DEEL IV Turken

www.vijfeeuwenmigratie.nl DEEL IV

Turken

www.vijfeeuwenmigratie.nl

www.vijfeeuwenmigratie.nl I. INLEIDING 1.

EEN WEDSTRIJD WEOSTRljD IN AANPASSINGSVERMOGEN AANPASSINGSVERMOGIiN

'Anpas Reccp' schetst de in În Nederland woIn zijn vermakelijke verhaal 'Anp as Recep' nende Turkse schrijver Sadik Yemni hoe een Turkse man zich - onder druk Ycmni van zijn familieleden - probeert aan te passen aan de Nederlandse Ncdcrl:mdsc maatschappij.1 schappij.l Tussen zijn vrouwen vrouw en hem wordt een wedstrijd in aanpassingsvermogen georganiseerd; de kinderen houden - niet zonder leedvermaak leedvermaakde score bij. Zijn vrouw heeft op hem voor voar dat zij van ...·ao Nederlandse vrouwen met wie zij samenwerkte de taal heeft geleerd (hij spreekt siccIHs slechts geen te be:mtbeantbrekkig Nederlands) en daardoor in staat is brieven te lezen ('0 woorden. Ook ontvangt zij Nederlanders thuis ze in zijn thuis.. Desondanks blijft zc huishouden niet, niet. het hel ogen een ccn goede Turkse vrouw: ze verwaarloost het huishoude.n eten is op tijd klaar en ze heeft respect voor haar echtgenoot. De kinderen plagen Recep dat hij zich te weinig wcinig aanpast ('Mama is heel wat allp(lS dan jij') en dat maakr beter in anpas danjij') maakt hem razend. In het geheim gaat hij zich beren.' aanpassing aan de Nederlandse maatdaarom voorbereiden op een betere bij zich op een aanral schappij. Dan komt hij erachter dat hij aantal terreinen al heeft aangepast aan de Nederlandse gewoonten, ongemerkt ongemerk t en zonder noemensbar voorbe('ld: Recep en enkele vrienden gaan in een bat waardige moeite. Een voorbeeld: op de vuist als ze iets teveel hebben gedronken. Ze worden uit elkaar gehaald en de politie wordt ingeschakeld; haaid illgcschake.1d; ze moeten mee me(' naar het bureau. zijn verbazing terecht in een kamer die schoon en opgeRecep komt tot tOt ruimd is, met affiches aan de muur, en hij betwijfelt of dit wel het politiebuntimd denken aa aan n de politiebureaus in Turkije, reau is. Niets doet hem namelijk denke-n geen God' stond te waar ergens het opschrift 'Er is hier gt'C11 re lezen. Na een zijn berisping kunnen Recep en zij n vriend vr iend vertrekken vertrckkcn en opnieuw slaat de verbijstcring Hoeven we wc niet naar de kelder voor een speciale behanverbijstering toe: ""Hoeven niet' , antwoordde m.ijn mijn vriend. Hij was ook deling?' 'Dat kennen ze hier niet', kwam. ' En zo paste Recep heel verbaasd geweest toen hij er voor het eerst kwam.' \'an politieoptreden. zich aan bij de Nederlandse wijze van Een ander voorbeeld: een vriend van Recep Reccp is bij een verkeersongeluk ziekenhuis. is. Recep gaat hem samen met een gewond geraakt en ligt in het ziekenhu 213 21J

www.vijfeeuwenmigratie.nl paar vrienden opzoeken, beladen met gaas, verband en etenswaar. Aan de arts die hun vriend vricnd behandelt, vragen ze voor de zekerheid of er misschien nog meer verband, bloed of alcohol nodig is. Met grote verbazing op zijn gezicht antwoordt deze dat ze van alles voldoende hebben. 'Hoe zou hij het ook kunnen weten? JJec he,rinnert herinnert je nog wel dar dat blinde Zeynel geopereerd zou worden en e_ err geen bloed was. Als we de vijfduizend ballen niet bij elkau elkaar hadden gelegd voor de zwarthandelaren in bloed, had hij het loodje gelegd.' Toen ze na het bezoekuur de verpleegster vijfentwintig gulden in de hand stopten, waarop het meisje een hoofd als vuur kreeg, beseften ze dat ze de plank opnieuw hadden misgeslagen. Aanpassing is toch niet zo'n eenvoudige zaak, concludeert de hoofdpersoon. Wat hem verder opvalt, is e, wanneer jein dat jje, wamleer je in Nederland naar de gemeente of het ziekenfonds moet, Ge trekt gewoon een niet hoeft te dringen om een plaatsje te bemachtigen (je nummer en wacht op je beurt) beun) en je wordt ook niet door de ambtenaren gekleineerd. altij d op tij neerd. Verder zouden in Nederland de treinen en bussen altijd tijdd geklei rijden. Allemaal AJlemaal verschillen ten opzichte van Turkije, die Recep in de loop vanzelfs prekend is gaan beschouwen. van de tijd als vanzelfsprekend De meeste problemen met aanpassen ondervindt hij trouwens thuis. Hoewel hij zelf eigenlijk wel gecharmeerd is van de geblondeerde haren van zijn vrouw (die veel aanpassingspunten van de kinderen opleveren), is hij bang vormen. van voor de kritiek van zijn vrienden, die niet zoveel zien in zulke vormen dochter, aanpassing. En wat moesten zij wel niet denken van het feit dat zijn dochter. HA vo zit, op schoolreisje is geweest (hij moest wel toestemming WestCIDming die op de HAVO geven, anders had het hem punten gekost) en dat er zelfs een foto is gemaakt geven. waarop zij dicht in de. de buurt van een knappe Nederlandse jongen j ongen staat. Tevens kan hij thuis niet meer naar zijn geliefde Turkse muziek luisteren zonder dat zijn kinderen hem manen aan de buren te denken, om vervolgens 'ongelovige' westerse muziek op te zetten. sportschoenen Zijn aangepaste kleding - colbertje, nette spijkerbroek en spo rtschoenenbrengt hem in conflict met de imam, die vindt dat een spijkerbroek voor iemand van zijn leeftijd en bovendien nog moslim, geen pas geeft. Hij dient zich te kleden als een echte Turk en islamiet. Maar Recep is niet van plan zich geleden'.'. Hij spreekt er zijn aan te passen aan het 'woestijnleven van eeuwen geleden afschuw over uit dat andere Turkse mannen weigeren zich ook maar een beetje aan te passen aan het leven in Europa en hun vrouwen in 'een uniform van overjas en hoofddoek' dwingen. Zij richten rich ten zich volgens hem alleen aUeen op een - voor velen onmogelijke - toekomst in hun vaderland, zonder in U1 de gaten te hebben met wat voor aanpassingsproblemen de Turken die terugkeren worden geconfronteerd. De aanpassing van Recep aan Nederland vindt geleidelijk plaats, hoewel zeker niet zonder problemen. Het verheugt verheugr hem daarom te zien dat ook Nederlanders zich blijken te hebben aangepast ... aan
www.vijfeeuwenmigratie.nl worst, rij rijst smaak en slappe groeneten: kool, spruitjes, vette worst. st zonder enige smaak tesoep. In de loop der jaren. hij , is men zich echter gaan aanpassen jaren, zo merkte hij, aan de voedingsgewoonten worden ook knoflook voedingsgewoonten van van buitenlanders en nu worden en aubergines gegeten. De Nederlandse winkeliers en marktkooplieden. marktkooplieden, die de buitenlanders in het begin van bun hun aanwezigheid in in Nederland nog wel eens denigrerend zelfs een voorkeur voor buitendenigrerend behandelden, hebben nu zdfs landse klanten, want die kopen alles met kilo's tegelijk, terwijl de Nederlanders alles per stuk kopen. Ook hebben zij zich aangepasr aangepast aan het slechte Nederlands dat hun klanten spreken (ze hebben maar een paar woorden nodig) en soms gebruiken ze zelfs Turkse opschriften boven hun waren. Ten slotte merkt Recep op dar dat een van de traditionele Turkse middelen bij uitstek tegenwoordig ook in Nederland blijkt te werken: om bij Nederlmdse landse ambtenaren iets te bereiken, kan het toeschuiven van smeergeld smeergeld geen kwaad.

LITERATUUR EN WERKELIJKHEID WERKE(.IjKHEtD

Wij hebben een korte samenvatting van het verhaal van vau Yemni gegeven het is een van de weinige gepubliceerde pennevruchten uit de groep Turkse migranten in Nederland - niet alleen vanwege vall\vege de overeenkomsten, maar ook ter illustratie van de versclliUen verschillen met de gegevens die wij uit het onderzoeksmateriaal destilleerden. Een voor voo r de hand liggende overeenkomst is namurlijk het taalprobleem waarmee de hoofdpersoon kampt. Zijn vrouw natuurlijk heeft het Nederlands langzaam. langzaam onder de knie gekregen. gekregen, maar hij spreekt het nog steeds gebrekkig, en terwijl zij nu in staat is Nederlanders thuis te op .2 Uit het door ontvangen, leveren die contacten voor hem problemen Op.2 interviewmate:riaal is eveneens veelvuldig veelvu ldi g naar voren geons bestudeerde interviewmateriaal komen dat Turken - onder meer vanwege hun slechte kennis van het Nederlands - aarzelen meer toenadering tot Nederlanders te zoeken. Het is één van de redenen waarom het contact met hun buren zo oppervlakkig is (de reden), want vermeende terughoudendheid van Nederlanders is een andere reden). waarover moet je praten met zo'n gebrekkige woordenschat? Als je de taal beter spreekt, is het ook eenvoudiger eenvoudi ger initiatieven in itiatieven te ontplooien tot een goede verstandhouding. Het tegenovergestelde komt echter eveneens voor: Turken die redelijk tot goed Nederlands sprekt'n, spreken, richten zich in sommige meet dan toen zij de taal nog niet beheersten op de eigen gevallen namelijk meer en groep, omdat zij de hulp van Nederlanders bij het schrijven van brieven eu nodjg hebben. De noodzaak tot instrumenteel contact dergelijke niet meer nodig is met andere woorden komen te vervallen en de noodzaak tot een ander soort contact wordt blijkbaar niet gevoeld. In hoeverre de mate van contact een rol speelt bij de beeldvorming valt overigens moeilijk te achterhalen, Nederlanders. als in want zowel in situaties waarin sprake is van relaties met Nederlanders, 215

www.vijfeeuwenmigratie.nl omstandigheden waarin dat niet het geval is, komen stereotiepe voorstellingen over hen voor. Het H et is tevens heel goed mogelijk dat ambivalente uitspraken worden gedaan als 'Nederlanders zijn heel ongastvrij, ongastvrij , maar mijn buurvrouw is in dat opzicht eigenlijk net een Turkse'. Turkse'. Het eenmaal geilJ zo' fe itelijke ervarinvormde beeld wordt in zo'nn geval niet gecorrigeerd door feitelijke gen. geo. Recep noemt drie aspecten van de Nederlandse Nederl:mdse maatschappij waaraan hij zich vrij gemakkelijk gemakkelijk. heeft weten aan te passen: het politieoptreden, de gezondheidszorg en de behandeling behandel ing door instanties en ambtenaren. Het ligt voo r de hand te veronderstellen dat deze relatief weinig aanpassing vervoor roep in kwestie als zéér positief worden ervaren. gende aspecten door de ggroep Inderdaad heeft Recep over die drie zaken - als hij ze vergelijkt met de situatie in zijn vaderland - een buitengewoon positief oordeel: in Nederland pobtiebureau geen lichamelijk geweld gebruikt, de medicijwordt op het politiebureau jou verder te helpen en omjou nen zijn bijna gratis en een ambtenaar hier is er om niet andersom. Het laatste beeld wordt door een aantal geïnterviewden beaamd, over de bLijken de meningen verdeeld. Medicijnen momOtwee andere onderwerpen blijken gen hier (bijna) gratis zijn, voor de behandeling van Nederlandse artsen, die naar het idee van Turken zeer terughoudend zijn in het voorschrijven voo rschrijven van medicijnen en buitenlanders voor hun operaties misschien wel als proefkoproetKonijn gebruiken, heeft men soms minder waardering. 3J Het optreden van de Nederlandse politie komt alleen aan de orde voor zover het om discriminatie ga"'t, gaat, door de agenten welteverstaan. welteverstaan. Dat de meeste problemen van Turken met de Nederlandse Nederl andse samenleving raken , is een hebbe.n op terreinen die direct aan het gezinsleven raken, betrekking hebben tweede overeenkomst tussen Yemni's Yemni 's verhaal en de 'werkelijkheid' zoals onderzoeksmateriaal naar voren kwam. Daar waar Nederlandse die uit het onderzoeksOlateriaal invloeden het sterkst als bedreigend worden ervaren, namelijk bij de opvoeding van VJn de kinderen, hebben zich zeer uitgesproken beelden gevormd. Over onderwerpen als opvoeding (hoofdstuk 2), 2) , onderwijs (hoofdstuk 3) 3),, en de verhouding tussen man en vrouw (hoofdstuk 4) zijn veel uitspraken (zie aangetroffen. Naast negatieve en positieve beelden over Nederlanders (ûe hiervoor onder andere hoofdstuk 5 en 6) bestaan tevens nadrukkelijke ideeën over landgenoten die uit een ander gebied in Turkije afkomstig zijn (hoofdstuk 8) en evenals Recep spaart men deze net zo min als niet-landgenoten. Over de achtergronden van de groep migranten om wie het hier gaat, willen wij kort zijn. Aangetrokken door de hoge lonen .en en een hoge levensstanvanaf het begin daard, daa rd, zijn zij vanafhet beg in van dejaren de jaren zestig naar Nederland gekomen. Velen werden onder toezicht van de overheid geworven door Nederlandse Nederlandsebedrijven, terwijl anderen als toerist of via kettingmigratie keningmigratie hier naartoe kwamen. In de jaren zeventig gingen zij ertoe over hun families te laten 216

www.vijfeeuwenmigratie.nl overkomen en in het begin van de jaren tachtig bereikte deze gezinshereniging haar voltooiing. voltooijng. Er wonen momenteel rond de 16I. 161. 700 Turken in Nederland,4 Nederland," waarvan ongeveer de helft afkomstig is uit twee aan elkaar grenzende regio's in Turkije: Noord- en Zuid-Centraal-Anatolië. S5 Zij zijn vooral in de Randstad terechtgekomen: 37 procent woont in de vier grote steden. Hun positie in de Nederlandse samenleving is over het geheel genosteden. 40 procent) en hebben een men slecht: ze zijn in hoge mate werkloos (circa 40 ach terstandspositie in het onderwijs en op tal ral van andere gebieden. Ofhun OfhuD achterstandspositie sombere positie aanleiding geeft tot tOt sombere beelden over Nederland(ers), blijken. zal uit de volgende hoofdstukken moeten bl ijken .

