Aanbod MOVISIE MOVISIE wil bijdragen aan een krachtige samenleving van mondige burgers en heeft als Wmoexpertisecentrum deskundigheid op het gebied van de zelfregie en participatie van kwetsbare burgers. Wij ondersteunen initiatiefgroepen en gemeenten bij het onderzoeken en opzetten van een expertisecentrum bij onder meer: • De inventarisatie van en samenwerking tussen doelgroepen. • Het verkennen van mogelijkheden om aan te sluiten bij andere burgerinitiatieven. • De ontwikkeling en opzet van de organisatie. • Het ontwikkelen van vormen van financiering. • Het leggen van contacten met andere maatschappelijke organisaties en ondernemers. Contactpersoon: Henk Beltman
[email protected] www.movisie.nl
Zelfregiecentra Een nieuw burgerinitiatief voor én door kwetsbare burgers In een zelfregiecentrum ontwikkelen kwetsbare burgers zelf initiatieven waardoor zij hun talenten ontplooien en diensten voor de samenleving verrichten. Een ideale plek om zelfregie én maatschappelijke participatie te ontwikkelen. Hoe kunnen initiatiefgroepen en gemeentes zo’n centrum opzetten? Nieuwe initiatieven Er bestaat een traditie van kleinschalige initiatieven van (kwetsbare) burgers, zoals mensen met een beperking, die lotgenotencontact en belangenbehartiging als doelen hebben. De regionale cliëntenorganisaties voor mensen met een psychische handicap bijvoorbeeld, de steunpunten van organisaties van mensen met een verstandelijke handicap of de oudernetwerken in de jeugdzorg. Binnen de huidige grootschalige decentralisatie van verantwoordelijkheden naar de gemeenten verliezen deze organisaties voor een groot deel hun traditionele financiering. Deze burgerinitiatieven moeten zich nu opnieuw ‘uitvinden’ en vorm geven. Geleidelijk aan ontstaan nieuwe vormen van burgerinitiatieven die de zelfregie en maatschappelijke participatie van kwetsbare mensen willen vergroten. Voorbeelden zijn de participatie van bewoners in een wijk of – op het niveau van collectieve belangenbehartiging – de Wmo-raden. Hiernaast ontwikkelt zich een nieuw initiatief: het zelfregiecentrum, dat de zelfregie van mensen wil versterken. Via empowerment naar meer zelfregie, meer zelfredzaamheid en meer participatie Zelfregie komt steeds terug in actuele discussies over kwetsbare burgers. Zelfregie is het vermogen om zelfstandig te beslissen hoe je leven op het gebied van bijvoorbeeld wonen, werken en sociale contacten, eruit moet zien. Bij zelfregie gaat het om de krachten, talen en drijfveren van mensen, in plaats van de problemen en beperkingen. Het doel van het vergroten van zelfregie is daarom het stimuleren van de mogelijkheden om zelf vorm en invulling te geven aan het leven. Empowerment is iemand in staat stellen eigenmachtig te beslissen en te handelen. Het is een koepelbegrip voor activiteiten die tot meer zelfregie leiden. Het omvat methodieken gericht op individuen, groepen of organisaties om zelfvertrouwen, zelfbewustzijn en positief zelfbeeld te vergroten.
