deelrapport
Kwetsbare burgers
Regionale Volksgezondheid
Toekomstverkenning Zeeland 2012
Inhoud Kernboodschappen
3
Kwetsbare burgers
4
Literatuur en websites
8
Gegevensbronnen
8
Lijst met afkortingen
8
J.M. de Smit, GGD Zeeland K.G.C. Weterings, GGD Zeeland Goes, mei 2012 2
Kernboodschappen
De omvang van de OGGz groep zal de komende jaren verder toenemen.
De zorg voor mensen uit de OGGz groep is relatief duur; als problemen in een eerder stadium worden gesignaleerd en aangepakt, kan dat tot besparingen leiden.
Mensen kunnen onderling meer betekenen voor kwetsbare burgers.
3
Kwetsbare burgers Kwetsbaarheid heeft veel verschillende gezichten. Van sociale kwetsbaarheid is sprake wanneer de draaglast van een persoon (de problemen en opgaven waarvoor iemand zich gesteld ziet), langdurig groter is dan zijn draagkracht (zijn persoonlijke competenties en de hulpbronnen in de omgeving waarover hij of zij kan beschikken). Er zijn veel verschillende groepen kwetsbaren te onderscheiden. De meest kwetsbare groepen zijn de doelgroepen voor zorg en opvang die vallen onder de laatste drie prestatievelden van de Wmo. Daarnaast zijn er bijvoorbeeld ook groepen ouderen die kwetsbaar zijn. De behoefte aan ondersteuning van de verschillende groepen is daarom ook divers; evenals de daarvoor benodigde activiteiten en relevante wettelijke kaders. De ondersteuningstaken liggen bij diverse organisaties. Een effectieve ondersteuning vraagt om een integrale aanpak en een herkenbare regierol van de gemeente (Eugster et al., 2011). Het ontwikkelen en uitvoeren van (intersectoraal) beleid ten behoeve van sociaal kwetsbare burgers hoort tot het domein van de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz). In dit deelrapport wordt het OGGz veld in Zeeland beschreven en worden boodschappen geformuleerd voor de komende beleidsperiode.
4
De Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz) in Zeeland De OGGz is het veld van hulpverlening en beleid dat zich bezighoudt met mensen met een combinatie van problemen op verschillende levensgebieden, zoals psychiatrische of verslavingsproblemen of beperkte verstandelijke vermogens, die niet meer in hun eigen bestaansvoorwaarden kunnen voorzien of, bij uitblijven van passende hulp, in die situatie terecht komen. Het gaat in de OGGz om medische zorg, praktische ondersteuning, rehabilitatie en opvang en om het beleid dat door Rijk en gemeenten voor de OGGz groep ontwikkeld wordt (Gezondheidsraad 2011).
In 2008 is het Zeeuws Kompas vastgesteld, een visie en een plan van aanpak voor de maatschappelijke opvang (MO) en de OGGz in Zeeland (Zeeuws Kompas, 2008). Door een landelijke herverdeling van middelen is de rijksbijdrage die Zeeland krijgt voor de MO en de OGGz fors verminderd. Als reactie daarop worden de ambities uit het Zeeuws Kompas bijgesteld; een groot gedeelte van het preventieaanbod zal met ingang van 2013 niet meer door de centrumgemeente worden gesubsidieerd. Aan de hand van een viertal kenmerken wordt hieronder het OGGz veld in Zeeland nader beschreven. a. Individuele hulpverlening en intersectoraal beleid In de eerste plaats is OGGz individuele hulpverlening, gericht op de problemen rond wonen, financiën, het sociaal netwerk, dagbesteding, psychische of psychiatrische problemen, of problemen die te maken hebben met verslaving en verstandelijke beperking. De OGGz beperkt zich niet tot het domein van één sector of voorziening; het