17 2217

www.vijfeeuwenmigratie.nl 2. OPVOEDING

NAAR NAA R BED, BE D. NAAR NAA R BED liED

'Ik heb mijn zoon altijd op de Nederlandse manier opgevoed, opgevoed. maar ik vind het moeilijk om te zeggen wat nu het verschil is tussen de Turkse en de Nederlandse wijze. De Nederlandse opvoeding is meer geregeld, bijvoorbeeld het hel naar bed gaan. Turkse ouders laten hun kinderen heel lang opblijven, net zo lang als ze zelf willen. wiJlen. Het probleem is dat ze de volgende dag niet kunnen opstaan en op school niet kunnen leren. leren . ' De moeder van de geïnterviewde gdntervicwde voegt daaraan toe: 'Nederlanders voeden hun kinderen tot hun tiende jaar erg crS goed op. op. Er is veel discipline, de ouders ouders houden hun kinderen goed in de gaten en zo hoort hoon het ook. Maar daarna krijgen de kinderen steeds meer vrijheid vrijhcid en er is niemand meer die op hen let. let: ,66 I

Onder Turken leeft het her beeld dat Nederlanders Ncderl.anders hun kinderen zeer vrij opuitsluiten. De gehanteerde geham ecrdc voeden, hoewel ze de eerste levensfase daarvan uitsluiten. methode bij de opvoeding van kleine kinderen prefereren zij boven die van henzelf. Naar hun idee weten Nederlandse ouders die namelijk heel goed onder de duim te te houden en pas als de kinderen wat ouder zijn, rijn. zo omstreeks de puberteit, laten zij de teugels vieren, vieren, terwijl in de Turkse opvoedingjuist opvoedingjuht het omgekeerde omgekct'rde gebeurt. Zij verbazen zich erover dat in Nederlandse gezinnen - die naar de mening van veel Turken juist worden gekenm gekenmerkt erkt door een gebrek aan discipline en gehoorzaamheid - vooral kleuters zo goed naar Daar hun ouders luisteren. luisteren. Met name het tijdstip dat geschikt wordt gevonden om naar bed te te- gaan, gaan. wordt volgens hen he-n nauwelijks ter discussie gesteld. De kinde,rcn sputteren wel eens tegen als het commando 'naar bed' bed ' wordt kinderen gegeven en proberen de tijd dat ze op kunnen blijven dan nog een beetje te probcren dc te rekken, maar uiteindelijk zullen ze toch [och heel gehoorzaam gaan slapen. slapen . Turkse kleine kinderen daarentegen zouden veel moeilijker tot tOt de orde te soms roepen zijn. Zij blijven meestal tot laat in de avond oop, p, tot tien, tien. so ms wel twaalf uur. uur, en zijn pas naar bed te krijgen omvallen hijgen als als ze z~ letterlijk omvall en van de slaap. De ouders verklaren dit door erop te wijzen dat bij hen gewoonlijk 218 2 18

www.vijfeeuwenmigratie.nl daama aan de buis bu is gekluisterd pas laat wordt gegeten en dat hun kinderen daarna ofvideoprogramma. videoprogramma. 7 Ook is wel opgemerkt dat zitten voor een televisie- of de kinderen op jonge leeftijd vaak sch romelijk worden verwend, waardoor schromelijk nJar bed gaan gaall levert overigens niet ze moeilijk zijn in de omgang. Het late naar altijd dezelfde problemen op als :l Is in Nederlandse gezinnen. Wel heeft een ee.n tekort aan slaap bij Turkse kinderen uiteraard in dezelfde mate als bij Nederlandse een nadelig effect op de schoolp school prestaties. restaties. Onderwijzers hebben heb~n wel naar voren geb racht dat zij er hinder van ondervinden dat Turkse kinderen gebracht school verschijnen en dringen er daarom bij de niet goed uitgeslapen op school ouders op aan hen eerder naar bed te sturen. 8a Dat kinderen zich ook 's avonds laat tussen volwassenen bewegen, is overigens iets waarover men maken. Het wordt typerend ryperend voor Nederlanders zich niet zo druk zegt te maken. era:lll te storen dat de kinderen 's avonds rondlopen en dat gevonden zich eraan deze steeds in de gaten moeten worden gehouden. Ze worden naar hun idee ook niet alleen op tijd naar bed gestuurd gesfUurd omdat een goede nachtrust de schoolprestaties ten goede komt, maar eveneens omdat de gezondheid en de deschoolprestaties Nederland zou ouders 's avonds het huis voor zich alleen willen hebben. In Ncderland een scherpe scheiding worden aangebracht tussen russen de wereld van volwassenen en VJn kinderen, terwijl Turken zelf zeggen niet zozeer te hechten e·n die van voo r jezc:1f aan een 'moment voor jezelf of om uitsluitend met volwassenen onder kelmissen die 's avonds op bezoek komen, elkaar te zijn. Ook vrienden en kennissen nemen als vanzelfsprekend hun kinderen mee. Door Nederlanders zou kinki rlderbezoek, in ieder geval als dat 's avonds plaatsvindt, minder op prijs gevaL zo is hun ervaring, ervaring. is het dan ook niet onverworden gesteld. In dat geval, standig een kinderoppas te regelen. regden.

MEISJES EN JONGENS

Zo omstreeks de puberteit - soms zelfs al eerder - meent men een omslag opvoedmg van Nederlandse kinderen. kinderen . Deze zouden waar te nemen in de opvoeding vanaf dat moment steeds meer bewegingsvrijheid krijgen: krijge.n: na schooltijd mogen ze doen wat ze willen en het lijkt weinig meer uit te maken hoe laat ze watze 's avonds thuiskomen. Aan hun ouders hoeven ze dan in ieder geval geva l nauweTurk en lijks meer verantwoording afte af te leggen over hun doen en laten. Wat Turken opvalt. is dat de ouders in kwestie zo weinig verschil daarbij in het bijzonder opvalt, tussen jongens en meisjes maken, terwijl zijzelf bij de opvoeding van hun kinderen de traditionele rolverdeling tussen de seksen juist nauwlettend in het oog houden. Vooral de Nederlandse meisjes genieten vanuit hun oogpunt eenongekende een ongekende en vaak beangstigend grote vrijheid in vergelijking vergel ijking met hun Turkse seksesekse-- en leeftijdgenotes. leeftijdgenores. De laatsten krijgen vanaf hun puberteit steeds meer beperkingen beperk ingen en verboden opgelegd, met name in het contact met mannen, wat hun bewegingsvrijheid aanzienlijk belemmert. belem mert. Ook 21 9 219

www.vijfeeuwenmigratie.nl wordt het dan moeilijker contact met niet-Turkse meisjes te tt' onderhouden; onderbouden; zullen proberen de Nederlandse invloed zoveel mogelijk in te hun ouders zulJcn perken en de omgang met Nederlandse vriendinnen vri endinnen zeker niet stimuleren: stimu leren:9 'In Nederland zijn vooral de meisjes te vrij. Zij gaan met jongens om en lopen hand in hand met ze. Onze dochters kunnen zich dat niet permitteren. Mijn oudste dochter had ditjaa.r dit jaar de neiging om na school met haar te gaan. Ik heb haar toen vriendinnen te gaan wandelen of ergens naar toe ce leren borduren bordmell en handwerken en dat heeft een positief resultaat resu ltaat opgeleverd. Als zij nu thuiskomt, thuiskomt. gaat zij rustig zitten handwerken en praat niet met meer over uitgaan. '10 Niet N iet alleen de ouders, ouders. ook de Turkse meisjes zelf ervaren problemen. Zij weten dat zij er door landgenoten op worden aangekeken als ze op straat worden gesignalee.rd gesignaleerd met een Nederlands meisje. meisje, datdat - naar naa.r Turkse normen - niet nier netjes genoeg is gekleed of zich te vrijmoedig opstelt in het contact met jongens. 'Vergeet nooit dat je geen Hollands, maar een Turks meisje mer bent!', bend', is een waarschuwing die veel ouders hun dochters toevoegen, in de hoop hen op die manier op het rechte pad te houden. Vooralsnog lijken ze daar ook wel in te slagen, gezien het conformistische gedrag dat De Vries signaleerde bij de door haar geïnterviewde Turkse meisjes. l\1l De jongens daarentegen krijgen van huis uit minder beperkingen opgelegd. Zij hoeven zich meestal niet, zoals hun zusters, van voorechtelijk voorecbtelijk seksueel contact te onthouden. Ze worden minder streng gecontroleerd en worden minder ollthouden. vaak het voorwerp van roddel, althans op die dit gebied. Bovendjen Bovendien lijken zij, in tegenstelling tot meisjes, een conflict met hun ouders zeker niet altijd uit zich niet voortdurend hoeven te verantwoorde weg te t.e gaan. Doordat zij "Zich veranrwoorden, hebben zij de mogelijkheid - uiteraard binnen zekere grenzen - zich in den. În samenleving de dominante samen leving te begeven. Ze gaan dan ook naar de disco, houden er Nederlandse vriendinnen vriend innen op na en vinden dat zij op dat gebied verschillen. nauwelijks van andere jongens verschi llen. Het leven in een vreemd land brengt volgens Turkse ouders vele problemen le.ven met zich mee. De omgeving waarin zij als migrant verkeren is anders en waa rin wordt cn vooral als bedreigend ervaren. Zij zijn wo rdt al gauw als onbetrouwbaar en zich uitermate uitertnatt' scherp bewust van de gevaren waaraan hun kinderen blootstaan: cafébezoek, gokstaa n: schending van de maagdelijkheid maagde.lijkheid van hun dochter, cafc;bezoek, ken, drugs, weglopen van huis enzovoort. Niet dat deze gevaren volgens hen nu per se verbonden zijn zUn met de Nederlandse maatschappij: maatscha ppij: er werd althans regelmatig opgemerkt dat ook alhier verblijvende Turken betrokken zijn bij activiteiten die het daglicht niet kunnen verdragen en dat het in hun vaderland evenmin altijd veilig is voor kinderen. Het verschil met het leven in Turkije is echter dat men meent in het vertrouwde dorp of stadje (voorr mensen afkomstig uit een grote Turkse stad gaat dit uiteraard minder (voo 220

•

www.vijfeeuwenmigratie.nl op) meer overzicht, dus greep op de situatie te hebben. In Nederland gaat men uit angst strenger optreden - een enkeling vindt zijn eigen optreden mamer de buitenwereld 'Zoveel autoritair - om op die manier zoveel mogelijk op zelfs te autoritaÎr een afstand te ce houden. Het za zall duidelijk zijn dat dit naar het idee van veel ouders bij meisjes beter lukt dan bij jongens.

RESPECT RES1'ECT

Respect is een begrip dat volgens veel Turken bijna wezensvreemd is aan de samenlevingjuist centra centraal Nederlandse cultuur, terwijl het in hun sOimenlevingjuist al staat. Het beeld is dat kinderen hier weinig respect tonen ,'oor voor ouderen in het algemeen en voor hun eigen ouders in het bijzonder. Dit wijt men ovtrigens overigens niet zozeer aan het karakter van die kinderen. kinderen, als wel aan de ouders die hen op dit punt niet goed zouden opvoede_ opvoeden. n. Zo wordt gezegd dat ouders nalaten hun kinderen bij te brengen dat oudere mensen een leven achter de rug hebben dat rijk is aan ervaringen - waardoor zij een bron van wijsheid en kennis vormen vo rmen - en dat zij hun derhalve respect zijn verschuldigd en hun gezag moeten accepteren. Men laat niet na te benadrukken benadmkken dat oudere mensen door jongeren met eerbied behoren te worden wo rden behandeld, dat een Turkse voorbeeld altijd als als vanzelfsprekend behoort op te staan voor jongere bij bijvoorbeeld gedienstig iemand die ouder is en dat hij zich in gezelschap terughoudend en ged ienstig dient op te stellen. Ook behoort hij zijn ouders, met name zijn vader, in het openbaar nooit af te vallen of tegen te spreken, spreken. zelfs niet in de vorm voml van een jongeren in kwestie geven zelf 3130:111 al aan dat zij het niet in grapje. De onschuldig grapje. Dcjongeren hun hoofd zouden halen in het bijzijn van hun vader te roken of alcohol te drinken. drinken. Bij BiJ Nederlandse kinderen zegt men een dergelijke terughoudendheid nog nooit te hebben hebbcn waargenomen. Zij gedragen zich in de ogen van Turken uitermate brutaal tegen hun hUil ouders; plaatsen zich te veel veeJ op de voorgrond, voorgrond. hebben het hoogste woord en geven geve"n onomwonden hun mening te kennen als aJs iets in het gedrag van de ouders hun niet bevalt. Ook zou het zo zijn dat zich behulpzaam opstellen" opstellen. In van kinderen hier niet wordt verwacht dat zij zïch helpende hand toe en blijhet huishouden steken ze hun moeder uzelden lden de helpendeblij· ven ze rustig onderuit onderu it gezakt op de bank zitten, ziften, terwijl zij hun hUil ouders opdracht geven voor drankjes en hapjes te zorgen: 'Respect voor oudere mensen, Ml ssdlien vroeger mensen, dat heb je hier niet. Misschien wel, maar nu niet meer. Bij Dij ons is dat anders. Als mijn vader nu bijvoorbeeld binnen zou komen terwijl ik een sigaret in mijn hand heb, heb. dan zou ik die gelijk weggooien. En het afstaan van je plaats aan oudere mensen, vanje dat is iets wat ik ook nooit bij Nederlanders zie. Een vriend van mij was Nederl:anders zie" verloofd met een Nederlands meisje. Als haar vader binnenkwam, blebie22I 221

www.vijfeeuwenmigratie.nl ven zij en haar zus gewoon op de bank zitten, onderuit met de voeten op tafel. Ze li('(l:n lieten hun hUil moeder theezetten rheezene.n en bleven zelf rustig zitte.n. zitten. Nou, 12 dat is bij ons heel anders. anders:'12

INDIVIDUALISME COLLECTIVISME VIS ME: INDI VIDUA LlSM 6 VERSUS COllECTI

Nederlandse kinderen, 20 zo is het beeld van Turken, worden in ~rs[e eerste instantie opgevoed tot zelfstandige zdfstandige individuen. Wat ze niet leren, is dat het mogelijk is om samen met anderen iets op te bouwen. De nadruk ligt uitsluitend handhaven, opdat zij zich later alleen in de maatschappij op het her zichzelfleren handhaven. kunnen redden. Zij ontwikkelen zich, in die redenering, tot egoïstische wezens die alleen aan zichzelf denken en geen oog hebben voor wat er om hen heen gebeurt. Ook zou er hier te lande al op voorhand van worden uitgegaan datje dat je als mens alleen staat en dat er bijna niemand is op wie wiejeeen je een (n geval gev21 van problemen kun je beroep kunt doen als je hulp nodig hebt. In beter naar een hulpverlenende instantie gaan dan aankloppen bij je familie, want die laten je rustig in de kou kalI staan. Voorbeelden van de volgens Turken koele verhoudingen die tussen de leden van een Nederlands gezin bestaan, zijn er legio. Zo zouden ouders zich alleen aneen betrokken voelen bij hun kinderen zolang deze nog thuis wonen, \Vallen, maar zodra de eerste tekenen van zelfstandigheid gesignaleerd worden, worden. een eerste baan bijvoorbeeld, trekken zij hun handen van hen af. Willen ze dan toch wch nog thuis blijven wonen, dan zouden ze door hun ouders op ap een zakelijke manier worden benaderd; ze moeten kostgeld betalen als tegentegenprestatie prestatÎe voor het werk dat hun moeder dan nog aan hen heeft. Het wordt haar ha.ar echter gauw te veel en zij ziet het liefst dat de kinderen het huis spoedig verlaten en 'eindelijk' zelfstandig gaan g.aan wonen: op kamers. k.amers. Daarna Daarn.a kunnen ze ook niet meer automatisch bij hun ouders aankloppen en worden ze net nel zo afstandelijk benaderd als kennissen ofburen. afburen. Zelfs als ze op visite komen, hoeven ze ederZ~ op een hapje h.apje eten niet te rekenen. Ook omgekeerd zouden N Nederlandse I:mdse kinderen zich niet verplicht voelen hun ouders te verzorgen: verzorgen: 'Bij ons moet je respect hebben voor je vader vader en er moet liefde zijn. Ik Ik vind het het heel erg als als eenjongen een jongen zegt: zegt: 'Gajij maar apart wonen.' wonen. ' Waarom is de relatie tussen ouders en kinderen kinderen in Nederland Nederland zo koel? koel? Ik begrijp begrijp dat niet. Tussen ons is er een liefdesband. Nederlandse Nederlandse kinderen kinderen helpen hun ouders niet. niet. Een Turks kind kind isis misschien wel ondeugend, maar toch heeft heeft hij respect respect voor zijn vader vader en wil hij zijn vader vader beschermen. Waarom Waarom heb je een kind als het het zijn ouders niet helpt? Ik Ik zal mijn broers broers of vader altijd helpen en zij mij. mij. We hebben hebben zoiets hier hier niet gezien, we we merkten merkten dat we we in een andere cultuur leefden. leefden. '13 '13