Meer zelfregie leidt tot meer zelfredzaamheid. De Wet maatschappelijke ontwikkeling (Wmo) omschrijft dit als het lichamelijke, verstandelijke, geestelijke en financiële vermogen om zelf voorzieningen te treffen die deelname aan het maatschappelijk verkeer mogelijk maken. En met die toegenomen zelfredzaamheid zijn ook kwetsbare burgers meer in staat deel te nemen aan de samenleving en er een bijdrage aan te leveren. Het zelfregiecentrum sluit aan op deze tendensen omdat het een initiatief voor en door kwetsbare burgers zelf is. Dat onderscheidt het centrum van activiteiten van welzijns- en zorgorganisaties waar de professional de leiding heeft. De schets van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) heeft in haar rapport Inhoud stuurt de beweging. Drie scenario’s voor het lokale debat over de Wmo het concept van het zelfregiecentrum geïntroduceerd in Nederland. In het buitenland bestaan al Centres for Independent Living die zich richten op beleid ter bevordering van het zelfrespect, de waardigheid en de onafhankelijkheid van mensen met beperkingen. De RMO beschrijft het zelfregiecentrum als een netwerk van mensen met beperkingen en hun sympathisanten. Als (virtuele) centra vormen ze knooppunten van informatie, advies en belangenbehartiging voor deze groep kwetsbare burgers. Het centrum is zowel een ontmoetingsplek waar mensen met beperkingen hun ervaringen met lotgenoten kunnen delen als een ‘schakelclub’ in deelname aan de samenleving. Het centrum richt zich bovenal op het aanleren van competenties voor zelfregie bij degenen die daarover nog niet beschikken. De kern van het centrum is dat mensen hun ervaringskennis omzetten in ervaringsdeskundigheid en vervolgens de meest kwetsbare groep helpen door middel van advisering en praktische dienstverlening. Het centrum wordt door mensen met beperkingen zelf beheerd en werkt met vaste ervaringsdeskundige professionals, en daaromheen een netwerk van mensen. Voorbeelden van concrete activiteiten: • Het helpen vinden van goede huisvesting. • Het geven van vaardigheidstrainingen in zelfbepaling (trainingen in het op orde houden van financiën, het bevorderen van sociale vaardigheden, het gebruiken van het openbaar vervoer. • Het beantwoorden van vragen van mensen met beperkingen en hun familieleden, en eventueel doorverwijzen naar geschikte instanties. • Advies geven over technische aanpassingen en mogelijkheden, van rolstoelen tot en met computers. • Advies geven over sociale verzekeringen, vinden van opleidingen en betaalde arbeid. • Advies geven over optimaal gebruik maken van Wmo-rechten.
Gemeenten kunnen een jaarlijks startkapitaal aan de zelfregiecentra toekennen. Verder kunnen zelfregiecentra middelen verwerven via fondsenwerving, de betalingen voor dienstverlening aan burgers en bedrijven en lidmaatschappen en abonnementen. Als mensen in een gemeente aanspraak maken op een participatiebudget (een bundeling van persoonsgebonden financieringen) dan kunnen zij zelf keuzes maken en ook betalen voor de diensten van het centrum. Achtergrond Zowel burgers als overheden willen kwetsbare mensen stimuleren hun eigen kracht te ontwikkelen. Gemeenten worden steeds meer verantwoordelijk voor het welzijn en de participatie van bijvoorbeeld mensen met een beperking. De Wmo verplicht de gemeenten al deze mensen zodanig te compenseren voor hun beperking dat zij kunnen meedoen aan de samenleving. Deze trend wordt voortgezet met de komende grote veranderingen: de overheveling van de functie begeleiding van de AWBZ naar de Wmo, de overgang van de jeugdzorg naar de gemeente en de nieuwe regeling rond arbeidsparticipatie. De rode draad bij deze veranderingen is dat de burger zelf meer verantwoordelijk wordt voor zijn leven en dat hij een bijdrage aan de maatschappij levert. Gemeenten proberen daar op allerlei manieren op in te spelen, ook om de uitgaven te beheersen. Zij streven bijvoorbeeld naar creatieve combinaties van verschillende beleidsvelden, zoals de Wmo en de arbeidsintegratieregelingen. Bovenal zullen zij burgers gaan stimuleren om zelf meer van hun eigen kracht gebruik te maken, bijvoorbeeld door meer vrijwilligerswerk te verrichten, als buurt zelf gemeenschapsvoorzieningen te beheren of dienstverlenende initiatieven te starten. Drie voorbeelden Een zelfregiecentrum wordt opgezet en beheerd door mensen met een beperking, bijvoorbeeld een psychische, fysieke of verstandelijke beperking, eventueel ondersteund door vrijwilligers zonder beperking. Het initiatief heeft veel voordelen voor hen persoonlijk, want doordat zij zich inzetten, worden zij maatschappelijk actiever, ontwikkelen zij hun vermogens en nemen hun zelfvertrouwen en sociale vaardigheden toe. Hieronder staan voorbeelden, die nog in een begin- of conceptfase verkeren, maar gemeenten inspiratie en motivatie kunnen bieden. 1. Steunpunten zelfhulp Het Kenniscentrum Zelfhulp en Ervaringsdeskundigheid (KZE) initieert, vooral in Brabant, steunpunten zelfhulp. Het kenniscentrum heeft als missie het bevorderen en ondersteunen van emancipatie, zelfzorg en eigen kracht van burgers ten aanzien van hun welzijn en gezondheid. Deze missie wordt gerealiseerd door middel van het ontwikkelen van nieuwe kennis door middel van onderzoek, het verzamelen van bestaande kennis en goede praktijkvoorbeelden, het beschikbaar stellen van deze kennis en het (begeleiden bij) het toepassen van ervaringskennis.
