vriendenop busreis gaan,vond ze ook wel heel plezanten op latere leeftijd vertrok ze zelfs nog met het vliegtuig en de kinderennaarSpanje. Op 1l september2009 werd ze 100 jaar en tot hiertoe is het al een goed gevuld leven geweest met vooraleen lach en af en toe een traan....... En met 2 kinderen. 5 kleinkinderenen l1 achterkleinkinderenis de toekomstook verzekerd ..... en wie weet hoeveel verjaardagener nog volgen.

Bron: A.Verheyen.Uit het archief der gemeente Poppel.In: Taxandria,1908,blz. 73-83.

In 1908publiceerdeAdriaan Verheyeneen studie over de inkwartieringen en oorlogslasten waaronderde Poppelsebevolking gebukt ging in de 18eeeuw.Wij nemendezestudiehier integraal over zoals ze destijdsverscheenin het tijdschrift Taxandria.

1745-17491AlgemeeneToestanden In de maandNovember van 't jaar 1738 sloot Frankrijk met Oostenrijk den Vredevan Weenen, en erkendehierbij de opvolging van Maria-Theresia in de Habsbursschelanden.Keizer Karel VI stierf

130

De Franschenwilden in dezenkrijg in October1740.De overledenevorsthadallerzijds ondersteunen. de opvolging aan zijne dochter trachten te den EngelschenKoning voor aanvaller doen verzekeren,door de erkeningte bedingenvan de houden. De Franschemaarschalkvan Saksen PragmatiekeSanctie.Dit was hem allengskens poogdereedsin den winter St.Guislainte verrassen gelukt met Engelanden Holland,met Spanjeen over 't Us,en tegen't voorjaar(1745)zoudenalle Frankrijk, met Saksenen Polen, met Pruisenen Barrière-stedenworden aangetast.In Grasmaand met een aantalkleinere Duitschestaten.Karel deed hij 's konings leger bijeentrekkenomtrent Albrecht van Beierendeed zich nu gelden als Maubeuge.Hij sloeghet belegvoor Doomik. Het wettige mannelijke erfgenaam. Frans van le g e r d e r B o n d g e n o o t e n , o mt re n t B ru s s e l Lorreinen,de gemaalvan Maria-Theresia,mede- samengetrokken,vond het geradenden vijand te regent,keurvorstvan Bohemenen hertog van naderen,en ware 't mogelijk, de stadte ontzetten. Toscane,deedeenberoepop de zeemogendheden, De troepen werden in drie afdeelingengesplitst. die gereedelijkharerechtenerkendhadden.Maar De hertogvan Cumberlandvoerdehet bevel over Engelandwas in oorlog met Spanjeen had geen de middelste,uit Engelschenen Hanoverschen vertrouwenin Frankrijk.De BataafscheRepubliek bestaande,de graaf van Koningseckover den verlangdenaar vrede. Frederik II van Pruisen rechtervleugel,die uit Oostenrijkschen bestond, verdreef de Oostenrijkersuit Silezie in 1741. en de vorst van Waldeck, geleiddeden linker Tegelijkbegonnenverschilligepretendenten hunne vleugel,uit Staatschemanschappen samengesteld. eischente latenhooren:de koning van Spanje,als De verbondenenwerden deerlijk geslagente erfgenaamder SpaanscheHabsburgers,- die van Fontenoi,(11 Mei 1745)en namende vlucht.Zij Sardinie,als rechthebbende op Milaan, - die van lieten 8000 à 10000doodenop het slagveld.De hadden6000gesneuvelden. Lodewijk Polen,als keurvorstvan Saksenen erfgenaamvan Franschen jonge keizer Leopold. De Lodewijk XV was niet XV nameenwerkelijk deelaande krijgsbeweging. op oorlog belust; maar Frankrijk vond de Brabanten Vlaanderenvielen den Franschenin gelegenheidgunstig om de oude Habsburgsche handen.Mauritsvan SaksenveroverdeBrusselna mo nar ch ie te helpen ontwrichten, en d e eenbelegvan drie weken.Leuven,Mechelen,ook invloedrijke hertog van Belle-Isle dreef de de citadel van Antwerpen ontvielen, terwijl het regeeringtot den strijd en sloot in Mei l74l te pragmatiekleger zijn verblijf nam in de Kempen, Nymphenburgeenverbondmet Beierenen Spanje, tusschenBreda en Maastricht.Bergen en geheel weldra ook met Saksen,Polen en Sardinie, Henegouwenwerden achtereenvolgensdoor de Franschen eindelijkeeneovereenkomst met Pruisen.Twee zegevierende bemachtigd,en de slagvan Franschelegersvan 40.000 man drongennog in Ro c o u r (ll O c t . 1 7 4 6 ) d re e f h e t le g e r d er den Zomer Duitschland binnen. De keuze van bondgenooten, thansonderKarel vanLotharingen, Karel Albrecht tot keizer van Duitschland.in oostwaarts overde Maas.De Franschen legerden Januari l'742, scheen den ondergang der zich bij Tongeren.Doch beide legers betrokken Habsburgschemonarchiete bezegelen.GeorgeII kort hiema de winterkwartieren.Nu begonnende van Engeland,voor zijn keurvorstendomHanover vredesonderhandelingen te Breda, maar bleven beducht,sloot een verdragvan onzijdigheid voor zonderuitslag.Engelandscheenmeerop wanorde dat gebied.Het gelukteeindelijk aanEngelandde dan op vrede belust te zijn. Het leger der Staten van Holland te bewegenom zich aan te Bondgenootenbedroegthans 100.000man terwijl sluitenbij het verbondvanWarschau,met Saksen, het Fransche 130.000man telde, maar van Engelanden Oostenrijk, tot handhavingder rust Engelschezijde werdener aanzienlijkehulptroepen in Europa en der PragmatiekeSanctie. De beloofd. De Fransche koning deed alle geldenom de Statenlos te rukken veldtochtin Duitschlandwas dit jaar ten einde beweegredenen geloopen.(1744).Men had te Parijs vastgesteld uit de vereenigdemacht van Oostenrijk en de meeste krijgsmacht te gebruiken in de Engeland.Op den lTden van Grasmaand1747 Nederlanden.De gezant der Statenin Frankrijk vertrokGraafvanLowenthaluit de omstrekenvan vernam weldra dat het misprijzen tegen zijne Bruggemet ongeveer20.000man,verdeeldezijne Meestersaangroeide,daar de Statenbesloten troepenen maaktezich meestervan Staatschhaddenden koning van Engelandmet schepente Vlaanderen,Sluis,Yzendyck,Liefkenshoeken de

131

Perelwerdenovermeesterd.De gevolmachtigden van Frankrijk en van Spanjeverlieten Breda, omdat dezeplaats,in de nabijheidder vijandelijkelegers, geene genoegzamegerustheid waarborgde. De Franschenveroverdennog het Sasvan Gent,Hulst, Zandbergen andereplaatsen.Cumberlandwilde ter hulp snellen maar hij kwam te laat. De Franschentrokken hunne troepenbij een achter de Dyl, en schenen eenen aanval te beramen op Maastricht.In den slag van Laffeld (l Juli 1747) bleefde zegepraalonbeslist.Ruim twee wekenna den slag trok de vorst van Waldeck met zijne troepennaar 's Hertogenbosch.Weldra nam hij zijn ontslag en keerde naar Duitschland terug. In de maand October kwam Lowenthall het beleg opslaan voor Bergen-op-Zoom.De stad werd ingenomenen geplunderd.Lillo en de Kruisschans werden ook bemachtigd.De Statenvan Holland beslotenhet stadhouderschap aan den Prins van Oranjeop te dragen.De Koning van Engelandhad op den I 2den van Znmermaand(1747) eenverdrag met de Keizerin van Ruslandgesloten,waarbij deze zich verbondom 38 duizendman in gereedheidte houden,ten dienstevan den Koning en van deszelfs Bondgenooten.In Sprokkelmaand1748slotende Staten ook eene overeenkomstmet den Hertog van Brunswyck-Wolfenbuttel,waarbij deze zich verbond,om hun 4000 manbij te zenen.In Holland werd er eene vermogensbelastinggeheven, die onder eed verplichtendwas, in volle waarheiden rechtzinningheid.De Graafvan Saksenkwam in 't voorjaar terug nÍur de Nederlandenom met den Maarschalkvan Lowenthall te raadplegennopens de bewegingenvan den aanstaandenveldtocht. Tot vredesonderhandelingkwamen de gezantenbijeen te Aken. Het beleg van Maastricht werd ondertusschenvoortgezet.Men verbond zich, de plaatsen,in Europa en in Oost- en West-Indie, sedertden aanvangdes tegenwoordigenoorlogs veroverd,terugte zullen geven,in den staatwaadn zij zich tegenwoordigbevonden.Quand en 1741 éclata la guerre de successiond'Autriche, nos provinces furent d'abord considéréescomme neutres.Un corpsd'Anglais qui, en 1744, débarqua sur notre territoire,fournit à Louis XV le prétexte pour envahir la Flandre.Les Frangaisprirent nos villes I'une aprèsI'autre, et le roi gouvema nos provinces pendant deux ans (1747-1748), et souverain.Ce fut une oérioded'exactionsde toute

nature,de force brutale,de violation de privilèges. Le 18oct. 1748fut signéela paix définitive d'Aixla-Chapelle,qui rendit les Pays-Basà MarieThérèse.Le 11 janvier suivant, une convention conclue entre les commissaires franEais, de Séchelleset du Chayla, et les pléni-potentiaires autrichiens,Bathiany,de Grune et Mac-Nemy, ainsi que les hollandaisBurmania et Cornabé,fixa les jours et les conditions des Pays-Bas.Celle-ci commenqaaussrtot. Uit het archief der gemeentePoppel. l. Onkosten. In gevolge d'orders van sijne Coninkl. Hooghijt de hertoge van Lorijnen en Barre als govemeur generaal deses Nederlanden in dato 27 lunij lestledenen den4 dezerloopendem aentJulij l7 49 alsmedede bevelenvan de seeredeleen eerwaerde heeredie Staten van Brabant in dato 8 Juli 1749 onderteek: G: Van den Broeck om op het spoedighsteeenebezonderememorieofte staette maeken van alle onkosten soo van leverantien, logementen,cantonnementen, forageringen,ende alle andere onkosten, gelden ende geduert hebbende den gepasseerdooÍlogh soo aen de troepenvan de franscheKroone als die van haare Kijserl. en Coninkl. maj. de Coninginne van Hongarijeen Bohemenetc.,alsmedeaenharehoog geheerdeendeis als volght: In den eerstenin gevolgede repartitieen contrackt vancontributieaengegaen tussende heerSéchelles in dato I augusti 1745,betaeltvoor onsequotein de Fransche contributie met de Clauseles van Sauvegardes te samen753.11.0. (l) Staetvan haare kijserlij ende coningl. majes. armeeen. (1745-1746) ln deneerstenis op 28 augustij 1745 van wegensdesedorpebetaeltonsaendeelin eene repartitie van geleverdepallissaden,puquetten, hoy, stroy,twerf, coÍen,etc.uytgesondendoor den heere merckgrave over dese quartire blijkens quitantien,de sommevan 161.2.0.en 144.17= 305.19. Item op 15 may 1746betaeltin eenerepartitievan 4125 gls onser quote tot bekostingo van de gehuerdewagensten dienstevan d'arme vanhaare Kijserli en Conincl.Majs:volgensd'ordre van den heerebaron van Hoof, commissarisgenrl, blijkens quitantiede somme 165.12.119.

r32

Deauteurvan dit artikel is dePoppelse priester Adriaan Verheyen.Hij werd geborente Baarle Nassauop l8juli 1867,werd priestergewijd te Mechelen op 20 september 1891 en werd professoraan het St.-Jan achtereenvolgens Berchmanscollegete Antwerpen op 20 september1891,pastoorte Wuustwezelop 9 juni 1910,rustend pastoor te Poppel op 1 september1943waar hij overleedop 21 mei 1944.

op het kerekhof tot Out-Turenhout,volgens repartitiete leveren6 peerdendew.sijn gespannen geweestvoor 't canonendeverbraghtte Terhijden ende aldaer hebbenbijverbleven tot 20 augustij 1746makende46 dagenaen dew. wij voor ider peert, daghs,volgens vonnissevan den Souv. Raden van Brabant hebbenmoten betalen 4 gls bedraghtte sameneenesommevan 1109.0.0. ende alsoo de voorliden geen kans sinde om onslagente worden,hebbenhunnepeerdenmoeten verlaten dew. door een getagseerthebben daar vooren moetenbetalende sommenvan 294.0.O. Itemop 9 julij 1746,perordrevandenbaronBeck aan 't hoofdkwartiervansijneexcellentiedengenrl Borrenay tot Meer, volgensuitgesonderepartitie moetelevere 100busselenstroy endeaenbesteedt 331.0.1/2. Itemop 19 may1746voorde krijgscavellerijvoor de sommevan 10.0.0. treckendenaerhet legerbij Bredamotenleveren6 Item volgens uitgesonderep: van den heer heyde bij carreniderbespannemet 2 peerdenendesijn aldaer hooftschoutop de Vosseleersche Tumhout, moeten leveren 400 busselen stroy,dew. verbleven4 dagen om het aenhalenvan forasie, tegensl00bus. voor5.l8.0. bedraghtvolgensvonnissevanden souverynerade pub.sijn aenbesteedt bedraght de somme van 23.12.0. van Brabantà 4 gls daghs192.0.0. Item 28 may 1746betaelttot bekostingevan 't Item op selveditto volgensuytgesondenrepar.van geleverthout en stroy ten dienstevan hareKijserl. den heerehooftschouwtter plaetsevoors. moete en Conl. Maj., volgensrepartitievanT may 1746 leveren800 fagotsofte mutsaerden,dew.pub. sijn aenbesteedt voor 3.5.1/4.het hondert,bedraght blijkensquitantiede sommevan 208.5.0. de somme van 26.2.0. Item 5 julij 1746volgensaenschrijvinge van den heerehooftschoutper ordre van sijen excellentie Item op 14julij 1746,volgensaenschrijvingeende den veltmarschalgravevan Batianij, om op 6 dito, repart.:van den heerehooftschoutmoetenleveren Item op 30 Sept. 1745betaeltons aendeelin eene repartitievangeleverdepallissaden, puquetten,hoy, stroy,twerf, coren,etc.,uytgesondendoordenheer mercgravevolgens sijne bekome ordre, blijkens repaÍitie de sommevan 199.17. Item 18 feb. l'746, betaeltaen eenerepartitie van 2580 gls, tot betalingevan de pioniersdie desen quartiereheeft moetenleverenop het casteelvan Antwerpen waer in onse quote was blijkens repartitiede sommevan 103.0.0. Item op l9 may 1746betaeltin eenerepartitievan 8245 gls onser quote tot betalinge van her aenbesteedthout en stroy, volgensordre van den heere baron van Hoof, gelevert tot Keerbergen endeBonhijden,blijkens repartitiede sommevan

133

tot Turenhout, 12 canen ider bespannenmet 2 peerdendew. sijn verbraghtnaarTerheydenom te dinen voor de gealieerdearméendetot Turenhout door gratie afgekregen hebbende 9 canen meÍ 2 peerden, soo datter 8 carren sijn gebleven bespannenmet 2 peerden,dew. aldaer door een gerekentverblevensijn 235 dagenendehebbende daghs4 gl. als voor, bedraghtte sameneenesoÍlme van 940.0.0. endehebben2 voorliden hunnepeerdenin d'armé verlaten, dew. wederom van andere waren aangehoudenen voor welke 2 peerdenwij hebben moetenbetalende sommevan 181.0.0. Item heeft desendorpe betaeltons aendeelin eene gls omgeslagenoveÍ de barronie rcpatitievu292l van Turenhoutden 3 desem.1746 over differente gedaneleverantienaen de hoesaerdenals andere blijkens repartitiede sommevan 142.10.3/4. (17 47) ltem op 5 Meert 1747 door ordre ende aenschrijvingevan den heereColonel J. Sutseny, oveÍste van Nadasty,door desendorpen gelevert uit hooftkwartier van Turenhout bij de hoesaerden ende andereetc. 400 rations haver en de hoy, ider ration haver à 7 pont endeider ration hoy 12 pont à 7 stuy (vers)perration soohaveralshoy,bedraght te samende sommevan 280.0.0. Item tot transporteringevan de vooÍs. 400 Íations haveren hoy moten loveren,tien carren,ider carre à 3 g1.,bedraghtde sommevan 30.0.0. Item alsnochingevolge deselveordre van den l1 Meert tot den 8 April binne deselvevrijhijt van Turenhout gelevert 8 carren gekloven branthout ende voor ider carre hier moeten betalen 3 gl., bedraghtde sommevan 24.0.0. Item tot het veÍbrengenvan 't selvehout gelevert 8 carren à rato als voor bedraght de somme van 24.0.O. Item alsnochop 22Meert 1741 ingevolged'ordres ende aenschrijvinge binne de selve vrUhlt van Turenhout moete leveren 200 rations haver en hoy bestaendeider ration haverin 7 pont en ider ration hoy 12 pont à 7 shry.per ration soo haver als hoy, bedraghtde sommevan 140.0.0. Item alsnochop den selvenditto volgensde selve aenschrijvingemoeten leveren 200 rations stroy, ider ration à 8 pont daer voor hier moten betalen 3.15.0.per 100 rationsbedraghtde sommevan 7.10.0.

Item tot transporteringevant. voors. stroy gelevert 5 carrenà rato als voor bedraght 15.0.0. Item alsnoch ingevolge d'ordre ende aenschrijvingeals voor in date 30 meert I7 47 binnen de selve vrijhijt van Turenhout moeten leveren400 busselenstroy,daeÍ voor hier moeten betalen 4.8.0. per 100 busselenbedraght ter sommevan 17.12.0. Item tot het verbrengenvant. voors. stÍoy moten leveren4 carren à rato als voor comt. 12.0.0. Item volgensordre endecircolaremoten leveren volgensrepartitie 7 carrenider bespannenmet 1 peert, dew. sijn vertrocken van hier naer Barle om d'andere carre van den quartirenvan Turenhout te vertÍecken naerBreda en aldaerte laden foragie om de selvete brengentot Turenhoutendealdaer verblevenhebbende3 dagenende volgenspubl. aenbestedinge besteedtdagsider carrevoor 4 gls. bedraght60.0.0. Item op den 12lunij 1747 ingevolged'ordre van den veltmarsial grave van Batiany volgens uytgesonderepartitievan den heerehooftschout uit Peerckbij Lier moeten leveren 6 carren ider bespannenmet eenpeertten dienstevan 't armé, dogh hebbeper gratiebestaenmet 5 peerdendoor dien een peert was sick gewordendew. aldaerte samehebben verbleven 6 dagenen hebbende4 gls daghs,bedraghtde sommevan 120.0.0.ende van welke 5 peerden2 peerdensijn afgedanktsoo dat tot ... noch 3 carrenen peerdenin d'armé sijn verbleventen dienstevan de selvewelcke3 carren naerdat de 2 anderesijn afgedanktnoch 16 dagen hebbengedientendehebbendeper daghals voor, bedraght192.0.0. Item volgens ordre van hare Kijserl. en Conink. Majt. in dato 15 Junlj 1747binnen den dorpe en vrijhijt van Geel, gelevefi.Z1vertelencorenmeel in 't magazijnaldaerendedaervorenhier moeten betalende sommevan 150.0.0. Item tot het verbrengen vant selvemeel tot Geel gelevert4 carrenendedie besteedtdaghsvoor 4 gls costvoor 2 dagen32.0.0. Item 5 8br. 1747volgensaenschrijvingegeleveÍ aen de hoesaerdetot BaÍle 1200 rations haver, hoy en broot genomen op 7 8ber, ider ration bedraegtmet de vraght 572.0.0. Item 12 September 1747 door ordre van den generaelHodick geleverttot Oudt-Turenhoutsoq in haver, hoy, strooy als broodt en hout, ende daer

134

voor aen ons ingesetenemoete goedt doen eene sommevan met de vraght435.0.0. Item in differenterijsen gelevertaende hoesaerden tot Turenhout, aldaer gecampeerdsijnde ofte gequartiertliggende,3 beesten,3l carrengekloven branthout,over de 1000 pont broot en 3l carren mutsaertendedaarvoorbetaeltte samende somme van 348.0.0. Item alsnochgelevert aen den generaalEsterasy naerHoogstraten3 carren,endedie besteedtsamen voor I 1.8.0. (ll). BilleteringeclerHollandschetroepen.( 1744) In den eersten is alhier op 25 Meert 1744 gebilletteertgeweesteenesquadronvan 't regiment van Sandevil geconduceerthebbendehunne Coningl. HooghedenMaria-AnnaendedenPrinse Charlesvan Lorijnen naer Brussel ende alhier gelogeerthebbende2 dagen,sterck I 14 à rato van 72 stuy.per man en peertbedraght136.16.0. ( 1745).Item is alhier op l7 Juli 1144gebilleteert geweesthet regm. van Buys cavallery, alhier gelogeerthebbende2 dagen.sterck 470 behalve de officiers à rato als voor, bedraghtde somme van575.0.0. Item is alhier uyt crachte van d'ordre van sijne ecxell. den grave van RaunitsRitbergh, in dato 2 meert 1745,gebilleteerdgeweesthet regim. van Gliy infantery alhierverblevenhebbende2 dagen, bestaenhebbendein colonel. majoir,29 offrciers en 697 gemeene,met kneghteen peerdea rato van 5 stuy.per manbedraght361.10.0. van de bagagievan 't selve Item tot transporteringe regim. moeten leveren 20 carren en 20 peerden vanhier naarTurnhoutvan4 gls,bedraght80.0.0. Item is alhier uyt craghte van d'ordre van sijne excell. als voor in dato 2 Meert l'745 gebilleteert geweesthetregim. vanDorth inf: hetw alhierheeft verbleveneen dag, bestaenhebbendein colonel, majoir, officiers en 745 gemeene,à rato als voor bedraght187.5.0. Item tot transporteringevan de bagasievan 't voors. regim. moeten leveren 2O canen en 20 peerdenvan hier naarTurenhout,comt 80.0.0. Item is alhier uyt khraghte van d'ordre van sijn voors.excell.in dato 20 meert 1745gebilleteert geweesthet regim. van Reihter cavallery, hetw. alhierheeftverbleven2 dagenen bestaenin colonel, maj., 22 officiers, kneghten en peerdenen 419

gemeeneen 433 peerdenà rato als voor,comt voor 2 dagen380.1I .0. Item tot transpoÍeringevan de bagasievan 't selve regim. moetenleverenin 12 carrenen | 2 peerden van hier naerTurenhout,comt 48.0.0. Item is alhier uyt crachte van d'ordre van sijne voors. excell. comen logeere het regim. infant. Oranie Vriescant,hetw. alhier heeft gelogeert2 dagenop den28 en29 may 1745en heeftbestaen in colonel, maj., 30 officiers en 697 gemeene, bedraghtvoor 2 dagen380.0.0. Item tot transporteringe vande bagasievan 't selve regim. van hier naerTurenhoutmoetenleverenl3 caÍïenen l3 peerden,bedraght52.0.0. Item is alhier op den 20 9ber 1745 gelogeerteen half escadronvan den graveMauritsvan Nassau, uyt craghtevan d'ordrevan sijnevoors.excell.in dato 31 Sbre 1745bestaende 8 off., 13 man, 19 peerdenbeloopt15.| 0.0. Item aende selvemoetelevere4 carrenen peerden tot transporteringevan hunnebagasie,belooptde sommevan 16.0.0. (l'74l) Item 28 Iuli l'747 gelogeerthet hollansch hospatalmet een commandevan 60 man en 60 peerden,ider à rato als voor de sommevan 36.0.0. Item is alhier op 16 9ber 174'7gelogeertvolgens d'ordre van d'heer Burmania,het reg. van den Prins van Baden Durlach Prussen,bestaendein colonel,eenadjudant,2 cappitijns, 14 offi. en 450 man ider à rato als voor, bedraght 123.0.0. (1748) Item is alhier 25 meert gelogeert het regimentfusseliersSchotten,bestaenhebbendein 605 gemeeneende23 off. a datoals voor,bedraght 167.10.0. Item alsnoch tot transporteringevan de bagasie vant selvereg.,gelevert9 dobbel carren,van hier naerLuyckx Gastel,comt voor 2 dagen144.0.0. Item 2'7 ditto, gelogeert het reg. van Halwerf, in24'7manmetl4 off., alhier2 bestaenhebbende gelogeert hebbende, comt in rato als voor dagen 137.10.0. Item aende selvemoetenlevere l3 dobbelcarren vanhunnebegasievanhier naer tot transporteringe Luyckxgastel,comt voor 2 dagen208.0.0. Item 28 ditto, gelogeerthet regm. van Stolbergh bestaenhebbendein 623mm en28officieren,comt à rato als voor 169.15.0.

135

Item aende selvemoetenleveren6 dobbelcarren tot transp.vanhunnebagagienaerMeel, comt voor 2 dagen96.0.0. Item 11 9ber ll48 gelogeert het regim. van Hutman, sterck 615 gemeeneen 25 off., comt à rato als voor 166.5.0. Item aende selvemoetenleveÍen 12 dobbelcarren tot transp.van hunnebagasienaerLommel, comt voor 2 dagen192.0.0. (1'749) Item2Feb. l7 49 alhier gelogeerthet regm. constantde RebecqSwitsers,bestaendein 20 off. en 590 gemeeneà ratoals voor,bedraght157.5.0. Item aende selvemoetenleverenl6 dobbelcarren tot transpoÍt.van hunnebagasienaerBergeycken Luyckxgastel,bedraghtvoor 2 d agen256.O.0. (llI). Billeneringe der Hessischetroepen. Item tot transporteÍingevan de bagagie van 't voors. regm. moeten leveren 24 carren en 24 peerdenvan hier naerBeersen comt voor 2 dagen à rato als voor 192.0.0. Item op selve ditto, gelogeert d'artilery van de Hessche,bedragendemet d'officieren, knechten en peerden,voor 2 dagen,à rato als voor 117.0.0. Item alsnochgelevertaende Hessischehoesaerden 4 carren om bagasiete laden in 't leger ende te verbrengennaerdenOudenBoschendeverbleven 3 dagenà rato als voor,beloopt48.0.0. (lY). Logeringe der Engelschetroepen. (1747) ltem is alhier 9 Meert comen logeerende vrij companie van den cappitijn Bartelo, onder commando van den hertog van Comberlant, bestaenhebbendein 30 gemeeneen 2 officieren, alhier verblevenhebbende6 dagenà rato als voor, bedraght45.0.0. Item op den selven tijde door de gemeenein de waghtverteertde sommevan 50.10.0. Itemdoordeselvein brant verstoektvoor. 15.3.1/

2. Item verteert door de twee commanderende officiers in roodenwijn, franschenbrandewijnals anderecostelijckewaerenter somme50.0.0. Item 23 luli 1747 gelogeert een escort Hennoverschetreckendenaer 'S Bosch en w ed e r o m comende van'S B osch m e t d e geldtcasse, bestaende in 40 manider a rato alsvoor, bedraght48.0.0. ( 1748)Item is alhier op 22 meert 1748gelogeert geweesthet regm. Wolf, Engelsche,bestaendein

tJo

30 off,rcierenmet 35 peeÍdenen 21 kneghtenen 632 gemeene,ider à rato als voor 193.0.0. Item aende selvemoetenleveren4 dobbel carren tot transp. van hunne bagasienaer Wintersel, Blarthem ende Meerselthoven,ende daarvoor à rato als vooÍ 64.0.0. (Y). Logeeringevan hare Kijserl. endeConinckl. Maj. troepen (1747)In deneerstensijn alhierop22 Apnl l7 47 gelogeet geweestten tijde dat de Kijserl. armé alhieromtrentWeldecampeerdeondercommando van den generaelveltmarschalgravevan Batiany, te weten: den generaalPhaly, den generaalPrins van Wolfenbutel, den generaelColovrat, den generaal Philebert, den generael Merci, den generaelBetlehen,dew.alhier met hunnebedinde, domestiken, muylesels en peerden hebben gelogeert7 dagen en dew. aan onse gemijnte hebbengekostvolgensinformatie,de sommevan 1250.0.0. Item sijn alhier9 May l7 41 gelogeert62 pandoren ider à rato als beloopt15.10.0. Item 26 July alhier gelogeertd'artillery van de Coninginnemet 60 peerdencommande,militeere als voorlieden,ider à rato als voor 36.0.0. Item 29 ditto gelogeerteencommandevan 85 man coninginsche soldaten, comtà ratoalsvoor21.5.0. 29 Item Augusty alhier gelogeert75 man van de vrij companievan de KijserinneConinginneider à rato als voor comt 19.5.0. Item 2'7br. gelogeerthet escortvan den generael Barronay,treckendenaer Enhoven,bestaendein 92 man,comt à rato als voor 47.0.0. Item alsooop 2 July l7l7 bij Mastrichteenegroote batalie is voorgevallenwaer inne 3 carren en peerdensijn geblevenvoor welckeachtergebleven carrenen peerdenwij aende selvedaervoor hebbe moete goedt doen, te sameneene somme van 375.0.0. Item voor de daghloonenvan de voorlieden van 19 dagen228.0.0. (1746) Item heeft deze gemeentein 't jaer 1746 gehouden2 sauvegardes, dew.ons hebbengekost soo in Blanschesvan Sauvegardehaerdagelijkcx traitamentende hunne verteeringete sameneene sommevan351.0.0. Item ten tijde als de armé alhier omtrent Welde heeft gecampeertdoor Engelsche,Hannoversche en Duytsche,door onseingesetenedoen leveren,

mettoesegginge vanbetalinge,6000busselenstroy met quitantieendesonderquitantie,a rato van 4.10.0.per 100busselen, 270.0.0. bedraght ItemdaertoegeleverÍ22carren,bedraght 61.12.0. Itemin differentereysegelevertendeverteertdoor dehoesaerde sooin haver,hoy,boter,broot,vlees, wijn, bier,etc.alsanderete samenter sommevan 341.10.0. ( 1748)Item 29Meertgelogeert400curassiers van Dimar met 12 officiers, comt a rato als voor 234.8.0. Item hebbenbetalenaende voerliedenvanMeel voor endeReysbergen en de aenonseingesetene het transponere van hunnebagasienaerLuyckx Gastelte sameeensommevan 195.0,0.

door Jos Nooyens AdrianusJohannesVan Dommelenwerd geboren te Diessenin 1892 maar daar zou hij maar korte tijd verblijven. Hij bracht zijn jeugd door in een landbouwersgezinte Poppel in het gehucht Maarle samenmet zijn ouders,zijn broersKeesen Willem en zijn zustersKoba en Maria, Als 25-jarigelegde hij in Tilburg zijn kloostergeloftenaf als Frrwaarde BroederAdrianus,missionarisvanhet Heilig Hart. De eerstevierjaren van zijn kloosterlevenbracht hij door te Amhem. Op het momentdat hij in 1921 wordt toegewezenaande kloostergemeenschap in Assche(België), moet hU waarschijnlijk voor de eerstemaal in zijn leven zelfstandig reizen. Hij beschrijftminutieusdezevoor hem langetram- en tÍeinreismet tussenstopte Poppel.Zijn reisverslag wordt genoteerdin eenklein, zuinig schrijfboekje (10 cm x 7 cm), waarvande l8 blaadjesnu worden samengehouden door 4 stukjestape.Dit schriftje, authentieken beduimeld,werd samenmet eenpaar familiefoto's door de familie Van Dommelen geschonkenaan de Heemkundekring Nicolaus Poppeliusen is nu veilig opgeborgenin ons archief. Dankzij dit reisverslagkrijgt de aandachtigelezer eentijdsbeeld hoe 100jaar geledeneentram-, voeten treinreis verliep met twee in de familie geleende fietsen.Lezen we even mee in de 'Geschiedenis van mijn reis vanArnhem naar Assche' van onze dolpsgenootHeeroomAdrianus Van Dommelen.