222 222

www.vijfeeuwenmigratie.nl Dit is volledig tegengesteld aan de lee-r zeer sterke band die Turkse ouders en kinderen zeggen te hebben. Deze blijft naar hun hl1n idee altijd bestaan, bestaan. ook al trouwen de kinderen, gaan ze het huis uÎt uit of worden uzelf ze zelf vader of moeder. De gedachte is dat de ouders blijvend voor hun kinderen klaar staan, wat er ook gebeurt. Dit heeft direct te maken met de centrale plaats die de familie inneemt in in het leven van Turken. Daaraan ontlenen zij hun waarde en identiteit, en men zal alles doen wat in :zijn zijn vermogen ligt - dat is althans de ideologie - om de eer van de familie hoog te houden. Hoewel de kinderen kritischer opstellen tegenover deze volvan de tweede generatie zich soms krÎtisc.hcr fam il iebanden, zijn zij toch ook diep doordrongens sommigen knellende familiebanden, gen van het besef dat zij verantwoordelijk zijn voor de goede naam en het ge" welzijn van het gezin waaruit zij voortkomen. 14 1--1 Zij zeggen de verzorging van hun hUil ouders op zich te zullen nemen als deze daar zelf niet meer toe in staat zijn en zich hieraan niet te kunnen en - maar dit geldt niet voor iedereen onttrekken. - ook niet te willen ontt -ook rekken. Nederlandse kinderen doen dat in hun ogen wel. omdat deze ervan uitgaan dat de Staat de verzorging van oudere menwel, sen wel regelt.

223 22J

www.vijfeeuwenmigratie.nl

3. ONDERWIJS

DE WAARDE VAN EEN OPLEIDING OI'LELDING

In het algemeen zeggen Turkse ouders veel belang bd;;Ulg te re hechten aan goed onderwijs voor hun hlUl kinderen. 15 IS Het behalen van hoge cijfers en een diploma beschouwen zij als een noodzakelijke voorwaarde om te slagen in de maatschappij, schappij , of dat nu de Turkse of de Nederlandse is. Voor de opleiding van meisjes evenwel wordt soms een uitzondering gemaakt. Er zijn ouders - het gaat hier hie_f overigens om een minderheid nunderhcid - die het niet noodzakelijk vinden dat een meisje voortgezet onderwijs volgt,16 volgt, 16 omdat naar hun idee de bestemming van de vrouw in het gezin ligt, ligt. niet in een maatschappelijke carrière. Zij die deze opvatting niet delen en juist ju.ist van mening zijn dat wc ook aan meisjes de mogelijkheid moet worden geboden gebodat zich te ontwikkelen, ontwikkelen. aarzelen niettemin eveneens of zij hun hUil dochters een vervolgopleiding zullen laten volgen. volge,n. Hun voornaamste bezwaar richt zich tegen de manier manÎer waarop het he-t onderwijs in dit land wordt gegeven. Zij stellen hun dochters liever niet bloot aan de gevaren die het volgen van middelbaar onderwijs naar hun idee onvermijdelijk met zich meebrengt. Volgens hen kan de goede naam van een meisje meisje- gemakkelijk in diskrediet worden gebracht als zij te veel invloeden van de Nederlandse cultuur ondergaat. De De- school is bij uitstek de plaats voor deze invloeden, omdat de ouders geen controle kunnen uitoefenen over wat zich daar afspeelt. In Turkije is dat natuurlijk niet anders, anders. maar daar wordt de taak van de schoolleide- ouders adequaat overgenomen door de schoolJeiding en de leerkrachten. Deze regeren, naar wordt gezegd, gezegd. met strenge hand en kunnen ouders garanderen dat hun kinderen zich onberispelijk kuonen de oudets gedragen. Vandaar Vandaar dat Turken zeggen in hun eigen land niet te aarzelen hun '7 Eén moeder zei er het dochters een vervolgopleiding te laten volgen. 17 volgende over: 'Ik ' [k wil dat d.1t mijn kinderen een goed beroep leren. Mijn dochters kunnen leerkracht leerkrach[ of ambtenaar worden. Waar wij ons echter zorgen over maken, ken. is dat zij - wanneer zij z.ij veertien, veertien. vijftien jaar zijn - zich aan de Nederlandse cultuur willen aanpassen. De meisjes gaan dan met jongens 224

www.vijfeeuwenmigratie.nl uit en gaan met ze naar bed. Maar Maar wij, de ouders, willen onze eigen waarden in Turkije zou zou zijn, zou ik geen moment waarden handhaven. handhaven. Als ik "in om mijn mijn dochters ook naar dl' de hogere scholen te sturen. sturen. ,'18 twijfelen om 18 Ondanks de waarde die wordt gehecht aan een een goede opleiding. opleiding, blijken de ouders niet daadwerkelijk bij het onderwijs betrokken. Zij zijn niet goed op de hoogte van van wat zich zich op srhool school afspeel afspeeltt en nem nemen en maar zelden contact met de leerkrachten op over de schoolprcstalies hUll schoolprestaties van hun kinderen. kinderen. 19 Ook hun kennis over de mogelijkheden van het onderwijssysteem alhier is vaak bebijvoorbeeld gaat over de keuze van een verperkt, zodat zij zich, als het bijvoorbeeld volgopleiding, bijna geheel moeten verlaten op de adviezen van de docenten. Hieruit mag overigens niet de conclusie worden getrokken dat deze ouders geen beeld hebben over hoe het op Nederlandse scholen toegaat. Hebben ervaringen, dan kwam het H ebben ze dit niet gevormd op grond van eigen ervaringen. waannee hun kinderen thuiswel tot stand naar aanleiding van de verhalen waarmee kwamen, of van de berichten die zij van kennissen vernamen. vernamen. Voor de meeste Turkse jongeren geldt dat zij voldoende kennis hebben genomen van het Nederlandse onderwijs; slechts cen lucr nooit op een minderheid is hier school geweest. T Ter er illustratie van. van het verschil in beleving bdeving tussen de eerste en tweede generatie geven wij luer hier een gesprekje weer tussen een moeder en haar zoon, die op het atheneum zit, over 'de Nederlandse school': Moeder: 'Ik denk dat de kinderen hier op school erg vrij zijn. Wij hadden În leerkra chten.' in Turkije ontzag voor onze leerkrachten.' Zoon: Ja, 'Ja, hier zijn ze vrijer.' Moeder: 'Ik heb het gevoel dat de kinderen hier weinig leren, ik denk dat de lessen hier bier niet zo zwaar zijn. ' Zoon: ''Hoe Hoe weet weef je dat? JJijij bent nog nooit op mijn school geweest. Je herhaalt gewoon wat je van anderc mcnsen hoort.' hoon.' andere mensen Moeder: Mocder: JC 'Je hebt gelijk, gelijk. ik weet het niet nict precies. Leren jullie ook aardrijkskunde en geschiedenis?' Zoon: 'Wat een vraag. vraag . Natuurlijk leren krcn we geschiedenis. geschiedenis, aardrijkskunde enzovoort. Wij leren alles. ,20 '1Q enzovoOrt.

'HIER JE VRIEND' 'HtER IS IS EEN LERAAR lERA .... RJE

Het H et belangrijkste kenmerk kClUnerk van het Nederlandse schools schoolsysteem ysteem is is volgens Turkse ouders ou ders de oonbegrensde nbegrensde vrijheid die leerlingen genieten. Vergelijken Vergelijken zij dat met het onderwijs in hun vaderland, vaderland. dan komen ze tot de conclusie dat er T en eerste, zo cr een wereld van verschil bestaat tussen beide systemen. Ten wordt opgemerkt, opgemerkt. komt het in Turkije nooit voor dat leerlingen en leerDe discikrachten op een vriendschappelijke manier met elkaar omgaan. De 225 225

www.vijfeeuwenmigratie.nl pline pline die die daar daar op op school school heerst, heerst, zorgt zorgt ervoor ervoo r dat iedereen iedereen zijn plaats plaats kent en dat een een leraar ler aar met met het het grootst grootst mogelijke mogelijkt- respect respect wordt benaderd. benaderd. Dat Dat isis de de reden dat dat zij er er grote grote moeite moeite mee mee hebben hebben dat dat leerlingen in in Nederland Nederland hun hun reden leerkrachten als als gelijken behandelen en en hen soms soms zelfs bij bij de voornaam voornaam 21 noemen. 21 vinden dat dat leerlingen leerlingen beter beter onder de de duim behoren behoren te te worden worden noemen. Zij vinden gehouden. 'Een beetje beetje bang bang maken, maken. een beetje slaag, slaag. ze eens op de vingers tikken '. zulke zulke maatregelen kunnen humen volgens hen helemaal geen kwaad. kwaad. De tikken', klas zou op die die manier beter worden gehandhaafd, gehandhaafd , wat wat de kindeorde in de klas da n voor voor ren naar hun idee alleen maar ten goede komt, want die zullen zich dan concentreren. Een neveneffect honde,rd procent op op de les moeten concentreren. de volle honderd thuis hun ouders ouders met op school vinden zij dat kinderen thuis van betere discipline op behandelen . Zij zeggen namelijk dagelijks dagelijks te ondervinden dat meer respect behandelen. gcote kloof bestaat tussen de opvoeding thuis thuis en die op school. cr een grote er H oewel soms met tegenzin, accepteren de meeste ouders dit gegeven wel Hoewel ('we leven nu eenmaal hier') en gaan zij ervan uit dat ze de 'slechte' invloed school wel kunnen corrigeren. van school corrigeren, althans bij jonge kinderen. Worden deze te voorzien, vooral voor meisevenwel ouder, dan beginnen zij problemen te 22 jes ..!::! Zij menen namelijk dat de leerkrachten hun kinderen niet in de gaten jes. houden of ter verantwoording roepen als al s zij iets iers doen wat war niet door de beugel kan. Gevaren als spijbelen, weglopen, roken en met de andere sekse 'verkeren' zien zij levensgroot voor zich. In tegenstelling tot wat zij gewend rij dat de verantwoordelijkheid voor het welwaren in Turkije, bemerken zij zijn en de veiligheid van kinderen in Nederland voornamelijk bij de ouders wordt gelegd. Hier zijn zij het die moeten controleren of de kinderen hun huiswerk wel maken, de school trouw bezoeken en geen kattekwaad uithahUÎswerk len, terwijl zij juist vinden dat het toezicht daarop bij de schoolleiding behoort te berusten. Het zijn de leerkrachten die de regels dienen op te bestraffen. Pas als dat gebeurt, stellen en overrredingen overtredingen consequent moeten bestraffen. hun oudere dochters met een gerust hart naar school te sturen. 23 durven zij hWl kritiek van Turkse ouders op het ontbreken van Wij hadden verwacht dat de kritiek discipline op Nederlandse scholen niet, althans niet volmondig, volmondig. zou worden gedee1d gedeeld door hun kinderen. Wat meer bewegingsvrijheid in de klas is de meeste leerlingen ongetwijfeld ongetwijfeld zeer welkom, zo meenden wij aanvankelijk aanvankelijk.. ook de jongeren jongeren regelmatig op het gebrek aan Opvallend was evenwel dat ook school wezen. Jn In hun oordeel daarover zijn ze echter ruel niet zo discipline op school eensgezind als hun tieve kanten hun ouders; onder hen hen zijn zijn er die vooral de nega negatieve benadrukken, maar ook ook zijn zijn er die het accent leggen op de voordelen van van het benadrukken. Nederlandse systeem. Velen kunnen kunnen daadwerkelijk een vergelijking trekken met de urkse scholen, omdat ze daar nog enige jaren de situatie op T Turkse hebben gevolgd gevolgd.. Anderen Anderen baseren baseren zich zich op de verhalen die zij van van onderwijs hebben Hun kritiek richt zich zich en vrienden in het vaderland vaderland hebben gehoo gehoord. familie en rd. Hun tegen de de manier manier waarop de de leerlingen hier hun hun leraren leraren zouden zouden bejevooral tegen 24 genen; Zij begrijpen niet dal genen; zij vinden vinden hen hen onbeschoft onbeschoft en respccdoos. respectloos. 24 dat 226 226

www.vijfeeuwenmigratie.nl wordt toegelaten dat leerlingen de autoriteit voor de klas uitschelden als er zint. Zou je: je op een school in Turkije dergelijk iets voorvalt dat hun niet zint. gedrag vertonen, dan zou dat je - althans volgens Turkse jongeren --allang allang een berisping of schorsing en ten minste een pak slaag hebben opgeleverd: 'Hier zeggen ze gewoon tegen de leraar: Lul! Dat kan kanje je toch niet maken! Als doen: pats!,25 je dat in Turkije zou doen: patsl'2S Ook vinden zij dat men zich hier in de klas nogal luidruchtig gedraagt en weinig aandacht heeft voor wat de leraar te ve.rtellen heeft, lauden vertellen heeft, terwijl zij zelf zich veel gehoorzamer en 'braver' zouden opstellen. 26 Zij vinden dat je op school komt om te leren, en dat dit alleen aJleen maar goed kan gaan als je werkt met een zekere mate van discipline en respect betoont aan degene die de kennis overdraagt, dus de leerkracht. Soms wordt daarom met enige weemoed teruggedacht aan het Turkse onderwijssysteem. Door de orde die daar in de klas zou heersen, zien leerstaat als je de lingen zich wel genoodzaakt veel te leren, en omdat er straf op staat. enje school verzuimt en je huiswerk hUÎswerk niet nier maakt, laten zij het wel uit hun hoofd zich aan zulke overtredingen schuldig te maken. 27 27 Niettemin zijn z.ijn er ook jongeren die wél waardering hebben voor de grotere vrijheid op Nederlandse scholen. Zij vinden dat ze hier gestimuleerd worden een eigen mening te formuleren en die ook tijdens de les naar voren te brengen. In het land van herkomst magje alleen wat zeggen als de leerkracht met erg gewaardeerd. De je iets vraagt en wordt eige.n eigen initiatief in de klas niet leerkrachten ginds doen volgens hen van alles om leerlingen angst in te ben zo te laten gehoorzamen. De verhoudingen hier vinden zij boezemen en hen vriend.'' Vanzelfsprekend wordt deze veel aangenamer: 'Hier is een leraar je vriend. vrijheid ook wel eens te baat genomen om 'lol '10\ te trappen'. Toch voegen zij daar meestal aan toe coe dat die vrijheid niet zo onbegrensd is als vaak wordt gemeend.. Volgens hen zijn er ook hier bijzonder sstrenge gemeend trenge leraren. Een ander verschil met het onderwijssysteem in Turkije dat wordt opgeschooluniformen merkt, is dat hier geen schooluniform en worden gedragen. Sommige jongeren betreuren dat, want in hun ogen is het uniform unifor m een belangrijk onderscheidingsmiddel. dat je scheidingsmidde.l. Zo heb je immers de mogelijkheid om te laten zien datje op school zit en met serieuze zaken bezig bent; bovendien zie je er netjes en verzorgd uit. Dat kan volgens jonge Turken niet altijd worden gezegd van de Nederlandse schoolgaande jeugd. Die mag er bijlopen zoals ze wil, wi l. hetgeen haar uite uiterlijk rl ijk niet altijd ten goede zou komen. komen . Vandaar opmerkingen als: 'vieze kleren, punkkop en gaten in hun kleren', of: 'ze zien eruit alsof ze naar het carnaval of of een feest gaan gaan'.'. Een ander gevolg van va n die grotere tolerantie ten aanzien van schoolkleding is volgens één meisje dat bepaalde Turkse kinderen gekleed gaan op een manier die in hWl hun vaderland a:bsoluut absoluue gevonden, namelijk met rok, niet normaal wordt gevonden. rok. pyjamabroek en hoofddoek. Deze manier van kleden kJeden geniet weinig waardering van de meeste Jongeren.