In Brabant zijn vier regionale steunpunten zelfhulp actief. Een steunpunt zelf is de ‘thuisbasis’ van zelfhulpgroepen en lotgenotencontact. De steunpunten zijn vrijwilligersorganisaties die ondersteuning en advies bieden aan zelfhulpgroepen en lotgenotencontacten. Zij fungeren als vraagbaak, bieden allerlei faciliteiten, bieden cursussen voor startende zelfhulpgroepen en propageren het belang van zelfhulpgroepen en lotgenotencontacten. De steunpunten hebben elk contact met 40 tot 50 zelfhulpgroepen, uiteenlopend van ex-psychiatrische patiënten en mensen met eetstoornissen tot alcoholisten en longpatiënten. Zij faciliteren bijeenkomsten waar lotgenoten ervaringen kunnen uitwisselen, elkaar advies geven en daardoor sterker komen te staan in het leven. De ervaring is dat het welzijnswerk te weinig vertrouwd is met zelfhulp en daardoor vervullen de steunpunten een functie voor mensen met beperkingen. De steunpunten hebben zich verzelfstandigd tot zelfstandige stichtingen, met besturen die zijn samengesteld uit ervaringsdeskundigen en vertegenwoordigers van instellingen op het gebied van welzijn en zorg. Het kenniscentrum fungeert als backoffice, verzamelt algemene kennis en verspreidt die. De steunpunten worden gefinancierd door de gemeenten die het belang ervan inzien voor het welzijn en de gezondheidswinst van de deelnemers aan de bijeenkomsten. 2. Stichting Zelfregiecentra NL Deze stichting in Venlo ontwikkelt instrumenten en implementeert de visie over zelfregie bij gemeenten, aanbieders van zorg en welzijn, initiatieven in de wijk en in het onderwijs. De stichting helpt mensen op verschillende manieren aan te spreken om het stuur van het eigen leven weer zelf in handen te nemen. Niet de beperking en het aanbod staan centraal, maar de mate waarin de mens zich gesterkt voelt. De kernwaarden van het zelfregiecentrum zijn: aansluiten bij kwaliteiten van mensen; gericht zijn op zingeving en persoonlijk perspectief; actief gebruikmaken van ervaringsdeskundigheid; niet het aanbod staat centraal, maar de mate waarin de mens zich geholpen voelt; het creëren van experimenteerruimte. Het zelfregiecentrum Venlo ondersteunt mensen die om allerlei redenen minder tot hun recht komen dan zij zouden willen. Enkele redenen waarom mensen het centrum bezoeken: ze hebben nauwelijks een sociaal netwerk; het gaat slechter met hun gezondheid, maar ze hebben geen vertrouwen/ zin in de ‘zoveelste’ behandeling; ze zijn op zoek naar (vrijwilligers)werk dat meer aansluit bij hun eigen kwaliteiten dan de huidige begeleide werkomgeving. Vaak hebben ze behoefte aan een luisterend oor of een maatje. Ook wensen ze een plek waar ze gewoon zichzelf kunnen zijn en willen ze hun opgedane ervaringen op het gebied van kwetsbaarheid en herstel inzetten voor anderen. In de praktijk betreft het vooral mensen met psychosociale problemen.