Item heeft desen dorpen gedurende den gepasseerdenoorlog aen de militaire volckeren voor bode loon, soo te voet als te peerdt,betaelt eenesommevan 832.0.0. Deze bedraeght16.868.0. Over een vroegere inkwartiering schrijft de schout:" Op 5/10/1672zijn alhier komenlogeren de guarde van de Heer Prins van Friesland, sterk omtrent290 ruiters en hebbenalhier op I dag en I nacht voor 460 gulden verteerd,22 wagensen karren moestenhun bagagie vetvoeren naar Oirschot, waar de gemeentemoestvoor betalen 42 gulden."

'Het was op dinsdag9 novemberl92l dat ik mijn benoemingkreeg voor België. Op woensdagl0 novembervroeg ik een identiteitskaartaandie de volgendeweek woensdagl6 novemberzou klaar zijn, wat nog waar was ook. Op vrijdag 18 november in de voormiddag werd mijn koffer gehaalddie direct werd verzonden.Zelf ben ik 's anderendaags 's morgens 7.2I u,u,tin Amhem vertrokken. PateÍ Leipman heeft mij weggebracht, onderweggezellig gereisd,in Nijmegen echterte laat vertrokken,vandaardat wij hals over kop in den Bosch over moestenstappen,waar wij anders nog een kwartier tijd gehadzoudenhebben.Het zat er vol volk. De trein reed echter langzaam voort, toch warenwij om l0 uur aanhet stationte Tilburg, waar ik Broeder Willemsen en Broeder ging ook naar Smitsontrnoette.De laatstgenoemde België. Ik had toen nog 6 minuten tijd om van de trein in de tram naar Goirle te stappen,welke ik nogjuist op tijd had. Er was niemandaande tram om mij af te halen,dan maar alleenop stap.Eerst nog eenuuÍtje bij oom Louis aan,welke eerstnog even Bet mijn nieuwe nicht ging roepen.Nadat we met elkaar kennis gemaakthadden,ging ik vlug alleen op stap.Ik bad op die eenzameweg mijn beiderozenhoedjes.Het was nietsals kale hei met hier en daar een denneboom,een boschje hout, wat moeÍas, enz. Zoodat ik tenslotte wederom op bekendewegen kwam, waar ik in mijn jeugd zo vaak geweestben, nadathet zevenjaar wasgeleden

137

Zittend van links naar rechts:MoederVan Dommelenen Adrianus. Staandevan links naar rechts:Maria. Willem, Jacoba,Kees daargeweestte zijn. Ik hadzowateenuur gelopen, als ik in de verte de boerenhuizenaanschouwde van het gehuchtwaar mijn ouderlijke woning op stond. Het was zevenjaar geledendaar voor de laatstemaalgeweestte zijn. Eindelijk stondik voor de deur van mijn ouderswoning. Hoe zou het met hun gaan.Verwonderlijk toch dat er niemandaan de tram was, ik had het hen toch laten weten.Zou het thuis niet in orde zijn. Vreesdemen misschien mijn thuiskomst.Dezeen nog veel meergedachten, bestormdenmij op den eenzameweg vanaf Goirle naar Maarle. Doch mijn oom had mij verzekerd dat alles goedging, waaromdan al die gedachten. De natuuÍwasstil, geenblad bewoog.Hier en daar zag ik een kaai krijschend wegvliegen.De lucht was met een dikke nevel bedekt, een echte novemberdag.Doch ik staptemaar flink door, tot dat ik eindelijk den drempel bereikte van mijn ouderlijk huis: de eerstedie ik zagwasmijn goede moeder.Doch hoe kekenallen vreemdop dat men mij daar zo ineenszaE,want de brief haddenzij nog niet ontvangen. Nu werd mij ineens alles duidelijk, waarom ze niet aan de tram waren enz. Doch spoedigwas allesweerin ordeen gauw was ik het weer gewoon. Broer Kees was juist niet thuis, hij was naar Turnhout. Doch bij zijn thuiskomstverrastehij mij nog, toen hij zacht bij

mij in de stal kwam, voor ik hem gehoordof gezien had. 's Namiddagszijn wij (broerKeesen Wim en mijn persoon) naaÍ Rovert gegaan naar Tante Sjoouwdie blij wasdat zemij weereenszag.Doch hier wasook weerveel veranderd.Wat warenmijn kleine neefjes en nichtjes groot geworden. Ook miste ik grootvader en mijn goede oom Kees, welke beide,mijn oom nog geenjaar geleden,en grootvader een jaar of vijf geleden, waren overleden.We zullen maar hopen dat zij bij O.L.H. in den Hemel zijn. Nadat wij daareenuurtje waren geweest, keerden wij weer terug door de hei huiswaarts.Onze Wim met de hets, wij beidente voet, doch waren altijd bij elkaar geblevenen zo kwamenwij weerthuis.TanteSjoouw zou de hets de volgendedag latenbrengen,wljl zij ze dredag nog moesthebben.De volgended ag,zondag,zljn wij naarde eerstemis gegaan,waar ik in de sacristie oprecht hartelijk door den pastoorwerd ontvangen. Na de mis direct weer naar huis met mijn broers. Toen met vadernaarde Hoogmis. Daarnaging ik op de pastoriemet de pastoorkennismakenwaar ik de vroegerepastoor ook nog aantrof. Na wat over en weer gepraatte hebbennam ik afscheid en de pastoor bracht me tot de straattoe weg. Toen met een vlugge stap huiswaarts,en bij mijn thuiskomsttrof ik Janusvan TanteKoba bii ons.

138

We hebben heel wat over van alles gepraat.Na eenhalfuur kwam JanVan Beurden.de broer van Tante Sjoouw, met de fiets en na gezamenlijk gegetente hebben,moest ik van Janusen Jan afscheidnemen,want wij zoudenmet ons drieën, broer Kees en Wim en ik, met Tante Sjoouw d'r fiets - broer Kees had Jan z'n fiets en broer Wim onseigenfiets-en in volle vaartging hetop Alphen aan.M'n vingerswerdenin den beginnewel wat koud, doch toen wij tusschende mast kwamen werd dat gauw beter. Het was toen de 19" novemberdat ik thuis was bij vaderen moeder.

dat ze mii nog gezien hadden.Ik kreeg sigaren volop, doch wij moestenvlug zijn want het werd duister en wij haddenmaar twee lantaams,en de paadjesdoor de hei waren zeer smal en van de kant dikwijls nog begroeidmet bremtakken.Zodat wij spoedigafscheidmoestennemen en wij sprongenop de fiets en voort ging het weer,door de dikke nevelheen.Fransen vrouw Vaanenkeken ons nog na zolang ze ons kondenzien en in volle vaartredenwe over de smallepaadjesdoor de hei, hier en daareen boerenwoningpasseerendtot dat wij eindelijk op de keiweg kwamen en besloten werd de lantaarnsaan te steken,wijl het donker Eerstredenwij bij FransVaaten aan,waarde deur ging worden.Broer Wim die geenlicht had zou gesloten was, want beiden waren naar het Lof. wel kort achterop rijden, en toen we op de groote ToengauwnaarBoschhovennaarFienen die was weg warenredenwe langzaamen bedaardverder. zeerblij dat ze ons weer eenszag.Terwijl Fien de En we genotenecht tot dat we eindelijk thuis koflte klaarmaakte,gingen wij samengauw al de kwamen.We haddenjuist eenhalfuur,enjuisttoen bekendeplaatsjesnog eensopzoeken,waarik meer wij van de weg afredenging mijn lantaarnuit, doch dan l0 jaren had doorgebracht.Daarnakoffie wij warentoch bijna thuis.Toenwij thuiskwamen drinken en pratenen een sigaaropstekenen toen zatTante Mie van Bedaf op ons te wachten,met weermaarterugnaarhet station.In hetgindsrijden haarzoontjeof mijn neele Peer,zoalshij genoemd reed broer Wim nog een keer de ketting van de werd.Dat wasook weereenblij weerzien.en toen fiets, wat weer een beetjevertraginghad doch hij werd er nog eensover de jeugdigentijd gepraat, was er nogal gauw weer op. Toen wij aan het enz.en tanteMie kon maar niet wegkomen.Het stationkwamen was Fransnog maar alleenthuis, waszekertienuur voorzeging,daamagingenwij doch hij liet gauw de vrouw roepen,en die was langzamerhandnaar bed. Den volgendendag wel zoo blij, alsofhet wel eeneeuwgeledenwas maandag2l novemberging ik 's morgensmet

Gedachteolsaan hct voorbccldig leven van Eerwaarde Broeder

Adrianus, van DOMMEIIN Johannes MtÁt66 t o.^ h.t H.It..r Gibod i. D|..*! (NltoD 26 rá.ur.t t692, t.sdÊ zí! lloo.i.rg.loÍr.D.t 25 oD 8!.n t917 r.Ttlbuq.! t.r! d. Har oótrl.D.! og + E.rtr l96t r. Bols.rlour

139

moedernaarde kerk, daarnagingen wij bij Leen Ruts koffre drinken,die onsdringenduitgenodigd had.Toenlangzaamop huis aan,want moederkon zoo vlug niet meerloopen.In de voormiddagwas het alles in orde maken en scheerenenz. En eindelijk zou ik dan weer verder gaan,om twee uur ging ik met de tram mee. Broer Kees bracht mij weg en zus Katho. Wij waren veel te vroeg aande tram,eenhalfuur. De kosterdie onszag op en neerlopen, noodigdeonsuit maaÍ zolang binnen te komen bij hem wat broerKeesen ik dedenwant zus Katho was het dorp in om boodschappente doen. Wij zagenhau voor het raam komen een weinig voor de tram kwam. Eindelijk kwam de tram voor, en wij staptenbeidenin en voort ging het op Turnhout aan.Wij haddenaltijd fijn alleen gezetenen zo kwamen wij na een klein uurtje in Turnhout waar de tram voor Antwerpen al gereed stond.Na een kwartier wachten vertrok deze,en ik nam afscheid van broer Kees, welke mij nog een sigaargaf. En nu zat ik alleen.Eerst wel een beetjezenuwachtigdochde gedachtedat ik geheel en al in de handenvan de GoddelijkeVoorziening was, troostte mij weldra. En voort ging de tram weer allemaal langs onbekendewegen. De conducteurkwam weldra bij mij, en ik vertelde hem mijn doel van de reis. Hij zei me heelbeleefd dat ik kon meerijdentot aande TumhoutsePoort. Het kosttezowat5 t/zfrank en ik gafde conducteur 6 frank. Hij waszoo vriendelijken zei: 'weesmaar gerust hoor, kik zal het u wel zeggen,ge moet maarblijven zitten totdatkik het u zal zeggen'.lk ging weer bedaardin mijn stoel zitten en voort ging het weer.Allemaal langsonbekendeplaatsen en zag ik hier of daar een plaat of iets van een gemeentedaarweer gauw kijken waar ik was. En dan zei het mij de conducteurweer eensen zoo ging het verder.Zachtjesaan werd het donker en er kwam hoe langer hoe meer volk in die tram totdathij ten laatstestampvolwas.De conducteur drukte op eenknopje en we haddenfrjn electrisch licht. Wij waren in de buurt van Oostmalleen weldra waren wij aldaar gepasseerd. Een hele drukte, daar kwamen ineenszes tramsbij elkaar. De een vertrok na den ander en ook onze tram ging er van door wederom langs onbekende plaatsenen streken.We warenechteral zo ver dat we aan het fort van Antwerpen waren.Ik keek op mijn kaartjeen nog tweestatiesdan wasik op mijn

plaats door den conducteur aangewezen.We moestenhier echter nog een heele tijd wachten, zijn. want eenandeÍetram moesteerstgepasseerd hij geschied vertrokken Toen was, wij ook weer, doch toen wij weer aan de volgendestatiewaren, de laatste op een na, stonden er echter al twee Broedersaande tram om mij af te halen,namelijk BroederVande Veldenen mijn neefBroederSmits, en zij kwamenjuist bij de wagenw aarik in zat.Ze vroegende conducteurof hij niet een geestelijke in de tram had en na diens antwoordvernomente hebben,kwamen zij juist in de wagen waar ik in zat. En toen werd er dan beslotenom maar af te stappen,ofschoon ik dan ook 20 centiem teveel had betaald.Ik bedanktede conducteurvoor zijn goede zorgen en na hartelijk kennis met elkaar gemaaktte hebben,gingen wij op stap naar het missiehuis.Na een halfuur geloopen te hebben kwamenwij aanhet missiehuisaan.Had ik met de tram naar de TurnhoutsePoort mee gereden,dan was het maar tien minuten loopen geweest.De ontvangsten kennismakingwashierallerhartelijkst. Hierbracht ik dennachtdooren na het avondgebed ontmoette ik Pater Provinciaal, die mij hartelijk verwelkomdeen van hem vernamik meteendat ik bestemdwas voor Assche.Na den volgendendag in de voormiddagdenboel zooeenswat afgekeken te hebben,zouik 's middagsom eenuuÍ vertrekken en na PaterProvinciaal zijn zegennog te hebben gevraagdging ik vertrekken. Pater Van Ginkel brachtmU weg en we wareneenheeletijd te vroeg en kekende boel nog maareenbeetjeaf. Eindelijk venrok de trein,juist op t|d, en ik nam afscheid van Broeder Van Ginkel. Ik zocht een rustig plaatsjeop en in volle vaart ging het verder.De trein zou doorrijden tot Mechelendoch eer wij in Mechelen waren had de trein al driemaal stil gestaanwegensonveilig signaal.En zo kwamen we eengoedhalf uur te laatin Brusselaanen moest ik haastenom de trein naarAsschete hebbendie al klaar stond.Ik vroegechterverschillendemalen de wegen zookwam ik heelgoedterecht.Eindelijk vertrok de trein, maar hij schootechter niet heel hard op. Doch, na verscheidenestations,waar hU overalophieldkwam ik eindelijkin Asscheaan. Het huishadik al zienstaantoenik in de treinzat. Eindelijk hield de trein aanhet stationstil en stapte ik uit en ging op weg naarhetmissiehuis. Ik belde en aan PaterCorneliusdeedooenen ik werd door

140

hem oprechtgoed ontvangenen werd op de spreekkamergelatenwaar weldra PateroveÍste mij kwamverwelkomen. Ennazijn zegentehebben gevraagd,werd ik in het huis gelatenwaar de broedersmij eenvoor eenkwamenverwelkomen waarnaik in deversierderefterwerdgelaten.En zo werdik danzachdesaan ingeburgerd enbegon devolgendedagwederommijn werk.Ik moestde Caelifourleerenstokenenvoordetuin zorgenen voor het vee.Op die manierzatik directtot over mijn oren in het werk en O.L.H. mogemij de genadegevennog veel goed te doen aan de dierbareBelgischeprovincie.Den22' november 1921kwam ik dan in Assche,feestdag van de HeiligeCecilia,verjaardag mijn van zusMarieen den8"december wasmijn koffergearriveerd wat de 18"novemberverzondenwasen zo biina drie

wekenonderweg wasgeweest. Dochhetwasgoed overgekomen, er wasnietsuitgehaald,dus alles was in orde. Den 3" januari stuurdePaterVan Mierlo, Overstevan het missiehuisvanArnhem, mijn veranderingvan woonplaatswelkeik de 6" januarinaarPaterOverstebrachtdiehetverderin orde zou maken.En zo zijn we aan het einde gekomenvanonzereisbeschrijving en wij zullen maarhopendatO.L.H.onswerkendeBelgische provincieovervloedigmogezegenen envooralde Apostolische Dat Schoolen het scholasticaat. zullenwij hopenen er gaarneeenWeesgegroetje voor bidden.(Omde leesbaarheid te bevorderen werdenenkelekleinewijzigíngen aandeoriginele tekstaangebracht). AMDG

Corneliusvan der Avoort "Ginnekenen Bavel 29.05.1833, t Ginnekenen Bavel23.11.1919 huwde met Catharinavan Rooij 'Princenhage t GinnekenenB avel28.07.1922.Zij Op een mooie zomerdag,begin augustus,trok ik 27.02.1839, Bavel(Ginneken) bij naar het RVT O.L.Vrouw van de Kempen voor woondenin hetNederlandse Breda. eenbezoekaanPhil Van Hees.Onze dorpsgenote door Marinus Willems

staat op de drempel van haar honderdste ve{aardag. In het doopregisteren bij de burgerlijke standvanWeeldelezenwij: 'Van HeesPhilomena Joannageborenop 07 december1909'. In de volksmond staat zij bekend als "Phil van Clemente".Na wat ronddwalenin het huis vinden wij onze gesprekspartnermet een haakwerkjein de handen.Fonkelendeogenen eenblik van :"Ge komt er maar in". Alhoewel Phil ons probeertte overtuigendat ze niet veel te vertellenheeft,is bij onze "bijna honderdjarige" toch heel wat bij geblevenvan dat langeleven. De familie Van Hees De grootoudersvan Phil langsvaderskanthadden de Belgische nationaliteit, langs moederskant haddenzij de Nederlandsenationaliteit: Grootouders: Christiaan Van Hees ' Weelde 12.02.1831. huwdemetAnna t Weelde05.10.1911 Maria De Wilde ' Merksplas06.12.1832,t Weelde 31.01.1912. Zii woondenin Weelde.

Ouders:HenriVanHees' Weelde07.09.1872, t Weelde19.05.1939 huwdeCatharinavan der Avoort o Princenhage 03.01.1872,ï Weelde 24.07.1944.Henri en Catharinahaddenzeven kinderen: - RemiVanHees' Weelde12.1I .1900.t Arendonk 24.08.1992gehuwdmetMariaTheresiaVanDun 'Ravels 10.09.1898, ï RavelsEel22.Il.1967 - Maria Van Hees ' Weelde 16.02.1902, I Kloosterzuster Gooreind23.10.1980. bij de Franciscanessen Missionarissen vanMaria. - PaulinaVan Hees" Weelde17.05.1903, ï (ongehuwd) Arendonk01.07.1995 f Tumhout - AnnaVanHees'Weelde19.09.1904. gehuwdmetAntoonJansenoWeelde 22.11.1998 29.03.1908. t Weelde25.09.1982 - ElisaVanHees' Weelde17.11.1907 , t Weelde gehuwd 19.04.1931 met ClementVandenBome f Arendonk19.09.1975 ' Ravels2'7.09.1898.

14l

De honderdjarigePhil Van Hees - Philomena Van Hees " Weelde 07.12.1909 Phil zich nog. Phil heeft, in tegenstellingtot haar (ongehuwd) broeren zussen,niet veel op de boerderijgewerkt. - JosephinaVan Hees " Weelde 20.0'7.1912,I Turnhout13.04.1980 gehuwdmet HenriVanGils Schooltijd t Turnhout18.05.1976. " Weelde11.05.1906. Phil deedhaarlageronderwijs,tot veertienjaar,te Vader Henri Van Hees was landbouwer. Weeldein de Koning AlbeÉstraat,toen Den Dijk Aanvankelijk had hij een boerderijtje in het genoemd.De schoolbehoordetoe aande Zusters Moleneinde te Weelde, waar Fons Schellekens van de Christelijke Scholen van Vorselaar.Phil woonde. Hier is Phil geboren,vertelt zij ons. In herinnert zich nog dat er nonnekenswaren die 1912 verhuisdehet gezin naar de Weeldestraat, graaggezienwarenbij de kinderen, terwijl dat voor waaÍ nu de familie Slegers-Jansenwoont. Hier sommigeanderenhelemaalniet het geval was.Zo vonden zij hun vaste stek. Henri Van Hees, in was er een zuster Gemma, een nonneke dat de Weeldeook wel "Rie van Christe" genoemd,had indruk gaf van adel of goedeaÍkomst te zijn. Zij eenlandbouwbedrijfvan ongeveerelfha. Zoals de was zeeÍ geliefd bij de leerlingen. Bij haar meesteboerderijenvan toenwashet eengemengd medezusteÍswas dat duidelijk niet het geval.Phil bedrijf. De veestapel bestond uit zeven à acht weet nog alsof het gisteren was, hoe zij Mit koeien,vier à vijf vaarzenen kalveren.Als er een Willems, ("van den boswachtei'), de eerstedag jonge stier werd geborendan werd hij wel eens dat zij in Weelde naar de school kwam uit vetgemestvoor eigen gebruik.Varkensen kippen compassiebij de handnam. Dat meisjekwam van waren zoals op elke boerderij vertÍouwde dieren. Arendonk en kende hier pad noch spoor. Na de In de moestuin werden de alledaagsegroenten lagereschoolging Phil op pensionaatnaarGierle. geteeld. Tomaten die toen nog niet zo courant DaarnanaarBerlaarom voor huishoudregentes te waren hadden zij wel. De oogst ervan liep studeren.Helaas,door het vroegtijdig overlijden gewoonlijk uit op een grote mislukking herinnert van haar zus Lisa heeft zij die opleiding moeten

r42

Phil als studente en als jonge vrouw

GezingrootoudersChristiaanVan HeesenMaria DeWilde. Zittend van links naar rechts:Theresia van Hees,christiaan van Hees,Maria De Wilde, Johannavan Hees.Staandevan links naar rechts:Louis, Henri, Jef, Jan en Frans Van Hees 143

Grootvader Cornelius van derAvoort en grootmoederCatharina Van Rooy (moederskant)

GezinHenri Van Heesen Catharinavan derAvoort. Zittend van links naar rechts:Paulina,Henri Van Hees,Catharinavan derAvoort. Staandevan links naar rechts:Lisa, Phil, Remi,Fina enAnna VanHees

t44

GezustersVan Hees. Van links naar rechts: Fina. Phil en Lisa Van Hees

bij haarzusFina slapen.Somswist ik zowaarniet meer waaÍ thuis was, vertelt zij ons. Toen zij als jonge vrouw de opkomstvan de radio meemaakte, was dat eenwarerevolutie.Bij de kinderenKolen Jonge vrouw Na het overlijden van haar zus Lisa, die gehuwd in de Hegge stond de eersteradio. Het was zo was met Clement Van den Borne, werd Phil spectaculairdat haar vader vroeg: "Zit er daar geroepenom daarte gaanhelpenin het huishouden. ene in da kaske?" De eersteauto in Weeldewas Lisa had een dochtertje,Maria, van amper twee ook zo'n verschijningwaar iedereennaaropkeek. jaar. Van uitgaanwaser niet veel sprake.Naar een toneel gaan van de ene of anderevereniging dat Naar de markt in Turnhout kon wel. Met de kermis kreeg zij een beede geld Phil spreektover de tram en hoe die van Turnhout om naarde kraampjeste gaan.Maar voor de rest.. . naarPoppel stoomde.In Weeldenoemdemen hem: niets. Uitgaan was niets voor meisjes was het de zwarten tram. Ja, je hoorde en zay dat zvtaÍt motto. Haar broer Rerni die ging wel op café met vehikel zowaar nog door de straat bollen. Dat zijn vriendenJefke Van Eindhovenen Sooi Bax. gebeurdevier à vijf keer per dag, dat was wat Voor jongens was dat normaal. Phil had zich andersdan de bus die nu elk uur van de dag naar intussenal flink ingewerkt in het gezin van haar Tumhout vertrekt. In 't Moleneind, waar nu 't schoonbroer.Zij zorgdevoor de kleine Maria, deed kapelletje van SinrJan staat,was de wissel. De de was en de plas en bovendien nog wat vrouwen vertrokken met de tram in Weelde, en administratief werk in het elektriciteitsbedrijf staptenaf in Turnhoutbij Lis Bax, de moedervan ELGEBO, dat haar schoonbroerrunde. Het was GabrielleBax, aande Theobalduskapel.Van daar een weg en weer lopen. Ze woonde thuis en haar gingen ze te voet naarde markt. Met hun aankopen kleren waren ook daar, maar vóór acht uur 's kwamen ze teruE tot bij Lis om in haar café te morgens was zij al op haar post. Tijdens de wachten en om met de tram terug naar huis te gevangenschap,in Duitsland, van haar jongste keren.Phil reed,meestalpeÍ fiets, met haarzussen schoonbroerHenri Van Gils, ging Phil 's avonds naarde zaterdagmaÍkt.Ook zij stoptenbij Lis Bax stopzetten."Daar heb ik nog altijd spijt van" zegt zij met een weemoedigtrekje.

r45

en lieten er hun fietsen in het café achter.Ja die mochten zelfs tegen de biljarttafel staan.Op de markt kochten zij vooral stoffen en naaibenodigdheden. Dejongemeisjesmaaktenhun kleren zelf, zij waren bijzonder handig met naald en draad.Ochja er werd ook "Iarks leer" gekocht. Dat waseensterkestof waaruit werkkledingwerd gemaaktvoor 't manvolk.Vooraleerzij met de fiets terugnaarhuis keerdendronkenzij in het café nog eengroentje.Dat waseenzoet,groenlikeurtje. Je kon toch niet zomaarterug naarhuis fietsen.