227

www.vijfeeuwenmigratie.nl INHOUD EN KW KWALITEIT ALITElT VAN HET HETONDERWI)S ONDERWIJS

Over de kwaliteit van het Nederlandse onderwijs laten Turken zich veelal positief uit. Een belangrijk verschil met de situatie in hun eigen land zou zijn ruim aandacht wordt besteed aan het leren van vreemde talen. dat hier ru.im gecharmeerd. Zij zijn van meVooral de jongeren zijn daar daa r bijzonder van gechanneerd. ning dat het spreken van één of meerdere vreemde talen hun kansen op de arbeidsmarkt doet stijgen en hun van pas kan komen bij een eventuele terugkeer naar Turkije. Turkije. Volgens hen bestaat daar een grote behoefte aan arbeidskrachten die vreemde talen spreken,28 en uit ervaring weten zij dat het ginds met de talenkennis van jongeren uitermate slecht is gesteld:

'Toen ik in de zesde klas van de lagere school zat, waren we op vakantie bij Bursa, aan het strand. strand . Daar was ook een familie uit Libanon, Libanon. Op de lagere school had ik nog geen Engels gehad, maar we konden toch wel aardig met elkaar elkaa r praten. Er was daar ook een Turks meisje dat studeerde wilde met die jongens praten, maar aan de universiteit van Ankara en zij '\.vilde als zij rij haar iets vroegen, stond zij met haar mond vol tanden. tanden. Die studeert dan aan een grote universiteit! universiteit! Ook mijn nichtjes en neefjes in Turkije die op het lise lisezitten, zitten, hebben veel moeite met het Engels. Ongelooflijk. Maar ze leren het ook op een hele moeilijke manier. Bijvoorbeeld: Bij voorbeeld: 'What have you gotin 'I've got a pencil got in your YOut hands?' ', 've gat peneil in my hands. hands.'' Komt er zo'n kind got naar je toe en zegt: 'What have you got in your hands?' Zeg ik: 'I've 'J've gor nothing in my hands.' Zegt dat kind: 'Jawel 'Jawel,, you've gat got a pencil pCIKil in your hands. hands.'' Dat is toch om te lachen? Het systeem daar is helemaal fout; ze zouden er zo'n systeem moeten hebben als hier, dat is heel goed. '29 De jongen die hier aan het her woord is, noemde nog een voordeel voordeel. van het bet Nederlandse onderwijssysteem, waar ook anderen op hebben gewezen, verwe_rven van inzicht namelijk dat hier veel belang wordt gehecht aan het verwerven in een bestudeerd onderwerp: je moet iets eerst goed begrijpen, alvorens al vorens het inje op te nemen. In Turkije, zo zeggen zij, wordt een heel andere methode toegepast. Daar wordt vooral de nadruk gelegd op het reproduceren van feitenkennis . In de prak praktijk huiswerk, soms feitenkennis. tijk komt dat erop neer dat het huiswetk, gemaakt, gewoon door in het hoofd zonder er iets van te begrijpen, wordt gemaakt. stampen,JO stampen. 30 Deze methode wordt overigens wel degelijk aantrekkelijk gevonden: bergen huiswerk, veel veel 'stampen' en vaak proefwerken maken, dat staat volgens verschillende jongeren garant voor het behalen van een hoog onderwijsniveau. Over de_ ier is eveneens het een en de toegankelijkheid van het onderwijs alh alhier opval1end dat het onderwijs in principe ander opgemerkt. Men vindt het opvallend voo r iedereen toegankelijk is en dat het niet voor nict uitmaakt of je veel of weinig geld hebt. In Turkije schij schijnt nt de kwaliteit van de opleiding vaak samen te 228 228

www.vijfeeuwenmigratie.nl hangen metcle met de hoogte van VOln het gevraagde toegangsgeld. Goede opleidingen veel zijn duur, dus voor voo r vee] jongeren onbereikbaar. Een twintigjarige rwinrigjarige studente aan het woord over dit onderwerp: een goede positie bekleedt en tot de bovenlaag van de 'Als je in Turkije een er zó! samenleving sa m enleving behoort,ja dan is het heter zó! Dan kunnenje kinderen naar een goede school gaan. Maar als ze naar een massa-school massa-5chool moeten, dan zijn ze ,31 denk ik beter af in Nederland. ,~I Bovendien wordt vastgesteld dat in het Nederlandse onderwijs niet alleen naar n:t3C de talenten talen ten van een leerling leerlin g wordt gekeken, gekeken , maar ook naar de richting v:m zijn zij n afhaa univers iofhaarr interesse. De keuze voor een studierichting aan de universivan teit wordt hier gemaak gemaaktt in overleg met een leerling (die uiteindelijk zelf de nemen). terwijl tenvijl in Turkije de Staat, Staat. aan de hand van een beslissing moet nemen), puntentelling, bepaalt welke richting een student moet gaan volgen. De dominerende domine-rende gedachte is dat het Nederlandse systeem de voorkeur verdient. Tot slot willen we kort stilstaan bij de twijfels die enkele ouders uitten over de kwaliteit van het onderwijs op de huishoudscholen hier te lande: de meisjes zouden daar helemaal niets leren, de hele dag maar zitten te kletsen en zelfs onder schooltijd naar een museum gaan. En wat de kooklessen kook lessen betreft, die worden overbodig gevonden, omdat de meisjes immers van vall hun moeder kunnen leren koken, koken. dáárvoor hoeven ze niet apart naar school. Ook over het onderwijs op de lagere school wordt wel geklaagd, geklaagd. met name over een eell vermeend overdreven aandacht voor expressieve vakken zoals tekenen. Dan Dan wordt gewezen op het feit fc it dat de kinderen vaak vaak niet niet eens goed kunnen kUImen lezen en schrijven. Volgens deze ouders proberen Nederlandse leerkrachten het hun leerlingen leerlin gen soms wel eens iets iets te veel naar naar de zin te maken, en dat terwijl terWIjl het onderwijs in in hun ogen een uiterst serieuze aangelegenheid behoort te zijn.

HET TURKSE KINDEREN lIET NEDERLANDSE NEDERLANDSE ONDERWIJS ONDERW IJ S EN ENTURKSI: KINDERF..."

Door Door de bank genomen zijn Turken, zoals zoals gezegd, tevreden over de kwalikwaliteit van va n het onderwijs onderw ijs in in Nederland. Nederland. Ze vinden het niveau hoog en de mogelijkheden mogelijkheden talrijk. Naar de de capaciteiten en interesses interesses van van een een leerling zou goed worden gekeken, ook bij de keus van een vervolgopleiding, worden de keus van vervolgopleiding, en de klassen zijn (in vergelijking met met die op Turkse scholen) scholen) zo klein, kl ein, dat dat volvoldoende aandacht aandacht kan worden wo rden besteed besteed aan de individuele leerling. leerling. Het H et is is echter maar de vraag, vraag, aldus aldus een aantal aanta l ouders, ouders. ofhet niet vooral vooral de NederNederlandse jongeren zijn die hiervan profiteren. landsejongeren diehierv3n profiteren. Hun Hu n kinderen, kinderen, zo redeneren redeneren zij, zij, beginnen al met een (taal)achterstand (taa l)achterstand als als zij naar naar de basisschool basisschool gaan gaan en die 229 229

www.vijfeeuwenmigratie.nl wordt niet n.ier of nauwelijks weggewerkt. 32 32 Dit Dit komt naar naar hun idee doordat het onderwijs hier niet voldoende is toegerust voor de opvang van buitenlandse leerlingen. waannee deze op school te kampen leerlin gen. De specifieke problemen waarmee hebben, zouden te weinig aandacht van de leerkrachten krijgen, met als" als gevolg dat het niveau van een vervolgopleiding meestal niet boven dat van her boven het LBO LBO uitkomt. Hoewel de meeste ouders zich wel kunnen verenigen met met LTS LTS OfLHNO OfUINO als schooladvies, vindt vindt een aantal toch dat zij hun kinderen niet naar Nederland hebben laten komen om, net als zij, arbeider te worden. Op een Turkse school denken dt!nken zij dat de kinderen meer kansen hebben en een betere basis kunnen leggen voor de toekomst. Een consequentie van van die dje gedachte gedachte is dat sommige ouders ertoe zijn overgegaan hun kinderen alvast terug te sturen stu ren naar Turkije of de remigratie van het hele gezin proberen te bespoedigen. Ook de jongeren zelf wijzen wijz('n regelmatig regel matig oopp de problemen die zij hebben met de Nederlandse taal ter verklaring van hun achterstand in het onderwijs. Zij voegen daar dan aan toe dat een eC'n goede uitdrukkingsvaardigheid in de regel een voorwaarde is om zich prettig te voelen op school. Als daar bepaalde incidenten plaatsvinden, is het volgens hen namelijk belangrijk dat je j e je in het Nederlands kunt verweren. Zoals iemand zei: 'Pas toen ik goed Nederlands sprak, voelde ik me geaccepteerd. Vanaf dat moment kon ik tenminste terugschelden.' Een middel om die vereiste mondelinge taalvaardigheid Turk(se) alleen in een klas snel te bereiken, aldus deze jongeren, is om als TULk(se) met Nederlanders te zitten. Zij die hier op jonge leeftijd zijn gekomen en zitten. deze situatie ook feitelijk hebben meegemaakt, zeggen veel steun te hebben dezrondervonden van leerkrachten leerknchten en leerlingen. Deze waren (op een prettige manier) nieuwsgierig naar hun achtergrond en bereid te helpen met leerpro3J Toen blemen. 33 er eenmaal meer Turken en andere buitenlanders buite.nlanders op school verschenen, veranderde deze situatie enigszins. Automatisch werd, op school of in de klas, contact gezocht met landgenoten (ook al verzetten sommigen zich hiertegen en negeerden zij de nieuwgekomen Turkse klasgenoot), wat, zo constateren zij achteraf, een negatief effect heeft gehad op hun kennis van het Nederlands. Nederlands. De toename van het aantal buitenlanders op school brengen zij soms ook in verband met de in hun ogen afnemende tolerantie van Nederlandse leerlingen; deze zouden zich tegenwoordig vaker dan vroeger te buiten gaan aan negatieve uitlatingen kerd;an uitlaringen over buitenlanders. Hoewel dergelijke scheldpartijen als zeer denigrerend worden ervaren. ervaren, gezegd, worden ze niet altijd opgevat als discriminatie. 34 Immers, zo wordt gezegd. Nederlandse leerlingen meteen met een 'afwijkend 'afwijkend'' voorkomen of gedrag is dat ook Nededandse lot beschoren. discriminatie Opvallend vonden wij dat zelden in generaliserende zin over discrimimtie op school werd gesproken. Volgens zowel ouders als jongeren zijn het niet de zozeer de Nederlandse scholen die een discriminerend beleid voeren of dl' Nederlandse leerkrachten die Turkse kinderen achterstellen in de klas, maar Nederlandseleerkrachren 230 'JO

www.vijfeeuwenmigratie.nl meer die tne éne leraar Engels ofwÎskunde of wiskunde die duidelijk duidelijk''de de pik' op buitenlande:rs ders heeft. Door de directie van de school wordt iedere melding van discriminatie volgens Turken nog steeds hoog opgenomen. opgl~nomen. Tot slot slo t moet nog worden opgemerkt dat volgens een enkele leerling ook wel eens sprake is van positieve discriminatie, wat in dit geval wil zeggen dat buitenlandse leerlingen in de klas een streepje voor hebben op Nederlandse leerlingen en zich kunnen kutmen verheugen in wat extra belangstelling van de leerkracht:

'Sommige leraren zijn wel aardig, die helpen je goed en trekken je soms voor ten opzichte van Nederlanders Nederlandt'rs.. Als je iets niet begrijpt tijdens een proefwerk niet. hè?'35 proefwcrk willen wiIJen ze je wel helpen, maar dat mag niet,

'IK WEET NIETS VAN DIE MAN MAN,, ALLEEN AlLEEN DAT 11: IE DOOD 0000 IS'

Over onderwijs in de eigen taal en cultUltr cultuur (OETC) is in Nederland aljaren een wa39 verschillen. ,39 De menIngen meningen van de jongeren zelf over het OETC lopen sterk uiteen: 'wel leuk'. leuk', 'heel nuttig' of 'verspilde moeite' zijn opmerkingen die wij noteer231 2J'

www.vijfeeuwenmigratie.nl den. Zij die positief staan tegenover deze onderwijsvoorziening, leggen het alléén in verband met een accent op het leren van de eigen taal, maar niet aJléén eventuele terugkeer naar Turkije. Zij hechten er ook waarde aan met familieleden en kennissen te kunnen corresponderen en af en toe een Turkse În zich zÎch opnemell krant of een Turks boek te kunnen lezen. Met het in opnemen van of historische kennis over Turkije zeggen zij evenwel moeite te geografische ofhistorische hebben, hoewel ze deze wel degelijk belangrijk vinden. In de praktijk blijkt geschiedenis van Nederland ook het niet altijd even eenvoudig om naast de gesdtieden'is keen. Soms staat het eenvoudigweg net iets te ver van nog die van Turkije te leren. hun bed, zelfs als het om kopstukken uit hun geschiedenis gaat: 'Tijdens de oETc-Ies moesten we iets vertellen over Atatürk. Maar ik weet niets van die oETc-les man, alleen datie geremigeeerde Turkse '40 Terwijl, en daar kunnen geremigreerde dat ie dood is. '4{lTerwijl, jongeren over meepraten, juist zijn geschiedenis bij Turken toch bekend 'boom , koos, roos', roos', in wordt verondersteld: verondersteld: 'ln 'In Nederland begin je met 'boom, Turkije met Atatürk. ',41 41 Jonge remigranten hebben ondervonden dat het volgen van OETC OETC in Nederland niet altijd het door de ouders beoogde effect heeft, namelijk dat het bet hun kinderen voorbereidt op de situatie in Turkije; na hun terugkeer blijken zij grote taalproblemen te hebben en juist van de weten, dagelijkse praktijk in hun vaderland maar weinig weittig af te weten.