Het centrum in Venray vervult de volgende functies: inloop en ontmoeting; informatie en advies; ondersteuning gericht op zelfregie en zelfontplooiing; makelen (verbinden van mensen en initiatieven); groei- en experimenteerplek op de participatieladder; participatietrajecten; coachingstrajecten. En verder ook: faciliteren en/of ondersteunen van initiatieven; organiseren van netwerkbijeenkomsten; belangenbehartiging. Het centrum is actief op een zeer breed werkveld met activiteiten op het gebied van onder andere re-integratie en participatie, dagbesteding, vrijwilligerswerk, coaching en stimulering van zelfstandig ondernemerschap en dienstverlening in het kader van Wmo en AWBZ. Het kan worden gezien als een Wmo-voorziening, want het herbergt onder meer de volgende typische Wmo-kenmerken: toegankelijk voor alle burgers; burgers worden gestimuleerd om zelf de regie te houden of te hervinden; gesitueerd in de wijk en inspelend op initiatieven en burgers uit die wijk. 3. Zelfregiecentrum Almere 2.0 In augustus 2011 is in Almere een initiatief gestart van mensen met een beperking die zelf een zelfregiecentrum nieuwe stijl willen starten. De 2.0 geeft dit aan; het principe is afkomstig van de stormachtige ontwikkeling van sociale netwerken via internet. Het project verkeert in een beginfase, maar in de meest uitgedachte vorm wil dit centrum de volgende taken gaan verrichten: • Inloop/ontmoeting/informatie: door het bieden van contact met lotgenoten, laagdrempelige ontmoetingsplekken en het bieden van praktische informatie kunnen de deelnemers ervaringen uitwisselen en praktische informatie verkrijgen. • Persoonlijk vrij te volgen leerroutes op basis van vrijwilligersactiviteiten. • Trainingen in volwaardig burgerschap: door trainingen in bijvoorbeeld mondigheid, opdoen van sociale vaardigheden en kennis van de maatschappij verkrijgen de deelnemers meer vaardigheden om zich staande te houden en een rol te kunnen spelen in de samenleving. • Trainen van ervaringsdeskundigen: doordat mensen hun ervaringskennis omzetten in ervaringsdeskundigheid, kunnen zij zich inzetten in bijvoorbeeld maatjesprojecten voor lotgenoten of als intermediair naar de (heel) kwetsbare groepen, bijvoorbeeld via het centrum voor jeugd en gezin. • Verrichten van gemeenschapsdiensten: de deelnemers (veelal werkloos, uitkeringsgerechtigd of in opleiding) leveren diensten aan de samenleving die afgeleid zijn van hun eigen kwaliteiten. De activiteiten kunnen variëren van groenonderhoud tot en met het geven van trainingen. • Belangenbehartiging: de deelnemers bundelen hun eigen ervaringen en die van mensen met een beperking in het algemeen die in het centrum komen en bieden die in het kader van belangenbehartiging aan de Wmo-raden of gemeenten aan. • Toeleiden naar arbeidsparticipatie: mensen met een beperking worden geholpen op weg naar een betaalde baan, afhankelijk van de individuele behoefte door middel van trainingen, het opstellen van een eigen portfolio, via stages en met behulp van coaching op de werkplek.
In de dynamiek van alledag werken deze verschillende taken op elkaar in en versterken elkaar. De deelnemers kunnen sommige taken wel verrichten en andere taken niet, als er maar sprake is van persoonlijke ontwikkeling en stimulans tot meedoen aan de samenleving. Bruikbaar en inspirerend Een zelfregiecentrum lijkt de komende jaren een bruikbaar concept om de eigen kracht van kwetsbare burgers te vergroten. Het stelt kwetsbare burgers in staat hun talenten te ontwikkelen en maatschappelijk in te zetten, waardoor zij als persoon kunnen groeien en een bijdrage aan de samenleving kunnen leveren. Het onderscheidt zich van welzijnsinstellingen omdat mensen zelf het initiatief nemen en de verantwoordelijkheid voor het centrum dragen. Als voorbeeld zal het andere instellingen stimuleren meer van de eigen kracht van burgers zelf gebruik te maken. In het ideale geval doen mensen met verschillende soorten beperkingen mee aan het centrum: psychisch, lichamelijk en verstandelijk. In de praktijk sluit deze combinatie van doelgroepen niet altijd op elkaar aan en soms is het wenselijk dat deze groepen apart van elkaar activiteiten opzetten. Zelfregiecentra kunnen samenwerking tussen verschillende groepen kwetsbare burgers bevorderen. De invulling van het zelfregiecentrum en de taken die het op zich neemt, zijn afhankelijk van de lokale situatie, de groepen die mee willen doen, de inzet van de initiatiefnemers en het samenspel van gemeente, bedrijven en vrijwilligersorganisaties. Het is in ieder geval niet de bedoeling dat het centrum een ‘hangplek’ voor kwetsbare burgers wordt, want ontwikkeling en activering zijn onmisbare onderdelen van het concept. Een goede samenwerking met maatschappelijke organisaties als vrijwilligersorganisaties en ondernemers is belangrijk voor de maatschappelijke inbedding van het zelfregiecentrum. Een maatschappelijk betrokken ondernemer kan bijvoorbeeld ruimte beschikbaar stellen, een training geven in sociale vaardigheden of solliciteren of stage- en werkplekken aanbieden. Het zelfregiecentrum kan zo een belangrijke bijdrage leveren aan het versterken van de civil society. Een aandachtspunt is het voorkomen van institutionalisering, dus dat het centrum geen instituut wordt met regels en bureaucratie, waarin de dynamiek verstart. Een goede balans is nodig tussen enerzijds de (inhoudelijke) onafhankelijkheid van de zelfregiecentra met voldoende vrijheid voor de mensen met beperkingen, en anderzijds een voldoende (financiële) politiek-bestuurlijke rugdekking vanuit de gemeente.