Haar zus Mit vertrok naar China Zoalszo veeljongemeisjesging Mit ook "dienen". Zij ging echterniet naarde welstellendefamilies in de stad.Haar activiteitenlagenbij de broersen zussenvanmoederVanHeesin Bavel.Daarbesloot zij naarhet kloosterte gaan.Bij voorkeureenorde waar aan missiewerkgedaanwerd. Zij trad in bij de zustersFranciscanessen Missionarissenvan Maria. Alsof het gisteren was vertelt Phil over haarvertreknaarChinain 1929.Met heelde familie gingen ze haar uitwuiven in Antwerpen. Een boottocht van zes weken bracht haar naar de missiepost.Slechtséén keer in de zesen veertig jaar dat zij in China was, heeft zij haar werk onderbrokenvoor een bezoekaan de familie. Ze zetteeenactieop touw om wat geld te verzamelen voor haar missieen ... dat mocht ze dan nog meenemenook. Hobby's Phil heeft twee grote hobby's. Reedsvanaf haar jeugd waszij bezig met handwerk.Naaien,haken, bordurenzij deedhet als de beste.Bijna ganshaar leven maakte onze handige dame haar eigen kfeedjes.Voor het "Weldsemissiekranske" heeft zij zich haat ganse leven ingezet. Ze maakte honderden kleedjes voor de kinderen in de missielanden.Dat was altijd mooi met al die verschillendekleuren.Al die handigheden kwamen haargoed van pas toen zij met pensioenging. Zij richtte de hobbyclubvan KBG nu OKRA, op met enkele van haar leeftijdsgenoten.Het was weer creatiefomgaanmet naalden draad.Haar tweede grote hobby was reizen."Ja, ik heb wat afgereisd en veel gezien". Meestal schreefPhil in bij een reisagentschap voor autocarÍeizen,en gewoonlijk

alleen.Ofdat eenprobleemwas?"Neen,je kwam wel altijd iemand tegen waarmee je kon optrekken".Dan begintPhil aaneenopsomming van al haar reisbestemmingen. Je kan aan haar gelaatsuitdrukkingzien daÍ ze er nog deugd aan heeftbij eenterugblik.Driemaalbezochtzij Rome. De pracht van gebouwen,de beeldenvan Michel Angelo,de museamethunprachtigeverzamelingen schilderijen,het boeidehaarallemaal.Het Vaticaan met de SixtUnsekapel,de SinrPietersbasiliek,het immens grote Sint-Pietersplein: het maakte allemaalveel indruk op haar.Phil is zelfs eensop audiëntie geweestbij de paus: "Daar kregen we een blauw briefje voor om door de veiligheidsdienstente geraken". Tijdens de drie verblijvenin RomezagPhil ook drie verschillende pausen.En zij gaatverder:Wenen,dne maalParijs. Parijs spraken haar de grote In bezienswaardigheden bijzonder aan: de Notre Dame,de Sacré-Coeur,Versaillesen natuuÍlijk de Mouf in Rouge:"Anders zijt ge toch niet in Parijs geweest!" Londen kwam tweemaalaande beurt. Zij zagde Queenen de kroonjuwelen: "Prachtig!". Praagdaarhad ze haarzinnenook op staan.Thuis waren ze eÍ niet gelukkig om, toch bezochtzij de stad met haar prachtigegebouwen,monumenten en gezellige straatjes.Ja, het Gouden Straatjeis wel iets uniek. Berlijn bezocht ze ttdens het communistischeregime en na de val van de Berlijnse Muur. En zij gaat verder: Boedapest, Madrid, tweemaalnaar het vrolijke Tirol. De Hollandsekaasstedenbezocht ze bijna allemaal: Amsterdam,Gouda,Schiedam,Leiden. Eén keer trok ze haar stoute schoenenaan om met het vliegtuig vanuit Zaventemde "grote plas" oveÍ te stekennaarAmerika.Echt de moeitewaard,maar de Europesestedenzijn zeker zo mooi. Hoe kon het anders, Phil trok drie keer naar het Franse Lourdes. Dat mocht toch niet ontbreken besluit onze gesprekspartner. Onze "bijna-eeuweling" bleef ongehuwd. Zij schrijft zelf geen grote heldhaftighedenop haarpalmares.We mogenwel besluitendat zij ondankshaarbescheidenheid, kan terugblikkenop eenlang leven vandienstbaarheid en sociaalengagement.Vooral voor het gezin van haar overleden zus heeft Phil zich bijzonder verdienstelijk gemaakt. Het is ook hier dat zij gaandeweghaarthuis heeft gevonden,en erjaren gelukkig heeft gewoond. Nu de jaren en de

146

De ouders van Phil: Henri Van Hees en Catharina van der Avoort op jonge leeÍtijd (boven) en op latere leeftijd (links)

ouderdomsproblemenhun parten beginnente spelenis Phil verhuisdnaarhet RTV O.L.Vrouw van de Kempenin Ravels.Hier genietzij van de en van fan.rilie,vrienden en de bezoekjes aandacht maartochlnet de goedezorgenvanhetpersoneel, e e n b e e tj e h e imwee naar haar thuis in d e Weeldestraat.

danktPhil voor het gesprek De heemkundekring hebbcnen datwe mogen mochten wij met haar dat publicerenin ons tijdschrift.De redactieen heel wcnstPhil nogeenmooietijd de heemkundekling om van te genietenin gezondheiden geluk.

111

T[eesVan Hees(zusvan Henri Van Hees)en echtgenootNellesBrosens

Johanna van der Avoort (zus van Catharina van der Avoort)

Gezin Adrianus van der Avoort (broer van moeder Catharina van der Avoort)

r48

Nevenen nichtenvan der Avoort. RechtsbovenaanPhil Van Hees

Broers.schoonbroers. zussenen schoonzus van Phil VanHees.Zittend van links naar rechts:Clement Van den Borne,Maria Van Hees,RemiVan Hees.Staandevan links naar rechts:Phil,Anna Van Hees, ToonJansen,Fina, PaulinaVan Hees,Henri Van Gils,TheresiaVan Dun

149

door Jef Stalpers (f)

gebruikt. De omstandigheiddat Aert Stalpaerts, zoon vanAert Merten, te Riel en Goirle gevestigd was, speeldedaarbij eenmisleidenderol.

1. Voorwoord Als eerder gesteld,heeft XVII sinds eeuwen de Dank zij de verwijzing en grote hulpvaardigheid betekenisvan "een heel stel", zodat deze editie, van de Heer Marc Vermeerente Poppel, die een als aanvullingop de tweedeligeuitgavevan | 981 groot aandeelhad in de uitgavenover Ravels, met exact XVII GeneratiesStalpaert-Stalpers, Weelde en Poppel van de vruchtbare gevoeglijk onder dezelfde titel kan verschijnen, heemkundekringNicolaus Poppelius, kon al hoewel de hier behandeldeuit Weeldeen Ravels spoedig het verband tussen de beide StalpaertstammendeStalpaerts-familievanaf de vijfde geneÍatiesworden aangetoond.Onze waardering generatieslechtszeven opvolgendegeslachten gaat tevensuit naar de andereredactieledenvan omvat, aangeziendeze tak kort na 1800 schijnt Nicolaus Poppelius,aan wie tal van gegevensin uitgestorven. Evenalsin de vorigeuitgaveis onze dezeuitgavete dankenzijn. Niet in het minst zijn aandacht vooral uitgegaan naar de wij dank verschuldigdaande Rijksarchievenvan levensomstandigheden van dezeStalpaerts,zoals Antwerpenen Brussel,aanhetArchiefvandeAbdij die uit de samengebrachte excerptenvan op hen van Tongerloen de GemeentelijkeArchieven van betrekkinghebbendeprotocollennaarvorenkomt. Turnhout, Breda, Oosterhouten Tilburg. In het Derhalvezijn ook enkeleaktenbesproken,waarin bizonder gaàt onze erkentelijkheid voor de AeÍ, Mattheus,Adriaenof Janslechtszijdelings, ontvangenhulp bij de verklaring van voor de als burgemeester,schepenof kerkmeester, amateurduistereaktenuit naarde HeerArchivaris betrokkenzijn, om daardoorde materiëleellende Mr.A.L.GM.van Agt te Eindhovenen de Heer i n d e He e r lijkheid Ravels, de individ u e le J.A.A.A.M. Vriens, Hoofdarchivist aan het liefdesperikelenof de geschillen met de pastooÍ Rijksarchiefte's-Hertogenbosch. van Ravels toe te lichten. Om diezelfde reden meenden wij er goed aan te doen in een 2. Ravels, Grondheerlijkheid van Tongerlo afzonderlijke afdeling de gegevensuit de Reeds zeer vroeg kreeg de Abdij van Tongerlo doorgeworsteldefolianten te verwerken,die ons bezittingenin Ravels: in 1165 werd door het inzicht geven in de oorlogsrampenwaardoor de kapittel van St.Servaeste Maastrichthet bezit van ingezetenenvan Ravelsgetroffenwerden,terwijl 5 hoevente Ravelsen Eel aandeAbdij als erfleen tevensaandachtbesteedis aanhet bezitvan Ravels overgedragen,waarvoor de Abdij geduÍendezes als grondheerlijkheidvan Tongerlo,waarin de abt jaar een halve zilveren Mark moest betalen en Adriaen Stalpaertszulk een belangrijkerol heeft daama 2O stuivers per jaar, bovendien bij elke gespeeld.Hoewel wij bij het samenstellender nieuweleenheffing(bij aanstellingvan eennieuwe vorige editie op de hoogte waren van vele abt) eenankerwijn aande kanunnikenen eenzester geboortenen huwelijken van naamgenotente wijn aan de deken van het kapittel. In het begin Ravels,kon toen geenzekerheidverkregenworden van de 13deeeuw is de proostvan de St.Servaes omtrent de genealogischesamenhangmet de nog steedsde grondheervan Ravels.KoÍ na I 300 Hilvarenbeeksegeneraties,niet alleendoordatde echter blijkt het bouwland van de vroente van nodige parochieregistersvan Ravels ontbraken, Ravelsreedsin het bezit te zijn van de Abdij van maar ook doordat, als later bleek, de stamvader Tongerlo.De rechtendie de abt genoot,warendie der Ravelse generaties,Aert Merten Stalpaerts, van eengrondheer:hij bezatdejurisdictie over het evenalszijn kinderen met patronimia vermeld grondgebied,d.w.z. hij kon een meier aanstellen, werden, terwijl de voorafgaande geneÍaties die tot taak had de heerlijkheid en de rechtenvan konsekwentde achternaamStalpaertshadden de abtte handhavendoor middel van de latenbark,

150

die jurisdictie had in de lagere rechtspraak:het verstandedat de prelaatvan Tongerlozijn rechten laatrecht(het recht over de horige landgebruiker) als grondheerzal blijven behouden,met het recht naastde meier ook de 7 schepenenaan te stellen, op ervenen ontervenvancijnsgoederen. zoudenbehartigen:in personele die beiderbelangen In 1420wordt de prelaatop zijn verzoekdoor Jan zaken onder de schout namensde Prins, in reële IV van Brabantruimer bevoegdheidgegevenom zaken onder gezagvan de meier in naam van de recht in Ravels uit te oefenen. De abt mag als abt van Tongerlo. Prelaat Adriaen Stalpaerts, schepenenen meier nemen"die hem nutsteende bezorgdom de grote invloed van de Reformatie, oirbelicksteduncken selen". Met de meier en onderkendehet gevaardat de beleningvan Ravels schepenen heeftde abt rechtin alle reëlezakendie in vreemde handen zou overgaan.Weliswaar h e t g r o n d g e b ied aangaan: verkopin g e n , verzettehet katholieke gezag zich niet tegen de maar en erkenningvanhet gevestigdeprotestantisme, scheidingenen delingen, nalatenschappen lijdelijk grondheer wel tegen een afstand die de onderdrukking verdelingenvan erfgronden.Als bezit Om de hij, al van ouds,de "vrije warande",d.wz. dat hij van het katholicismezou sanctioneren. jacht vermijden, verzocht te maken beleningaan vreemdente alleenhetrechthadofkon gevenom op boswild binnen zijn domein, en tevens de Adriaen StalpaertsaanPhilippe Le Roy, Heer van vrijheid van houtschat (de pachtsom op Broechem,met wie hij nauwerelatiesonderhield bosgronden)en al de chijnsenop huizen en en die hem ook zou bijstaan in zijn laatste om Ravelste belenen,waartoede abt grondlasten, de tiendenen hetrechtop aanstelling levensdagen, en de secretaris. hem de middelenverschafte. van de vorster,de H.Geestmeester Aangaandede hogerejurisdictie: keuren en breuken (straf en boete voor overtreding der Blijkens de verkoopaktevan l4 augustus1626, op 13 juli 1629,verkooptPhilips, verordeningen),vechterijen, etc., stonden de geregistreerd inwoners van Ravels onder de rechtbankvan bij de GratienGodtsConinckvan Castilien,van Weelde.De vierschaarvan Weeldekon weliswaar Loon, etc. uit de Domijnen van Brabant de rechtspreken in alle vergrijpen,dochliet zwaardere "HeerlyckheytvanRavelsmettehoogeen middele misdrijvenvonnissente Antwerpen.Van 1559tot Iurisdictie", "mette vogelrije, visscherije,keuren 1616kreeg de prelaatvan Tongerlo voor de som en breucken,en alle andereamenden(boetevoor van441 guldenook de hogeen middelejurisdictie overtredingen),criminele endecivile, confrscatie te Ravelsen te Eel, hetgeeninhield: rechtspraakin van bastaardgoeden,met oyck gevonden en (verbeurdverklaarde)goeden"aan crimineleen civielezaken,het benoemenvan de gestrangeerde vorster,confiscatiesen alle anderebevoegdheden PhilippeLe Roy,zijn kinderenen erfgenamenvoor die voor de Hertog van Brabantte Ravelsgolden. het bedragvan2000gulden,welkesomabtAdriaen Tevenswerd daarbij bepaalddat, indien het leen Stalpaertshem daartoehad gefourneerd.Met deze later zou worden afgelost,de prelaatin het bezit verpandingis tevensaanPhilippeLe Roy de hoge zou blijven van de grondheerlijkheid,die hem al en middelejurisdictie overgedragenen het recht v a n ou d s to e kwam, d.w.z. van de lag e re een schout en schepenente benoemen.In de rechtspraak,van grondbezitmet de opbrengstvan voorwaardenvan overdrachtis tevensgestelddat de chijnsenen de vrije warande.Tevenszou hij het PhilippeLe Roy,zijn erfgenamenen nakomelingen recht behoudenop keuren en breuken en op het deze belening niet aan anderen dan aan het aanstellenvan meier en 7 schepenenom recht te HertogdomBrabant mogenoverdragen. spreken.Na het l2-jarig Bestandin 1609tussen 3. Adriaen Stalpaerts Spanje en de Republiek der Verenigde Adriaen Stalpaertwerd geborente Hilvarenbeek Nederlanden,die als onaftrankelijkestaaterkend in 1563als zoonvan NiclaesMatheusStalpaerten werd,kocht Philips-WillemvanOranjein 1616alle Heilwich JanPeterMys AncemssVeltackeren was heerlijkerechtenover Ravelsen Weelde,de hoge, derhalveeen neef van Aert MeÍten StalpaeÍtsuit middeleen lagerejurisdictie inbegrepen.Door de Ravels.Hij overleedte Duffel in l629.Yanaf 1609 schepenenvan Ravels werd de Prins van Oranje tot aan zijn dood was hij abt van de Norbertijner voorlopig als Heer van Ravels erkend, met dien Abdij van Tongerlo. In de Abdij wordt zijn

l5 l

geschilderdportret van 1628 geconserveerd, waarop hij geknield voor een staandcrucifix met gevouwenhandenstaatafgebeeld.Aan de voet van het schilderij is zijn abtswapengesteld,dat naar de uit eenkeel kruis op beschrijvingis samengesteld een gouden veld met daaromheen drie klaverblaadjesvan sinopel en met de wapenspreuk *ARIDA NUTRIT" en bekroond met een bisschopsmijteren een staf met een vaan die de abbatiale functie aangeeft.Zijn f amiliew apen,dat voorkomt in het wapenboek van het te's-Hertogenbosch:in rood Zwanenbroedergilde drie banen van vair op een gouden schildhoofd, beladenmet eenblauw St.-Andrieskruis,wordt hier bekroond met de abtsmijter. Zijn handtekening "Adrianus, abbasTongerloensis"is genomenuit zijn brief aande provisor van het College te Rome, gedateerd 25 mei 1624, en wordt voorafgegaan door de wens: God geleideU op de weg naar de volmaaktheid. 4. Philippe Le Roy Zoals blijkt uit de overeenkomsttussenPhilippe Le Roy en abtAdriaen Stalpaerts,dd. ll ju,li 1629, is tevens bepaald dat de abt van Tongerlo gerechtigd is een opvolger naar eigen keuze aan te stellen indien Philippe Le Roy zou overlijden zonderwettige kinderenna te laten of indien zijn kinderennaarbevinding van de abt niet geschikt waÍen vooÍ het vervullen van dezefunctie. Daarbij werd tevens als voorwaarde gesteld dat bij aflossing van de belening het bedrag van 2000 gulden aan deAbdij zou worden gerestitueerd.Tot de grondheerlijkheid (eigendomvan grondgebied) werden in woeger tijden ook gerekend de regalia (regalenof heerlijke rechtendie oorspronkelijk aan de voÍst toekwamen), zoals het aanstellenvan ambtenaren,rechtspraaken regeermacht,boeten, recht op verbeurd verklaarde goederen,vorderen van krijgsdienst,het recht van de munt, eigendom van heerwegenen rivieren, recht van tol, visrecht, jachtrecht en recht op bastaarderfenissen. Door in regalia minora latere verdeling van dezeregalia en maiora ontstaanmeningsverschillenover de vraagonderwiens gezagbepaaldeheerlijke rechten vallen. Weliswaarwas inzakevele kwestiesÍeeds in Brussel in 1572 advies gegevenomtrent hetgeen onder de verschillende graden van jurisdictie comoeteerde.doch niet alle kwesties waren daarin

vernoemd. Tevens was daarin gesteld dat plaatselijke gewoonten dienden te worden gerespecteerd.Over de regalia die betrekking hebbenop de cijnsgoederenhield in Ravelsvanouds de meier ten behoevevan de prelaat van Tongerlo, die de grondheerlijkheidbezat,toezicht, evenals op het daarop betrekking hebbend rechtsverloop. Aangeziennu in de beleningaanPhilippe Le Roy ook regalia waÍen opgenomen,die vanouds aan de prelaat van Tongerlo toekwamen, en het bovendien niet altijd duidelijk was aan wie de uiwoering van dejurisdictie rechtsgeldigtoekwam, konden kwestiesontstaaninzake rechtendie vielen onderde competentievan de pÍelaatvan Tongerlo of onderdie van Philippe Le Roy, Íespectievelijk onder de uitvoering van de meier of van de schout. De Ravelse schepenboekengetuigen van die onenigheidinzake de competentievan schouten meier. Dejuridische bevoegdheidvan de landheer, zoals de regeling van de verkoop van erfgronden of van veld- en akkergewassen(het vaststellenen voorlezen van de verkoopbepalingenen het ontsteken van de kaars bij de publieke verkopingen),hetgeenvolgens traditie toekwam aan de meier namens de abt van Tongerlo als grondheer,eiste de schout van Philippe Le Roy voor zich op. Na de Vrede van Munster kwam de Heerlijkheid van Ravels opnieuw in handenvan de Oranjes.In 1649 stond Philips IV, koning van Spanje, het grondgebied van Turnhout af aan Amalia van Solms,weduwevan FrederikHendrik van Oranje.Zij was daardoortevensVÍouwe van de onderhorigedorpenRavels,Weeldeen Poppel. Philippe Ir Roy, die gevolmachtigdeafgevaardigde was geweestvan Spanjebij de onderhandelingen voor de Vrede van Munster, en tot dan toe ook Heer van Ravels, bleek geen invloed op de bestuurlijkheid van de Heerlijkheid meerte hebben, hoewel hij nochtans het bezit van de lagere jurisdictie ambieerde.Daarvangetuigtde Ravelse schepenaktedd.4 oktober 1688, waarin Jan Balemans, op verzoek van Barones Maria Margreta Le Roy, verklaart kort na het sluiten van de Vrede van Munster er getuige van geweestte zijn dat Philippe Le Roy een schrijvenontvangen had van PrinsesAmalia van Solms,waarin zij hem op grond van haÍrÍ gÍote erkentelijkheid vereerde met het verzoekde Heerlijkheid Ravels,die Koning Philips IV haar in 1649 had afgestaan,te blijven

t52

beheren.Doch aangezienhaarrechtslechtsbestond uit de hogerejurisdictie, de abt van Tongerlobezat immersde grondheerlijkheid,meendePhilippeLe Roy het van groter nut de gunstigegenegenheid van de Prinses te behoudenom bij een andere gelegenheidvan haar het recht van de kleine jurisdictie te mogen accepteren,die, naar zij veronderstelde,deel uitmaakt van de toekenning der HeerlijkheidRavels.Doch op 29 oktober l649 beleendeAmaliavan Solmsde HeerlijkheidRavels aanJande Knuyt, burgemeestervan Middelburg, die als gevolmachtigdevan Amalia van Solms op de Vrede van Munster voor de Nederlandenen O r an je gu n sti ge besluiten had wete n t e bewerkstelligen.Hij kocht nu tevensvan haar de VrijheidWeelde,die hij sinds1637in pachthad. Jande Knuyt steldeJanBuycx aanals schoutvan Ravels.De onenigheden van overde bevoegdheden de schout en de meier van de abt van Tongerlo, JanBalemans,bleven voortdurentot aande dood v a n Ja n Bu ycx in 1669. De meier, J a n Balemans,sinds1638 in dienst van de abt van Tongerlo, werd nu tevens het ambt van schout gegeven,welke aanstellingop 25 april 1670 namensAmalia van Solms werd bekrachtigd.Hij verenigdehet ambt van meier en schouttot aan zijn dood in 1690.Tevenskwam in 1669 een akkoordtot standtussenAmalia van Solmsen de abt van Tongerlo,waarbij de twee schepenbanken van Ravels tot een dingbank werden herleid, waarvande 7 schepenen doorbeidepaÍijen zouden worden aangesteldter behartigingvan beider belangen,terwij I tevens werd bepaaldwelke de bevoegdhedenwaren van de grondjurisdictievan de abt van Tongerlo. Tot die bevoegdheden behoordenslechtsnog: scheidingen en delingen, erfenissenen onterven, grondrenten,keuren en breukenbetreffendede grond, en de verkoop van hout- en veldgewassen.De vorster zou om toerbeurtdoor de partijen worden aangesteld,en de pastoorhield hetbeheerover de H.Geestgelden (liefdadigheid),ondercontrolevan de schepenen. Dat dezecontrole soms nodig was, blijkt uit de schepenprotocollen. AanAmalia van Solmskwam de hogeen middelerechtspraaktoe, o.m. het recht op boeten en verbeurd verklaarde goederen, berechtiging van criminele feiten, waarvoor lijfstraffen of boeten werden geeist, alsmedede civiele rechtspraak,voor zover die niet de grond

raakte.Jande Knuyt liet bij zijn dood de belening vanRavelsna aanzijn dochterMargaretade Knuyt, die huwde met Johan Huyssen van Kattendijke, rentmeesteryan ZeelandbewestenSchelde.Het geslachtHuyssenvanKattendijkebezatRavelstot 1720. 5, De oorlogsrampen over Ravels na 1672 De oudsteschepenboeken van Ravelsbrengenons uitvoerigegegevensover de rampspoeddie de oorlog de Heerlijkheid Ravels na 1672 gebracht heeft door de veelvuldigeinlegeringvan de op en neer trekkendeSpaanse,Staatse,Duitse, Franse en EngelsetÍoepen.De HollandtzeMercurius (Deel24,blz.l91) vermeldtvoor septemberI 673:" Den coningh van Vranckrijck versochtdoen aen sijn Majest.vanEnghelandt,dat5000manvansijne troepenin Fransendienstmochtenovergaen,'tgeen denConinghvan Enghelandthebbendetoegestaen, soo wierden de Regimentenvan Petersburghen Vauganendeeenander,benevens2 comp.vanyder van de andere Regimenten daertoe gecommandeert, en na Calaysovergescheept". Het waren vooral de Engelse huurtroepen die, aan we lk e k a n t z e o o k s t re d e n , u it mu n t t e n i n plundering,vernielingen afpersing.Ravels,een dorp dat in 1698 slechts176 inwonerstelde, kinderen,knechtenen meidenmeegerekend, maar op de landkaanstondaangegevenop de weg naar het zuiden,moestbij herhalingmeerdanduizend manschappenherbergen.Doordat ook het nietig, onderRavelsvallendgehuchtEel als afzonderlijk dorp op de kaarten vermeld stond, werd aan de Heerlijkheid Ravels een te groot aantal overnachtingenvan legereenheden toebedeeld. Vooralna 1673werd Ravels,gelegenop de weg naar het gebied waar de oorlog heen en weer golfde, voortdurend als rustplaatsgekozen voor voetvolk en ruiterij. In november 1673had Prins Willem III, gesteunddoor de Spaanselandvoogd der zuidelijke Nederlanden,Don Juan Domingo de Zuniga y Fonseca,Graaf van Monterrey, die aan de troepenvan de Prins 4000 paarden,8000 Spaanse,Italiaanse en Waalse voetknechtenen benevens3000 Duitse soldaten toevoegde,het gebied van de Keulse Keurvorst veroverd en daardoor de bezetting van de noordelijke Nederlandenmet afsnijding bedreigd, zodat de Fransekoning zijn troepen moest teÍugtrekken,

153

154

niet altijd in chronologische waardoor de oorlog verplaatst werd naar de in de schepenboeken vermeld en waarschijnlijk niet telkens SpaanseNederlanden.De Raadspensionaris,volgorde De schepenen van Ravels GasparFagel,na overlegmet Prins Willem van gelijktijdig geregistreerd. Oranje, en de Spaanselandvoogd Monterrey brengenop 27 maart 1679ingevolgehet mandaat haddenzich verbondenom het imperialismevan van de Heren Statenvan Brabant der zuidelijke Frankrijk te bestrijden.De keizer van Oostenrijk Nederlandenverslaguit over logement,kostenvan wist, uit vreesdatFrankrijkde Rijnbisdommenzou voeding en van karren,geldafpersingen,betaling en anderekostendie het dorp benutten voor expansienaar het oosten,ook de van scheepsladingen bisschoppenvan Keulen en Munster ertoe te en de Heerlijkheid van Ravels gehadheeft vanaf brengenzich vanFrankrijkafte keren.Zo ontstond l8 oktober 1673 tot december1678,van ruiterij de verbondenoorlog tegenFrankrijk.Tussen1674 en soldatenin dienst van de Prins van Oranje:Op en 1678 trok Willem III telkens met grote 12 december1ó73 passeerdehier Kolonel De troepenmachtop tegen het goed georganiseerde Frens,aanwie wij 5 tonnenbier en 500 pond brood Franseleger.Hij moestechterervarendatde Franse moestenleveren.Bovendienmoestenwij 2 kanen troepen gedurig dieper doordrongen in de ter beschikkingstellen,die hij 13 dagen heeft zuidelijke Nederlanden,die in deze jaren het meegenomen,tot Namen toe. Tezamenheeft dat strijdtoneelwarenwaarde Franseen de geallieerde ons 159guldengekost.Vanoktober 1673tot St.Jan hier dagelijksop heenweg legersom beurten,het meestde Franse,suksessen Baptist 1674passeerden boekten,zodatde bevolkingveelte lijdenhadvan of terugtocht verschillendetroepen, zowel de heenen weertrekkendetroepen.De Hollandtze voetvolkals ruiterij, die onsvolgenscalculatie285 Mercuriusvermeldtdatde Spaanse goeverneur in gulden, l5 stuiversgekosthebben.In de eerste de zuidelijke Nederlandenallesin het werk stelde maandenvan 16'14bleef het tamelijk rustig in om de kansender Fransente keren: "Den Graef Brabant, zoals de Hollandtze Mercurius stelt, de Montereywasdagelijckxnoch besigh,om alles " v e rmit s d e L e g e rs in d e win t e rq u a rt ie r e n te versorgen,'tgeen tot de beschermingeder v e rt ro c k e n wa re ni O n d e rwijl q u a m e n SpaenseNederlandendienstighkon zijn: Hy sondt verscheydeneFranseTroupen rondom stroopen, oock den Marquisd'Assentarna Vlaenderen, om die veeltijts geluck niet en hadden". De dorpen te besichtigenof alle Plaetsendaerin goedestaet waren voor een goed deel al leeggeplunderd.Op van defentie waren.Alle die geene,die zedert20 7 januari hebbentweeregimentenruiterij op order Jarenin Spaensendienstgeweesthadden,wierden van Brigadier Langeraghgedurende2 dagen en nu scherpop ontboden;wantsijn Exell.wilde niet een regiment dragondersvoor een dag, bij de a l l ee n i n d e Veldt-tocht sijn S teden me t burgerij ondergebracht,ons 4836 gulden gekost. Guarnisoenen besetlaten,maer oock een Leger Bovendienis ons door de Brigadier,als een op de been brengen,omme de Fransedaer mede eerbetuigingom de lastenvan de legeringwat te te konnen stuyten.Men sachtoen een Lijst voor verlichten,150guldenafgedwongen. Ook is door den dagh komen, hoe sterck de Spaense de Officiers van voornoemdregimenten door de derruiterijhetbedragvan325gulden Krijgsmacht in de Nederlandenwas, bestaendein manschappen 36000 man te voeten, I1000 Paerden". De van de ingezetenenafgeperst.Ten slotte moesten opsommingvan de logeringenen afpersingenvan wij nog zorgenvoor 20 karren voor hun verdere gelden goederenvormenweliswaareendor relaas, tocht, die wij ten kostevan 95 gulden merendeels maar geveneen indruk van de kwelling en lasten buiten het dorp hebben moeten charteren.Voor 1674 wordt nog vermeld het verblijf van 87 die de bevolking werd aangedaan.Tevensblijkt daaruit dat de bevelvoerdersniet minder belust manschappenop 27 november,die uit Breda waren op eigenbelangdan de gemeensoldaten, kwamen en ten strijde tÍokken, hetgeenhet dorp voor wie roof en plunderingbehoordentot de 130 gulden 10 stuiversgekostheeft.Van St.Jan beloningvoor hun veroveringin de krijg. Hoewel Baptist 1674tot St.JanBaptist 1675hebbennog in de schepenprotocollen enkele keren gewag diversetroepenop heen-en terugwegin het dorp gemaakt wordt van nauwkeurig bijgehouden gelogeerd,terwijl de bevolkingvele ziekesoldaten registratievan de oorlogslasten, zijn de gegevens heenen weerhebbenmoetenvervoeren.waarvan

l))