2J2 232

www.vijfeeuwenmigratie.nl MAN EN VROUW 4. DE VERHOUDING TUSSEN MAN

MORAAL DE SEKSUELE MORA .... L

De manier waarop de seksen in dit land rnerelbar met elkaar omgaan is etn een onderwerp aanhoudend in beroering brengt. Mannen en dat de Turkse gemoederen :unhO\1clend vrouwen die elb:u elkaar op straat kussen, meisjes enjongens en jongens die met elkaar elkaa r naar bed gaan voordat zelfs nog maar mnT spráke is van een huwelijk en het voortdu,j ls men getrouwd is) wisselen van partner, partner. dat zijn zaken die zij rend (ook als onverbrekelijk verbonden achten met de in Nederland heersende seksuele moraal. Terwijl T erwijl zij hier in het algemeen geen goed woord voor over hebben, hebben. merre zijn dat dit 'vrije' seksuele gedrag ken sommigen op zich er bewust van te binnen deze cultuur niet als afkeurenswaardig geldt. Soms wordt in dit verband zelfs verwezen naar de tijd waarin ook de normen hier nog veel strenger waren en naar de 'seksuele revolutie' revo lUtie' (een term die zij overigens zelf niet gebruiken) niee geb ruiken) van de jaren zestig, die daar een ommekeer in teweeg zou hebben gebracht. Ook wordt wel gewezen op de regionale en de daarmee samenhangende religieuze verschillen. Zo menen met name Turkse jongeren uit Oostveen42 dat de normen en waarden die in kleine gemeenten op de eigen Veluwe gelden, gelden. niet eens zo heel veel anders zijn dan die in hun e.igen gemeenschap. 'Nederlanders ·Nederlanders moeten doen wat zij zelf willen, willen. van mij mogen ze. Ik bemoei me niet met hen, als zij het dan ook maar niet met mij doen. doen.'' Zulke opmerkingen worden regelmatig gemaakt en er wordt mee mee aangegeven dat men de invloed van de Nederlandse maatschappij, maatschappij. met name nam e waar het de ververhouding tussen mannen en vrouwen betreft, zoveel mogelijk buiten de deur wil houden. Nederlanders kunnen naar het idee van Turken op seksueel gebied naar hartelust experimenteren, zonder daarop aangekeken aangek<.'ken te worworden. Vertonen Turken (met name vrouwen) vro uwen) zulk gedrag, dan worden zij door leden van van de eigen gemeenschap ter Ier verantwoording ver.mrwoording geroepen en de consequenties zijn dan vaak niet te overzien. Zo zal de reputatie van een Turks Turks meisje door een openlijke openlijkt' 'verkering' 'verkerin g' ernstig worden geschonden, en zullen haar kansen ooit nog een 'waardig' ·waardig ' huwelijk met een Turkse jongen 233 '11

www.vijfeeuwenmigratie.nl sluiten tot een minimum minimum worden te sluiten worden teruggebracht. Dit betekent dat haar toekomst is geruïneerd en haar (am familie gemaakt, 43 een situatie situatie die toekomst me te schande gemaakt,4J zij ten koste van alles zal willen voorkomen.

HUWELIJK HET GEMENGDE HUWEI.IJK

Sinds dejaren Si nds vanaf het begin van deja ren zestig Turken naar Nederland kwamen, zij relaties aangeknoopt met Nederlandse vrouwen. Velen waren hebben zjj vertrokken getrouwd en hadden op het moment dat zij uit hun vaderland vertrokken jaren vaak (langdurige) relaties met Nederlandse reeds kinderen. Of in die jare.n aangegaan is niet bekend, dat het gebeurde staat evenwel vrouwen werden aangeg:l:ln vast. De gemigreerde mannen m:mnen voelden zich, ver van echtgenote en kindetrachtten dit gemis draaglijk te maken door het gezelschap ren, eenzaam en trachnen van een vrouw te zoeken. Een man die vijf jaar met een Nederlandse heeft terwijll hij vrouwen kinderen in Turkije had had,, verwoordde samengewoond, terwij het als volgt: 'Ik was gezien w:r.s erg alleen. Ik kon mij huishoudelijk gez ien niet goed onderhou'lk den.. Bovendien dacht ik dat ik op deze manier beter Nederlands kon den leren. Ik wilde aan mijn relatie met mer deze vrouw veel eerder een eind maken, maar zij was ook erg eenzaam en smeekte dat ik haar niet moest verlaten. verlaten .•'44 44 Een enkele keer mondde zo'n relatie uit in een huwelijk, meestal was ze echter slotte, ech ter van voorbijgaande aard. De komst van vrouwen kinderen ten slotte, in het kader van de gezinshereniging gezinshereniging,. heeft veel van 'zulke Z ulke relaties overbodig gemaakt. gemaa kt. Wat nu nauwelijks meer te achterhalen valt, is hoe Turkse mannen van de eerste generatie toen over Nederlandse vrouwen vrouwr!t1 dachten. Uit de interviews die wij bestudeerden, blijkt namelijk dat hun huidige beeld vooral wordt beïnvloed door de voor voo r velen weinig aantrekkelijke gedachte dat hun zoon met een niet-Turkse vrouw thuiskomt. Worden intieme relaties met Nederlanders Nederl anders ter sprake gebracht, dan betreffen die dus meestal het her dochter. Daar blijken dilemma van een mogelijke partner voor een zoon of dochter. veel veel weerstanden tegen te bestaan; slechts slechtS in een minderheid van de gevallen wordt positief gereageerd op het idee van een gemengd huwelijk. In zo'n geval gaat het bijna altijd om Turkse Turk se jongens die met een Nederlands meisje 45s willen trouwen. -+ Wordt de mogelijkheid geopperd hun dochter met een Nederlander te laten trouwen, dan wordt meestal verbijsterd gereageerd gere2geerd met kreten als: als : 'het mag niet', 'het kan niet', niet', 'dat is verboden'. Waarom een jongen wel wel en een meisje mdsje niet, daar laat men zich niet nier zo expliciet over uit: 'Het hoort nu eenmaal niet. niet ..' De achterliggende gedachte is mogelijk d.at dat een dochter eerder wordt wo rdt 'verloren' dan een zoon (een vrouw volgt immers haar 234 '34

www.vijfeeuwenmigratie.nl man) en dat jongens, die door hun grotere grotcre bewegingsvrijheid meer in aanraking komen met Nederlandse meisjes, meisjes. niet nice zo gemakkelijk kunnen worden want. zo luidt de redenering, 'cen tegenhouden, want, 'een jongen doet toch wat ie ie wil'. Bovendien geloven Turkse ouders dat een Nederlands meisje eerder e"erder tOt het islamitische geloof te bekeren dan een eenjongen. jongen. bereid is zich tot Opvallend is dat, hoewel men feller is gekant tegen een huwelijk van een Turkse vrouw met een Nederlandse man, de ideeën over de laatste als zijn. terwijl de beelden vriend, partner of echtgenoot weinig uitgesproken zijn, juist zeer expliciet over Nederlandse vrouwen en meisjes meisjesjuist explicict worden geformuleerd. Dit kan bn verband houden met de functie van de beelden: Turkse meisjes leggen zich er in het algemeen iII1gemeen bij neer dat een huwelijk met een niC[ tot de mogelijkheden mogdijkheden behoort, dus is het niet nie"t nodig door dOOf Nederlander niet benadrukking van de verschillen verschill!."I1 tussen de Turkse en de Nederlandse man de laatste als het he.t ware in diskrediet te brengen. Anders ligt li gt het voor Turkse jongens. Zij 'verkeren' doorgaans al met Nederlandse meisjes en er is meer dan het dringende verzoek van hun bun ouders nodig om hen ervan te weerhouweerbouden daadwerkelijk met deze meisjes in het huwelijk te treden. trede.n. Zij zeggen dan ook veelvuldig te maken te krijgen krIjgen met de negatieve beeldvorming van hun bun ouders over Nederlandse vriendinnen. Op die manier proberen deze hun te zien. Vooral de moebun zoons te forceren van een gemengde relatie rdatie af afte ders verzetten zich tegen het vooruitzicht een Nederlandse als schoondochzjjn het immers - als het hel traditionele patroon patroon wordt ter te krijgen. Zij zijn gevolgd en het echtpaar bij zijn ouders gaat inwonen, maar ook als het mct deze vrouw VtOUW te maken krijgen. zelfstandig gaat wonen - die het meest met Vandaar dat vragen rijzen als: 'Zal ik het wel met die schoondochter kunnen vinden?', 'Kan ik met haar praten?' en 'Is aan te passen aan de 'Is zij in staat zich :lJn rol die Turkse vrouwen moeten vervullen?' vervulk"n?' De De moeder van v;l.n een van de geïnterviewde jongens laat geen twijfel bestaan over haar ideeën ten opzichte van Nederlandse vrouwen:

'Soms ben ik thuis tbuis en dan zegt mijn moeder m oeder tegen mij: 'Weet je waar Annie Armic nu is?' Zeg ik: 'Nee.' Zegt Ztgt ze: 'Nou, misschien met iemand anders in bed. bed.'' Zulke dingen zegt ze. Ik kan bn er cr helemaal niet tegen. Ze heeft helemaal geen respect voor haar. Ja, Ja. het komt misschien doordat mijn vader al zolang hier woont, woom, dat hij deze maatschappij beter dan mijn moeder kent. Mijn moeder hoort het alleen aUeen van de Turkse gemeenschap. AUeen maar negatieve dingen, geen positieve. Zij denkt dat alles in Alleen Nederland mag, alles kan. Bijvoorbeeld datje, datj e, alsje bent ben t getrouwd, getrouwd. ook met een ander mag vrijen. Dat zou zOllniets niets uitmaken. Ze gelooft het niet als é61 man heeft. ik haar vertel dat een meisje of een vrouw een relatie met één Dan zegt ze: 'Dat kan niet! Je Je zegt dat alleen maar omdat je nu met een Nederlandse vriendin omgaat, "46 omgJat, daarom wil wiJ je me dat wijsmaken. wijsmaken,"4(,

235 'J5

www.vijfeeuwenmigratie.nl Ook de moeder in de hiema hierna volgende dialoog probeert haar zoon met allerlei emotionele argumenten van een relatie met mer een Nederlandse N ederlandse af te houden: Zoon: Zoon: 'Ik heb heb een Nederlandse vriendin. vritndin. We zitten op dezelfde school. Ik ga altijd naar het huis van mijn vriendin. Ik heb met haar ouders kenniskennisgemaakt, zij zijn zeer vriendelijk tegen mij. mij . Mijn vriendin wil ook een keertje bij ons langskomen, maar ik wil het nog niet. niel. '· mcisje het om islamiet islamiette te worden als zij met jou Moeder: 'Accepteert het meisje trouwt?' Zoon: 'Zij accepteert het wel, maar het is nu nog te vroeg om het over een huwelijk te hebben.' hebben. ' Moeder: 'Zou zij een hoofddoek dragen? dragen?'' (lachend) Zoon: 'Waarom zou zij dat doen? Jij hoeft van mij ook geen hoofddoek te Zoon: 'Wa:lrom te dragen. Waarom zou ik zoiets van mijn vrouw verwachten?' Moeder: 'Alsje Nednlandse trouwt, dan zulje zul je pas beseffen hoe hoc 'Als je met een Nederlandse erg het leven kan zijn, zijn. want dan moetje helpen in het huishouden. huishouden. Thuis je vrouw dat zou accepteren. '47 help je nooit. nooit . Ik denk niet dat datje ,~7 De argumenten om niet met een Nederlandse partner te huwen zijn voor een deel direct terug te voeren op aspecten die met cultuur te maken hebben. Zo vormt al worden vaker vorm t het islamitische geloof voor velen een obstakel, obstakel. 31 gemaakt .48 .4S De geopmerkingen over de Turkse cultuur in het algemeen gemaakt. veel verschillen van die van woonten en opvattingen van Turken zouden te veel Nederlanders ('wij zijn nu eenmaal anders anders'.', of 'je kunt elkaar toch nooit helemaal begrijpen') begrijpen') en een gemengd huwelijk zou daarom bijna onvermijdelijk op een echtscheiding uitlopen. Nederlanders staan naar hun idee ook te ver afvan af van de Turkse cultuur en dat verschil in achtergrond ach tergrond zou zich op den duur toch wreken. wrcken. Zo was één vrouw ervan overtuigd ove.rruigd dat een Nederlander nooit echt van Turkse muziek kan genieten en zo'n (geluks)ervaring delen, leek haar onoverkomelijk. Om aan te niet met je partner te kunnen delen. tonen dat een gemengd huwelijk huweJijk onmogelijk is, worden ook diverse 'ty'rypisch Nederlandse' e-Îgcnscha eigenschappen ppen aangehaald die onverenigbaar onverenigbaa r zouden zijn met de eigenschappen die Turken aan zichzelf toeschrijven. Zoals eereigenschappen der opgemerkt, betreffen die (vermeende) eigensdla ppen bijna altijd vrouwen, wen. slechts in een enkel geval mannen. Tot slot dient vermeld te worden dat regelmatig regelma tig de opmerking werd gehoord dat Nederlanders vaak en gemakkelijk gemakkel ijk scheiden. Als je als Turk met m et een Nederlander trouwt, zou het huwelijk toch al weinig kans van slagen hebben, hebben. maar ook gezien de echtscheidingscijfers in dit land lijkt een mislukking van het huwelijk eigenlijk al op voorhand vast te staan. Turkse mannen brengen gemakkelijk genukkelijk een samenhang aan tussen de hoge echtscheidingscijfers en de vrije manier waarop de seksen hier met elkaar omgaan: omgaan: 236 ZJÓ

www.vijfeeuwenmigratie.nl houde er relaties met meerdere mannen of vrouwen YTouwen op na en aan het men houdt huwelijk gaat in veel gevallen de experimentele fase van samenwonen Ncderl:rnclers beter weten wat er op de vooraf. Dit alles zou ertoe leiden dat Nederlanders huwelijksmarkt te koop is en daardoor als het hun in deene relatienict bevalt. de ene relatie niet bevalt, gemakkel ijk de overstap naar een andere maken: gemakkelijk Ja, ik vind het belangrijk bcJangrijk datern is. Ik begrijp wel watik wat ik dat een meisje nog maagd maagdis. 'Ja, van Nederlandse collega's collega' s hoor - dat mensen gaan samenwonen om elkaar hoor-dat wat beter te re leren kennen, kennen. maar ik zou er niet nÎ<:t tegen kunnen. Hetis Het is beter dat kent, en een vrouw één man. Dan denken ze dat een man maar één vrouw VfOllW kent. één1llan. is ook alle mannen malUlen en vrouwen zo zijn, en zijn ze tevreden met elkaar. Dat Datis dereden erzo wein.iggescheiden lk schat het op zo'n de reden dat er zo weinig gescheiden wordt in Turkije Turkije.. Ik twee procent. In Nederland is dat veel meer; maar hier kan het ook financieel ,49 financi eel aantrekkelijk zijn om te scheiden. ,~9 NederlanMen vindt samenwonen niet gepast voor TurkenTurken - meer iets voor N ederlanders - en bovendien willen alle Turkse jongeren trouwen, waarmee ze Desalniettemin komt samenvolledig voldoen aan de wens van hun ouders. Desalnienemin Wc hebben al vermeld dat Turkse wonen ook in hun gemeenschap voor. We met een N edermannen van de eerste generatie tijdelijk gingen samenwonen meteen Nederlandse vrouw, omdat zij zich eenzaam voelden. Tot een huwelijk kwam het zelfs dan niet als zij al een vrouwen kinderen in hun bun vaderland hadden, maar nuarzelfs er maar zelden getrouwd. Ook leden van indien dit niet het geval was, werd cr over jongens en mannen de tweede generatie - we hebben het dan uitsluitend overjongens Nederlandse vrouwen samen. erop dat hun ouders - wonen wel met metNededandse vrouwcnsa men . Het lijkt lijkterop oudets daar minder moeite mee mcc hebben dan met een gemengd huwelijk (een uitspraak die we met mei het nodige voorbehoud doen, doen. want het gaat slechts om geringe aantallen). De achterliggende reden hiervoor is gednge Îs dat zij een relatie pas 5o Tot dat moment over trouwen serieus nemen als er ovet trouwcn wordt gesproken. so sluiten ze niet uit dat hun zoon. zoon, al woont hij aljaren slulten al jaren samen met een Nederlands meisje, haar toch zal laten schieten om met een Turkse te trouwen. De genoemde argumenten om niet gemengd tC te huwen wegen zwaar. Het is zij, tegen de duidelijk dat met name Turkse meisjes het moeilijk krijgen als zij. uitdrukkelijke wens van hun ouders in, in , een relatie met een Nederlander stap zou in veel gevallen zijn da datt zij beginnen. beguU1en. De consequentie van zo'n Stap alleen, dat wil zeggen zonder haar familie en zonder andere landgenoten, landgenoten. haar 1110et vinden. Terwijljuist deze meisjes weg in de Nederlandse maatschappij moet een cultuur waarin afkomstig zijn uit uiteen waarÎn de familie een zeer belangrijke bela ngrijke rol speelt en de belangen van het individu sterk zijn verweven met de belangen van de jongens zich er uitermate goed groep. Bovendien zijn zij en ook veel Turkse Turksejongens uitern13tegoed een dergelijke stap voor hun familie betekent: deze zou te van bewust wat et'n gemeenschap. Want de familie van het meisje schande worden gemaakt in de gemeenschap. zal erop aan worden gekeken dat zij het zover heeft latcn laten komen. kom en. 237