Maatschappelijke meerwaarde Voor kwetsbare burgers: • Het zelfregiecentrum stimuleert hen hun talenten te ontwikkelen (initiatieven te nemen, verantwoordelijkheid te dragen, sociale contacten aan te gaan, diensten te verrichten voor de samenleving). • Binnen het zelfregiecentrum zetten zij hun ervaringskennis om in ervaringsdeskundigheid en zetten die vervolgens om in positieve activiteiten voor anderen. • Zij breiden hun sociale netwerken uit door het ondernemen van vele activiteiten. • Hun zelfvertrouwen neemt toe doordat zij actief en constructief bezig zijn. • Hun welzijn en gezondheid nemen toe naarmate ze actiever en positiever zijn. • Zij leveren door hun diensten een positieve bijdrage aan de samenleving. • Zij verbeteren de beeldvorming over mensen met een beperking. Voor gemeenten: • Het zelfregiecentrum activeert kwetsbare burgers tot activiteiten passend bij hun behoeften en wensen. • Het zelfregiecentrum vergroot de zelfredzaamheid en het meedoen van kwetsbare burgers. • Het zelfregiecentrum levert een bijdrage aan een levendige civil society met actieve burgers. • Kwetsbare burgers leveren een positieve bijdrage aan de samenleving. • Het zelfregiecentrum levert gezondheidswinst op, en daardoor economische winst, omdat er een geringer beroep wordt gedaan op huisartsen en er minder wordt aangeklopt bij hulporganisaties en zorginstellingen. • Door het zelfregiecentrum neemt het beroep op welzijnsvoorzieningen af doordat mensen positief en actief bezig zijn. • Het zelfregiecentrum benut de eigen kracht van kwetsbare burgers en is daarmee ook een voorbeeld voor professionals die nog niet die eigen kracht aanboren. • Het zelfregiecentrum wordt ‘gevonden’ door de groep mensen die as ‘moeilijk bereikbaar’ bekend staat.
Aanbod MOVISIE MOVISIE wil bijdragen aan een krachtige samenleving van mondige burgers en heeft als Wmo-expertisecentrum deskundigheid op het gebied van de zelfregie en participatie van kwetsbare burgers. Wij ondersteunen initiatiefgroepen en gemeenten bij het onderzoeken en opzetten van een expertisecentrum bij onder meer: • De inventarisatie van en samenwerking tussen doelgroepen. • Het verkennen van mogelijkheden om aan te sluiten bij andere burgerinitiatieven. • De ontwikkeling en opzet van de organisatie. • Het ontwikkelen van vormen van financiering. • Het leggen van contacten met andere maatschappelijke organisaties en ondernemers. Contactpersoon: Henk Beltman,
[email protected] www.movisie.nl Literatuur • Grives, H. en Koning, G. (2011). Kwetsbare burgers in Almere doen mee! Een burgerschapsinitiatief voor meer eigen kracht en participatie. Almere: vereniging Ongekend Sterk Almere. • Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2006). Inhoud stuurt de beweging. Drie scenario’s voor het lokale debat over de WMO. Den Haag: RMO. • www.zelfregiecentra.nl • www.kenniscentrum-ze.nl