rekening voor kost, drank en vervoer werd opgemaakt,ten bedragevan 250 gulden6 stuivers. In het begin van 16'15wordt Brabant enige rust gegeven,zoals de Hollandtze Mercurius getuigt: "In Brabantviel nu weynighvoor, alsdatde Franse 't ganse platte Lant af-liepen, de Wagens en reysende Luyden plunderden, en de Wegen onveyligh maeckten;de Spaenseliepen oock somtytsop buyt, gelyck de besettingh".Op 26 en 27 mei 1675 namen op order van de kwartiermeester-generaal 3 regimentenruiters logement,die de bevolking volgensde opgestelde specificatie1177gulden 12stuiversgekosthebben. Bovendienmoestenvoor dezeÍegimentenbuiten het dorp l8 karrengecharterdworden,ten bedrage van 90 gulden. Op 13 juni van hetzelfdejaar verteren90 voetknechtendie ten strijde trokken, voor eenbedragvan 67 gulden 10 stuivers,terwijl twee Kolonels die met hun troepen uit Holland kwamen en te velde trokken, 225 gulden eisten om hun manschappente laten doormarcheren. Mogelijk diendendezetroepenter ondersteuning van de Prins van Oranje,die in juni bij Roermond over de Maas trok om de opmars der Franse troependie de dorpenrond Leuvenplunderden,te stuiten.TussenSt.JanBaptist (24 juni) 1675en St.JanBaptist 1676hebbendiverselegers,soldaten en ruiters, ten strijde trekkendof terugkerend,in Ravelsgelogeerd,waarondervele zieke soldaten en vrouwenin dienstvan de Prins van Oranje,die volgens berekening aan kost en drank en ziekenvervoer413 guldenen l7 stuiversgekost hebben.Hetjaar 1676 bracht,blijkensde gegevens uit de Hollandtze Mercurius verlevendigde activiteit: "den Hertogh van Villa-Hermosa volhardende in zyn ijver om de Spaanse Nederlanden tegens de Velt-tocht voor de gedreygdeaenvallender Franssete beschermen, dededeestijdts de Statenvan Brabantberoepen, om de selvein eensommevan 800.000guldenste doen bewilligen tot voortsetting van nieuwe werven". De Hertog geeft tevens last aan de bevelhebbersom nieuwe troepen te lichten: een regimentruiters van 1500manen tweeregimenten dragonders,terwijl de Graaf van Castelhave, kolonel van een Engels regiment voetvolk, opdrachtkrijgt om het regimentaante vullen. Ook in Holland bereidde men zich voor op een grootscheepseaanval: "Men vervaerdigde

insgelijks in Hollant alles tot de aenstaende velttocht, 't Geschut,Legerwagens,en alle ande behoeftighedenwierden gereet gemaeckten 22 Reimenten vooraf na Brabant gesonden.De rendevousvoor 't voetvolck was te Roosendael, en die voor de Ruyteryein de Langstraet,en wilde men,dat als de Troepenbij malkanderzoudenzijn, 'tLeEeÍ vyt 47 Regimentenvoetknechtenen 36 RegimentenRuyterszoudebestaan.Syn Hoogheyt zeydemen,datoock eennieuwelichtingevan 1600 Engelsen aan den Raet van Staten had voorgeslagen".Daar de Fransetroepener niet in geslaagdwaren de VerenigdeNederlandente overrompelenen de Republiek een steedsmeer leidenderol ging spelenin de coalitie-oorlog,deed de Franse koning, Lodewijk XIV, een vredesvoorstelwaarbij hij een deel van zijn veroveringenin de SpaanseNederlandenzou prijsgeven.Willem III, die de coalitiebijeenwilde houden,hoewelhij tot nog toe te weinig steunvan zijn coalitie-partnershad gekregen,maaÍ nu hoopte op de steunvan Engeland,wilde echter nog niet van vrede weten. Terwijl zo de vredesonderhandelingen te Nijmegen werden opgeschort,ondergingde bevolking van Brabant De de lastenvande verhevigdeoorlogsinspanning. schepenprotocollen van Ravelsvoor hetjaar 1676 getuigen daarvan: Op 29 januari heeft hier een troep van 94 ruiters gelogeerd, die van Breda kwamenen die ons 150guldengekosthebben.De 25stefebruarihebbenhier 91 ruiters,komendeuit Breda,overnacht,die ons de som van 136 gulden en l0 stuiversgekost hebben.Op 23 en 24 maart heeft hier Ritmeestervan Bommel gelogeerdmet 35 manschappen, die voor een bedrag van 56 gulden en l1 stuiversverteerdhebben.Op bevel van kwartiermeesterIvoy zijn hier op l3 april 350 paardenvan de ProvidorMaghadoondergebracht, die onder meer gebruikt moestenworden om het kanon te vervoeren,hetgeenons de som van 105 gulden kostte. De 16de april hebben wij aan de kwartiermeester-generaal 200 gulden moeten geven,om inkwartieringvaneenregimentvoetvolk af te kopen. Een regiment mariniers, ter sterkte van 1398 man, heeft hier op 18 april gelogeerd, hetgeenons 1048gulden l0 stuiversgekostheeft. Wij moestenook nog voor 28 karren zorgen,die wij in de naburigedorpenmoestenhalen,bovendien voerlui en andereonkosten,ten bedragevan 145

156

gulden. Ook is toen nog van de ingezetenende somvan 185guldenen l0 shriversafgeperst,zowel door de officieren als door de gemeensoldaten. Onder leiding van de Overste Eppe, Kolonel Borum en Kolonel Horenberghzijn hier op 2l april drie regimentencavalerie,in totaal lO92 man, ondergebracht, die ons 1746guldenen 4 stuivers gekosthebben.Ook hebbenwij 2l karrenmoeten leveren, die wij ten dele elders hebben moeten charteren ten koste van 105 gulden. Ten slotte hebbende kwartiermeesters en de soldatenonsnog het bedragvan 79 guldenen I I stuiversafgeperst. De 24ste april zijn hier 9 compagnieënonder leiding van de Kolonel Slangenborghgeweest,die onze gemeente829 gulden l3 stuiversgekost hebben.Voor hun aftochthebbenwij nog 7 karren moeten fourneren ten koste van 35 gulden. Van St.JanBaptist1676tot de l6de mei 1677hebben in onzegemeentevele troepensoldatenen ruiters gelogeerd,terwijl ook vele zieken werden ondergebrachten weggebrachtmoestenworden, waarvoorde kosten 395 gulden en l0 stuivers bedroegen. In 1677 huwde Willem III met Mary Stuart, de nicht van de Engelsekoning Karel II. De Franse koning, bevreesdvoor een beraamdverbondvan de VerenigdeNederlandenmet Engeland,doetdan een aanbod voor vrede, dat de Verenigde Nederlandenongeschondenliet. Ondanks het verzet van Willem III, die de oorlog als een coalitiestrijdtegende Franseexpansiebeschouwde, blekende Staten-Generaal ertoebereidhet Franse voorstelte accepteren, hetgeenin augustus1678 leidde tot een overeenkomsttussenFrankrijk en de Verenigde Nederlanden: de Vrede van Nijmegen. Intussenechter blijven de geregelde troepenverplaatsingen de bevolking teisteren, hetgeen ook blijkt uit de verslagen in de schepenboeken:Drie compagnieënDragonders vande lijfwacht van Zijne Hoogheytde Princevan Orangie,238mansterk,hebbenop2l maart1677 in Ravelsgelogeerd,hetgeende ingezetenen379 gulden gekost heeft. Bovendien hebbenzij voor vrij lange tijd 2 karren moeten afstaan,hetgeen hen48 guldenkostte.De volgendedagverschenen er 2 regimentencavalerieonderhetcommandovan Majoor Van der Vorst van Vrieslant en Kolonel Cronenborsh.In totaalmoestenI I 1l man worden

ondergebracht, hetgeende bevolking 1771 gulden gekost heeft. Bovendien werden de dorpelingen ertoegedwongenveel geld, vlees,boter,brooden anderezaken af te staanen moestenzij ook nog veel karren ter beschikking stellen om het afgeperstete laten meenemen;alles tezamenter waardevan 307 gulden.Op 4 novemberheeft een ruiterafdelingvan 119 man onder leiding van Luitenant Sachariasvan het Regiment van de KwaÍiermeester van Schravemoer in het dorp gelogeerd,hetgeenop zijn minst 149 gulden l5 stuivers gekost heeft. De dag daarop moest het dorplogiesverschaffenaaneenregimentEngelsen, die vanuit het leger van Zijne Hoogheidonder le id in g v a n K o lo n e l Cu y la e rt n a a r ' s Hertogenboschtrokken.Toende Kolonel Cuylaert gevraagdwerdzij n ordervoor hetverblijfte Ravels latenzien,weigerdehij zulks,dochliet enkeleen briefje zien, dat niet ondertekendwas en waar op stond: "van Castel tot Ravels, van Ravels tot Goirle, etc.", waaruit blijkt dat hij buiten orders tot de logering gedwongenheeft.Afgezien van de grote baldadigheidwaaraande soldatenzich te buitengingen,heefthunverblijfaanetenen drinken het dorp 526 gulden en l0 stuiversgekost. DezelfdeKolonel eisteechterook nog 25 patacons eer hij wilde afmarcheren,onder dreigementdat hij anderszijn troepennog eendag en eennachtin het dorp zou laten logeren.Ook moestennog elf karren ter beschikkingworden gesteld,ten koste van55 gulden.In de periodevan27 aprrl1677tot 27 apnl 1678 hebbenbovendiengroepenvan 20 tot 30 manschappen die ten strijdetrokken,zonder order daartoe,in het dorp gelogeerd,zowel uit het Spaanse legerals uit het legervan de Prinsen zowelvoetvolkals cavalerie,in totaalvolgensde noteringen 642 manschappen,die volgens specificatieaaneten,drinkenen hooi 481 gulden en 10 stuiversgekosthebben.Doordatde perioden waarop de opgavenin de schepenboekenelkaar overlappen,komen velegegevens, somsmet kleine variantenin de bedragen,bij herhaling voor. Uit een compilatie van de soms slordig en met vele doorhalingenopgesteldeinformatiesten behoeve van de Heren Statenvan Brabant, blUkt dat het jaar 1678weinig verlichting bracht:Op bevel van kwartiermeesterTop hebben twee verschillende regimenten op 5 januari 1678 in ons dorp gelogeerd,tezamen1256 man: het regiment van

157

de prins van Brandenborghen het regiment van betaald. De l6de mei hebben in ons dorp 80 OversteBrems,beidevoetvolk,die ons942 gulden Fransengelogeerd,die ons aanetenen drinken48 gekost hebben.Overste Brems vorderde,eer hij guldenzijn komente kosten.In Juli 1678hebben wilde afmarcherennog 5 zakkenhaveren eenstel wij 7 kanen met twee paardenbespannenmoeten hammenom meete nemen,zogenaamdom de orde afstaanaan het leger van Z.K.M. de koning van te handhaven.Ook moestenwij nog l9 karren ter Spanje,die 16 d,agenzijn weggeweest,wat onze beschikkingstellen, wat ons met de afpersingen gemeente380 gulden gekost heeft. In diezelfde op 100 gulden kwam te staan.Op 26 januari maandhebbenwij aande oversteSpanin Leuven passeerde hier eenregimentvoetvolk, op weg van veel verschillendekarren en bier moetenleveren 's-Hertogenbosch naarMechelen,onderleiding tot voor eenbedragvan 31 guldenen l0 stuivers. vaneenMajoor,wiensnaamonsonbekendis, en In oktober hebbenwij ons aandeelbetaaldin de die, naar gezegdwordt, te Mechelen zou zijn schipvrachtenten bedragevan 48 gulden.Aan de doodgeschoten,hetzij door een ongeluk met zijn Secretarisvan Schravemoerdie 5 ruiters bij zich eigenpistoolofdoor enkeleheethoofden. Hij had had, hebben wij op 9 november kost en drank, geenorder tot verblijf in Ravels,maarwilde toch, haveren hooi verstrekt,ten bedragevan 6 gulden ondanks ons protest, rust houden met zijn 4 stuiversen hen6 schapenter waardevan5 gulden manschappen.Wij hebben ook nog aan het per stuk moetenafstaan.Op 27 december1678 regiment8 karrenmet l4 paardenter beschikking hebbenwij hier voor een dag en een nacht 30 moetenstellenvoor hun verderetocht en hebben gewondesoldatenmoetenonderbrengen, wat ons voor ravitaillering van de troepen 130 gulden 45 gulden kostte, en 3 karren moetenfourneren, moeten geven, hetgeenmet het logies van de wat ons l2 guldengekostheeft.Overigenshebben officieren ons kwam te staanop 145gulden. Een van St.JanBaptisttot december1678in onsdorp troepFranserui tersvan 60 man die op 22 maartin verschillendetroepengelogeerd,voetknechtenen ons dorp hebben ovemacht, hebben een schade ruiters,die,naarze zeiden,in dienstwarenvande aangerichtvan 75 gulden.Een regimentEngelsen Prins van Oranje, en die ons volgensde daarvan o n de r Ko lo n e l B elles, komend van ' s - gehoudenaantekeningen175 gulden gekost Hertogenbosch hebbenop 14 en l5 mei, zonder hebben.Uit vergelijkingvan de berekendetotalen ordersdaartoein ons dorp vertoefden hebbenzo deronkosten,die aanhet slot van iedereinformatie rigoureus gehouwen,gekorven, geroofd en over de betreffendeperiode aan de Statenvan geplunderd, dat ze in het dorp meer hebben Brabantwordengegeven:van oktober 1673 tot beschadigden meerhebbenmeegenomen danvoor en met 1678:19.956guldenen van april 1677tot eenbedragvan 60 gulden.Daarenboven hebbende l6 mei 1678:5009 gulden,blijkt dat door de kapiteinsen officieren een bedragvan 70 gulden frekwenteraanvallenop verschillendeplaatsen,die van particulieren afgeperst,waardoor ons dorp de bewegingen van de Prince-troepen volledig geruïheerdis. Ook hebbenwij nog aan noodzaakten,sedertmei 1677het dorp Ravelsnog vier regimenten die hierovemachthadden,karren meer heeft moeten verduren dan in de en paardenmoeten fourneren om hun bagagete voorafgaandejaren. Ook na de Vrede van vervoeren,die wij, aangezienonsdorpover weinig NijmegenimmershieldWillem III, die zich tot taak paardenbeschikt, in Turnhout en de omliggende had gesteldEuropategenFrankrijksexpansiedrift dorpenmoestencharteren,hetgeenons600 gulden veilig te stellen,het legerop volle sterkteen bezette gekostheeft. Wij hebbenook nog ons quotum vele plaatsenin de SpaanseNederlanden. Het is betaaldin de schipvrachtenvan het vorigjaar, ten danook geenszins verwonderlijkdatde schouten bedragevan 97 gulden 7 stuivers.Bovendien de schepenenhun informatie aande Heren Staten hebbenwij nog aande Fransente Maastrichtonze v a n B ra b a n t b e s lu it e n me t e e n u it in g v a n contributievanverledenjaarmoetenbetalen,zijnde ongerustheid over de noodsituatiewaarinRavels 480 gulden.Voor ons quotum in het uitkopenvan gebrachtis: Ons dorp is, naar wij menen, het de levering van legerwagensen voor de rechten geringstedorp in de 7 kwaÍieren vanAntwerpen. tot het gebruikvan rivieren en legerwegenhebben Doch wij hebbenhetongelukkiggetroffen,doordat wij nog aanZijne Koninklijke Majesteit222 gulden een eenvoudigverworpengehucht,genaamdEel,

159

dat tot Ravels behoort, evenalsRavels op de landkaartstaataangegeven,ten gevolgewaaÍvan wij geregeld,ondanksde simpelheidvan ons dorpje, inkwartieringen hebben gekregen voor twee dorpen, waardoor wij zozeer zljn getroffen, dat bijna de helft van de huizen in ons dorp leegstaanen dat dagelijks de beste stukken akkerlandte huur worden aangebodenvoor 3 gulden per bunder,sommigezelfs alleenvoor de eropberustendelasten,en dat zelfs het merendeel ervanniet eensvoor de kostendeÍ lastenverhuurd kan worden. Dusdanig is ons dorp ten gronde gerichtdoor de vermeldeHollandselogeringenen dedagelijke lastendie wij betaaldhebbenaanZijne Koninklijke Majesteit,evenalsdoor de contributie aan de Fransen en door logeringen van Franse Foepenen troepenvanZijne Koninklijke Majesteit, waarvanwij in onzeopgavengeengewaggemaakt hebben.Het valt dan ook Íe vÍezen dat ons dorp met de schamelheidvan bezittingen,dat is ieders overtuiging, nooit meer de vroegere staaÍ zal herkrijgen. Aldus verklaren onder ede Jan Balemans,schout,AmpsonJacobs,JanSprangers, Gijsbrecht Adriaenssen,Mattheus Stalpars, Cornelis Hermans en Rombout Schuermans, van Ravels,die dezeinformatiegoed Schepenen en rechtvaardighebbenopgesteld,overeenkomstig de noteringenin het aantekenboekinzakeverblijf, afpersingvan geld, geleverdekarrenen andere. 27 maart 1679. Dat na de VredevanNij megende Prinsvan Oranje, die vergeefs uitzag naar de steun van zijn bondgenotenen ook van de Statenvan Holland tegenstandbleeÊondervindenin zijn pogen de aansprakendie Lodewijk XIV pretendeerdete hebbenop de gebiedenin de zuidrand van de Spaanse Nederlandente dwarsbomen, niet stil bleef zitten,blijkt uit zijn reizen:Op 8 mei 1682heeft het dorp Ravels,ingevolgehet bevel aanPoppel en Ravels tezamen gegeven voor het ter beschikkingstellenvan een groot aantalpaarden, voor 7 paardengezorgdom de rijtuigen van Zijne Hoogheid de Prins van Oranje en een aantal edelliedenvoor hun reis naar Maastricht,van Poppel naar Postel te trekken, welke tocht van 7 uur met de paardenons 55 gulden gekost heeft. Op 19 juli 1683heeftRavelsvoor ll paarden gezorgdvoor de reis van Zijne Hoogheidde Prins

van Oranjeen zijn officieren naarPostelen verder naar het land van Luyck. Doordat onze paarden zulkelangetochtenvan l3 urenniet gewendzijn en door de grote haast van Zijne Hoogheid, zijn twee paardenonderwegbezwekenen tweeandere onbruikbaar geworden, terwijl de 7 resterende nooit meer in orde zullen komen, zodat volgens de verklaringen van onze ingezetenenvoor 613 gulden zijn benadeeld.Daar Keizer Leopold I in 1682 al zijn troepennodig had om de aanvalder Turken op Wenen weerstandte bieden en de Staten-Generaalder VerenigdeNederlandenhet sturen van de toegezegde8000 man hulptroepen uitstelde,waren de grensstedender zuidelijke Nederlandenaan hun lot overgelaten.Begin september1682liet Lodewijk XIV 20000Fransen Vlaanderenbinnenrukkenen er hun oorlogsbuit binnenhalen,in de verwachtingdat Spanjezijn rechtenzou erkennen.Prins Willem III vorderde toen op aandrang van Spanje terstond de toegezegdehulptroepen,hetgeendoor de StatenGeneraalwerd toegestaan.Weliswaarontstonder in Holland verzet tegenhet plan van de Prins de troepenterstondte laten uitrukken, maar daarhet uitdrukkelijk verbod daartoeuitbleef, trokken de troepenterstondnaarhet bedreigdegebied.Willem III, die graageen nieuwe coalitie-oorlogwilde geen beginnen,kreeg van de Staten-Generaal toestemminghet legeruit te breiden,omdateen oorlog bij gebrek aan steun van Engeland,dat weigerdede toegezegde soldatente sturen,geen kans van slagen had. De Spaansegouverneur gelasttehet krijgsvolk op I 2 oktober geweld met geweldte keren,hoeweleenoorlogsverklaringwas uitgebleven.De Spaansekoning verklaardeop l0 decemberopnieuwde oorlog,tengevolgewaarvan de strijd tussenWillem III en de Staten,die zelfs 't besluit namenom het leger niet tegende Fransen te laten optreden,zeer hoog opliep. Willem III moestechtermachteloostoezienhoe zijn troepen niet bestandbleken tegen de Fransetaktiek. Op l5 en l6 september1683is op bevelvan Overste Baron vanAyola het regimentvan Bellis, in dienst van de Prins van Oranje,ter sterktevan 766 man, de kapitein en de luitenantsvoor 2 man gerekend en de paarden voor één man, in Ravels ondergebracht,aanwie wij kost en drank moesten leveren.Voor hun aftocht hebbenwij 7 karren en 2lossepaardenterbeschikkingmoetenstellen,alles

160

tezamen voor een bedrag van 496 gulden, 4 stuivers.Na de publicatie van het plakaat van Koning Karel II van Spanjeop 5 december1683, waarbij "den Coninck van Vranckrijck endezijne ondenaetenwordenverclaertalsvijandenvanonse coninckvan Spanien",besluithet corpusvan de Heerlijkheid Ravels, bestaandeuit schout, schepenen,burgemeesters, kerkmeestersen H.Geestmeester, dat ter verdediging tegen de vijand wachterszullen worden ingesteld.Tevens wordt bepaalddat, indien de vijand in het geheim of met geweld ingezetenenuit het dorp zou gevangennemen,dezeop kostenvan de gemeente zoudenworden vrijgekocht.In aansluitinghierop gevenschouten schepenen op 20 maart 1684de akte van Indemniteit ingevolge de klacht der burgemeesters dat zij voor de betalingvan de 500 gulden voor de langdurigesurveillances, welke betalingnaar hun mening niet tot hun last zou behoren,reedsgenoodzaaktwarenonderconditie van indemniteitobligatieste hunnenlasteop te latenmaken.Schepenenbesluitenderhalveaande burgemeesters buiten hun vergoedingl5 gulden interesten een pataconvoor het verlies van geld uit te keren en geventevensde belofte dat, indien het dorp door oorlog of sterfteniet in staatmocht gezamenlijk zijn de lastente betalen,de schepenen de burgemeester zullen indemnerentot eenbedrag van vierhonderdgulden.Daar noch de Verenigde Nederlanden,nochEn'geland,nochde Keizer hun steungavenaande Spaansekoning, zagdezegeen kansde Fransetroepente verdrijven.Evenminwas hij bereid de strekenin het Zuid-Nederlandse gebiedaf te staan.Het voorstelvan Lodewijk XIV datFrankrijk"voorlopig"in bezitzoublijvenvan de omstredengrensgebieden, werd in 1684 te geaccepteerd. Regensburg De rust in de zuidelijke Nederlandenwas tijdelUk hersteld.Op hun terugtochtnaar de noordelijke Nederlanden ovemachttete Ravels op order van de Prins van Oranjeeencompagniegrenadiersonderleidingvan Kapitein Frits Vogel, ter sterktevan | 59 man, de paardenmeegerekend. Bij hun aftochtvan Ravels naar Moergestel,een weg van 5 uur, hebbenwij vooÍ het vervoer van hun bagagel2 paardenter beschikkingmoetenstellen.In 1685keerdenechter de kansen voor Lodewijk XIV. Zowel door de troonsbestijgingvan de katholieke JacobusII in Engelandals door de opheffing van het Edict van

l6 l

Nantes, zodat voortaan de protestantse godsdienstoefeningenin Frankrijk werden verboden, keerde de buitenlandsepólitiek zich tegen de Franse koning, vooral in Engeland, Holland en Duitsland, waarheenvele Franse burgershun toevlucht namen.De Duitse Keizer, voor wie het Turksegevaarminder dringendwas, en Spanjehebbende openbareanti-Fransehouding benut voor de vorming van een hernieuwde samenwerking.Zo kwam in 1686het Verbondvan Augsburg tot stand, waartoe ook vele Duitse protestantse vorstentoetraden,evenalsZwedenen Savoye. In de VerenigdeNederlandenkozen de Staten-Generaalnu ook de zijde van Willem III. Om ook Engeland ertoe te brengen zich aan te sluitenbij de anti-Franse coalitie,ondernamWillem III, onlangsgehuwd met Maria Stuart, oudste dochter van JacobusII, gesteunddoor de StatenGeneraal,die hemtenoorlog uiffustten,op verzoek van Engelsepolitici de tocht naarEngeland,waar hij door de protestantsebevolking met vreugde ontvangenwerd als de opvolgervan de katholieke dwingeland,JacobusII, die naarFrankrijkvluchtte. Gelijktijdig verklaardeLodewijk XIV de oorlog aan de Republiek der VerenigdeNederlanden.In 1689slotenEngelanden de VerenigdeNederlanden zich aan bij het Verbond van Augsburg om Frankrijkbinnenzijn oudegrenzenterugte dringen. Deze "Negenjarigeoorlog" van 1688 toï 16'79 speeldezich weer af in de zuidelijke Spaanse Nederlanden, zondersuksesechtervoor de coalitie, ook doordatde legersvan Willem III weinig steun kregen van de bondgenoten.De Staatsetroepen, die grote kapitalen kostten en telkens weer door de Fransenwerden teruggedreven,werden de oorlog moe. Zo kwam Willem III er toe in 1697 met steun van Spanjede Vrede van Rijswijk tot standte brengen,waarbij bepaaldwerd dat Staatse garnizoenenenkele steden in de zuidelijke Nederlandenaan de Fransegrensstrookbezet hielden. Bij de opmarsenvan de Staatsetroepen tussen 1689 en 1697 wordt Ravels weerom geplaagdmet verblijf van troepen,plunderingen en geldafpersingen, waarvande gemeentelijke archievenin de informatiesvande schepenen over de kosten die de oorlog tegenFrankrijk het dorp oplegde,getuigen:

Op I en 9 april 1689 hebbenwij op bevel van de Graaf van Waldeyck twee Íegimenten met hun officieren moeten onderbrengen,die onder leiding stondenvan de OverstenFagel en Hagendooren. Met de kosten voor paardenen karren,waarover zij moestenbeschikkenvoor het vervoer van hun bagageten koste van 680 gulden. Verschillende troepen,zowel ruiters als voetknechtenhebbenop 7 november 1689,op 9 en 24 mei 1690 en op 1 juni 1690 hier in Ravels gelogeerdop bevel van Waldeck en van Luitenant generaalWeybnon,in totaal 432 manschappen en paarden, hetgeen volgens de verkregenopgavenvan ons dorp 259 gulden4 stuiversgekostheeft.Bovendienhebben wij de bagage moeten vervoeren van Generaal Slangenburgh,van de Gouverneurvan Breda en van de OversteObdammet hun manschappen.In marge wordt aangetekenddat voor het verblijf gedurendeeendag en eennacht voor iederesoldaat en ieder paaÍd slechtstien stuivers gerekendis, maar dat de kosten veel hoger waren. Op 8 november 1690 zijn hier volgens order van Generaal Webnom 49 ruiters en paarden ondergebracht.Tezamenmet de kosten vooÍ het vervoeÍ van hun bagage heeft dit verblijf onze gemeente55 guldengekost.Voortsverblevenhier gedurendetweed agen,12 en l3januari 1691,drie compagnieënpaardenvolkvan het regiment Van Rij swijck ter sterkte van 198 manschappenen paarden, die met de geleverde karren en paarden voor het bagagevervoer428 guldenonkostenmet zich brachten. Marge-aantekening:nauwkeurig volgens de opgave hierover gegeven,berustend op de Secretarie.Schepenenvan Ravelsverklaren dat op 25 maart 169l Michiel Schroeversheeft aangenomenvoor ons dorp een legerkar af te leverenten dienstevan Zijne Koninklijke Majesteit van Spanje.Aangezienhij niet in het bezit wasvan een paard,naarBaarle Nassauin de Baronie van Breda is gegaanen van PeeterHenrick van Poppel eenbruine merrie met eenwitte bles heeft gekocht, die aamborstigwas, waarmeehij met de legeÍkar naar Brussel is gereden,maar dat het paard ten gevolge van de slechte conditie onderweg is achtergebleven.Op 26 maarÍ 1691 hebben wij volgens het bevel van de Graaf van Waldeyck drie compagnieënruiters van het regiment Van Schalck moetenonderbrengen,ten koste van 226 gulden. Op 1I mei logeerdehier met de gardevan de Heer

van Vrieslandt te paard negen compagnieënop bevel van de Graaf van Nassauw,"de welcke seer costelijck hebbengeleeft in onsegemeyntemette ingesetenete slaen,gelt af te peÍssen,te stelen, kisten en kastenopente slaen,alderlije goetmede te nemen, de huysen te ondersoeckenende alle moetwil te bedrijven".Met de leveringvan karren voor hun bagagebedroegende kosten die onze gemeentetenlastevielen 1149gulden.Vande l9de tot de 2l ste oktober 1691heeft hier voetvolk van het Engelseregiment MaÍleborough gelogeerd,ter gÍootte van 13 compagnieën,die veel bagagebij zich haddenen die het ons zeermoeilijk gemaakt hebben:"Ende aendenCommanderendeofficier moetengeven,willende andersgeenordrehouden ende drijgende de gemeyntete ruineren, gelijck tegenwoordighal geschiedde,halendede peerden uutten stal, leydendedeselvetotten secretarisdaert lastquartierwas op den schuervloerdie voor de peerdenvol haver lag, settendede peerdenalsoo aendencorentas,werpendehet coren van den tas onder de peerdenom alsoo mede te stÍoyen, soo dattmen aendecommanderendeofficier hebben moetengeven om onsegemeyntete conserveÍen 150 gulden, ende aen eenenCapiteyn, wesende taelman (= tolk), overmits de commanderende ofhcier geenduyts (= Ir1"6".1undt)en conde,oock moetengeven 15 gulden, wesendete samen 165 gulden.In teeckender waerheyt,etc.Actum desen l lden february 1692." Schepenender Heerlijkheid Ravelsverklarenhet plakkaat van 27 december te hebben ontvangen, volgens hetwelk geen paarden naar het Frans gebied mogen gevoerd worden en dit plakkaat terstondte hebbengepubliceerd.Voortsverklaren zlj daÍ zlj het voorschrift stipt zUn nagekomen, aangezien er geen paarden zijn verkocht of weggebracht. Op order van Zijne Vorstelijke GenadeVan Nassauw-Sarbriicken hebbenwij op 14 mei 1692 diens equipage en bagage ondergebÍachtmet de begeleidendemanschappen. Aangezienhun paardenvrij rondliepen,hebbenwij zelf voor paardenmoetenzorgenvoor het vervoer van hun bagage.De kostenbedroegen81 gulden. Op 20 mei 1692is op bevel van Zijne Koninklijke Majesteit van Groot Britanien hier het regiment ruiters van Nieuwenhijsseondergebracht,dat ons met de karvÍachten op 253 gulden en 5 stuivers

t62

kwam te staan, en op 24 en 25 mei volgens hetzelfde bevel gedurendetwee dagen en twee nachtende helft van het regiment Zuydestienen eendeel van het regimentvan Nieuwenhijsse,dat achtergeblevenwas, hetgeenons met het vervoer van de bagage407 guldenkostte.Voor 2 dagenen 2 nachtenhebbenhier op 30 en op 3l mei en op I juni 1692 op bevel van de Graaf van Waldeck ruiters van de Heer Generaalmajoor Itersum met dienst equipageen bagagegelogeerd,met het vervoer van de bagageten koste van 255 gulden. Van St.JanBaptist 1691tot St.JanBaptist 1692 hebbenwij legerkarrenmoeten leveren voor het bedragvan 86 guldenen I 1/2stuiversen de kosten voor het verschaffenvan pioniers bedroegenl8 gulden.