www.vijfeeuwenmigratie.nl EENZIJDIGE EENZIJ DIGE AANPASSING

'Als een Nederlands meisje met mij wil trouwen, dan moet ze leren wat de Turkse cultuur is. Zij moet leren hoe Turken leven en wat de Turkse vrouw moet doen. Dat moet zij leren begrijpen en zich erop voorbereivoorbereÎden, want ik kan de Nederlandse cultuur niet aannemen. '51 ,SI Wordt een gemengd huwelijk niet bij voorbaat uitgesloten, dan zal er toch zeker het nodige voorbehoud voo rbehoud worden gemaakt. De Oe Nederlandse partner panner zal zij aan een aantal eisen cisen moeten voldoen. Allereerst wordt verwacht dat hij of ofzij islamiet wordt. Beschouwen sommigen dit als een formaliteit, form:l1iteit, anderen laten niet na te benadrukken dat pas tot een huwelijk kan worden overgeparmer zich een echte islamiet heeft betoond. betoond. Het complicegaan, .lIs als de partner rende is dat daar verschillende interpretaties aan worden gegeven. Een vavader van een Turkse Turksejongen jongen die met een Nederlands meisje wilde trouwen zei er het volgende over: 'Haar ouders vroegen mij roU of wij van haar verwachtten dat zij islamiet zou aan de beginselen van worden. Ik zei dat zij moest leren bidden en zich 3an v~ de Ramadan moest moeSt houden. Het meisje vroeg of zij een hoofddoek moest dragen. Ik zei dat het leren lereJl van de basisprincipes van de islam voldoende zou zijn en het dragen van een hoofddoek niet hoefde. hoefde. '52 ,52 Een 22-jarige gehuwde Turkse man met een dochter antwoordde op de vraag of zij later met een Nederlander zou mogen thuiskomen, na lang aarzelen: 'Ja, misschien als hij islamiet wordt. Maar dan moet ie ook mee naar Turkije. Als ie zich echt eeh l met heel z'n hart islamiet voelt, voelt. dan zou hij hier ook niet willen blijven. Dit is geen land voor ons. ons .•,53 53 Van de Nederlandse partner parmer kan tevens worden verwacht dat hij of zij de Turkse taal leert, bereid is de kinderen Turkse namen te geven, geven, Turks Turks te tc en - bij een eventuele terugkeer van de familie - mee te gaan leren koken cn naar Turkije. Vooral met betrekking tot het bet laatste punt pUnt worden problemen voorzien. Men gaat er namelijk van uit dat iedereen het liefst in zijn eigen land woont. Dat de Nederlandse 'partij' wel eens eisen zou kunnen stellen, stellen. bijvoorbeeld dat de partner het christelijke geloof aanneemt, aanneemt , daarvan wordt maar zelden uitgegaan. Dit wil overigens niet zeggen dat over de aanpassing maarzelden van Nederlanders aan de Turkse cultuur licht lich t wordt gedacht. gedacht. Voortdurend wordt erop gewezen dat het voor Nederlandse vrouwen heel heel moeilijk moeilij k zal zijn zich de wet door een Turkse man te laten voorschrijven. voo rschrijven. Men voorziet veel vcr! problemen en is ervan overtuigd dat een gemengd huwelijk ondanks

www.vijfeeuwenmigratie.nl ;dle alle goede bedoelingen uiteindelijk tOcb toch op een echtscheiding zal uitlopen. De aanpassing veln van de Nederlander in kwestie aan de Turkse cultuur zal in beschouwd.. dat geval als mislukt worden beschouwd Aanpassing aan de Nederlandse cultuur dient meestal alleen als afschrikwekkend voorbeeld; moeders proberen hun zoons op die manier te beïnvloeden.. Wordt Wo rdt een gemengde relatie evenwel serieus overwogen, dan is er vloeden van een heel andere aanpassing sprake. Niet de Turkse man zal het moeilijk met de bazigheid van zijn Nederlandse vrouw, maar de Nederlandse krijgen metde vrouw met de traditionele rolopvattingen van haar Turkse man. man. De aanpassing wordt verondersteld eenzijdig te zijn. Tot die conclusie komt men ook als wordt gekeken naar de gemengde relaties waar waa r Turken zich positief over uitlaten. uitlaten. Die waardering heeft bijna altijd betrekking op de verturksing van partner. 54 Een Turkse moeder die erg tegen het huwelijk de Nederlandse partner.~ ijn schoonzei: 'M 'Mijn van haa haarr zoon met een Nederlandse vrouw was gekant, zei: dochter is moslim geworden geworden,, dat waardeer ik in haar', en een Turkse vrouw van wie beide zoons met een Nederlandse samenWonen: samenwonen: 'We hebben hier een Turkse buurman die ook met een Nederlandse vrouw is getrouwd. getrouwd, Zij heeft haar naam veranderd en is moslim geworden. Dat vinden we wel leuk. Dan is het geen probleem. '55 den, probleem.'55 De tegenovergestelde reactie komt ook voor: dat iemand die zich aan een Nederlandse partner heeft aangepast het negatieve etiket van 'afvallige' 'afvalli ge' krijgt opgedrukt, waarna men zich haast te benadrukken dat het hier niet om een echte of een gelovige gdovige Turk gaat, maar om iemand Îemand die eigenlijk net een eelt Nederlander is. is, Dat sommigen zich er heel goed van bewust zijn dat ze het 'uiterste' van hun partner eisen, willen wij illustreren aan de hand van het relaas van v:m een 22-jarige u-jarige Turkse jongeman, die nu met een landgenote is gehuwd, maar zes jaar jaa r lang verkering heeft gehad met een Nederlands meisje. eelljaar met haar verloofd, onderhield een uitstekende mdsje. Hij was zelfs eenjaar band met haar ouders, die hem, hem. na na hun weerzin enigszins te hebben overwonnen, als als hun zoon hadden 'geadopteerd'.56 ·geadopteerd'. S6 In de zes jaar dat ze een relatie hadden, zijn ze drie keer met de famili e naar Turkije dl' hele Nederlandse familie geweest en hebben ze daar een rondreis gemaakt. Zelfs nu de relatie met zijn vriendin vriend in is verbroken, heeft hij nog contact met haar ouders. Over de oorzaak van de breuk zegt hij het volgende: 'Het ging niet niet,. . . de eisen waren te zwaar. Ik heb geëist dat zij moslim werd, want anders anders mag ik niet trouwen. Dat wist ze van tevoren en ze heeft het geloofbewust aangenomen, zonder te beseffen hoe moeilijk het was Het is is zwaar als je het klakkeloos klakkeloos aanneemt. aanneemt, was om moslim te worden. Het Ik Ik heb haar nog zo gewaarschuwd: je je moet het niet doen uit liefde, omdat je mij zo'n leuke knul vindt. Je moet m ~t de hoofdmotieven goed g~d beseffen, 239

www.vijfeeuwenmigratie.nl want ik kan alleen maar goed met je leven aJsjij als jij ook een goede moslim wordt. Ik ben zelf.namelijk vrij orthodox. Nouja, als het erop aankomt. aankomt. Toegegeven, ik moet nu helaas verzwakken, ve.rzwakken, omdat ik te weinig tijd heb. Maar ik wou dat zij zo'n goede moslim werd dat iedereen haar benijdde, W3S zÓ·trots ver .•'57 57 ik was zó·trots op baar, haar, want zij was heel ver.

'IN ZIJN ' IN NEDERLAND NEDE1UAND ZIJ N VROUWEN VIIOUWEN DE BAAS'

Het algemene beeld dat Turkse migranten mignmen van Nederlandse vrouwen hebben, is dat deze zich door niemand de wet laten laren voorschrijven en zeker niet op jonge leeftijd vertrouwd door hun echtgenoot. De meisjes hier zouden al opjonge worden gemaa gemaakt kt met het idee een 'vrije vrouw' te zijn. zij n. Aan hun hWl ouders af te leggen over hun doen en laten; hoeven ze nauwelijks verantwoording verantwoo rding afte wat ze doen, met wie ze omgaan en hoe ze zich kleden, dat is hun zaak. Het vermeend eigengereide optreden van gehuwde vrouwen wordt overigens alleen in (de omgeving van) het huis waargenomen. Allereerst leeft het idee dat ze het huishouden schromelijk dar schromeJijk verwaarlozen, ve=:rwaarlozen, terwijl ook wel eens getwijfeld twjjfeld wordt aan hun vaardigheden op dit gebied. Zo is gesuggereerd dat Nederlandse vrouwen hun man laten koken, koken. omdat ze het bet zelf niet kunnen. Een verband met het buitenshuis werken van vrouwen en met de door emancipatiegedachten veranderde opvattingen over de taakverdeling tusemancipaliegedachten sen de partners wordt zelden gelegd. Dat buitenshuis werken op zich geen tot een andere taakverreden is om het huishouden te laten 'verslonzen' of of[Qt uakverdeling te komen, menen veel Turkse vrouwen zelf in de praktijk te laten zien: als zij een baan hebben, he=:bben, verzorgen zij toch hun hUil kinderen én het hel huishouden en proberen zij zo weinig mogelijk te belasten. ss 58 rij hun man daarmee lO Men is vann mening dat Nederlandse vrouwen lui zijn en Îs dus werkelijk va daarom de huishoudelijke uken taken op hun hlm man afschuiven,
www.vijfeeuwenmigratie.nl helpt. zal zij als meegenomen beschouwen, maar zij zal zijn deelneman helpt, verpli cht stellen. ming aan het huishoudelijk werk nooit verplicht Dat vrouwen het ook in het openbare leven wel eens voor het zeggen hebben, wordt maar zelden naar voren gebracht.t. Emancipatie lijkt in dit vo ren gebrach verband dan ook niet zozeer te betekenen dat vrouwen proberen zich een betere positie in de maatschappij te verwerven, verwerven. maar eerder dat zij zich willen onttrekken aan de taken die hun traditioneel zijn toebedacht. Eén Turkse jongen geloofde echter niet dat de vrouwen het hier blijvend voor het zeggen hebben. Zijn visie is zo tekenend, dar dat wij die de lezer niet willen wîllen onthouden: onthouden: 'In de Turkse cultuur ben ik koning. ( .. ....) Maar hier is dat anders, dat Olan aan het komt doordat koningin Beatrix hier de baas is. Als hier een man hoofd zou staan, zouden de mannen de baas zijn. Als Willem Alexander konjng wordt, wordt. dan is het afgelopen met de macht van de vrouwen. D3n koning Dan worden de mannen weer de baas. Die zeggen dan: Kom op, maak eens op, ,61) koffie voor mij. '60 Dat Nederlandse meisjes en vrouwen zich seksueel op een zeer vrije manier overtuigd. gedragen, daar is bijna iedere Turkse migrant van ove_ rtuigd. Het onderwerp wordt ook vaak ter sprake gebracht. gebracht. Volgens hen gaan meisjes hier al op jeugdige leeftijd met hun vriendjes naar opjeugdige naa r bed, zonder dat iemand, ook hun ouders oude rs niet, niet , daar moeite mee schijnt te hebben. Een meisje van zeventien of achttien jaar dat nog maagd is, is. zou zelfs nauwelijks serieus worden genomen door haar leeftijdgenootjes: 'Nederlandse meisjes lachen elkaar gewoon uit als ze op die leeftijd Jwg nog maagd zijn.' zijn. ' De gedachte leeft dat deze gedragslijn ook na het huwelijk wordt voortgezet. Nederlandse vrouwen niet alleen overdag, wanneer de man kunnen doen en laten bren wat ze willen, nict man naar zij zijn n werk is, maar ook 's avonds. Omdat zij in de ogen van Turken geen verantwoording tegenover hun man hoeven af te leggen, zou het eveneens regelmatig voorkomen voorkom en dat zij naar n:lar de disco of een café gaan om 'versieren'.'. daar een andere man te 'versieren vrouw liggen twee aspecten besloten waar In deze visie op de Nederlandse vrouw Turkse jongens, maar vooral Turksejongens, voo ral hun ouders gevoelig voor zijn en die tegen een zijn gemengde relatie pleiten: de meisjes in kwestie zij n geen maagd meer als ze in het huwelijk treden rreden 6611 en ze zijn niet te vertrouwen me\: mel andere mannen. Hoewel dit voor Turkse jongens een reden kan zijn om geen Nederlandse als echtgenote te nemen, nem en, lijken zij vóór het huwelijk niet zoveel moeite met dit 'losbandige' gedrag te hebben. In die levensfase kunnen zij namelijk onmogelijk met een ee11 Turks meisje een (seksuele) relatie aangaan; zij zou zich al snel compromitteren als zij regelmatig in het gezelschap van één en dezelfde jongen verkeerde, verkeerde. laat staan seksueel contact met hem had. 62 Voor jongens ligt dat duidelijk anders; ande.r s; die hebben veel meer bewegingsvrijheid