is maatschappelijke ondersteuning, medische zorg en praktisch werk tegelijk. De samenwerking tussen de verschillende sectoren vindt in Zeeland met name plaats op het uitvoerende niveau. De individuele hulpverlening kan efficiënter als deze wordt ondersteund door intersectoraal beleid. Een goed voorbeeld betreft de MO. De MO heeft de opdracht gekregen om de doorstroom te bevorderen; dit betekent dat ze tijdelijk opvang bieden aan (potentieel) daklozen en zo snel mogelijk andere vormen van wonen regelen voor hun cliënten, bij voorkeur zelfstandig wonen. Om deze doelstelling te kunnen realiseren is de MO wel afhankelijk van diverse andere partijen binnen de keten zoals bijvoorbeeld GGZ, verslavingszorg, politie/justitie, schuldhulpverlening en woningcorporaties. b. Openbaar karakter Een ander kenmerk van de OGGz is het openbare karakter van de problematiek: Vaak is er geen hulpvraag; het zijn omstanders die vinden dat er hulp nodig is. Met regelmaat veroorzaken betrokkenen overlast in de openbare ruimte. Ook is er een verband tussen het ontstaan van de problematiek en de manier waarop de samenleving is georganiseerd. De samenleving stelt hoge eisen aan goed burgerschap en sluit mensen uit die niet aan de gestelde eisen kunnen voldoen. Mensen hebben vervolgens ondersteuning nodig om te voorkomen dat ze steeds verder in de marge van de samenleving komen te staan. Het is diezelfde samenleving die ook een bijdrage kan leveren aan het doorbreken van de spiraal van maatschappelijke uitsluiting. Dit is niet alleen wenselijk, maar ook noodzakelijk omdat er in de Awbz fors wordt bezuinigd. De decentralisatie van de Awbz begeleiding naar de Wmo en de nieuwe Wet werken naar vermogen zullen tot gevolg hebben dat er minder professionele hulp en ondersteuning beschikbaar zal zijn voor kwetsbare burgers. “Maatschappelijke participatie” is voor een groot deel van de OGGz groep een onhaalbaar doel; voor mensen met een psychische kwetsbaarheid ligt het accent van het Wmo-beleid op “sociale participatie” en
Figuur 1: Aantal meldingen bij Meld- en actiepunt Bemoeizorg in Zeeland (Bron: Registratie Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland) 250
200
150
100
50
0 2000
2001
2002
2003
2004
2005
“zelfredzaamheid”. De hulp is gericht is het versterken van de eigen kracht van kwetsbare personen en op die van hun persoonlijk netwerk zoals familieleden en buren. Op het niveau van de samenleving is het van belang te werken aan een meer inclusieve samenleving waarin enerzijds meer ruimte is voor mensen die “anders” zijn en anderzijds de bereidheid is tot het ondersteunen van kwetsbaren. In het kader van het landelijke project “Herstel & Burgerschap” is in 2010 de handreiking Maatschappelijke Steunsystemen verschenen (van de Lindt & Verschelling, 2010).
2006
2007
2008
2009
2010
c. De netwerkaanpak Alle partijen die binnen het OGGz veld werkzaam zijn hebben eigen wettelijke kaders en financieringsbronnen, zoals bijvoorbeeld de Awbz, de Zvw, de Woningwet, de Wmo, de Politiewet, diverse justitiële regelingen en in de nabije toekomst de Wet werken naar vermogen. Om binnen dit verkavelde terrein integrale zorg te kunnen bieden wordt gebruik gemaakt van lokale zorgnetwerken. In de regio ZeeuwsVlaanderen is er in elke gemeente een lokaal zorgnetwerk actief, daarnaast hebben ook de gemeenten Schouwen-Duiveland, Borsele en Veere een vergelijkbare netwerkaanpak georganiseerd.