dreigendoorte stoten,neemtde angstvanhetreeds leeggeplunderdeen uitgeteerdeRavelstoe, zodat uit voorzorgeen "acte van consenten procuratie" wordt opgesteld door BurgemeesterMatteus Stalpaert,de 7 schepenen,kerkmeesteren H.Geestmeester, 3 Bedesetters, en 8 gegoedenvan het dorp, die als representantenvan het Corpus der Gemeenteverklaren:"Overmits den vijant nu soo wijt is doorgebrockendattmenalle daghenin perijckel is om gebranten geblacktte wordenhaer intentiete zUnendewel expresselijckbegerendatt men met alle spoet metten ierste soo ras alst mogelijck is sal sorgenonsegemeijntete brengen onder conterbutie aen Vranckrijck". Derhalve gevenzij daarbij aan de schepenenhet recht een andereRentmeesterte benoemenen ter betaling van de contributie aan Frankrijk ten laste van de gemeente penningenen bedente eisen,indien zij van Attestatiedd. l2 april 1693:Ingevolgeorder Zijne Keurvorstelijke Hoogheid van Beieren dat nodig achten, zulks in het belang van de berichtende schepenenvan Ravels dat zij na gemeenteen het nageslacht.Gedateerd22 oktober onderzoekvan huis tot huis in de gemeenteslechts 1693en door allen ondertekend. tweepaardenhebbengevondendie karrenkunnen trekken,omdatop het land overal met ossenwordt Het Staatseleger blijft echtervoortdurendin de gewerkt.Ingevolgebovengenoemde orderhebben verdedigingtegen de flitsende Franseaanvallen. zij ook naarstigonderzoekgedaannaarhet aantal De troepen blijven heen en weer trekken en de pioniers die in het dorp te vinden zijn, maar bevolking blijft voortdurendde lastendaarvan Aan het slotvan hun specificatieop aangezienhet dorp weinig welvarend is, dun is ondervinden. maart 1694 berichtende schepenendat de hen land heeft, zodat het land 5 bevolkt en schraal nauwelijksdoorde bevolkingkan bewerktworden, door de gouverneuropgelegdelasten voor de karren,wagensen pioniers. hebbenzij slechts4 personenkunnenvinden, die leveringvanschepen. tot pionierenin staatzijn. Op l0 augustus1693 ten bedrage van 4790 gulden en 6 l/2 stuivers hebbenïier op bevel van de Graaf van Attolonij samenmet die van Turnhout,tot welk kwartier zij de RitmeesterBunau met 50 ruiters verkwikking behoren,zullen worden gedeclareerd,en dat het gezocht, ter somme van 40 gulden. Gedurende totaal bedragvan alle onkostenten behoevevan twee dagen, op 3 en 4 oktober hebben hier 25 de oorlogsvoeringsindshet begin van de oorlog ruitersvan Majoor Wijnbergengelogeerd,die ons tegen Frankrijk (bedoeld is hier sedert 1689) ten koste kwamenvan 75 gulden.Het regiment 10.030guldenen 16 l/2 stuiversbedraagt.Op 4 van Nassauwheeft hier 2 dagengelogeerd,op 26 mei 1694 logeerdehier op order van de Hertog en 27 oktober 1693.Met kosten van paardenen vanHolsteyn-PleunhetRegimentvande Brigadier karren voor het vervoer van hun bagagevoor het van Salischmet wapensen paarden,in dienstvan bedragvan 390 gulden.Op 12 novemberheefteen de VerenigdeNederlandenter sterkte,mannenen troep soldaten op weg naar Friesland hier paarden,van 91, hetgeenons81 gulden 18 stuivers verfrissinggezochttenbedragevan25 gulden.Aan kostte. legerwagensen karren heeft onze gemeentevan St.JanBaptist1692tot St.JanBaptist1693de som Eveneensop order van de Hertog van HolsteynPleun op 13 mei het helf Regimentvan Saxen van 1l3 guldenen 17 3/4 stuiverbetaald. Mayningen. Met de kostenvan karvrachtenvoor 1693 troepen, het wegvoerenvan hun bagageten bedragevan Wanneeraanhet eind van de Franse ondanks het voortdurend verzet van de Staatse, 399 eulden en 18 stuivers.Van 16 tot l8 mei

t63

164

werdenvolgensde attestatievan Oversteluitenant Van Dedem in opdracht van de Hertog van Holsteyn het Regimentvoetvolk Van Dedemhier ondergebracht,evenals de paarden van de officieren, in totaal een hoeveelheidvan 880, hetgeenons met het bagagevervoerten koste kwam van 1905 gulden.Twee compagnieën curassiershebbenhier van 5 tot l2 juni vertoefd op order van de Hertog van Beieren, bestaande uit 205 ruiters,die wij de kost moestengeven,met het bagagevervoervoor het bedrag van 2415 gulden, | 6 stuivers,zodatonzegemeentedoor het voortdurendverblijf van troepenin zo'n armzalige toestandis geraakt,dat het ons onmogelijk is gewordennog subsidiesof anderegeldsommente betalen,waartoewij onsverplichthebben.Volgens de kwitantie van de fourier zijn op 2l december 1694hier de paardenmet de bagageen de lij fwacht van de Keurvorstvan Beierenondergebracht. Voor iederrantsoenl2 stuiversgerekend,in totaalvoor I l0 gulden.

29 hammen, 6 heupstukken, l4 gerookte en ggzouten stukken vlees, veel spek en vaten, tezamenvoor 58 gulden.

Met de Vredevan Rijswijk in I 697 scheende rust voorgoedhersteld.Om een nieuwe oorlog, die dreigde in verband met de erfopvolging van de Spaansekroon, te vermijden, trad Lodewijk XIV in onderhandelingenmet Willem IIL Terwijl deze onderhandelingenvoortsleepten,tot de dood van Karel II van Spanjein 1700,bleef het rustig in de zuidelijke Nederlanden,waarvande grenssteden door Staatsetroepenbezetbleven.Lodewijk XIV liet echter,tenbehoevevanzijn kleinzoonPhilips vanAnjou, aanwie Karel II bij testamentde gehele Spaanse monarchie had toegewezen, de grensstedenvan de SpaanseNederlanden in februari 1701 door Fransetroepen bezetten.De Staatse troepen aanvaardden zonder vijandelijkhedende terugtocht.In april stondende Fransentot aande grenzenvande Republiek.Doch k o rt d a a rn a v e re n ig d e E n g e la n d , d a t z i j n gedwarsboom d zag,zich met Op bevel van kwartiermeesterVerboom hebben handelsbetrekkingen wij van 24 decembertot 3l decemberdrie paarden de Republiek,de Keizer van Oostenrijken de met voerlui naarPostelgestuurdvoor het verdere Keurvorstvan Brandenburgin het HaagsVerbond, vervoer van de kalessenen de bagagevan de dat opnieuw de oorlog verklaardeaan Frankrijk: Keurvorst van Beieren. Voor ieder paard en de SpaanseSuccessie-oorlog1702-1713. voerman 2 gulden l0 stuivers berekend, ten bedragevan 60 gulden. Op 3l decemberkregen De leiding van de Staatseen Engelsetroepenging wij wederombevel van kwartiermeesterVerboom na de dood van Willem III 1n 1702 over op om 3 paardenvoor 2 dagennaar Postelte sturen, Marlborough,die er in slaagdein 1706de Franse ten koste van 15 gulden.Te Turnhout hebbenwij troepenuit de zuidelijke Nederlandenterug te op Tjanuari 1695op ordervande kwartiermeester- drijven. De Statenvan Brabant en Vlaanderen generaalVerboom 4 paardenter beschikking erkendenKarelVI vanOostenrijkalshun landheer. moeten stellen voor de koetsen van Keurvorst. Het zou echternog, na herhaaldeaanvallenheen Aangezienons dorp slechtsweinig paardenbezit, en weeren na langdurigevredesonderhandelingen hebben wij daartoe dezelfde paardenmoeten tot l7l3 duren, aleer de Vrede van Utrecht tot gebruiken,die daagste voren de tocht naarPostel standkwam, waarbij de Belgisch-Franse grens hadden gemaakt. De onkosten bedroegen 10 werd vastgesteld,zoalsdie ongeveertot op heden gulden.Op 9 en l0januariis h iereencompagnie geblevenis. De berichtenin de schepenboeken zijn lijfwachten met witte paardenondergebracht,die voor de periodena l695 tamelijk schaars.Dat de "heel costelyckhebbengeleeft,de menschenmet HeerlijkheidRavelsintussendoor plunderingenen slagenen dreijgementenhebbengetracteerd"en afpersingenuitgeputwas,blijkt uit het verzoekdat ons behalvehet afgepersteaan geld en goed248 de schepenenin 1704 richtten aan de Statenvan gulden gekosthebben.Met 7 paardenhebbenwij Brabant. gedurendetwee dagen hun bagage moeten vervoeren,tot Oostmalletoe, ten bedragevan 35 Schepenenvan Ravelsverzoekende Hoofdschout gulden.Van verschillende mensenhebbenze aan Van den Broeck om de Heren Statenvan Brabant geld 49 guldenen 2 stuiversafgeperst,voortsnog ervan in kennis te stellen dat het dom Ravels in

tó)

ellendigestaatverkeert,vemield en tenondergang gedoemdis door het fouragerenen het plunderen van de geallieerdelegersen om kwijtschelding te vragen van de chijnsen die het dorp op l1 maart 1704 zijn opgelegden om verminderingvan alle anderelastenin de komendejaren, ten einde het dorp in standte kunnenhouden.Weliswaarwerd Ravels niet gekozenvoor langdurig verblijf van tÍoepen,aangezienhetdorp,gelegenin hetcentrum van de Kempen, toentertUdeen uiterst schraal, armelijk en dunbevolkt gebied, geen sterke troepenmachtkon herbergen,maar doordat het dorp Ravelsen het gehuchtEel lag op de weg van Bergen-op-Zoom,Roosendaal,Breda naar het Maasfront, Maastricht en het Land van Luik, evenalsop de weg van Nijmegenen Den Bosch naar het strijdgebiedten zuiden van de Kempen, moestRavels,medeten gevolgevan de plaatselijk telkenswisselendeFranseaanvallen,regelmatig troepenherbergen,te meer daarhet Kempenland eennatuurlijkebeschuttingvormdetegenaanvallen uit het zuiden.Telkensweer werd Ravelsde dupe van fourageringen,afpersingenen plundering. In oktober 1705, toen het geallieerd leger te Herentalskampeerde,heeft het convooi van dit leger,dat naarBredatrok, drie nachtenin Ravels gelegen.Wij hebben hen moeten geven: haver, hooi. bier. brood en boter. Behalve deze drie convooiennog een convooi dat op weg was naar Turnhout, en waaraan wij 4 karren hooi en 20 vieÍel haver hebbenmoeten leveren,zodat deze convooienons500 guldengekosthebben.Hoezeer de troepenhuishielden,blijkt duideluk uit het verslagover november1705."Wij Schepenender Heerelijckheytvan Ravels,gelegenindenquartiere van Tumhout doen condt ende certificeren voor de gerechtighewaerheytals dat het gealieertleger opden sesdennovember 1705 is comen staen tusschenTurnhout ende Ravels een half ure van onse gemeyntein de hey daer dan thienden novembersmorgensvertrocken,dat in dien tyt de foyraseerders endemarodevant licht vandendagh totten donckerenavont altUt in onse gemeynte waren vier daghenlanck (mits den cleijnen wegh van het leger)die alleshebbenmedegenomenvan coeren, bockwey, haver, hoy, stroy ende alle pottagerywat datterte vinden was, soodatterniet voor menschenofte beestenen is overgebleven,

het drogehout hebbensy allesmedegenomen,het plantsoinende boomen veel afgecaptdat onse gemeyntewel heeftte costgestaen19.000gulden. Opden 9den november lestledenis in onse gemeijntecomen staende bagasievan het groot en cleijn legermet het canonte minstesterckthien duijsentperdenvergeseltschapt met veel ruyterye ende voetvolck,hebbenalle de huijssenvande hellight vandegemeijnte,dar sy lagen,gerinueert, endevoordersopdevoors.hellight vant dorp daer sij lagen,weghgenomendat restantvant stroy dat opdeierstedaghenwasover geschoten,sy hebben op datquartierallede huijssenbeschadight, deuren, vensters,weghden (= houten binnenwanden), wantenendeafhangenvandehuyssenafgebrocken, datter niet een huys is ongescheyntgebleven, tegenwoordighaltemaelonwoonbaer,vijf schueren ende schoppenmet een huys afgebrantsoo datte schademet achtduijsentguldenniet en canworden gerepareert.dico 8000 gulden. In teeckender waerheythebbenwy Schepenen voors.(mits onsen gemeyntszegel mette ierste plunderingeis genomen)door onsen Secretarisdoen schryven ende met zyn gewoonelijcke signatueredoen subsignerenden 2Ostennovember1705. Het totaalbedragvan de in november 1705 gekregenonkostenbedraagt27.777 guldenen 4 stuivers.Daaraandienennog de volgendeposten te worden toegevoegd:Toen het leger van Herentals naar Hoogstratentrok, hebben wij gedurende4 dagenvoor vrijgeleidegelden de brief tezamenbetaald:52 guldenen l0 stuivers,aande vrijgeleidebetaald:l I guldenen 4 stuivers.Voor twee vrijgeleidendie wij van I tot en met l0 novembergehadhebben,hebbenwij betaaldvoor vrijgeleidegeld157guldenen l0 stuivers,en aan de tweevrijgeleidentezamen56 gulden. In de nu volgendejaren schijnt Ravels van berovingen, plunderingen en afpersingen gevrijwaard te zijn gebleven;de schepenboeken maken daarvanalthansgeen melding. Ook de inlegeringenzijn schaarser,medeals gevolg van de herhaaldenederlagendie aande Fransenwaren toegebracht. Rond 1706verkeerdeFrankrijk in een hopelozesituatie,ook doordatLodewijk XIV zijn handenvol had aan binnenlandseonlusten:de Hugenoten-guerilla in de Cevennes.Marloborough

166

wist in dit jaar de Franseneen verpletterende nederlaagtoe te brengen,waardoorzij zich uit de grensstrookvan de zuidelijke Nederlanden moestenterugtrekken.De onderhandelingenover de vrede, waarbij telkens de vrij gunstige voorwaardenvan Lodewijk de XIV die de oorlog niet meer kon bekostigen,werden afgewezen, sleeptenzich voort.Aan het eind van 1708heerste in de Republiek de algemeneovenuiging dat een laatstehevigeaanvalnodig zou zijn om Lodewijk XIV de vredesvoorwaarden te kunnen voorschrijven. De totale sterkte der geallieerde troepen die in de Nederlanden waren samengetrokken, bestondentoen uit: Hollanders(nationaletroepen):66 bataljonsen 63 eskadrons Denenen Duitsers:65 bataljonsen 100eskadrons Duitsetroepenvan de Augmentatie:l6 batauons en 2l eskadrons Pruisenen Paltischetroepen: l3 bataljonsen 30 eskadrons Keizerlijke troepen:12 bataljonsen 30 eskadrons Keizerlijke troepen van de Augmentatie: 6 eskadrons Keizerlijke troepenHuzaren:8 eskadrons Engelsen:17 bataljonsen l7 eskadrons Spanjaarden:7 bataljonsen 7 eskadrons tezameneen leger van 98.000 manschappenen 84.600paarden De abnormaalstrengewinter die de eerstedagen van januari inzetÍe, dwong het leger der bondgenoten echter uiteen te gaan en de winterkwanieren op te zoeken.Deze winter, die tot in april 1709 aanhield, had hongersnoodtot gevolg. De ellende op het platteland was afgrijselijk. Ook de middelen om de troepen te betalenontbraken,waardoorin het legeronlusten De schaarse uitbrakenen de soldatendeserteerden. gegevensin de schepenboekenover de laatste oorlogsjarenhebbenbetrekkingop desertieen op de kostenvoor de verzorgingvan legerpaardenen het vervoer van de bagageder troepen.Er viel weinig meerte plunderenof te roven.Op de "Lijst van lantsoldaten,gedient voor het dorp Ravels onder het regiment van Rypermonde",gedateerd 23 maarÍ 1706worden genoemd:CornelisVincx, Aert Jansenen Michiel van Hassel.Omtrent de betalinsaanCornelisVincx wordt vermelddat de

eerstedriejarendie hij gediendheeft,hem tenvolle zijn betaald,dat hij ook gedurendehet vierdejaar in dienstgeweestis en gedurendede laatstewinter zijn soldij zelf is komenhalenvoor het vijfde jaar. Voor het vierdeen vijfdejaar is hem uitbetaald:20 patacons,26 stuiversen 2 oort.Aert Jansen,die in de loop van de eerstejarendeserteerde,is door de troepenvanzijn regimentweergevangengenomen, in de gevangenisvan Turnhout in bewaringgezet en weer in zijn compagnieondergebracht.Voor de eerstevier jaar van zijn diensttijdis hem 120 guldenen l0 stuiversuitgekeerden van hetvijfde jaar 10guldenen l0 stuivers.Volgensde geruchten zouAert Jansennu weerzijn gedeserteerd. Michiel van Hassel, aan wie de drie eerstejaren zijn uitbetaald,is in de loop van het derdejaar, toen het regimentoptrok naarDuitsland,gedeseÍeerd. Wij hebbenzijn Kapitein voor de tweejaar waarin Michiel van Hasseltniet meerin dienstis geweest, 20 pataconsmoeten betalenen zijn door hem ontslagenvan verdereverplichting. Van 3 tot 5 november l'707 heeït in ons dorp het regimentTrisberggelegerd,waarmeeBrigadiervan Eck met zijn equipagevan I 2 manen 16 paarden zich had verenigd.Ook veel losse paardenen voetknechtenvan anderegeneraalszijn bij dit regimentaangesloten,zodathet rotaal aantal426 man bedroeg,ruiters en vrouwen inbegrepen,en 393 paarden,waarvoor wij geleverdhebben:852 busselsstro voor het bedrag van 55 gulden en 4 stuivers,voor 13 guldenriet, 800 pikettenvoor 40 gulden en ook nog 800 porties haver en hooi. Voor het ter beschikkingstellenvan I I paarden, tegen 3 gulden voor I l/2 dag gerekend,de som van 49 guldenen l0 stuivers.Op ll november heeft in ons dorp een detachementEngelsen gelogeerd,ter sterkte van 60 man, die uit 'sHertogenboschkwamenen optrokkennaarGent, tenkostevan onzegemeentevan 119guldenen 4 stutvers. In hetjaar 1708heeftRavelsten dienstevan Zijne Koninklijke Majesteit geleverdaankarren:Van 2 tot 24 augustuseen dubbel kar, die gediendheeft eendubbel bij hetbelegvanRijssel,op 6 september kar en een los paard om vooÍ anderekarren te spannen,die van hier naarBrusselzijn vertrokken op 9 septemberen22 dagenzljn weggebleven,op

167

l0 decembereendubbel kar, die gediendheeft bij het beleg van Gent, maar die na 17 dagen werd teruggebracht,en waarvoorwij eenanderedubbel kar hebbengegeven,die slechtsdrie dagendienst gedaan heeft. In datzelfde jaar hebben wij ter beschikkinggesteldaanpioniers:in augustuseen pioniergedurendel0 dagen,op l6 decemberzeven pioniers,die gediendhebbenbij de belegeringtot 29 december,waarna wij zeven anderepioniers geleverdhebbenvoor hetzelfdebeleg gedurende n ege n da g e n . In het jaar 1709 is er in d e schepenboeken weersprakevanenkeleleveringen: Op 15 januari 1709 is in ons dorp het regiment G l i nstr a g e legerd, volgens order me t routebeschrijvingvan GeneraalTilly, waaraanwij geleverdhebben:400 busselsstro voor 26 gulden, rietstengelsvoor 6 gulden en l0 stuivers,400 rantsoenenhaveren hooi en 400 pikettenvoor 20 gulden. Ook nog hebbenwij gezorgdvoor l5 karren voor het vervoer van hun bagagenaar Vessem,voor het bedragvan 67 gulden en l0 stuivers.Dit regiment heeft ons in totaal 564 gulden,l5 stuiversgekost.Blijkensopgavetelde dit regiment: I majoor,6 ritmeesters,4luitenants, 5 cornets,297 ruiters en 27 vrouwen,in totaal340 man en 297 paarden. De hieraan toegevoegdecopie van de order, gegevenop 5 januari 1709vanuit het leger voor Gent, vermeldt dat Claude, Graaf van Tilly, generaalvan de Cavalerievan de Staten-Generaal der VerenigdeNederlanden,met het commando overde legersen troepenvanhetdepartement langs de Maas,van staden land van Luyck en Limburg, luitenant,veldmaarschalken KamerheervanZijne Keizerlijke Majesteit,gouverneurvanArnhem en de Veluwe, etc. etc. etc. het bevel geeft aan het regiment van Glinstra om de volgende dag via Ophem,Semps,Nylen, Thiele, Ravels,Vessem, Breugelen Uden, op te marcherennaarNijmegen en daartot naderorderin garnizoente blijven. Op 1l februari heeft een esquadronsoldatenvan het regiment Slangenborghhier gelogeerd,dat van Zoutleuwenkwam en naarBreda trok om daarin garnizoen te blijven, ter sterkte van 46 manschappenen een paard. Wij hebben aan dit escorteriet, piketten en stro geleverd, tezamen voor het bedragvan 40 gulden en 13 l/2 stuiver Bovendienhebbenwij met 4 karren en 8 paarden

hun bagagemoetenvervoerentot Alphen toe, ten kostevan 36 gulden. Op 2l mei 1709 hebbenop order van hogerhand tweeregimentencavaleriein eenvande gehuchten van Ravels gelogeerd:het regiment van de Heer van Obdam en het Regiment van de Heer de Rechtere,welke twee regimenten,volgens getuigenisonderedevan de ingezetenen,830 man telden,ruiters.voetknechtenen vrouwen.Vooreen dag en een nacht15 stuiversgerekend,bedragen de verblijfkostenvoor de manschappen 622 gulden en 10 stuivers.De 830 manschappen bestonden uit: 2 majoors,l2 ritmeesters,12 luitenants,l2 comets, 2 regimentskwartiermeesters, 12 andere kwartiermeesters,24 korporaals,725 ruiters, en 29 vrouwen. En van hetzelfde regiment nog rijpaardenen equipagevan de beide kolonels,de majoors,ritmeestersen andereofficieren,in totaal 890 paarden.Wegensde hoge prijs van de haver en het hooi ( l5 stuiversgerekendvoor eendagen een nacht) zijn onze totale onkosten606 gulden en 15 stuivers. Voor hun aftocht hebben wij 2l karren moetengebruikenmet paarden,die hen naar Westmallehebbengebracht.Voor paarden kar 4 guldengerekend,bedragenonzeonkostenin totaal 94 guldenen l0 stuivers. Voor 2 dagen,op 3 en 4 november1709,heeft hier volgensorderhet regimentvan Slangenborgh gelegerd.Dit regiment bestonduit een staf, twee bataljons,ieder van 300 man, en 74 paardendie wij hebbenvoorzienvan busselsstro, bossenriet, piketpalenen haver en hooi: ook hebbenwij nog 10 karren, ieder bespannenmet twee paarden, geleverd voor het vervoer van hun bagagenaar Heukelom.Op de 4de novemberheeft in onsdorp op bevel van de Heer LuitenantGeneraalDe Dopf het regiment Baldewijn gelegerd,ter steÍkte van 436 manschappenen 370 paarden.Aan dit regiment,bestaandeuit de stafen tweeescadrons, hebbenwij geleverd:busselsstro, bossenriet, pikettenen rantsoenenhaver en hooi, en voor het vervoer daarvanhebben wij gezorgd voor 31 paarden,die hen tot Tilburg gebrachthebben.Op l6 november1709zijn hier op bevelvan de Heer Dompre 40 manschappenmet 20 paarden ingelegerd,zijnde een escortevan de ruiterij van het regiment van Rechteren.Voor hun paarden

t68

hebben wij stro, riet, piketpalen, haver en hooi geleverd. Op bevel van GeneraalMajoor Ivoy is hier op 19 november 1709 het regiment van Brigadier Ripperda ingelegerd,bestaandeuit de staf, 2 bataljons van elk 300 manschappen,en ook 56 vrouwen.Voor hun 3 paardenhebbenwij stro,riet, piketten, haver en hooi moeten leveren en voor het vervoer van hun bagage 12 karren met elk 2 paardenen nog een los paard.Op 7 april 17l0 is Baron van Ginckel met zijn regimentin ons dorp geweest,bestaandevolgens de opgavender ingezetenenuit een kolonel, een majoor,6 ritmeesters, 6 luitenants, 6 cornets, een regi mentskwartiermeester, 6 andere kwartiermeesters,12 korporaals,381 ruiters, voetknechtenen vrouwen,en 417 paarden,zowel rijpaarden als paarden voor de equipage,die bestonduit een staf en 2 esquadrons,die bij onze ingezetenenin de kost zijn geweest.Voor de paardenhebbenwU 417 rantsoenenhooi geleverd. Voortshebbenwij gezorgdvoor 417 busselsstro a d 2 6 gu ld e n en 19 stuivers, riet en 4 I ' 7 piketstokken ad 20 gulden en 17 stuivers.Voor hun bagagevervoer hebben wij 5 wagens anderhalvedag gebruikt,ten koste van 45 gulden. Daar onzegemeenaezegel bij de eersteplundering jaar in het 1703 is verdwenen,laten wij deze attestatiedoor onze Secretarisondertekenen. Gedateerd 25 april 1710. Op 7 april 1711logeerdein onsdorp,in het gehucht Eel, het regiment van Mtinghoff, bestaandeuit 4 compagnieën. Iederecompagnieomvatteeen ritmeester,luitenant en comet, en 51 ruiters, een majoor,eenregimentskwartiermeester en de staf; bovendiende Kolonel van het RegimentJanclou met zijn equipage en de equipage van Majoor Heselent, die zich bij dit regiment hadden aangesloten.Wij hebbenvolgens notities van de hoofdschoutaan dit regiment geleverd:2/3 deel van 100busselsstro,ad l7 guldenen 7 stuivers, 213deelvan 100 mutserdsad 4 guldenen 6ll2 stuiversen 2/3 deel van 400 piketpalenad 13 gulden en 7 stuivers.Voortshebbenwij met 3 wagens voor de staf en 4 wagens voor de compagnieënhun vracht naar Bauwel vervoerd, eenweg vanongeveer8 uur.Gedateerd 4 mei 1711.