www.vijfeeuwenmigratie.nl en van hen wordt zelfs min of meer verwacht dat zij vóór het huwelijk al seksuele ervaring opdoen. In Turkije lag het voor de hand dat d3t hiervoor publieke vrouwen werden bezocht, in Nederland nu blijken de vrouwen 'gratis' te zijn. die je nog maar net in de discotheek hebt ontmoet, 'gntis' zij n. Meisjes dieje zeggen ('na één colaatje') al dat dar ze met je naar naa r bed willen en daar zegt een 63 jongen 'natuurlijk' geen nee tegen. 63 Turkse meisjes vinden dat Nederlandse vrouwen op dat gebied totaal geen zelfrespect hebben; die zouden veel te snel toegeven aan de seksuele verlangens van hun vriendjes, zonder hun hUil 'eer' in de gaten te houden. bouden. Eén vrouw voegde daar aan toe dat men na het huwelijk iets minder 'gewillig' wordt en zelfs de 'echtelijke plichten' niet altijd nakomt: 'Dan zeggen ze: 'Die is gek, zeg. Die moet twee keer per week. Nou, ik draai m'n kont naar hem toe en ik slaap verder.' Waarom ben je dan in godsnaam getrouwd?,64 getrouwd?t64 Het beeld bee.ld dat Turken van Nederlandse mannen m3mlen hebben, ziet er in grote vooraJ in huislijnen als volgt uit: het zijn slappelingen ('doetjes') die - vooral huis weinig te zeggen hebben, omdat hun vrouw over alles beslist. Ook hebben ze het maar goed te vinden dat hun vrouw van de een naar de ander gaat en zich niet aan haar huwelijkse staat stoort. Het overspelige gedrag van Negebracht met de veronderlandse vrouwen is overigens ook wel in verband gebncht derstelde gerin geringe derstelde. ge seksuele potentie van de Nederlandse man. Deze zou er minder dan zijn Turkse seksegenoten eer in stellen zijn 'mannelijkheid' te bewijzen. 65 Eén Turkse vrouw vertelde dat haar vriendinnen haar ervoor hadden gewaarschuwd dat ze seksueel wel erg veel te kort zou komen nu ze 66 met een Nederlander Nede,rlander ging trouwen: 66 'Veel Turkse vrouwen waren heel nieuwsgierig hoe het nu was om met een Nederlander getrouwd te zijn. Ze dachten dat hij het goed zou vinden als een andere man mij zou 'pakken'. Verder werd er gezegd dat Nederlandse mannen heel weinig met hun vrouw naar bed gaan en dat ze haar seksueel te kort doen. Nou, ik heb niets te klagen, hoor!,67 hoor!'67 Die Die- zogenaamd afwachtende houding van Nederlandse mannen krijgt niet altijd het etiket 'slap' opgeplakt. Zo zeggen Turkse meisjes in de dagelijkse Turkse jongens te maken te omgang zelfs liever met Nederlandse dan met Turksejongens hebben. De eersten zijn volgens hen namelijk een stuk minder opdringerig zouden tegenover meisjes op straat dubieuze dan hun landgenoten; deze zoude.n opmerkingen maken, hen achternalopen of vrijmoedig bekijken ('het lijkt wel of ze me met hun ogen uitkleden'), terwijl zij zeggen met Nederlandse jongens ook gewoon op vriendschappelijke voet te kunnen omgaan. Anders ligt het als er een liefdesrelatie liefdes relatie ontstaat, want dan is het volgens meisjes ook met niet-Turkse jongens moeilijk verkeren. Deze zouden doorgaans meer willen dan het meisje kan of wil geven en het valt hun in zo'n situatie moeilijk aan het verstand te brengen dat een Turks meisje als maagd in het 242

www.vijfeeuwenmigratie.nl huwelijk moet treden. treden. Zij kan niet zoals haar Nederlandse seksegenoten dat volgens haar doen, doen. met iedere iedere jongen - serieuze relatie of niet - het bed induiken, en dat zou wel zijn wat die jongens uiteindelijk toch van hun induiken, geliefde verwachten.

243

www.vijfeeuwenmigratie.nl

5. NEDERLANDS VERSUS VER SUS TURKS KARAKTER

'MET NEDERLANDERS KAN RANJJEB DISCUSSIËREN' DISCUSSIfut EN'

Het beeld over Nederlanders in de dagelijkse omgang is dat ze heel direct zijn en zelden een blad voor de mond nemen. Vinden Turken Tu rken van zichzelf dat zij in het contact met anderen behoedzaam optreden en en proberen hun gesprekspartners N ederlanders zouden zoudenjjuist uist ges prekspartners niet voor het hoofd te stoten, Nederlanders volledig tegengesteld reageren en dingen recht op de man af vragen of zeggen. Een enkeling spreekt zijn waardering uit over dat gedrag en bestempelt het als eerlijk, eerlijk. daarmee het contrast met de in zijn ogen 'Turkse huichelachtigheid' benadrukkend. Anderen beschouwen deze wijze van optreden als bot, onaangenaam bot. onaangenaa m en oonbeleefd. nbeleefd . Zo werd een Turksejongen eens plompverloren gevraagd: 'Benjij eenjood?', waarop waa ro p hij stomverbaasd ant' Ben jij ccnjood?'. woordde: Nederla ndse vraag, dat zou een Turk woordde: ''Dat Dat is nou een typisch Nederlandse nooit zo direct durven vragen. '68 ,68 Het zijn vooral \'ooral Turksejongeren Turksejongc.ren die een ecn verschil zeggen waar waa r te nemen in de wijze waarop waa ro p Nederlanders Nederlanders en mensen uit hun eigen gemeenschap een eersten gesprek voeren. rsten voelen zij zich vrijer, omdat die gesprekken voeren . Met M et de ee minder snel uit de hand dreigen te lopen dan met een landgenoot. Volgens hen kunje cen Nederlander goed discussiëren, discussiëren. ook al liggen de standhcn kun je met een punten ver vtt uit uü elkaar, want er wordt in principe princi pe ruimte gelaten voor verdaarentegen zouden minder mindcr flexibel zijn in in hun schillende visies. Turken d3aremegen opvattingen. opvattingen. Ontstaat O ntsta:lI er onenigheid over een bepaald ingenomen standpunt, dan treedt al snel een geprikkelde sfeer op, die regelmatig op een ruzie uitloopt. Dat gaat ook op als er iets verkeerds of onaardigs wordt gezegd. Bij Nederlanders situati e je excuus aan te Nederlanders zou het voldoende zijn in zo'n situatie te zeggen dat je het zo niet had bedoeld. bieden of ofte datje bedoeld. Bij Turken is de zaak dan nog lang niet afgedaan; verontschuldigi.ngen aangeboden, aangeboden, het bet afgedaan : al worden verontschuldigingen blijft hangen dat er cr iets verkeerds is gezegd, gezegd. waar je - ook door andere landgenoten - nog lang op aangekeken zult zul t worden. Deze situatieschets past heel goed in een meer ';lJgeOleen algemeen beeld over Nederlanders als aJs zijnde 'minder zwaar op de hand', hand', luchtiger en vrolijker. Alleen hun bun gevoel voor humor schijnt niet altijd overeen te stemmen met de favoriete plagerijen van v;m

244

www.vijfeeuwenmigratie.nl Turken. Zo zouden se jongens gewend zijn gewoon voor de zouden met name Turk Turkse lol iemand een een klap ('niet hard') op de schouders te geven. Nededanders Nederlanders reageren van reageren daar daar volgens hen nogal geïrriteerd op, op , omdat die zo'n vorm van uitgelatenheid en op verbale uitgelatenheid niet waarderen. Die zouden vooral vooral prij prijss stell stellen humor: 'Nederlanders je altijd met hun 'N ederlanders pakken pakkenje hun mond.'

'N EDERLAND ERS KENNEN 'NEDERLANDERS KENNEN GEEN SCHAAMTE' SCHAAMTE'

Een andere te laken kant van de Nederlandse 'openheid' en en 'eedijkheid 'eerlijkheid'' vindt men dat het hier vooral onder mannen heel normaal zou worden gevonden toespelingen te maken die de gem iddelde Turk het schaamrood gemiddelde naar de kaken jagen. Dan wordt in het bijzonder gedoeld op seksueel getinte kakenjagen. opmerkingen, die Nederlanders zouden maken zonder van enige gêne blijk te geven. Vooral in ijl situaties waarin mannen onder elkaar verkeren, zoals op worden het werk, wo rden volgens hen op een vrijmoedige manier grapjes over vrouwen gemaakt, hetgeen zij weinig gepast vinden, vooral al alss het om vrouwen Turkse vro uwen gaat:

at is normaal onde.r 'D 'Dat onder Nederlanders, d:l.t dat je onder elkaar grapjes over elkaa rs vrouwen maakt. Als er bijvoorbeeld een landgenoot van mij het elkaars kaneoor bumenkom zegt: 'Jij dokter bellen, bel len, vrouw kantoor binnenkomtt en tegen de chc·f chef zegt: ziek' , dan wo rdt cr ziek', wordt er als volgt door de chef gereageerd: gereageerd: '0, niet nodig, jij Dar is eco vrouw brengen naar mij, ik dokter.' (Lacht) Dat een doorde.nkertje, doordenkertje, ze dan wel om, maar er zijn ook heel orthodoxe moshè? Daar lachen 2e lims ... alleen het idee al, het woord ... dat ze daaraan moeten denken, daar worden ze al woedend over. '69 rij algemene constateru1g Îs dat zowel mannen als vrouwen hier heel Een vvrij constatering is Turkse meisjes zeggen dat het vrij en gemakkelijk over seks praten. Ook Tllrkse taalgebrui k: 'Wij hun moeilijk valt geen aanstoot te nemen aan dergelijk taalgebruik: hebben een hekel aan grof praten, prlten, maar er zijn Nederlandse mannen maIUlen ... die hebben het over kut en lul, lul. nou, met zó'n rooie kop zit ik er dan bij. '70 De manier waarop de seksen in het openbaar met elkaar omgaan, wordt vaak als schaamteloos ervaren: hand in În hand lopen of zelfs kussen op op straat, straat, dat zijn dingen die Turken zeggen zelf niet te doen, maar het bij anderen zien gebeuren, daar voelen zij zich eveneens vrij ongemakkelijk onder. Nederlandse vrouwen zijn naar hun smaak bovendien veel te bloot gekleed, die gekJeed in bikini zouden het zelfs wagen om op een hete zomerse dag slechts gekleed tC doen, om nog maar malr te zwijgen van de volle naaktstranden. naaktstranden. boodschappen te Dat er ook tussen ouders en kinderen geen schaamtegevoel schaam tegevoel bestaat, bestaat, illustregezinnen ren zij met het tafereel dat gezi nnen hier rustig met elkaar naar pornofilms pornofilms zitten te kijken. 245

www.vijfeeuwenmigratie.nl Die soms als onaangenaam ervaren openhartigheid uit zich volgens hen ook op een ander dan seksueel gebied. Zo zouden Nederlanders rustig tegen te stappen, omdat ze geen zin meer meer in in visite zeggen dat het nu tijd is om op te gezelschap hebben of vroeg willen gaan slapen. Al eerder werd duidelijk dat men geen hoge pet pct op heeft van de gastvrijheid en de omgangsvormen hier onbeschoft. Zoals een te lande, maar dérgelijk gedrag vindt men ronduit onbeschoft. Turk er ook niet over zou peinzen te refereren aan iets wat pijnlijk kan zijn rijn voor degeen die hij aanspreekt aanspreekt.. Het is volgens hem altijd beter terughoudend te zijn dan de ander in verlegenheid te brengen. Bij Nederlanders zegt haa r men zulk gedrag tevergeefs te zoeken. Zo vertelde een Turkse dat haar haa r Nederlandse buurvrouw eens in het trappenhuis op haar afkwam en haar erop wees dat zij iets Îets had geleend en dat nog steeds niet had teruggebracht. .... rouw in kwestie schaamde zich diep, diep. maar verbaasde zich er tegelijkerDe vrouw brengen . Dat had tijd over dat haar buurvrouw zoiets te berde had durven brengen. een Turkse volgens haar nooit gedaan in zo'n geval.

'ZUINIG OP HUN CENTEN'

In hun beeldvorming over deze samenleving hebben Turken een ruime plaats toebedacht aan de bijna spreekwoordelijke Nederlandse zuinigheid of gierigheid. Volgens hen lenen Nederlanders nooit geld uit, niet aan Turken, maar ook niet aan landgenoten. landgenoten. Zij mogen dan meer geld bezitten, ze zijn niettemin minder geneigd er iemand mee te helpen. Naar het idee van Turken houdt dit verband met het gebrek aan vertrouwen dat Nederlanders zouden bang zijn het geld zowel in elkaar als in andere mensen hebben. Ze 'Zouden niet meer terug te krijgen na het eenmaal te hebben uitgeleend. uitgeleend. Zij zelf nÎet . zeggen juist altijd zonder enige aarzeling hun portemonnee te voorschijn te halen als iemand om geld vraagt. Zij gaan er zonder meer van uit dat dit ooit worden,, op grond van de overtuiging dat een Turk zich teruggegeven zal worden altijd aan zijn of haar woord houdt. zin - gemaakt over het alhier Een enkele keer is een opmerking - in positieve zinhet.:J.lhier gehanteerde systeem van de vaste prijzen, dit in tegenstelling tot de situatie in Turkije, waar ook nog wel de methode van het afdingen wordt gehanij weinig vaardigheden op dit gebied bezitten, worden teerd. Omdat 'zzij Turkse jongeren tijdens vakanties in het vaderland nogal eens in verwarring Turksejongeren ze niet altijd wat een verantwoorde prijs is voor bepaaJde bepaalde gebracht, en weten zentet produkten. Zij zijn immers gewend aln aan prijscrikette.n prijsetiketten op levensmiddelen en zou andere artikelen. artikelen. Het systeem van vaste prijzen zo u hier soms evenwel iets klant voor f 100,15 100,15 boodschappen te ver worden doorgedreven. Als een klam honderd neerlegt, blijft een Nederlandse doet en bij de kassa een briefje van honderd van winkelier volgens hen rustig wachten op de resterende vijftien cent. Een van vele voorbeelden waaruit zij concluderen dat hier te lande af en toe iets te de vde

www.vijfeeuwenmigratie.nl veel op de kleintjes wordt gelet. Diezelfde schraperi schraperigheid gheid zeggen zij te herkennen in situaties dat er voor een heel heel gezelschap bijvoorbeeJd bijvoorbeeld drank of worden gehaald. gehaald, in de bedrijfskantine of in een café. N Nebroodjes moeten worden ederlanders zouden dan meteen staan staan te berekenen hoeveel iedereen moet bijdragen aan de totale kosten, terwij terwijll een Turk naar eigen zeggen zeggen in zo'n 'laat ervan situatie geneigd is te denken 'la at maar zitten', erva n uitgaande dat hij een volgende keer degene is Îs die wordt getrakteerd. tn eIn een gezelschap met N Nederlanders, zo leert zijn ervaring, moet hij op dat ged gedragspatroon ragspa troon evenwel niet al te vast rekenen, want die zijn 'zuinig op hun centen'. Van de meeste beelden die wij hier presenteren kan worden gesteld dat ze voor het leeuwedeel van vall de betreffende gemeenschap gemeengoed zijn. z,ijn. altijd uitzonderingen, mensen die er anders Niettemin zijn er natuurlijk ahijd over denken. Zoals de man În in het volgende citaat, die werd verrast door de vrijgevigheid van zijn overbu overburen: ren: 'Dit wandmeubel hebben we voor maar f 50,50,- van onze Nederlandse buren overgenomen en dit bankstel hebben we gekregen, omdat zij zelf een nieuwe bank kochten. Ze lenen ons ook wel eens geld. 'Heb je geld nodig,' vragen ze dan en daJ1 dan leggen ze zo maar f 200,200,- op tafel. >71

'NEDERLANDERS RODDELEN NIET'