Figuur 2: Aantal meldingen bij Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland per regio (Bron: Registratie Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland)
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2000
5
2001 OSR
2002
2003 WAL
2004
2005 ZVL
2006
2007
2008
2009
2010
d. Omvang, kosten en baten Duidelijke informatie over de exacte omvang van de OGGz groep ontbreekt, evenals kennis over de doelmatigheid en effectiviteit van interventies en resultaten van beleid. De figuren 1 en 2 geven een beeld van het aantal mensen dat per jaar hulp heeft gekregen via het Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland. Het aantal mensen dat bij het Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland wordt aangemeld is de afgelopen jaren toegenomen. Figuur 2 laat zien dat er wel sprake is van verschillen tussen de drie regio’s in Zeeland: de Oosterschelderegio, Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen. De verschillen tussen de regio’s zijn de laatste jaren groter geworden. Opvallend is het grote aantal meldingen uit de regio Walcheren. Het is niet mogelijk om hier een eenduidige verklaring voor te geven, het is wel een feit dat de netwerkaanpak in deze regio het minst goed is georganiseerd. In diverse onderzoeken wordt de omvang van de OGGz groep geschat op ongeveer 1% van de bevolking. OGGz is relatief dure zorg; het is zeer arbeidsintensieve zorg en er worden kosten gemaakt om de samenwerking tussen de verschillende partijen in het veld te organiseren. Het is onbekend hoeveel geld er landelijk aan OGGz wordt uitgegeven. Op basis van registratiegegevens is berekend dat een hulpverleningstraject aan één dak- en thuisloze ruim 13.000 euro kost (Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang G4, 2006). Registratiegegevens van het Leger des Heils over het
Ondanks het gebrek aan kennis over de exacte omvang van de OGGz doelgroep, is er wel informatie over risicofactoren. Belangrijke voorspellers voor het ontwikkelen van OGGz problematiek zijn bijvoorbeeld het hebben van schulden, (dreigende) huisuitzettingen en huiselijk geweld. Schulden Schulden ontstaan als gevolg van life-events, zoals ontslag, scheiding of ziekte. Daarnaast is ook gedrag een belangrijke oorzaak: onverstandige keuzes maken op de verkeerde momenten. Als er eenmaal schulden zijn gemaakt, lopen ze door rente en incassokosten vaak snel verder op. Vroegtijdig signaleren van financiële problemen kan de omvang van schuldenproblematiek beperken. Burgers kunnen via schuldhulpverlening proberen een (minnelijk) akkoord met schuldeisers te sluiten over (gedeeltelijke) terugbetaling van schulden. Lukt dat niet, dan kunnen ze bij de rechtbank een beroep doen op de wettelijke schuldsanering (Wsnp). Figuur 3 laat de instroom in de Wsnp zien in Zeeland (arrondissement Middelburg). De sterke daling in 2008 (die ook landelijk te zien is) heeft waarschijnlijk te maken met de wetswijziging die per 1 januari 2008 van kracht is geworden. Deze wijziging had als doel de drempel voor de Wsnp te verhogen en moest ervoor zorgen dat meer mensen in het minnelijke traject zouden kunnen worden geholpen. Vanaf 2010 is er (ook landelijk) echter weer een stijging te zien. In 2011 bedroeg de instroom 340 personen.
Figuur 3. Instroom (aantal toegelaten personen) in de Wsnp in Zeeland (arrondissement Middelburg) (Bron: Bureau Wsnp, Raad voor de Rechtsbijstand)
800 700 600 500 400 300 200 100 0 2005
2006
2007
2008
jaar 2008 laten eveneens zien dat het om hoge kosten gaat; de kosten lopen uiteen van 2.500 euro voor een schuldhulpverleningstraject tot 40.000 euro per jaar voor een intramuraal verblijf (Gezondheidsraad, 2011). Investeren in OGGz levert ook besparingen op; deze besparingen hebben voornamelijk betrekking op de ordehandhaving, overlastbestrijding en huisuitzettingen. Door problemen eerder op te pakken kan er ook binnen het zorgdomein zelf kosten worden bespaard. 6