Schepenenvan de Heerlijkheid Ravelsverklaren dat tot last van hun gemeentebinnen de Vrijheid Weeldehetregimentvan Vittinghoff volgensorder gedurende2 dagengekampeerdheeft,op de 19de en 20steoktober 1711.Volgensde kwitantievan de commanderende ofhcier van dit regimentheeft het gehucht Eel, gelegenonder Ravels, het campement,overeenkomstighet reglementvan de Heren Staten van Brabant, gefourageerdmet brood, boter,bier, hout en stro.Aan het regiment, bestaande uit anderhalfesquadron,werd geleverd: 560 rantsoenenhooi en haver. 500 busselsstro. 187 rantsoenenbrood, in totaal 561 pond, 187 pond boter, 364 mutserdsen 4 tonnenbier. Voor het tÍansport van hun bagagezijn l3 paardenter beschikkinggesteld.Volgensbevel van de Graaf vanTilly, gedateerd5 oktober 1711,moethet leger opmarcherennaar Grave en daar tot nader order in gamizoenblijven. Met dezeattestatiesvan l7l 1 eindigen de oorlogsgegevens in de Ravelse schepenboeken. Ook de strijd liep ten einde. Na vele en langdurige onderhandelingenwerden de besluitengeregistreerdbij de Vredevan Utrechtin 1713,waardoorhet hoofddoelvan de Verenigde Ne d e rla n d e n b e re ik t wa s : d e z u id e lij k e Nederlandenwaren gered, met inbegrip van de grenssteden,waardoorde invalspoortder Franse troepen was afgegrendeld.De expansiedriftvan Frankrijk was beteugeld,voorlopig. Voor de zuidelijke Nederlanden,die anderhalveeeuw gebuktwarengegaanonderde lastenvan de krijg, betekendede Vrede van Utrecht het einde van de v o o rt d u re n d e in le g e rin g e n , p lu n d e rin ge n , afpersingen en ook brandstichting, in de laterejaren v a n h o n g e rs n o o d e n o n t v o lk in g . D e schepenboeken van Ravels getuigenvan de stelselmatige vernietigingvan de toch al niet zo welvarendeHeerlij kheid. Hoewel aande historischeomstandigheden,door de verwikkeldheiddaarvan,meerruimte is besteed dan in ons voornemenlag, hebbenwij ons tot het uiterste beperkt.Tevergeefshebben wij in de vermeldeuitgaven van de Hollandtze Mercurius en Het StaatseLeger gespeurdnaarvermeldingen omtÍent Ravels, doch vermeten ons niet alle mogelijke gegevensover de betreffendeperiode vermeldte hebben.

t69

6. Aert Merten Matheus Stalpaerts Aert Merten MatheusStalpaertswordt vermeldin de uitgave XVII generatiesStalpaertStalpers, waarbij verwezen wordt naar enkele op hem betrekkinghebbendeakten.Hoewel wij niet al te zeer in herhalingwillen vervallen,menen wij nochtansteÍ completeringvan dezeeditie over de Ravelse Stalpaert-geneÍaties enkele gegevens omtrent Aert Merten, die deze familietak in het Ravelsegevestigdheeft, aan de dorre generatieopsommingte moetenlaten voorafgaan.Wie was deze "Aert Mertens", zoals hij zich ook wel volledig noemde?Zijn vader, Merten Matheus Stalpaerts,die in 1520 te Hilvarenbeekgeboren was, een huis bezat op de Vrijthof, vestigdezich te Breheze,onder Hilvarenbeek,waar hij een oliemolen in bedrijf hield. Zijn moeder heette JennekenAertJanHuyben,en haddooroverdracht en erfenisvanhaarvaderhetreedsaanzienlijkbezit van Merten Matheusaanmerkelijkvergroot,niet in het minst door haar aandeelin de tiendenvan Breheze.Zijn broer Adriaen was gehuwd met GeertruidAert Petersde Lepper en vestigdezich in Tilburg, waar hij grondbezithad. Jan woonde als bierbrouwerte Riel, waar hij bovendien gedurendemeer dan 30 jaar de Setboeken, rekeningen,contracten,testamentenen andere ambtelijkestukkenvoor het dorp schreef.Hij was gehuwd met Hendrickxken Adriaen Anthonis Leemans.Zijn jongste broer,Matheus,bleef in Hilvarenbeekwonen,in het huis "de Hasewint" op de Vrijthof, waarachterhij eenleerlooierijhad. Hij is rentmeestergeweestvan het kapittel van Hilvarenbeek,schepenen burgemeester,en was getrouwd met Aleydt Hendrick Jacob Goyaerts Vranckenvan de Craenmer.Aert, de vijfde telg uit het gezin, dat vier zonen en drie dochterstelde, had zich te Goirle gevestigd.Hij huwdein 1608, een jaar voor de dood van zijn vader, Maeyken Jan Biestratenuit Weelde, waar hij zich toen vestigde.Het jaar daarnaverkoopthij, evenals zijn broersen zusters,eengedeeltevan zijn erfdeel te Breheze aan zljn zwager,Cornelis Huybrecht Wuestenborchs, aliasMoonen,dieAert's vaderals olieslagerte Brehezeopvolgde.Het totaalbedrag van dezeverkoop bedroegniet minder dan 2175 karolus gulden. In 1617 verkoopt hij ook zijn erfdeel aan de Drie Huysen en de Goorbeemdte Hilvarenbeek. Zijn aandachtis voortaan geheel

gericht op de samenlevingin Weelde, waar hij geboekstaafdwordt als hovenier en pachter.Hij bewoondete Weeldemet zijn gezin, Maeyken Biestratenschonkhem vier dochtersen eenzoon, een hoeve aan het Moleneyndt,met schuuren schaapskooien bezater, blijkens de lateredeling, na de doodvan Maeyken,de driesachterde schuur, de Grooten Acker, een perceelhet Stekenen de Joorisdries,die gelegenwaren nabij zijn hoeve; voortsde Dericksacker,de Jannede Molderacker, het Gastackerkenen nog eenheiveld.Aert Merten moeteengezienmangeweestzijn in de Weeldense dorpsgemeenschap:hij werd er tot schepen benoemden was ook enige tijd secretarisvan het dorp. Velejaren, ook na zijn vertrek uit Weelde, washij lid van het selecteBoogschuttersgilde Sint Antoon. Uit de weinige gegevensdie tot ons gekomenzijn, krijgen wij de indruk dathij eenman moet geweestzijn met smaakvoor de historische anecdote,die hij in 1620als schepenonderschrijft en die, dank zij de transcriptiedaarvangemaakt door de WeeldensesecretarisHerman de Roy in hetjaar 1700,aande vergetelheidis ontrukt. Deze attestatiegeeft het verslagweervan een 80-jarige, die getuigewas geweestvan de onthoofding van een misdadiger,en waarbij, zo meendende omstaanders aanvankelijk, de beul had misgeslagen.In dit verslag wordt verhaald dat: "eenendelinquantbinnender vrijheyt van Weelde aenderstraetaldaersoudeonthalst worden. ende alsoo den schouteth van Turenhout met groote menighte van Weelde volgende met andere naeburenende alsoo den Delinquant tuschenJan Buijcx huijse endesdes secretarishuyse neder knielde om te sterven,datterdoen vier ofte vuyff weerdinnen(4 of 5 huisvrouwen)ofte bevruchte vrauwenuijt denhuysequamen,vallendevoor de Justitie op haere knien, ende biddendedat de Justitie(terechtstelling)niet en moghtegeschieden voor hunne huysen,op dat sij geen misval en moghtencrijgen aenhunnevruchten.Endedatden ofFrcierdenDelinquantalsdoendedeopstaen,ende hem leijden om de hoeckeder straetedaer nu de doelen(schietbaan)staan,endedaerals doennoch vier ofte vuyffhuijsen stonden.Endedatdenvoors. DelinquantWauterPlaggenaldaer ontrent den D'Joele nederknielden endegesienheeftdat hem t'hooft affgehoudenworde,endedattenDelinquant den slagh gegaensijnde, noch bleef sitten, ende

t70

t'7|

dat d'omstaendeÍsseijden,dat hij niet geraeckten was,en dat de beul als doen antwoorde,soo verre dat niet geraeckten is, soo en can ickt niet. Ende dat hij als doen met veele ommestaenderssagen dattereenenroodenrinck om den halsquam,ende dat het hooft doen affviel ter eerde". Om de waarachtigheidvan de getuigeniste garanderen, werd de akte door drie schepenenondertekend, door twee met eenkruisje als handmerk, door Aert Merten met zijn handtekening. Kort na 1620 verpachtAert Merten zUnhoevein Weelde aan Peeter Caels. Het gezin van Aert Merten en Maeyken Biestraten,die intusseneen zoon en vier dochters,de jongste Adriaentken is nog een zuigeling,gekegen hebben,verhuistdan naarRavels,waarAert MeÍen, waarschijnlijk mede door toedoenvan zijn neefAdriaenStalpaerts,abt van Tongerlo, pachter wordt van de Grote Hoef vanTongerlo.Voor de inrichting van het woonhuis en de schuuren voor de bedrijfsvoering(wagens, ploegen,karren en eggen)moesthij eenheel fortuin investeren,waartoehij obligatiesop zich namvoor het totaalbedragvan 1350gulden.Als pachtervan de Grote Hoeve genoot Aert Merten zeer zeker een groot aanzien,maar het risico van een slecht oogstjaaren van brandstichtingen vernielingen door oorlogstroepenwas zeer gÍoot, gezien de omvangrijkheid van de bezitting die hij moest beherenen die, behalve een beemd te Turnhout van 42Oroeden,5469 roeden omvatte (dit is 19 hectareen 60 are). Dat Aert Merten al spoedig ingeburgerdwas in Ravels,blijkt uit eennotariële aktevan vierjaar later.Hij moet eengoedgastheer geweestzijn, wiens woonsteemen niet kon verlaten zonder een beker bier of een slok brandewijn genotente hebben.Uit die akte blijkt tevens dat de pastoorvan Ravels,als gewoonlijk,verkoosom de Heilige Olie, die hij in Tumhout op tweede Paasdagging aftalen, op Aert Mertens hoeve in bewaring te stellen,om die de volgendedag met alle plechtigheidnaarde kerk te brengen.In deze akte van 28 december 1624 genigen, op verzoek van de pastoor, Adriaenus Suys, de beide echtlieden,die met hun naam "Aert Mertens" en "Maeyken Aert Merten" ondertekenen, ten oveÍstaanvan notaris Daniel Buycx: "... dat den vooÍs. Pastórten selventijde oock in harenhuyse nyet en heeft misdaen ofte getracteertwesende

reprehensibel(lakenswaardig)noch exesengedaen in cost ofte dranckmaeralsooeenigheJonckmans ofte persoonenmet naemeGysbrechtWouter Joost endeJanAnthonissenaldaerwaerensittendeende drinckende gebrandewijn ende den voorseide PastooÍdaertoenoodendeen heeft den selvenmet zekerhedennyet willen gebrandewijndrincken met de voorseideAttestantendoor last ende consent haers maarten overhangendeeenighe der eeren voorgen.Voors.PastoorendeKerckmeesterende tappendeeenenpot biers endeheeft nochtandsden voors. pastoor aldaer egeenencost geproeft dan alleenlyckeenentoochbiersofte twee gedroncken ende alsoo een weynich tyts aldaertsaemenvan daer daer huys vertrocken, laetende de voors. anderepersoonenaldaernoch sitten drincken ..." Tussenhet begin van het jaar 1625 en het begin 1628 is Maeyken Biestraten gestorven. Adriaentken,de jongste telg, toen nog een klein kind, had,waarschijnlijk sindshaargeboorte,een mankementaanhaar been: ". .. door sekereincident dat godt aen sijn been verlent heeft". In het minnelijk accoord tussen Aert Merten en de voogden over de kinderen uit zijn huwelijk met Maeyken Biestraten, opgesteld in 1632, wordt derhalve aan Adriaentken een groter legaat toegekend.In dezeovereenkomstis tevensbepaald dat Aert Merten, behalve de alimentatie en het onderhoud van zijn voorkinderen, ook de verplichting op zich neemthen in het dorp te laten leren lezen en schrijven, tot het jongste kind 17 jaar oud is. Bij hun huwelijk of het bereikenvan een anderegeapprobeerdestaat,zal hij hen 100 gulden, een koe, een bed en twee viertels koren ten geschenkegeven. Aert Merten, die in februari 1627,nadatPhilippe Ir Roy de belening van de Heerlijkheid Ravelshad gekocht,door hem opnieuw tot het schepenambt was geroepen,is een jaar later hertrouwd met Mayken Andriessen Lambrechts, zoals valt te besluitenuit de akte van huwelijksvoorwaaÍden, opgesteldin mei 1628, volgens welke Mayken Andriessen,"srjn huyswouw", die uit haarvaderlijk erfgoedhet bedragvan 50 guldeninbrengt,bij het overlijden van Aeí MeÍten uit het sterfhuis de som van 150 gulden zal toekomen.Uit dit huwelijk spruiten drie zoons en twee dochtersvooÍt, van

t72

wie de oudste,Mattheus,in 1636geborenis.Aert Merten was als pachter van de Grote Tongerlose Hoeveen als schependan wel eengerespecteerde figuur in Ravels,het beheervan Grote Hoef was geensinecure.Uit de inventarisvanzijn bezittingen en zijn schulden,die opgemaaktis in 1632,de abt van Tongerlo,Adriaen Stalpaert,was in 1629 gestorven,blijkt dat zijn financiëlepositie niet rooskleurigwas.

bles over de neusen twee witte voeten,een zgn. vos.

Een akte van | 642 uit Hilvarenbeekmaaktgewag van zijn verkoopvan de tiendechijns van Breheze en enkelestukkengrondin Tilburg, die hem waren toegevallenals erfdeelvan zijn ouders.Rond 1653 is hij in slependeprocedurengewikkeld met de van zijn zoonAdriaen.uit zijn eerste schuldeisers huwelijk, die getrouwdwas met JennekenBuyckx Behalve de hiervoor vermelde schuld aan en die bij zijn -naar het schijnt- vrij onverwacht obligaties,die hij tijdenszijn huwelijkmetMaeyken overlijden schuldenachterliet,waarvoor Aert Biestratenop zich genomenhadvoor de inrichting MeÍen aansprakelijkwerd gesteld.In datzelfde van de Grote Hoeve en de schuur,is hij aan de jaar krijgt hij een navelbreuk.Hij ziet zijn einde Heervan Tongerlonog l3l8 guldenschuldigter naderenen steltin eigenbewoordingen, ontdaan voldoeningvande pachten de betalingdertienden. vanplechtstatige frasen,zijn testament op. waarin Daarenbovendient hij met St.-Andries aan zijn zijn tweejongstekinderen,die nog geen l8 jaar knechtenen meidenhun loon uit te betalen,voor oud zijn, zijn bijzondereaandachtkrijgen: het totaalbedragvan 238 gulden. Daartegenover staanzijn door schepenengetaxeerdebezittingen, Aert MeÍen, die in dit testamenthoveniergenoemd omvattendezijn veestapel:8 koeien,op 700 gulden wo rd t , v e rk la a rt e c h t e r me d io 1 6 5 5 d e z e getaxeerd,2 paarossen,getaxeerdop 200 gulden, testamentairebeschikking"nul en van onwerde". 2 paardentezamenter waardevan 300 gulden, 2 Nog voor het einde van hetzelfdejaar is Aert lege (onbevruchte)koeien en 3 kalveren, op 60 Mertengestorven.Zijn kinderenuit het huwelijk gulden,4 varkensop 20 guldenen 125 schapen met Mayken AndriessenwaÍen toennog geenvan op 550 guldengetaxeerd, voortsde helft van zijn allengetrouwd.Hetjongstekind,Jan,is eind 1662 schuuren de te veldestaandegewassen, waarvan in hetGasthuisvanTumhoutgestorven. Zijn zoon helft Tongerlo I Mattheus, later notabelen de toekomt aande Heer van en /4 een der van het dorp, deelaande kinderen,ter waardevan 1000gulden, grootgrondbezitter,veehandelaar,schepenen wordt in de schepenboeken en ten slottezijn bezit aanwagens,karren,ploegen burgemeester, frekwent en eggen,alsmedehetmeubilairuit zijn woonstee vermeld. Zijn zoon Aert huwt Maria Theodora en andereroerendegoederen,die getaxeerdzijn Casteleyns,dochtervan de molenaarte Riel en aan op 300 gulden. de GoirlschenWintmolen,en vestigtzich te Riel. Het nageslachtvan Aert Merten heeft een Hieruit blijkt datAert Mertengedurendede l2jaar belangrijkerol gespeeldin de HeerlijkheidRavels. "Ravelsin Lief en Leed" dat hij de TongerloseHoeve beheerde,er niet toe Het in 1980verschenen in staat is geweesteen deel van het daarin vermeldt:"In Ravelswerdentweevooraanstaande geinvesteerde kapitaalaf te lossen,en tevensdat families en hun aangetrouwdenbij voorkeur in de het geheel van zijn vermogennog niet opweegt kerk begraven,namelijk Balemansen Stalpaerts. tegenhet totaalvan zijn schulden.De meestehem De familie Stalpaertsverscheenin Ravels in het betreffendeaktenin de Ravelseschepenboeken uit begin van de zeventiendeeeuw wanneerhun oom jaren de van zijn tweede huwelijk hebben Adriaen Stalpaertsprelaatvan Tongerlo was. Zij betrekking op overdracht van goederen, waren pachters van de Abdijhoeve, "De Grote erfdelingenof voogdijschappen. en gevenweinig Hoef' op het Gilseinde." informatie over de persoonen het leven van Aert Merten.Ook in het Oud-ArchiefvanTilburg wordt De lijsten van ingezetenente Ravels vermelden AeÍ Merten uit Ravelsvermeld:in januari 1638 Mattheus en later ook zijn zoon Adriaen als vinden we hem op de vrije jaarmarkt in Tilburg, pachters.Mattheus beheerdeals pachter van de waar hij een roodbruin ruinpaardkoopt met een prelaatvanTongerlode tiendenschuur aanDe Baan

173

te Ravels-Eel, hijzelf had zijn hoeve aan de Heykant, waar het tiende deel van de oogst aan graangewassen, rogge, haver, gerst, bonen en erwten door de ingezetenenmoest worden ingeleverd,evenalsvlas en houtgewas.Het pachterschap van de TongerloseHoefen het innen der tienden getuigde weliswaar van een zekere status,maar het beheervan de pachthoeveen het toezicht op de tienden bracht behalve het risico van een slechteoogst ook anderemoeilijkheden met zich mee,als blijkt uit de akte GA.R.8 folio 89v.De plunderingen,afpersingenen vemielingen der heenen weer trekkendelegerbenden,die het dorp tengrondegerichten de bevolkinguitgedund hebben,zijn er waarschijnlijk mededebetaandat bij de dood van Mattheusin l7 I 3 de Provisorvan de Abdij van Tongerlohaastigbeslaglaat leggen op zijn bezittingen.In laterejaren treedtAdriaen JanMattheusStalpaeÍs op namensde pretor van de TongerloseAbdij bij de verpachtingder tienden en pachtdaarbijzelf tweekavels.Als landeigenaar, bierbrouwer,herbergier,kaarsenmaker en schepen washij eenfoÍuinlijk man.Wanneeringevolgehet plakkaatvan 1740opgaveverstrektmoet worden van de veestapelen de landbouwopbrengstder inwoners, worden op zijn naam, door hemzelf ondertekend,vermeld: I paard, 5 koeien, 35 schapen,I varken,en 3050 schovenkoren, 1500 schovenhaver,500 garvenrogge,2 karrenspurrie, 3 karrenhooi, 4 karrenboekweitstro,2 karrenkaf, en voorts:64 viertelsboekweit.5 vienels koren. 2 viertels haver, 2 lopen raapzaad, 6 lopen korenmeel,2 lopen boekweitmeel,6 manden aardappelen,2 lopen bonen en 10 lopen spurriezaad. Het was in zijn hoeve dat door het Boogschuttersgilde van Sint Sebastiaenop 30 augustus1730het groot teerfeestwerd gevierd. WanneerAdriaenJanMattheusechterna de dood van zijn eerstevrouw Anna Block, de bezittingen in overleg met zijn zoons heeft verdeelden kort daaropzijn beidezoonssterven,wordt hij door de aangetrouwde familie van zijn zoonSebastiaen, de familie Roymans,pachtersvan de Grote Hoeve van Averbode,in een nodeloosvoortslepende procedureverwikkeld, die voor hem fnuikend geweestis (G.A.R.35 1'760-l'762). Als de Franse Revolutieeeneindemaaktaanalle feodalerechten,

in 1792, is ook de nakomelingschapvan Aert Merten Stalpaertsin de mannelijke linie ver uitgedund.Merkwaardigblijken de laterenazaten vandezeRavelsefamilietakzich in hun nageslacht uitsluitend tot vrouwelijke telgen beperkt te hebben.In en rond Ravels wemelt het nog van nazatenin de aangetrouwdefamilies. Ook de nazatenvan Aert Merten die zich in Breda en in Tilburg gevestigdhebben,blijken dezeStalpaerttak niet in standte hebbenkunnenhouden. 7. GenealogieStalpaerts Generatie 1: MatheusStalpaerts,t v oor 2616/ 1523 Generatie 2: Henrick MatheusStalpaerts,tHilvarenbeek voor 1552 Generatie 3: Matheus Stalpaerts,'Hilvarenbeek ca 1490, tHilvarenbeekca 1560,xx ElisabethMartenPeters vanderSanden Generatie 4: MertenMatheusStalpaerts,'Hilvarenbeek 1520, Aert JanHuyben tBreheze1609,xx Jenneken Generatie 5: Aert Merten Stalpaerts,"Hilvarenbeek, ïRavels voor 14/1211655,xx Weelde 61511608Maeyken Huwt JanBiestraten.tRavels tussen162511628. voor de tweedemaal te Ravelsop 24/5/1628 met Mayken AndriessenLambrechts.Kinderen: I . CatharinaStalpaerts, 'Weelde2/l0ll612,xx ca 1634WouterJohannesHermans.Huwt eentweede maalte Tumhoutop25/611638metPeeterAdriaen Willem NoyensaliasPeeterAdriaen Willems.Zie VI.A. 2. JennekenStalpaeÍs,'Weelde l5/1 I /16 | 6, ïvoor 14112/1655, xx MarcelisJansevan Dongen.Zie VI.B. 3. TannekenStalpaerts,'Weelde 12ll/1619, xx Adriaen PeetersaliasAdriaen Pauwels. 4. Adriaen Stalpaerts,oRavels,tRavels voor 27l I I / 1652,xx Jenneken Buyckx,lvoor l7 /12/1679. Zij was de dochter van Mr.Adriaen Buyckx en

t74

zuster van Heer Peter Buyckx, kapelaante Berchem.ZieYI.C. 5. AdriaentkenStalpaeÍs, ' december1620. ó. MatheusStalpaerts,oRavels1636,tRavels 23l 811713,xx Ravels voor 1662 met Johanna AdriaensenServaessen, ïRavels 2415/1678. Matheus was schepen,burgemeester,tiendenaar en pachtervan de hoevevan Tongerlo,de "Grote Hoeff'. Zljn boerderijte Ravelswas 5469 roeden groot en hij bezatnog een beemdte Turnhout van 420 roeden,tezamen l9 hectarenen 60 arc-Zie VI.D 7. Elisabeth Stalpaerts,huwt voor 113/1656Jan Joordens,ïtussen 3/3/1667en 6/2/1668.Huwt voor de tweedemaal te Weeldeop 20/4/1670met Zie VI.E. AnselmusJansens. 8. Martijntje Stalpaerts,f voor 1712/166'7,huwt ca 16ól Wouter JacobsAdriaensen.Zte Yl.F. 9. Aert Stalpaerts,'Ravels, xx Hilvarenbeek2'?15/ 16ó8 Maria TheodoraCasteleyns.Huwt voor de met CatlynJans tweedemaalte Goirle op11211671 Luyten. Aert pacht op 28/3/1669 te Riel een hofstedemet bouwlanden weiland (Hilvarenbeek R I 69 folio 220,22Ov).Zie Y l.G. 10.JanStalpaerts, 'Ravels,tca I 663.

3. Maria Stalpaerts,Ivoor 20/511695,huwde Adriaenvan de Put.Zie Vll.B.

VI.D. MatheusAert Merten Staloaertsx Johanna Adriaensen.Kinderen: I . Adriaen Stalpaerts,oRavels1659,fRavels 8/4/ I 71I , huwdeop 4/6/1679te Ravelsmet Elisabeth ZieYIIiC. Schuermans. oRavelsl1111662,lvoor23/8/ 2. Aert Stalpaerts, met Maria 1693,huwde te Ravelsop 311211687 CornelisHermans,'Ravels2213/1666, ïWeelde3ll lollT3t.Zijhuwde voor de tweedemaalte Weelde op 2318/1693met NicolaasSledden,'Weelde I 3/ 5/l 667,ïWeelde21ll I 1745. Zie VII.D. 3. CatharinaStalpaerts,oRavelsl8i8i 1665 4. MartinaStalpae(s,oRavelsl8/8i 1665,huwt te Ravels op 101211688 met Jan Adriaen Swagemakers, ïvoor l5/l/1701. Huwt voor de met Claes tweedemaal te Ravels op 16110/17O3 Wouter Lemmens.Zie VII.E. 5. JoannesStalpaerts,"Ravels26/711668,huwt te Weeldeop 23/101169lmet Maria Coppens,t6/ l2l1693-Hij huwt voor de tweedemaalte Ravels met Anna Balemans,ivoor 27/ll op 201311694 1704.Hij huwt voor de derdemaal met Helena Huybrechts.ZieYll.F. Generatie 6: VLA. Catharina Arnoldi Stalparts x Wouter 6. CatharinaStalpaerts,'Ravels 5/3/1671, xx JohannesHermans,xx PeeterAdriaen Willem Ravels 25/911695Antony JansenWouters. Zie VII.G. Noyens.Kinderen: 7. Maria Stalpaerts,"Ravels3/l/1675, xx 22/l/ 1.Wouter,'Weelde31611635 169'7met Cornelius PeeterEeltiens (Alphen), 2. Johanna,"Weelde221711642 3. Adrianus, "Weelde27l l l l 645 11702.Zlj huwt voor de tweedemaal op 27ll1l 1703met Jan Bertels van der Voort, I voor l9l9l 4. Guilielmus,'Weelde5/llll647 l'713.ZieYll-H. 5. Arnoldus, "Weelde29l3l | 656 8. Anna Stalpaerts,'Ravels 251411678, ïRavels VI.B. JoannaAmoldiStalpaÍsx MarcellisJoannes voor 2/1211693 van Dongen.Kinderen: VI.E. ElisabethArnoldi Stalpaertsx Johannes l. Catharina,"Weelde5/911649 Kinderen: Jordani,xxAnselmusJanssen. 2. Margaretha, "Weelde 51911649 I . Adrianus, "Weelde29| l0 / 1656 VI.C. AdriaenAert Merten Stalpaertsx Jenneken 2. Gertrudis,'Weelde 11311660 3. Adrianus,'Weeldel'7l4l1666 Buyckx. Kinderen: /167 | 1. Elisabeth Stalpaerts,huwde met Mr.Cornelis 4. Maria, "Weelde'?1'7 Verbeek. VI.F. Martina Stalparts x Wouter Jacobs en ll9l 2. Catlijn Stalpaerts,ïtussen 1711211679 1698.Huwde de eerstemaal met JanJansenen de Adriaensen.Kinderen: l. Adriana,'Ravels30/l/1662 huwtAntonyJansen. tweedemaalmetDaniel vanderLinden.Zie VII.A. 2. Joannes.'Ravels30/10/1663.

175

116

VI.G. AertAen Merten Stalpaertsx Maria Dirrick Gerrits Casteleyn,xx Catlyn Jansdr.Dircken Luyten. Kinderen: l. CatharinaStalpaerts,'Riel april l669 2. HelenaStalpaerts, 'Goirle l3/l2ll67O 3. Maria Stalpaerts,"Goirle 25/1211672 4 4. Martina Stalpaerts,"Goirle 211121167 5. ArnoldusStalpaerts, 'Goirle oktoberló78 6. JoannaStalpaerts, 'Coirle 2'7ll0l168l

VII.E. Martina Stalpaerts x Jan Adriaen xx NicolaesWoutersaliasNicolaus Swagemakers, Kinderen: Lemmens. huwt Janvan Raack. | . Jenne,oRavels18/1211691 2. Cornelis,"Ravels27/12/1693. 3. Cathalijn,"Ravels4/1211695. 4. Marie, "Ravels2'1112/1697. 5. Elisabeth,"Ravels9/l 1/l70l 6. Anna,"Ravels9/l l/1701 7. JanBaptist,'Ravels 1703 8. Arnoldus,'Ravels l9l2/ 1706 9. Elisabeth,'Ravels4/5i171I

Generatie 7: VII.A. Catlijn Aert Stalpaertsx Jan Jansen. VII.F. Jan MattheusStalpaertsx Maria Coppens, Kinderen: xx AnnaBalemans. Kinderen: I . Cathalijn. I . JoannaStalpaerts,"Ravels l8/111692 oRavelsli l2i 1695,lRavels VII.B. Maria Stalpaertsx Adriaen Van de Put. 2. AdriaanStalpaerts, 2319/1162,x Chaam 2l/711720Anna Blocken, Kinderen: | . Peeternel,huwt met MaÍinus Segers. tRavelsl9l3/1756.Huwt teRavelsvoorde tweede maal met Anna Catharinavan Dun oD 51511760VII.C. AdriaenStalpaertsx ElisabethSchuermans. ZieYIII.E. Kinderen: 3. Sebastiaen Stalpaerts, 'Ravels2l/l/1699 oRavels oRavels 4. Stalpaerts, l3/9/l'701, x Jacoba 1. Jan Stalpaerts, 28/l/1682,huwt te Comelis Ravelsop l8l7l1'706metHelenaWoutersen huwt Peter Eylens uit Leende, xx Wilhelmina Peeter te Ravelsvoor de tweedem aal op ll/2/1120 met Eelensuit Leende.Zie VIILF. . Zie Vlll. A. CatharinaJansenuit Hilvarenbeek oRavels VII.G. CatharinaStalpartsx AnthonisJansen 2. Romaldus Stalpaerts, llll/1684, Wouters. Kinderen: ÍRavels27l1/1685. l. Johannes Baptista,oRavels1111211695. 3. Maria Stalpaerts, 'Ravels 1415/1686 4. JoannaStalpaerts, 'Ravels2l19/1688,xx Ravels 2. Joanna,'Ravels 17l11/1697 241311709 metAntonius Berckmans.Zie YIII.B 3. Petrus,"Ravels2l7ll70l 5. HenricusStalpaerts, 'Ravels29ll l/1690, huwt 4. Maria, 'Ravels l412/1703. te Ravelsop 2ól1l17l'7 metMaia Snijders,f voor 5. Adrianus,'Ravels 11/lI / 1706 l0/l/ l7 I 8 en huwt te Ravelsvoor de tweedemaal 6. Amoldus,"Ravels13/2/l7l I op 2218/1719 met Henricavan Gorp uit Mierde. 7. Jacobus, "Ravelsl6110/1712 Zie VIII.C. VII.H. Maria Stalpaensx JoannesBartholomeus 6. MariaAnna Stalpaerts, 'Ravels l0/3/1693. Van der Voon. Kinderen: x 7. CatharinaStalpaerts, 'Ravels 6/10/1695, F.avels2918/1'723 met PetrusAnthonis Jansenuit I . Cornelia,'Ravels 16/5/1704 2. Joanna,"Ravels6i l0/1706 Hooge Mierde alias PetrusSchots.Zie VIII.D. 3. JoannaElisabeth,'Ravels6/10/1706 8. RenoldusStalpaerts, . "Ravels916ll697 4. Barbara,"Ravels24/2/1709 9. ArnoldusStalpaerts, 'Ravels30/5/1698 10.PetrusStalpaerts, 5. MariaAdriana,oRavels8l9ll7l1 'Ravels8/2/1701 VII.D. Arnoldus Stalpaertsx Maria Cornelia Hermans.Kinderen: l. JanBaptistStalpaerts, 'Ravels6/8/1688.

Generatie 8: VIII.A. Jan Adriaen x Helena Wouters, xx CatharinaJansen.Kinderen:

177

oRavels141311707 1.WalterusStalpaerts, ,fRavels 281311744, x Ravels lO/4/1731Maria Adriaen

6. AntoniaCatharina,"Ravels17lI /1736

Amems(f Ravels| 5l2l1785'1. Zie lX.A. oRavels 2.AdrianaStaloaerts. l7 112/1720

VIII.E. AdriaenJanStalpaeÍs x Anna Blocken xx AnnaCatharinavanDun. Kinoeren: l. Jan Baptist Stalpaerts,oRavels2316/1721, VIII.B. Jenneken AdriaenStalpaerts x Anthonius f Ravelsmei 1760 Berckmans.Kinderen: 2. Anna Maria Stalpaerts, "Ravelsl1ll/1723 1. Adriana, "Ravels2214/1709 3. GertrudeStalpaerts,'Ravels 5/1111724 2. Joannes,"Ravels2/2/1'111 4. SebastianusStalpaerts,"Ravels 3 | / l2l 1725, 3. Adrianus, "Ravels2313/ 1713 tvoor 1758 huwt te Ravels op 2/12/1753 met 4. Elysabeth, JacobaRoymans.Zie IX.E. "Ravels7/ l/1715 5. Catharina,'Ravels30/3/1717 5. GertrudisStalpaerts,'Ravels 2/12/1728 6. Adrianus,"Ravelsl5/8/l 7 l9 6. Anna Maria StalpaeÍts, 'Ravels5/4/1761,huwt 7. PetrusServatius,"Ravels lO/2/1722 te Ravelsop 25ll l/ 1782met HenricusHuybs.Zie 8. Maria Jacoba,"Ravels 201811723 IX.F. 9. Antonia,"Ravels3lll2l1728 7. AdrianaMaria Stalpaerts, "Ravels29112/1762 10.Antonius,'Ravels8/4/1731 8. CatharinaStalpaertshuwt JanDirken. Zie IX.G. VIII.C. Henricus Adriaen Stalpaertsx Maria VIII.F. CornelisJanMattheusStalpaertsx Jacoba Snijders,xx Henricavan Gorp. Kinderen: PeterEylensex l.eendexx WilhelminaPeterEelens l. AdrianaStalpaens, ex Leendexxx Wilhelmina Eerens.Kinderen: . "Ravels9/121171'l oRavels16/10/1725h'twt te 2. Jan Baptist Stalpaerts,'Ravels 17ll0l1720, l. JoannaStalpaerts, huwt le maalte Tilburg op 8/ Tumhoutop 7/l/l'753 JanRoevens tTilburg 21111799, 12/1754met Anna Maria Boschmansex Megen 2. Sebastianus Stalpaerts,'P.avels l4/ l2l 1721 alias Anna Maria van Heutem. Huwt voor de 3. PetrusStafpaerts,'F.avels2411O11729 t w ee d e m aa l te Tilburg op l9l8/1770 me t 4. GerardusStalpaerts, "Ravels3i I I / I 73 I oGoirle Petronellavan Loon, 1745,fTllburg 4llll 5. ChristianusEmanuelStalpaerts,'Ravels 25ll 2/ 1777. Huwt voor de derde maal te Tilburg op 6/ 1734 12/1719met Ida Willem Mutsaers,'Tilburg, 6. JacobusStalpaerts,oTurnhout26/8/173'1 oTurnhoutl3/10/1740 7. JoannaStalpaerts, f Tilburg 5l 1| / 178 L Zie lX.B. oTumhout 3. PetrusStalpaerts, 8. Marie Stalpaerts, 26/2/174'1 'Ravels 18/9/1723 oRavels 4. PetronellaStalpaerts, 311611727,huwt op 2215/1757 PeterBeckers,'Goirle 173I Generatie 9: 5. Maria ElisabethStalpaerts, x Maria 'Ravels l918/1730 IX.A. WalterusJan Adriaen StalDaerts 6. Adrianus Stalpaerts,oRavels 19/8/1733, Amsems.Kinderen: oRavelsl3llll73l, tTeteringen | 5/4/ l'782,huwt Johannavan der Pas l. JohannaMaria Stalpaerts, ex Ginneken.Zie IX.C. tRavels 5/5/1772,huwt te Ravelsop 30ll/1750 7. Anna JacobaBarbaraStalpaerts, WouterJanWoutersuit Turnhout.ZieX.A. met 4/12l 'Ravels 1735,tGinneken27l2ll8O7,huwtteGinnekenop 2. MattheusStalpaerts, 'Ravels28l2l1733, huwt ("Ginneken) 12/6117 metWillem Voeten 62 Antony te Ravefsop 6/511758met CorneliaJansenuit Weelde,huwt te Weeldevoor de tweedemaal op VIII.D. CatharinaAdriaenStalpaerts x Petrus ll ll/l'773 metAnnaMariaAdriaenssen, huwtvoor AnthonisJansenSchotsex Hoose Mierde. de derde maal te Weelde op 29/711778 met Kinderen: Catharinavande Put.Zie X.B. | . Adrianus,'Ravels 231| / 1725 3. AdrianusStalpaerts, "Ravels251411735, fvoor 2. JanBaptist,"Ravels17110/1'126 17'.79 3. Martinus,"Ravels5/lli 1729 4. HelenaStalpaerts, 'Ravels 7/5/1739,ïRavels 4. Norbertus, l8/10/l 8 13, huwt 319/1132 te Ravelsop 712/1774met "Ravels 5. Joannes Baptista Joachim, "Ravels20/3/1734 Dierck van Riel (f Ravels 2614/1775).Huwt een

178

tweede maal te Ravels op l5/l/1776 met Jan Joossen(iRavels 111611188). Zie X.C. IX.B. Jan Baptist Stalpaertsx Anna Maria Boschmans xx 1770PieternelvanLoon xxx 1779 Ida Willem Mutsaers.Kinderen: l. Henricus Stalpaerts,"Tilburg l1/111156, tTilburg 18/12/1779 2. JohannaStalpaerts, 'Tilburg l5/9/1758,tTilburg

l. Anne Marie Stalpaerts, "Ravelsl418/1753 2. Geertrudis Stalpaerts, "Ravels23lll/l754,huwt te Ravelsop lllloll1T3 met Josephirs Snijers, 'Ravels 1751.ZieX.E. BaptistaStalpaerts, 3. Joannes 'Ravels2/12/1756, huwt te Ravelsop 5/2/1781met Anna Maria Huyben,"1752.2ieX.F.

t9/n/t'762

IX.F. Anna Maria Stalpaertsx HenricusHuybs. 3. A d r i a n u sS t a l p a e rts,'T i l b u rg 5 /l l l l '760, Kinderen: | . AdrianaMaria. 'Ravels6/9/1783 lTllburg20llll1762 2. Maria Elisabeth,'Ravels l8/10/1785 4. Petronilla Stalpaerts, 'Tilburgl6/211163 5. Johanna MariaStalpaerts, "Tilbvg23/1 /1766 3. Maria Catharina,oRavelsll5/179O 6. JanBaptistStalpaerts, "Tilburg31/111169,4. AnnaMaria, "Ravelsll16/1792 5. AdrianusFrans,'Ravels6/12l1793,-fRavels2/ iTilburs l/2/l'769

7.AdriaenStalpaerrs, "Tllburg4/4I ll 12, ïTllburg 10| 1194 4lll/1826. Huwt te Tilburg op 22/5llll9 met 6.AdrianusFrans,"Ravels6/l l/1794 MariaBrok,'1753,fTilburg l6ll/1810 8. Johannes Stalpaerts, "Tilburg2llll'715

IX.GCatharinaStalpaertsx JanDirken. Kinderen: | . Anna Comelia, "21l'711802

IX.C. AdrianusHenricusStalpaertsx Johannavan Generatie 10: der Pas.Kinderen: oGinneken l. Adriana Stalpaerts, 261111765, X.A. JohannaMaria Stalpaertsx Wouter Jan Wouters.Kinderen: (ongehuwd). 25i l211808 fGinneken 2. CorneliaStalpaerts,'Ginneken 6/1211766, I . Walterus."Ravels22/2ll'750 2. JoannesBaptist,"Ravels28/6/1753 fTeteringen23/5/1792 oGinneken 3 . M a r ia Sta lp aerts, l/12117 6 8 , 3. Adrianus,'Ravels2l15/1756 4. Henricus,"Ravels2312/17 59 fTeteringen 1'7/5/ 1182 4. Henrica StalpaeÍts,'Ginnekenl8/9/1770, 5. Henricus,"Ravels26/2/1762 oRavels816/1765 lBreda 16/12/1796,huwt op 815/1796met 6. PetrusAntonius, oOosterhout DingemanAndries Oomis, | /3| 1'766. 7. Cornelius,"Ravels20l5ll76'7 8. Matheus,"Ravels2l l4l1772 Z i e X.D . oTeteringen 5. Dingena Stalpaerts, l15/1773, X.B. MatheusStalpaertsx Comelia Jansenxx fGoirle l82l oTeteringen Weelde1773AnnaMariaAdriaensen xxx Weelde 6. Maria Stalpaerts, 11/ll/ll'75 7. ElisabethStalpaerts,oTeteringen16lll/1778, 1778CatharinaVande Put.Kinderen: I . JoannaCorneliaStalpaerts, "Ravelsl8/5/ 1759, fTeteringen 1'7/311180 huwt te Ravels op 301411787met JacobusVan 8. PetronellaStalpaerts,"Teteringen915I l1 8O Oeckelen.Zie XI.A. oRavels3lll0ll'762, IX.D. Anna JacobaBarbarinaHendrik Stalpaerts 2. loannaMaria Stalpaerts, huwt te Ravelsop 2911011792 met PetrusDaelen x Willem Antoni PeterVoeten.Kinderen: L Antonius,'Ginneken l3l7/1763,huwt voor de uit Turnhout e e r ste m aa l o p 27lll1793 met Catha rin a 3. Anna CatharinaStalpaerts,"Weelde2l/5/1766 4. WalterusStalpaerts, Verhoeven,huwt voor de tweedemaal op 26llol 'Weelde25ll/1769, tRavels 1806met Marie Petervan Vessem(weduwevan 3/5il813 5. GuilielmaStalpaerts, FrancisJansen) 'Weelde611lll77l 6. Maria ComeliaStalpaerts, 'Weelde101411779 IX.E. SebastiaenStalpaertsx JacobaRoymans. 7. JoannaGertrudaStalDaerts.'Weelde 9/5ll78l Kinderen:

t70

oRavelsl7llll797 8. Maria MagdalenaStalpaens,"Weelde25141 9. PetnrsGommarus. 1785,huwtteWeelde op 2318/1815 JeanBaptiste X.F.JanBaptistStalpaerts x AnnaMariaHuybs. MarieSnels Kinderen: 22llll'789 9. CorneliusStalpaerts, 'Weelde 1.AdrianaMariaStalpaerts, 'Ravelsl5/11/1782, X.C. HelenaStalpaerts huwtte Ravelsop 2115/1805 x Dierckvan Riel xx Jan tRavels6/12l1833, metJeanPetervanNooten(ïRavels1870) Joossen. Kinderen: 2. GoverdinaStalpaerts,oRavels101611785, l. Walterus,oRavels91211775 oRavels 2. JoannaMaria, 1614ll'779 ïRavels1ll5/1850 3. Gerardus, 3. Sebastianus Stalpaerts, 'Ravels1/2/1788 'Ravels30/8/1783 oRavels4/ 4. Sebastianus BenedictusStalpaerts, X.D. HendricaStalpaertsx DingemanAndries 12t1790 5. MariaElisabethStalpaerts, Oomis.Kinderen: "Ravels2ll3l 1794, 1858, huwt vanBaelaliasBax l. GoverdinaJoanna,"Breda511211796 Josephus fRavels (t 1870) X.E. GertrudeStalpaertsx JosephusSnijers. 6. AnnaCatharinaStalpaerts, "Ravels211311794, Kinderen: IRavels20l4l1794 l. AnnaCatharina, "Ravels2l8l 1774 2. Sebastianus, Generatie11: "Ravels2615l l'176 XI.A. JohannaComeliaStalpaertsx JacobVan 3. Sebastianus, "Ravelsl7 I l2l 1777 Kinderen: 4. JoannaGertrude,'Ravels281211780 Oeckelen. l Adrianus, 5.JanBaptist,'Ravels2/11/1782, l5l11/ 'Ravelsl/2/1788 fRavels 2.AnnaCornelia,'Ravels2/9/1789 1782 3. MariaJacoba,"Ravels26ll/1793, ïRavels26l 6.AnnaMaria,'Ravels21l11/1783 lo/1794 7. Dorothea,"Ravels1ll3/1790 4. JanFrans,'Ravels23ll l/1795 8. Petronella, 'Ravelsl/9/1793

hij het normaaldatj achteigenaars en broodjagers probeerdenzoveelmogelijk van hun onkostenterug te winnen, maar volgens hem was wild, dat onbegrensdkwam eten op de akkers, ook een Grote jachteigenaarsen somrnigejagers gedroe- beetjeeigendomvan de grondeigenaars, en in zijn genzich dikwijls alsofzij met hun dikbetaaldejacht- geval, van de bewerkersvan die oogstvelden.Ik akte niet alleenhet recht om te jagen haddenver- heb tussende vele beestjesdie ik in mijn leven als worven, maar ook alsof zij de wettige eigenaars hobbystroperheb gevangen,nooit een gelabeld waren geworden van al het wild dat rondhuppelde exemplaaraangetroffenmet de naamvan de zogein Gods vrije natuur.Den Timmer dacht daar an- zegdeeigenaarerop, grapteden Timmer. Voor hem ders over! Zo had hij er wel begrip voor dat er was stropen een sport dat men meer deed voor de enigecontrole was door de overheid,die door het kick dan voor het geldgewin. Een soort spel tusverplichten van de dure jachtakte een graantje sen jachtwachter en stropeÍ, met een mate van meepikte om de staatskaste spekken. Ter infor- wederzijds begrip, en als men op heterdaadbematie: in het jaar 20M werden er 12.000jacht- tÍapt weÍd moest men niet vervelendgaandoen! vergunningenuitgereikt aan I 50 euro per stuk, wat Zijn devies was: ge moet er maar voor zorgen dat een totaal maakt van 1.800.000euro! Ook vond ge niet gepakt wordt. MaaÍ toen kwam die avond

door JosNooyens

180

dat het verkeerdafliep met onze schranderestroper. Het moet zowat zeventigjaar geledenzijn. Den Timmer was al ruim de vijftig gepasseerd en had zich door JaonekeSmolders,onzeinwonende knecht,laten bepratenom nog voor één keer mee te gaanop eennachtelUkestrooptochtmet de lichtbak. Er werd stormachtigweer voorspelden onder zwijgplicht hadJaoneke,die de initiatiefnemer was, mij die middag eenpaarfrankskensin de hand gestopt-het wisselgeld mocht ik voor mij houden- met de opdracht om na schooltijd een paar kilo carbuurte halen bij Lewieke Van Vlasselaer. Als zijdelingsedeelnemeraan het complot zal ik zo goedmogelijk mijn verhaalvertellen.Hetjachtseizoenwas nog juist niet open en die avond was het buiig, met eenrossemaanachterde wolken en eenstriemendewind vanuithetwesten.Ideaalweer om op den Boerenbond,de Pannenhoefen op de boerenakkersvan 't gehuchter eensflink tegenaante gaan.Op de schelft (zolder) boven de koestal kwamen in de vroegeavondde spitsbroeders bijeen om de zaak voor te bereidenen te bespreken, want er met de lichtbak op uittrekken was toch wat andersdaneenklem zettenofeen stropke hangen.Toegegeven,die avond ging het niet alleenvoor het spelmaarook voor de knikkers,want Mil, Toontje en Jaoneke,drie jonge landbouwhelpersmet eenklein pree(dagloon)haddenalledrie trouwplannenen wilden wat graageencentje bijverdienen om de bruidschat aan te vullen. In afwachting op den Timmer die even naar het Hondseindewas om zijn "plooier" op te halen en zijn klompen te verwisselenvoor een paar goed zittendeloopschoenen, besprakenzij eenplan.Mil Devue die op de Boerenbondwerkte, steldevoor om te beginnenop een perceelItaliaansraaigras aldaar,waar ze als ze het goed aanpakten,op zijn minst een zak hazenkondenneerleggen.Hij was niet blij met den Timmer als vierde man. Ook al kon die als goede schuttermet een extra geweer van nut zijn, Mil vroeg zich af of den Timmer op zijn leeftijd nog kwiek genoegzou zijn om zich uit de voeten te maken als het nodig was. Een van zijn vroegerestropersmaten was van kamp verwisselden wasde week voordienalsjachtwachter beêdigdvoor de boerenbond.Op het werk hadden zij daar een fikse woordenwisselingover gehad. Wij zijn verwacht.wist Mil, maar wij gaaneen eerlijke confrontatieniet uit de weg, voegdehij er nog aan toe. Maar of den Timmer in dat plaatje l8 l

pastte,daar had Mil zijn twijfels over. Uit voorzorg had Mil een oude floeren broek van zijn vader overaangetrokken,eentjemet eenzwarc zolder, want in de woordenwisselinghad zijn afvallige stropersmaat-nu jachtwachter-hem beloofd dat hij hem zonodigzonderscrupulesop eenschot grof zout in zijn achterwerkzou trakteren.In het spel tussenstroperen jachtwachter,was het wel meer gebeurd dat de jachtwachter, om erger te voorkomen, de hagel uit een cartoucheverving door grofkorrelig zout,en alsje zulke zoutkorrels uit je achterwerkmoestlatenhalen,dan was de vemederingzelfs ergerdan de pijn. Omdat bij het lichtbakkeneenduidelijk spoorwordt achtergelaten, namelijk eenfelle lichtstraalin open veld, gepaardmet luidknallendegeweerschoten, is het voor dejachtwachterop dienstheelgemakkelijkom de stroperste lokaliseren.De kunst was om alleen korstondighet licht aante stekenop percelenwaar men wist in korte tijd veel hazente kunnenschieten en dan zo snelmogelijk te verkassen. Toontje van Bedes,die een confrontatiemet de nieuwe jachtwachterabsoluutwilde vermijden,steldevoor om bij eeneventueeltreffenonmiddellijk gespreid het hazenpadte kiezen in de donkere nacht, en terug samen te komen aan het "kalikot" (mesr stoffenschuur)op de Pannenhoef.Op de Pannenhoef waar hij werkte lageneenpaarpercelenjong graswaarhet 's nachtswemeldevanhetwild. Het woord lichtbak wordt in een oude Van Dale uit 'eenblikkendoosder 1924alsvolgt omschreven: stroopers,aande voorzijde open,waarin eenlicht brandt,om daarmedede hazenen konijnen te lokkenen te verblinden'.De lichtbakdie op de schelft van onder het hooi werd gehaaldwas een exemplaar dat door Jaonekegeroemd en gekoesterd werd om zijn heldereen felle lichtbundel en dat oorspronkelijkgediendhad op mijn vadersafgedankte zware motorfiets. De lamp met een geschattedoorsnedevan twintig en een diepte van vijftien centimeter,was gemaaktvan licht metaal, aande binnenkantblank en lichtweerkaatsend, en aan de buitenkantzwart geverfd in de merkkleur van F.N. Aan de voorkant was de lamp bekroond met en geelkoperenuitstaanderand, die eenbolle glazen lens omkaderdeen in zijn geheel als een deurtje fungeerde,compleet met twee schamiertjes en eenslot.Achter in de lamp bevondzich een holle spiegelen tussendie spiegelen de lens stond in de bodemvan de lampde brandpitingebouwd,

die met eenrubberenslangedeverbondenwas met de carbuurcontainer. Als de lamp op volle gas brandde,stondde witgelevlam,die doordrie kleine gaatjesin de top van de brandpit werd gevoed,in het brandpuntvan spiegelen lens en produceerde een lichtbundel die de modemeautolampvan tegenwoordigop zijn minst evenaardeen misschien wel overtrof. De carbuurpot,die oorspronkelijk ergensvoor op het motorframewasbevestigd,was tweedelig en het bovenste gedeeltekon in een handomdraaivan het onderstegedeelteworden losgemaakt.In het onderstegedeeltepastte een uitneembaarkommede dat met carbuursteentjes (calciumcarbide)werd gevuld.Als men op die steentjeswater laat druppelenontwikkelt zich het acetyleengas, dat zich ophoopten onderdruk komt in de carbuurpot.Water- en gastoevoerkonden elk met een koperenkraandeafgeslotenof opgevoerdwordenen bij volle lichtsterktestondenbeide kraantjesopen. Voor de zekerheidwerd de lamp nog evenuitgetestop de schelftmet eenhalf maatje carbuuren eenflinke scheutwater.Verbluffendin hoeeenkorte tijdspannehet acetyleengas zijn weg vindt door de rubberslangnaar de pitopening en met een lucifer tot ontbrandingkomt tot een rustige, wit-gele vlam. ToenJaonekede lichtstraalop de onderkantvan de pannenen het houtenschaarwerk liet spelen,verschalktehij eenkerkuil die daar op muizen loerdeen die in paniek eengoed heenkomen zocht door het uilengat een halfmeterke onder de nok van de achterstetopgevel. De Sus, tot op gevorderdeleeftijd op ons gehuchten ook ver daarbuitengekendals eengewiekstlieftebber van alle vormen van wildstroperij, is nu eenbezadigde ouderedie heerlijk kan vertellen over zijn stropersavonturen.Wanneer tijdens een vroege vorstperiodehier en daarde nog te velde staande rapen waren bevroren, had Sus gemerkt dat de hazendaar op afkwamen en in een koude vriesnacht trok Sus er op uit met twee maten met de lichtbak. In de periodedat de stoomtreinenoverschakeldenop elektrischeverlichting,had Suseen treinkoplamp op carbuur op de kop kunnen tikken, eenjoekel van wel veertig cm doorsnededie een lichtstraal ontwikkelde waarmeehij gemakkelijk het haantjeop de kerktorenkon uitlichten. Het vroor vijftien gradenondernul en zij dachten dat zij allesgoedvoorbereidhadden,maartoenzij in het veld de lamp wilden aansteken,sloeg het

noodlottoe. Op weg naareenuitgekozenknollenveld had de drager van de carbuurcontainerverwaarloosdom de pot onder zijn jas te dragenen nu was de boel bevroren.Het waterkraantjeen de watervoorraadin de pot waren bevroren en de tweedeligepot was gewoon niet open te krijgen. Wat nu gedaan?Terugnaarhuis voor eenmoorke heet water?Wat een pech! Een van de komuiten kreeg er zowaar hoogwater van, en omdat zij in het open veld stonden,loosde hij zijn dampend lichaamswatervlakbij op de bevrorenrapen.Hé maat.wachteens.zei Sus. Gij staatgodverdommemet de oplossingvan ons probleemin uw hand. Richt uw dampendestraal liever op onze bevroren carbuurpot dan het zo verlorente laten lopen op de hardegrond. Met de opbrengstvan een gezamelijkeplasbeurtkegen zij de pot ontdooid.Eenmaalhetreservoirbijgevuld met lichaamswarmeurine, die door het hoge zoutgehalteals een soort antigel ging fungeren, konden zij de lamp ontsteken en aan hun strooptochtbeginnen.Of de scheikundige reactie urine x carbuurde geurofkleur van het vlammetje beïnvloedde,wist Sus er niet bij te vertellen.Bij ons thuis op de schelftwaren de samenzweerders nu klaar en er was afgesprokendat Jaoneke,als naar gewoonte,het licht zoudragen,met op enkele stappenrechtsvanhemMil met zijn oudetweeloop en links vanhem denTimmermet zijn plooierke. Zo eenplooigeweerwerd door hetgerechtspeciaal zwaarderaangerekendals stroopgerei,omdat het geplooiden ook in twee stukkenonopvallendkon meegedragenworden onder een zware jas of in een ruime floeren broek. De lichtdrager zou de hazenin het licht nemenen voorzichtigbenaderen zodat de schuttershet moment konden uitkiezen om te vuren op een prooi die op luttele afstand verlamd zat in het licht. Toontje moest het geschotenwild oprapen en in een jutezak meedragen.Op hoop van zegen trokken de vier nachtriddersrichting Boerenbondin de donkere nacht,eenbeetjeangstigin de wetenschapdat de pasbenoemdeboswachteraldaarde confrontatie met zijn vroegerestÍopersmatenniet uit de weg zou gaan. Ze hadden geluk, want het perceel graslandwaar Mil hen naar toe gidste, lag ruim vierhonderd meter langs een bosrand aan de Overheideen wasjuist van breedteom tegenwinds, ineensin stroken,af te lichten. Het gras was nog

t82

SusVan Heysttijdens een kleiduifschieting

Het Poppelsegemeentehuis (rechtsonderde 2 smalle van de verluchtingsgleuven gevangenis)