2009
2010
2011
Huisuitzettingen Mensen die uit hun woning dreigen te worden gezet lopen het risico dakloos te raken. Van de huisuitzettingen is 90% het gevolg van huurschuld. In figuur 4 het aantal huiszettingen in Zeeland. Deze cijfers zijn afkomstig van de woningcorporaties. Na een sterke daling in 2009 is in 2010 het aantal uitzettingen licht gestegen naar 100. Figuur 4. Aantal huisuitzettingen in Zeeland (Bron: Woningcoörporaties Zeeland)
Conclusie De OGGz groep zal de komende jaren verder in omvang toenemen, tegelijkertijd zal er minder professionele hulp en
160
ondersteuning voor deze groep beschik-
140
baar zijn. Mensen kunnen onderling, in
120
informele verbanden, meer betekenen
100
voor kwetsbare burgers en zullen daar-
80
toe gestimuleerd moeten worden. Tot
60
slot is de OGGz relatief dure zorg. Als
40
problemen in een eerder stadium wor-
20
den gesignaleerd en aangepakt, kan dat
0 2007
2008
2009
2010
Huiselijk geweld Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer is gepleegd. Het kan gaan om psychisch of emotioneel geweld, lichamelijk geweld, ongewenste seksuele toenadering en seksueel misbruik. In figuur 5 staat het aantal meldingen dat in 2008, 2009 en 2010 is binnengekomen bij het Advies- en steunpunt huiselijk geweld Zeeland (ASHGZ). In 2010 kwamen er 1359 meldingen binnen bij het ASHGZ, het grootste deel (90%) via de politie. De stijging in 2009 ten opzichte van 2008 wordt voornamelijk veroorzaakt door een betere registratie bij de politie. Figuur 5. Aantal meldingen huiselijk geweld bij Advies- en steunpunt huiselijk geweld Zeeland. (Bron: registratie Advies- en steunpunt huiselijk geweld Zeeland) 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2008
7
2009
2010
tot besparingen leiden.
Literatuur en websites Eugster A, Jacobs-van der Bruggen MAM, Rutten M. In: Gezondheid telt! In Hart voor Brabant 2011. Deelrapport Kwetsbare burgers. ’s Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant, 2011. Gezondheidsraad. Broodnodig. De ontwikkeling van kennis voor de openbare geestelijke gezondheidszorg. Den Haag: Gezondheidsraad, 2011; publicatienr. 2011/02. Lindt S van de, Verschelling M. Handreiking maatschappelijke steunsystemen. Samenwerken aan participatie van mensen met een psychische kwetsbaarheid. Utrecht: Movisie/Trimbos-instituut, 2010. Plan van aanpak Maatschappelijke Opvang, Rijk en G4, 7 februari 2006. Zeeuws Kompas. Een visie en een plan van aanpak voor opvang en het voorkomen van opvang van sociaal kwetsbare personen in Zeeland. 2008-2015. Vlissingen, 2008. Vastgesteld door: Centrumgemeente Vlissingen / RVCZ. Samengesteld door: M.C. Boone BPIM
Gegevensbronnen GGD Zeeland/Emergis Raad voor de rechtsbijstand ASHGZ
registratie Meld- en actiepunt Bemoeizorg Zeeland registratie Bureau Wsnp www.wsnp.rvr.org registratie meldingen ASHGZ (Advies- en steunpunt huiselijk geweld Zeeland)
Lijst met afkortingen
Colofon
ASHGZ Awbz GGZ MO OGGz Wmo Wsnp ZvW
Op uw gezondheid! Deelrapport van de Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 2012
Advies- en steunpunt huiselijk geweld Zeeland Algemene wet bijzondere ziektekosten Geestelijke Gezondheidszorg Maatschappelijke opvang Openbare Geestelijke Gezondheidszorg Wet Maatschappelijke Ondersteuning Wet sanering natuurlijke personen Zorgverzekeringswet
Tekst: GGD Zeeland Vormgeving: de Wilde Zeeuw Tekstredactie: Caroline Houmes, MAPlus In samenwerking met Scoop en RIVM Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Zeeland
8
burgers
jeugd
omgeving jongeren
alcohol weerbaarheid vergrijzing water
visie overgewicht
teek
lyme
kwetsbaar
krimp
vergrijzing participatie
ziek parel roken gemeente
zorgverzekeraars
ouderen
provincie Zeeuw
groen
lokaal
havens
weerbaar
integraal
ses
wmo
gezond
buurt werk
gedrag beleid
volwassenen
preventie
signaleren
ketenzorg
transitie
Zeeland
bewegen
zorg wijk
sociaaleconomische status
school
risicogebied
innovatie