r83

laatin hetseizoengemaaiden wasnu metzijnjonge bij de lamp, waardoor de gastoevoerwerd spruiteneengedektetafel voor de knagers.Jaoneke afgeslotenen de lamp onmiddellijk doofde. 'Een schikte nog even het rubberslangetjevan de oude stroperis de besteboswachter',is een carbuurpotdie met eenbroeksriemschuinover zijn gezegdeen dat bleek hier nog eensoverduidelijk. schoudershing. Hij draaidehet waterkaantjeopen Met zijn kennis als stroper had onze nieuwe en wachttenog evenaf. In de pot druptehet water jachtwachterpreciesingeschatwaar tijdens de volle teug op de carbuur zodat het scheikundig eerstestormnachtzijn vroegerestropersgezellen proces op gang kwam en het afgescheiden tentonelezoudenverschijnenen hoehij zich moest acetyleengas kwam op druk. Samendrummenden opstellen om ze in de val te lokken. Voor de met hun gekromderuggende wind afschermend, zekerheidhad hij twee rijkswachtersals versterking werd de lamp met een lucifer ontstoken.Met het gevraagd,want hij wilde bij zijn eersteoptreden gaskraantjewerd de toevoersubtiel geregeldom een goedebeurt maken bij zijn jachtbazen.Maar eenheldere,stille vlam te verwezenlijken.Het was nog meer was hij er op gebrandom zijn vroegere aardedonker en de wind ging te keer.ToenJaoneke maatjeseenseen poepje te laten ruiken. Een van de lamp met beidehandenvoor de borst nam en die rijkswachters,die misschienvoor het eerstvoor als proef over het veld liet schijnen, zaten er al eennachtelijkestroperswachtwasopgeroepen,en meteeneendrietal hazenverstild in eenlichtkegel misschienmet een beetjetegenzinnu overuren van wel vijftig meterdiep.Als de knagerswind-op moestkloppenin de regenachtigeherfstnacht,kon benaderdwordenen niet gealarmeerd wordendoor zich blijkbaarniet inhoudenen kwam te vroeguit hun f,rjngehoorofreukzin, lijken zij hetplotselicht zijn schuilplaatsnaarvoor, waardoorhij heeleven in de donkerenachtalseensoortbliksemte ervaren in de lichtstraalvan de lichtbakwerd gevangen. en eengeweerschot als eendonderslag. In plaats Toen hij zich bruusk terugtrok weerkaatstende van de hazenbenente nemenduiken zij verschrikt blinkendeknopenvan zijn uniform het licht, en in mekaar,en als het ware overdonderddoor een omdat Jaonekein één secondedat fenomeen raarnatuurverschijnsel, wachtenzij evenafom dan perfect had ingeschaten daarnaarhandelde,was weer rustig verderte gaanmet eten.Ten minste het nu l-0 voor de stropers.Door onmiddellijk als zij niet met hun potenomhoogdood op het het licht te doven en luidkeels zijn maten toe te veld liggen.Slimme stropersgingener somsbij schreeuwen,voorkwam hij dat ze als onnozele windarmenachtenop uit, maar lieten zich dan konijnen in de handenliepen van een slimme begeleidendoor helpersdie met berkentakken jachtwachter en zijn minder ervaren zwaaiendvoor kunstwind zorgden,waardoor de geuniformeerde helpers.Evenwashet stil en dan hazenmet hun scherpgehoorom de tuin werden gingen er bijna gelijktijdig drie goed gerichte geleid. Voor onze nachtridderswerd het nu emst lichtkogelsde lucht in, die in een helrodegloed en iedernamrustigzijn positiein. De lichtbakdeed zowat boven de hoofden van de stropers het prima en alsJaoneketraagvan links naarrechts neerdaalden. In eenreflex koos nu elk van henzijn bewoog, werd een brede strook goed zichtbaar eigenvluchtrichtingen denTimmer die zich op de voor de schuttersen de twee eersteschotenwaren linkerflank bevond, spurttezo snel als zijn oude raak. In een langzametred ging het vieÍal nu het knoken het toelietenweg van zijn maten,richting grasland op met de lichtdrager een paar meter bos en houtwal om zich daar te verbergen. voorop. Links van hem was de dichte houtwal en Onverwacht liep hij op tegen een stevige in zijn onderbewustzijnwist Jaonekedat, als er weideafsluitingmet nieuwe pindraaden juist op onraad was, dat het van die kant zou komen. het moment dat hij die hindernis wilde nemen, Daarom liet hij het licht extra langzaamlangs die daaldeeen lichtkogel tergendlangzaamvanuit de houtwalglijden.Enjawel! Plotszaghij vier zwakke hoogte,zowatbovenzijn hoofd,naarbeneden.Een weerschijnsels, vertikaalen evenwijdigvan elkaar, beetjein panieksloeghij eenbeenoverde pindraad, weerkaatsenin het licht en toen die ook nog maar toen hij zijn tweedebeen wilde bijtrekken, zijdelings bewogenwist Jaonekegenoeg.Lopen! geraakte zijn broekspijp vast in de onderste Lopen! brulde hij zijn matentoe uit volle borst en pindraad.Terwijl hij nog altijd in het licht stond vlug plooide hij het rubberslangetjedubbel dicht vande langzaamuitdovendelichtkogel,weerdehij

r84

zich als een duivel in een wijwatervat om los te of tekening heeft van de gevel aan de parkzijde de dubbeledeurin komen.Hij geraakteechternog meerverstrengeld met daaropde gevangenisdeur, en tenslottezat hij met de zolder van zijn broek het midden waarachtervroeger de brandspuit vastgepindaan de pinnekensdraad,hulpeloosals stond,het poortjedat toeganggaf tot het omheinde dan willen wij eenkonijn in eenklem. Later verteldedenTimmer koerkevan de veldwachterswoning, mij dat hij niet waslosgeraaktvandie draad,omdat daar graageen afdruk van maken om die aan het h i j d ie a vo nd toevallig zijn nieu we archief toe te voegen. Den bak, zoals hij in de winterwerkbroek aan had. Die had hij een paar volksmond werd genoemd,werd vooral gebruikt dagen eerder uit het pak van Gust Van Loon om ruziëndedrinkebroerseen nachtje te laten gekozen, toen Gust, naar dri emaandelijkse afkoelen en om de landloperszonder geld of gewoonte,zijn pak textiel had uitgestaldop een papieren in op te sluiten tot dat die door de zwarl zeil bij ons op de vloer van de veranda. verantwoordelijkeordedienstwerdenopgehaald. PakdragerGust had hem die broek aangeraden Op het einde van de TweedeWereldoorlog was omdat zij gemaaktwas van 'duvelssterk',een den bak nog in gebruik,en iemandheeft toeneven weefseldat Gust eigenlijk niet graag verkocht verwonderdstilgestaanop de buitentrapvan het omdathet niet kapot te krUgenwasen veel te lang gemeentehuistoen vanuit het getraliedeluchtgat 'Mijn Vlaanderenheb ik hartelijk lief ' opklonk, meeging.Met mijn blauwe werkbroek had ik mij gegarandeerd losgescheurd, verontschuldigdeden vanuit de cel waar een vermeendeincivieke Timmer zich, en hij voeldezich in zijn stroperseer Poppelseboerenzoonzat opgesloten.Een nacht gekrenktomdathij als eenwilloos haasjedoor een opgeslotenworden in den bak was voor den gendarmvan de pindraadwasgeplukt,terwijl zijn Timmer die nog nooit in zijn leven in aanraking drie maten de dans waren ontsprongen.Op was gekomen met de arm der wet, een ware heterdaadbetrapt was er voor den Timmer geen vernedering.Vande vrouw vande veldwachterhad mogelijkheid om er zich uit te praten en de hij troostendewoorden en een paar dekens jachtwachter van de Boerenbond, als gewezen gekregen,maar zijn broeksriemen zijn schoenen stropergoed bekendmet het stropersmilieu,had moest hij inleveren. Op zijn kousevoeten zijn bekentenisook niet nodig om te weten wie opgeslotenzittenin eenbetonnenhok vannog geen zijn medeplichtigenwaren.Als een misdadiger vier vierkantemeter,zonderlicht, met alleeneen kreeghij de handboeienom en werd middenin de houtenbrits langsde klamme muur en in de hoek nacht overgebracht naar het Poppelse een houtenemmer als sanitairwas hij er zich van gemeentehuis voor eeneersteverhoor,eenverhoor bewust dat hij zijn maten in gÍote moeilijkheden van de schande,waar hij mij nooit het fijne over had gebracht.Niet alleen lichamelijk, maar ook besloten geestelijk gekraakt,ging hij een moeilijke nacht heeft verteld.Terwijl de ordehandhavers op bezoek te gaan bij de vermeendeverdachten tegemoet.Zijn drie maten,eenbeetjeangstigover op hun lijstje, kreegde Poppelseveldwachter,die hoedenTimmer zijn eersteverhoorhad doorstaan, onder het gemeentehuiswoonde, de opdracht hielden een kort beraadbij ons thuis en besloten L o uis Va n Be urden volgens de wettelijk e zo snel mogelijk het eigen bed op te zoekenen in voorschriftenvoor de restvande nachtop te sluiten eengeveinsdeslaapderonschuldigenaf te wachten in eenvande tweedetentiecellen die zich toenmaals wat komen ging. Mijn vaderprobeerdehen wat te nog bevondenin eenhoek vanhet gelijkvloersvan sussen,en zou zo snel mogelijk zijn baas,senator het gemeentehuis.Bij een latere verbouwing Deboodt uit Turnhout, proberenop te bellen om werden die cellen afgebroken,maar als men de die op de hoogtete brengenvan de feiten en om arduinenbuitentrapopgaat,ziet men rechtsin de zijn bijstand te veÍzoeken.Als de rijkswachters muur nog de twee smalle verluchtingsgleuven, zoudenlangskomenzou ieder van krommenhaas voorzien van een dikke, ijzeren tralie. Van de gebarenen tijd rekken was nu de boodschap.De buitendeurin de gevel aande parkzijde,die langs lichtbak had Jaonekeergensin 't veld verborgen een witgekalkt gangetje toegang gaf tot de en nadathij er zekervan was dat alle sporenin en celdeuren,hebik tussende velefoto's in onsarchief rond de boerderijwarengewist,zocht ook hij zijn geen enkele foto gevonden.Als iemand een foto bed op in het knechtenkamertjeop de schelft.

185

Wanneerde rijkswachtersrond een uur of drie in de nachtbij onsop de hoevelangskwamen,troffen zij de Reidhoeveen al zijn bewonersaanin diepe rust.Zij moestenharden langdurigop de voordeur bonken, vooraleermijn vader schuin boven hun hoofd het Íaam van de echtelijke slaapkamer opendeen geêrgerdinformeerdewat er dan wel aande handwasom iemandop zo eenluidruchtige manier uit de nachtrustte wekken. Het plan tijd rekken trad in actie en toen de rijkswachters eindelijk binnen gelaten waren en in de traphal probeerdenuit te leggen waarvoor zij kwamen, had mijn vader daar natuurlijk geenoren naar en bleef hij de gerechtsdienaars een beetjetreiteren met hun onbeschofteoptreden,voor iets waar hij part noch deel in had. Uitdagend ging hij onderzoekenof er geen schadeaan de voordeur was toegebrachten toen hij dreigdeeen klacht in te dienen wegenshuisvredebreukhaaldeeen van die rijkswachterszijn boekje boven en noteerde daarin: 'Belemmeringvanhetonderzoeken smaad aan de rijkswacht.' In het bijzijn van de arm der wet werd Jaoneke,die met moeite uit zijn diepe slaap kon worden gewekt, van zijn bed gelicht. Voor de deur van zijn kamertje,exactop de plaats waar hij enkele uren daarvoor de lichtbak had uitgeprobeerd,voerde hij nu op hoge toon een stukjetoneelop vande onschuldige,hardwerkende burgerdie zijn slaapmeerdan nodig had.Toende morgenzon met haar eerste stralen door het getraliede luchtgat zijn donker nachtverblijf verlichtte, ging voor den Timmer de gevangenisdeur open.In het gangedevond hij zijn broeksriemen zijn schoenen.Ten aanzienvan de mocht hï eigenhandig vroegegemeentearbeiders de houten toiletemmer gaan ledigen op de mesthoopnaasthet gemeentemagazijntje, dat toen waar zich nu kiosk bevind. ongeveerstond de Jaren nadien wist hij nog precies te vertellen hoeveel koppen van nagels hij in de houten celdeur had geteld en herteld. Ook beweerdehij dat hij vanaf zijn eersteverhoorhad verklaarddat hij door drie hem onbekendeNederlalders was verzochtom hen te gidsenbij de bewustestrooptochten dat hij die verklaring altijd onverarderd had volgehouden.Na het kabaal met de gendarmenbij ons thuis werd mij met klem opgedragenmijn mond te houden tegenoveriedereenen als tienjarigewerd ik vanaf dat moment wijselijk buiten het verloop van het

procesgehouden.Wel weet ik dat mijn vader in die vroegeochtendeen lang telefoongesprekhad met zljn meerderesenatorDeboodt uit Turnhout. Als eerste verantwoordelij ke voor het landbouwbedrijf'De Pannenhoef'kwam Deboodt in hetseizoensomsmeejagenen kendehij alsgeen ander het reilen en zeilen van jagers en stropers. Goed bekend bij het hoofdbestuur van de Boerenbondte Leuven en ook in de Turnhoutse gerechtskringen kreeghij het voor elkaar,voor het procesverbaalwas neergelegd,dat de Boerenbond geen klacht indiende en dat de rechtbank een seponeringaanvaarddeonder voorwaarde.Senator Deboodt wist dat de meerderheid van de Poppelarenhet stropeneerderals stemgerechtigde een sport beschouwdeen niet als een misdrijf en volgens hem konden de jachteigenaarsbest wat kruimels van de rijke jachttafel aan sportieve stropersgunnen.Trouwens, er was toen zo een overvloed aan wild op de landerijen van de Boerenbond en de Pannenhoef,dat hij als landbouwverantwoordelijke regelmatigin conflict lag met de jachtbazen over wildschade. Onder welke voorwaardehet proceswerd geseponeerd heb ik niet kunnen achterhalen.Ik meen mij te herinnerendat de vier eensoortbekentenishadden afgelegden solidairgestraftwerdentot het betalen vantweemaaleendubbelejachtvergunning.Negen kansenop tien hebben Jaoneke,Mil en Toontje dat betaaldmet het gewin van nieuwe nachtelijke strooptochtenmet de lichtbak, want ook dat behoordetot het spel.Den Timmer bleef voortaan langsde zijlijn. Als supporter!

Fuséewaarmeelichtkogelswerdenafgevuurd

Carbuurlamp (Fietslamp)

Carbuurcontainer

ln 1957 huwde Jef met Antonia Mostmans uit Beerse (schoonzus van oud-burgemeester Hendrickx uit Turnhout). Hij werkte in die periode en Jef Woestenburg, zoonvan JanWoestenburg te Brusselen ging wonen in Borgerhout.Drie jaar Maria Moeskops,werdin 1920in Poppelgebolater werd hij overgeplaatstnaar Antwerpen en ren.Het gezin,waarondervier dochters,woonde kreeg daar een verantwoordelijke taak in de in éénvandelagehuisjesaandeGriebus(nuApodiamantwuk aldaaÍ.Van staatwegemoesthij toetheekSpiritus)die eigendomwarenvanzijn oom zicht houdenop de diamantbeursdie om verschilvondhij werk KeesMoeskops. Als veertienjarige lende redeneneen speciaalstatuutgenoot. Dinsin de in decoóperatieve melkerijSint-Willibrordus dag 20 oktober l98l werd hem bijna fataal,want Pastorijstraat, tot hij in 1940werd opgeroepen bij eenafschuwelijkeaanslagop dejoodsegemeenvoor de militaire dienst.Na de l8-daagseveldschapontplofte die dag een zware autobomvoor tochtin deTweedeWereldoorlogkwamhij terecht de kleine synagogein de Antwerpse Hoveniersin Frankrijk wat hij mooi en accuraatbeschreven straat,net op het momentdat Jef 's morgensom 9 heeftin zijn bijdrageaanhet 'PoppelseOorlogsuur zijn paperassenaan het ordenenwas op zijn boek'. bureau op de eerste verdieping. Alsof het weer oorlog was kopte de Gazetvan Antwerpen.In de in hetgeMet alsbasiswathij heeftmeegekregen aangrenzende kantorenvielen er twee doden.Jef zelfstudie meentelijkonderwijsendoorintensieve was eenvan de gekwetsten(16 zwaargewond,83 dejarendaarna,deedhij metsuccesmeeaanveÍlichtgewond) en werd met snijwonden in het geschillendeexamensbij deoverheidenkon hij worlaat en een ontwrichte arm naarhet ziekenhuis

door Jos Nooyens

denbenoemdtot staatsambtenaar.

187

overgebÍacht.Tijdens zijn herstel kreeg hij vele brievenen bloemenvan vriendenen medewerkers en in oktober 2001 ontving hij een kaart van een vroegerecollegadie schreef:'BesteJef.Herinnert u zich nog de 20eoktober1981,eendinsdagom 9 uur 's morgens.Twintig jaar geleden!Wij hebben allebei veel chancegehad.Laat ons God nog bedankenlEn laatonsde dodenvan toenniet vergeten.Andrée.'Tot aanzijn pensioenop 65jaar bleef Jefin dezelfdedienstvooÍwerken.In hetjaar2007, net toenhij zich samenmet zijn echtgenoteTonnie had laten inschrijvenin het rustoordHof ter Dennen, overleedheel onverwachtszijn echtgenote. Jef verblijft nu al een paarjaar als eenkrasseweduwnaar in hogergenoemdrusthuis. Goed verzorgddoor het verplegendpersoneelaldaar,vindt hij specialesteun bij zijn dochter, een hoog(nieropgeleide ziekenhuisdokter/specialiste ziekten)en zijn tweeprachtigekleinkinderenwaar hij zo trots op is. Alhoewel hij reeds50jaar geleden wegtrok uit Poppel,blijft hij intensmeeleven

met alles wat reilt en zeilt in zijn geboortedorpen vooral met onze Heemkundekring Nicolaus Poppelius. Als muzikant speeldeJef verschillendejaren mee in ondermeerdejazzbandonderleiding van Nand De Wit (ï) en in het rustoord is Jef de gevierde muzikantdie regelmatignog plaatsneemtaanzUn Hammondorgelof een aria ten gehorebrengt op zijn mondharmonica.Trouw lid van de Poppelse fanfare en haar toneelkring,stond hij meermaals in Poppelop de plankenbij toneel-en varieté-avonden. Toen wij onlangszijn gedicht 'Oorlog - Kerkhof ' in handenkregen,door Jef in 1945aanhet papier toevertrouwd, hebben wij hem gevraagd dat te mogen publicerenin ons tijdschrift om nog eens even stil te worden over wat zich 65 jaar geleden hier heeftafgespeeldin onskleine stille dorpje,ver in 't noorden van het land. Bedankt Jef, en nog vele gelukkigejaren!

Jef Woestenburg(Foto links) en zijn ouders (Foto onderaan)

MEVROUW

DE HEER

JAN

\A/OE S TE N B U FIG

geborên te Poppêl 12 máàÍt 1880 en aldáàr overlêden 23 aP.il 1967

r88

MA FIIA

MOE S K OP S

geboren te Poppel ó luguitus 1889 ên overleden t€ Turnhoul, St. Elisabethgasthuis. 30 noveÍnbêr l9ó8.

- KERKHOF OORLOG I n ons k l e i n e ,s t i l l ed o r p j e , V er in' t n o o r d e nv a n o n s la n d , Vielend e z ed a p p e r eh e l d e n , Trouw a a n o l i c h te n V a d er la n d . W reedg e k r a a k ,k a n o n g e b u ld e r , Dav er d em e t g r o o t g e w e ld . M oord e n ds t a a lv a n D u i t seko g e ls, Heef th e n a l l e n n e e r g e v eld . Zev en e n t w i n t ijgo n g e l e v e n s, V ielenh i e r o o ' t v e l d v a n e e r . Zev en e n t w i n t ihgo u t e nk r uisje s, S t aano p h u n g r a v e nn e e r . I n de z o m e ra l s d e z o n , Kleurii n g o u d e nt o v e r k r ach t. Dan z i j n h i e r d e s c h o o n s teb lo e m e n , O p hun g r a v e na a n g e b r a ch t. Maarin g u r e w i n t e r t i j d e n , A ls dag e nk o u d e n d o n k e rzijn . Ligt di e k l e i n ed o d e n a k k er , I n een d i e p ew i n t e r s c h i j n . E n hie r r u s t e nd e z eH e l d e n , r I n die k o u d e ,k i l l e g r o n d , Ver v a n a l w a t h u n w a s d i e r b a a r , V er v a n h u n g e b o o r t e g r o n d . I n een v e r h o o ro m k l e i n eb e d e , Z egenh u n m e t m i l d eh a n d, E n z en d t n o o i t n o g w r e d eoo r lo g , I n ons k l e i n eB e l g i ë n l a n d .

J ef Wo e s t e n b u r-g P o p p e l,1 9 4 5 . 189

Poppelsgemengd toneel.Vanlinksnaarrechts:NandDe Wit, AliceDe Jongh,Henri De Wit, Truus Drenters,Jef Woestenburg,Alice Woestenburg,RegisseurHenri Van Hees,RenéKeysers GezinWoestenburg-Moeskops. Vanlinks naar rechts:Mimi (Maria Woestenburg),AliceWoestenburg, VaderJan Woestenburg, Anna Woestenburg,MoederMaria Moeskops,Julia en Jef Woestenburg

door Jan van Eijck

slechts8 km op Belgischgrondgebiedligt, kan dit al voor een groot deel verklaren.

Inleiding Troosteloosen verlaten...Dat lijken de juiste woorden die je gevoel vertalen wanneerje het tenein in ogenschouwneemtwaarvroegeÍStation Baarle-GrensAeelde-Statielag. Het Nederlandse gedeelteziet er nog netjesuit: het overgebleven noordelijk kopstuk van het oude station, dat nu dienst doet als opslagplaatsheeft pas geverfde deurenen de rails zijn wel flink roestig,maar schoongehouden. Maar op Belgisch grondgebied is het droevig gesteld:het Belgische,zuidelijke kopstuk van het oude station("verbodentoegang, privaat") is een triestebouwval, overrijp voor de sloop.De rails zijn kompleetoverwoekerdmet gras en onkruid tot knie-hoogte. Nog verder naar Tumhout, voorbij de steenwegop Zondereigen, raak je in de meest letterlijke zin het spoor je danvraagtaanbewonerslangs bijster...Wanneer de spoorlijn: "Is dit vroegerwel echt iets geweest, heefthet wel gefunktioneerd?",dangebeurter iets vreemds:ze gaaneÍ even voor staan,hun ogen glanzen,hun toon klinkt wat verongelijkt en het sprekenwordt veelenthousiaster en sneller:"Jawel, jawel mijnheer,oh ...totzal ik zeggen...1930 mijnheer, was het hier een drukte van belang ... oh...wel 30 sporennaastmekaar,er was hier veel te doen, jazeker ... Internationale treinen passeerdenhier, treinen volgeladen met auto's, honderdenwagonsaan de grens,mijnheer,ja..." Die ongelooflijke tegenstellingvraagt om nader onderzoek.Vandaardat we voor U uit de doeken doen de ontstaansgeschiedeni s, de bloei, de stagnatie,nieuwe impulsenen uiteindelijk het definitief vervalvande spoorlijnTilburg-Tumhout, in het bijzondermet betrekkingtotWeelde.Weelde heeftoverigensmaarzo'n 600 meterspoorbinnen zijn grenzen,nl. het stuk tussende Steenwegop Zondereigenen de grens.Wel eenbelangrijk stuk zal trouwensblijken.Er is overigensin Belgiënooit veel uitgezochten gepubliceerdover "ons" spoor, in tegenstellingtot in Nederlandwaar met namein de laatste 15 jaar nogal wat verscheenover zijn historie. Het feit dat van de 30 km spoorweg Tilburg-Tumhout er 22 op Nederlandsgebied,en

l9 l

Voorspel Het begonallemaalal rond 1850,in de Kempen 'l tenminste. Want nadat in 825 de eerste stoomlocomotiefter wereld,in Engelandten doop was gehoudendoor Stephenson,en België als eersteland van het vastelandvan Europa in mei 1835 de spoorlijn Brussel-Mechelenopende, breiddehet spoorwegnetzich rasuit. De zeerjonge staatdie België was, wilde voorop lopen in communicatiemogelijkheden. Het wasdan ook het eersteland ter werelddateengrensoverschrijdende spoorwegkreeg: in 1843 Luik-Keulen.In 1846 volgde de verbinding Antwerpen-Brussel-Parijs. Daarna kwam de verbinding met Nederland ter sprake,tegen 1850. Nederlandstreefdenaar een verbindingAntwerpen-Breda-Rotterdam, maar Belgiëwilde perséAntwerpen-Roosendaal. Er was wel nog eenAntwerpsecombinatie,Coomansen Matthijssen,die plannen beijverden voor een spoorweg Antwerpen-Lier-TurnhourTilburg, maar zij moestenvoorlopig bakzijl halen. De ma c h t ig e B e lg is c h e c o n c e s s io n a ris e n grootgrondbezitter Gihoul drukte door dat het Antwerpen-Roosendaal werd,uiteindelijkvoltooid in 1854.Dat was de eerstekans ...In 1852is er nog een keersprakegeweestvan een concessieaanvraagvoor Tilburg-Turnhoutdoor een zekere BelgischeondememingLijsen & Co, die eveneens we rd a f g e we z e n . De Ho lla n d s -B e lg is c h e Spoorwegmijspeeldein 1858met de gedachteaan een spoorlijn Breda-Turnhout,en Bredius, een Hollandseconcessionaris uit Dordrecht,dachtaan Tilburg-Herentals, maar het bleef allemaal wat rommelig aanons Kempischfront. In de officiële geschiedschrijvingheethet,dat militaire belangen van de beide Ministeries van Defensie en concurrentie-belangen vanAntwerpen-Roosendaal zijn geweest de schuld van vertraging van de verbindingTilburg-Turnhout.Hoe dan ook, zeker vanaf 1862 werd er harder aan gewerkt. Vanuit Tumhout werd de druk om voortgangook steeds groter. Immers, al vanaf 1855 kon men van Antwerpenover Lier naarTumhout stomen,maar

n i et r r er der ! H e t g ro o ts te p ro b l e e m

w a s het

van ene Jac van de H eyni ng,

had voora l de

touwtrekkenin Nederlandtussende stedenBreda en Tilburg, beide aanhet spoorwegnetverbonden sindsresp.1855en 1863.Uiteindelijkwerdde strijd gewonnendoor Tilburg, vooral dankzij de steun van de Kamers van Koophandelvan Tilburg, 'sHertogenbosch enAmsterdam,die alle betoogden, dat een verbindingmet Belgie over Utrecht, 'sHertogenbosch en Tilburg veelefficiënterzou zijn, omdat de bruggenover de Maas en over de Rijn daaral geplandwaÍen(degroteMoerdijkbrugnaar Rotterdamkwam er pas in 1872).

Antwerpsehandelaarin tabaksartikelenHubertde Poorter bezwarentegen doorsnijding van zijn percelenter hoogtevan Schaluinen,vanwegede mo g e lijk o n v o ld o e n d e wa t e rlo z in g e n d e ontoegankelijkheid, maar de Burgemeester van Baarle-Nassau vond de waterlozingvoldoende doorde aanlegvanduikersen slotenen vondvoor De Poorterde schuif over de weg vanWeeldenaar Zondereigenvoldoende,omdater tot dan toe over zijn percelenook geenopenbarewegenliepen.Ook in Weeldezullen de plannenwel opschudding hebben verwekt, hoewel in de archieven van De beslissingwerdin I 863genomen:het hartvan Weeldedaaroverniet veel konkreetsis terug te België en dat van Nederlandzoudenmet elkaar vinden.Maar het ligt voor de hand,dat ook hier verbondenwordenmiddelsde spoorltn Turnhout- dezelfdeangstenleefdenalsin Tielenin I 854:angst Tilburg.In Nederlandwas men het nog niet eens om landbouwgronden wegenkwijt te raken.Maar wie nu de lijn mocht aanleggen.Een concessie- de vooruitgangwas niet te stuiten. ln t866 aanvraagvande BosscheaannemerVande Griendt, verkochtde gemeenteWeelde"den grond voor eind 1863,blijft in het duister hangen.Vanuit den eizerenwegvanTumhoutna Tilburg" aande Tumhoutschrijftde commissievanhandelaren en S o c ié t é A n o n y me . V o o r 4 3 4 F ra n c s k r e e g industriëlenaan de Tilburgsecommissie,dat J.J.Liebrechts namensdie maatschappijvan de concessieis aangevraagd en bekomenvoor eenlijn, gemeenteI ha 31 a 76 ca Weeldsegrond,zowaar uitgaandevanTumhoutnaarde Nederlandsegrens 330 F per ha! De gemeentetrachtte nog de richtingTilburg.Turnhoutvraagtom spoed...En voorwaardete bedingen,dat de maatschappij jawel, in 1864is het echt zover:op 4 november gehoudenzouzijn eenschuifte plaatsentussende vandatjaarverleendede Nederlandse Minister van percelenvande gemeente en dievanJ.B.Verheyen. Binnenlandse Zakenvergunningvoorde spoorlijn Gesuggereerd is ook wel eens,dat de gemeente Tilburg-Turnhout aande BelgischeMaatschappU Weeldehet gedaanheeft weten te krijgen, dat het "SociétéAnonyme des Chemins de Fer de Nord stationver vanhetdorpafkwam te liggenwegens de la Belgique".Het tracémoestnoggepreciseerd het vermeendezedenbederfdateen spoorlijn met en goedgekeurd worden,zowel door de Minister zich zol meebrengen,maar dat lijkt zeker een vanBinnenlandse Zakenalsdoordie vanOorlog, illusie. De spoorlijnenwerdenkaarsrechtop de maarmen kon de plannengaanuitwerken.En dat landkaarten geprojecteerd, vlak langsde grootste gebeurde. Precieseenjaarlater,in november1865, dorpendat wel, maarvanplaatselijkeinvloedmoet hadde maatschappijdie zeteldein Lier de plannen men zich niet veel voorstellen.Zo werd hier de uitgewerkt, en zond ze ter goedkeuringnaar 's- potloodlijn op de landkaart getrokken van Gravenhage,alwaar ze op 28 september1866 Tumhout recht naar boven, om zo kort mogelijk definitief werdengoedgekeurd. Intussenhadden op Belgischgrondgebied te blijven,langsBaarleook in alle aanliggende gemeenten de plannenter Hertog-Nassaudan met een knik naarhet noordinzagegelegen,in Baarle-Nassau bijv. in april-mei oostenalweerkaarsrechtlangsAlphen en langs 1866.Behalvewat bezwarenvan alsemeneaard Riel naarTilburg toe. (Wordt vervolgd)

Tijdschrift 'De Drie GoddelijkeDeugden' Afgiftekantoor:2380Ravelsl Redactie,samenstellingen lay.out: Marc Vermeeren. De Meerkens10,2382Poppel

VerschijÍÍ 3-maandelijks Verantwoordelijkeuitgever: Laurent Woestenburg, Beatrijs v. Nazarethln,2, 23E2Poppel