Een onderwerp dat vooral Turkse meisjes bezighoudt, aangezien die er het meest direct mee te maken hebben, is het geroddel in hun gemeenschap. 72 72 Zij zijn zlch va n bewust dat dar hun doen en laten zich er buitengewoon scherp van nauwlettend wordt gevolgd door landgenoten die zich in hun omgeving (huis, school of werk) bevinden of die tot de kennissen- en vriendenkring (huis. famili e behoren. Als een meisje door een van hen wordt 'gesnapt' van de familie het andere geslacht, terwijl ze op straat een praatje maakt met iemand van her als een 'slechte' vrouw, kan dat tot gevolg hebben dat ze over de tong gaat als N iet alleen haar haa r eer, maar, zo één die het vast niet bij een praatje laat. Niet ernsti ge schade door belangrijker nog, de eer van haar familie kan daar ernstige Oude,f oplopen en de meisjes moeten daarom altijd op hun hoede zijn. Onder Nederla nders hoeft dat naar hun idee niet, want 'die roddelen niet'. Die zijn Nederlanders volgens hen doorgaans in staat het leven wat luchtiger op te nemen en volgens rekenen iemand daarom niet zo snel een misstap aan. Als ze bepaald bepaa ld gedrag de al als zodanig beschouwen, want naar het idee van Turkse meisjes zijn de normen hier minder streng en voelen Nederlanders zich niet zo snel genoodzaakt over allerlei zaken hun afkeuring afkeurÎng te laten blijken. blijken. Ze zouden bij voordaarom gemakkelijk in vertrouwen kunnen worden genomen, bijvoorbeeld door dOOf een meisje dat er stiekem een vriendje op nahoudt. Aan een Turkse vriendin wil zo'n zo ' 11 meisje haar haa r verhaal ve rhaal ook wel graag kwijt, maar ze 247

www.vijfeeuwenmigratie.nl kan er nooit van op aan dat die het voor zich houdt. De erva ervaring ring leert dat zo'n verhaal voorje voor je het weet binnen de eigen gemeenschap wordt doorver'Zo'n leiden . teld, met de bedoeling de overtreedster weer in de juiste banen te leiden. Nederlanders zouden er veel minder behoefte aan hebben zich met het persoonlijk wel en wee van iemand te bemoeien en daar uitgebreid met anderen over te praten. In gesprekken zouden ze ook eerder gebeurtenissen gebeurten.issen dan personen centraal stellen, waar het bij Turken bijna altijd gaat om 'wat die of die heeft gedaan' gedaan'.,

'ZI} 'ZIJ HOUDEN VAN DIEREN, NIET VAN MENSEN'

Er wo wordt rdt evenwel ook een andere kant onderscheiden onde rscheiden aan de sterke groepsgebondenheid binnen de eigen gemeenschap. gemeenschap, waardoor de wederzijdse bemoeienis niet altijd zo negatief wordt gewaardeerd. De meeste Turken laten namelijk niet na te benadrukken hoeveel belang er in hun kring wordt gehecht aan vriendschappelijke relaties, maar dan wordt wel op echte elkaars kaars leven, elkaar bijna davriendschap gedoeld. Dus betrokkenheid bbijij el gelijks bezoeken en elkaar een 'hoi' of 'hallo', zoals elkaa r niet alleen begroeten beg roeten met meteen of'haJlo" Nederlanders dat in de regel zouden doen, maar - zoals Turkse vrouwen Nede.rlanders over opvoeding onderling - met een stevige omhelzing. In ln het hoofdstuk ove.r kwam al naar voren dat de betrekkingen tussen Nederlandse familieleden famîlieleden ervaren. ren. Die afstandelijkheid als uitermate koel en afstandelijk worden erva strekt zich naar hun mening ook uit tot de manier waarop in dit land in het en in În de algemeen met elkaar wordt omgegaan: op het werk, op straat e.n woonomgeving. Men stelt doorgaans weinig belang in ee·n een ander. Turken zeggen dit aan den lijve te hebben ondervonden als ze ergens nieuw kwamen wonen. De Nederlandse Nederl:mdse buren deden in de regel weinig moeite hen nader te leren kennen en van een hartelijk welkom was al helemaal geen sprake. Een vluchtige begroeting op de trap t rap als ze elkaar tegenkwamen, daar moesten zij het mee doen. Een enkeling durft zelfs de stelling aan dat Nederlanders meer om hun dieren geven dan om hun medemensen.. H oe,,·..el zeker niet iedere Turk zo 'n medemensen. Hoewel zo'n boude uitspraak zou onderschrijven, laten zij wel zo nu en dan enige afkeer blijken van de in hun ogen overdreven 'laandacht landacht die hier te lande aan huisdieren wordt besteed. Men begrijpt ook niet hoe het mogelijk is dat zoveel uitgegeve.n aan het voederen voedC' ren van beesten, zelfs als mensen alleen geld wordt uitgegeven m oeten zien rond te te, komen. Bovendien vindt men maar van een uitkering moeten het erg onhygiënisch om dieren binnenshuis te houden, wat soms zelfs een reden is om contact maar liever te mijden: 'Ne,derlanders leven met dieren samen. Tegenover onze flat woont een 'Nederlanders Nederlandse vrouw wier "Zoon zoon in dezelfde klas zit als mijn zoon. Zij

www.vijfeeuwenmigratie.nl spelen op straat str,nt altijd met elkaar e1k:1.ar samen. Een paar dagen geleden stond zij ik koffie op het balkon. Ik zag haar en zei goedendag. Zij vroeg mij m.ij of ofik wilde komen drinken. Haar H.u r hond stond ondertussen haar handen te likken. Hoe kan ik bij haar koffie drinken terwijl een hond binnenshuis rondloopt en aan alles aUes likt. ,73 '1) koele. afstandelijke Nederlanders zijn vaak V3dk sterk generaliUitspraken over koele, Jllet buren, kennisserend. Berusten zij de ene keer op feitelijke ervaringen met m ee in În tegenspraak. sen of vrienden, een andere keer zijn ze daar regelrecht mee brekkige kennis van de taal ra:!l Hoewel veel Turken benadrukken dat hun ge Hoewel gebrekkige er onder hen ook die een goed contact met Nederlanders in de weg staat, zijn eronder het Nederlands zodanig beheersen dat zij gemakkelijk in staat zijn vriendvtiendschappelijke schappdijke relaties aan te knopen. Het H et komt ook zeker wel wcl voor dat dat" het ineens 'klikt' met een Nederlandse collega ofbuur en dat men ertoe overgaat meteen elkaar clkaar wat vaker te bezoeken. In een enkel geval geV<1 1worden zelfs gezamenlijke raakt men meer betrokken bij het vakanties naar Turkije georganiseerd. Zo nakt dagelijkse leven van een Nederlandse man, offamilie mail, vrouw offam ilie en is Îs men beter in st'dat inzicht in hun doen cn laten te verwerven. Dit heeft echter niet staat en steevast tot gevolg dat da t - als de praktijk daartoe aanleiding geeft - eerder gevormde beelden over N Nederlanders ederlanders worden gecorrigeerd. Zo merkte één Turkse vrouw op dat haar Nederlandse buurvrouw heel gezellig en gastvrij is, waaraan ze toevoegde dat deze in dat opzicht eerder Turks dan Nederdl' ongastvrije Nederlander bleef zo lands gedrag vertoonde. Het beeld van de gehandhaa fd, hoewel ook uitzonderingen zijn aan te wijzen w ijzen die deze regel regC'! gehandhaafd, bevestigen. bevestigen . Zoals in het geval van een Koerdische vluchteling die vroeger dacht dat Nederlanders geen gevoel hadden, hadden , maar m aar sinds zijn zIJn relatie met een Nederlandse vriendin wel beter weet:

'Vroeger dacht ik van Nederlanders dat ze helemaal bdemaal geen gevoel hadden. Dat ze niks konden begrijpen. Ze vinden alleen de disco leuk dacht ik, uitgaan. autorijden aluorijdcn ... Zo dacht ik er tóen over. discomuziek, tv kijken, uitgaan, Maar nu weet ik dat het hC't niet zo is. Ik ben namelijk met G., een Nederlandse vriendin, naar de film Yol Yo/ geweest. Er was een scène scènc over KoerKocrdistan, komt dat met grote letters op het distan. her doek: KOERDISTAN KOEkDtSTAN en op dat moment begon zij te huilen. Zij weet dat ik daar vandaan vand aan kom, kom , er geleefd doorgebracht. en op school gezeten heb, heb. mijn hele jeugd daar heb doorgeb racht. Toen dacht ik: ik.: Goh, we wc komen uit verschillende verschillend,· werelden, wat wa t daar gebeurt, ik wéét het allemaal, maar zij kon het aanvoelen. Ik i k moest m oest natuurlijk natmlrlijk ook huilen, huilen , maar dat zij mij begrijpen kon, kon. dat dal gaf me toch meer vertrou,74 wen. 'N

249 ' 49

www.vijfeeuwenmigratie.nl HULPVAARDIGHEID HUL PVAARDI GHEID

Een zelfde tegenstelling tussen tussC'n beeld en praktijk valt waar te nemen nemelt als het aspect 'hulpvaardigheid' 'h ulpvaardigheid' in ogenschouw wordt genomen, althans wanneer we uitgaan van het begrip 'hulp' in algemene zin, dus zowel het helpen met geld en goedc:ren, goederen, als het verlenen van diensten. Over het geheel genomen vinden Turken dat op Nederlanders minder snel een beroep kan worden gedaan dan op landgenoten. landgenoten. Bekijken we evenwel welke voorbeelden ter aangehaald, dan blijken die bijna allemaal betrekking te illustratie illustra tie worden a;mgchaald, 75 Zo lfl!fllSmidddfll..7S ZO zou het in deze samenlehebben op het lenen vangeld van geld en levensmiddelen elkaarr in en uit te lopen en - zonder daar ving geen gebruik zijn om bij elkaa toestemming voor te vragen - te nemen wat je nodig hebt, bijvoorbeeld een watje bij het boodschappak melk of een halfje brood, omdat je die artikelen zelf zelfbij pen doen bent vergeten. Maar ook als je erom vraagt, vrOl:1gt, zou er meestal nul op gezegd, men is hier het rekest worden gegeven, want, zo wordt dan gezegd. hiet immers niet gewend ruim in te kopen en men heeft maar net genoeg levensmiddelen in huis om zichzelf te kunnen bedruipen. In het verlengde daarvan zijn verschillende versch illende opmerkingen genoteerd over de gewoonte die hier opgeld zou doen om voor geleende goederen geld te vragen; zeker voor het gebruik van de telefoon 'Zou zou in ieder geval altijd één kwartje - of een veelvoud daarvan moeren worden betaald. Voor het lenen van etenswaren - geld daa rvan - moeten opgemerkt, taboe - zeggen Turken daarom lenen is, zoals eerder o pgemerkt. al helemaal taboedie zijn dat gewend'. eerder een beroep te doen op hun landgenoten, want' want 'die Brengen we evenwel ecn een onderscheid aan tussen 'materiële' en 'immateriële' hulpverlening en bedenken we vervolgens dat de negatieve uitlatingen vooral betrekking hebben op de eerste soort, dan blijkt ineens in het geheel tegenstelling tussen het beeld en de ervaren geen sprake meer te zijn van een tegt.'nstelling Want Nederlanders mogen dan als terughoudend worden werkelijkheid. Wam afgeschilderd als het gaat om het verlenen van hulp die geld kan gaan kosten, de geïnterviewde Turken zijn wel eensluidend in hun mening datje dat je aankloppen voor bijvoorbeeld het zelden of nooit tevergeefs bij hen zult aankJoppen instantie. het invullen invull en van een schrijven van een brief naar een officiële instantie, formulier of een uurtje op de kinderen passen. Dit is echter niet nodig als zij zelf de taal beter beheersen ('ik spreek de taal, ik heb geen Nederlanders Nederb.nders nodig'), wanneer WOnen die dat doen of wanneer wanneet er landgenoten in de buurt wonen hun kinderen inmiddels in staat zijn die taken raken op zich t lch te nemen. nemen. Men voelt zich dan niet langer genoodzaakt een beroep op de Nederlandse buren te doen. Dat deze op dat vlak altijd zeer behulpzaam zijn, zijn. daarover lijkt men het evenwel eens. Dat het verlenen van dergelijke diensten niet automatisch leidt tot een betere verstandhouding, citaatt duidelijk getuigenis verstandhollding, daarvan legt het hel volgende citaa af:

210

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'Er woont woont een alleenstaande [Nederlandse] l Nederlandse] oude vrouw in de flat flat waar waar de familie familie van mijn vrouw woont. Zij hebben goede contacten met elkaar. Als wij wij iets willen vragen gaan wij wij direct naar Ilaar haar toe, zij helpt ons dan. Zij komt vaak bij onze familie op bezoek. Als zij aan het het eten zijn, wordt wordt haar gevraagd om samen te eten en er cr wordt worde haar in in ieder geval koffie en thee aangeboden. Wanneer wij bij haar langsgaan om iets te vragen, vragen, worden wij nooit gevraagd om eventjes te gaan zitten voor een kopje kopje koffie. Zij zijn al tien jaar buren. Men zou toch iets van elkaar kunnen Men iets leren, maar ondanks jn de loop der jaren van van onze kant ondanks: het feit dat zij in zoveel gastvrijheid genoot, denkt zij er niet eens over na dat zij ook iets zal moeten geven. Ik begrijp niet hoe de Nederlanders zo onwetend kunnen zijn ten aanzien .... nzien van vriendschap en gastvrijheid. Ze beschouwen zichzelf als superieur, maar nnar wat zij meer hebben is slechts sleches geld en geld en geen cultuur of manieren. Hoe H oe kan ik met hen intensieve relaties hebben, hebben. ,76 versch il tussen ons. '76 er bestaat een wereld van verschil

25 '1 2l

www.vijfeeuwenmigratie.nl 6. GASTV GASTVRIJHEID RIJHEID

NOODLOTSSCENARIO NOODLOTSSCENAJU O

in een interview in de NRC N ltC van va n 23 lJjanuari professo r R. van In januari 1986 geeft wijlen professor Lier het volgende 'noodlotsscenario ' van scène die 'noodlorsscenario va n een tot een door niemand bet bedoelde botsing kan leiden: 'Oudere Nederlanders eten C'ten nog steeds oom m zes uur, uur, dan komen kom en de aardappels van het vuur. Als om die tijd de ene Nederlander bij de andere zij n deur excuses te maken. Geen moment aanbelt, dan begint hij aan zijn komt het bij hem op, op. naar naaf binnen uitgenodigd te worden. Hij geeft die dringende brief af en gaat gaar weg. Nu belt een Surinamer om zes uur aan, en nij wordt bij de deur opgevangen door de heer des huizes. 'We zitten net hij tafel,', zegt die, en blijft tegenover hem staan. De man gaat gaar weg, maar aan tafel, hij heeft een enomle enorme dreun gek gekregen, regen . want een Surinamer reageert niet aanbelt, zegt zegr ie: zo. Als je om een of andere reden om zes uur bij hem ::.anbelt, 'Kom binnen, je niet meeëten?' bilmen, ga zitten, schuif schui f bij, wil wilje meeëten? ' Als hij dus de Nederlandse code niet kent, heeft hij het gevoel als tweederangs mens behandeld te worden. worden . En die Nederlander aan de deur denkt: denkt: Da's nou echt weer een Surinamer, komt om zes uur aanbellen - ongemanierd!' ongemanierd! ' Dit voorbeeld is niet toevallig gekozen. Welke groep nieuwkomers ook wordt ondervraagd onderv raagd over wat deze van Nederlanders Ne-derlanders vindt, steevast komt naar voren dat zij zo ongastvrij zijn en ter ondersteuning van dat beeld wordt meestal een variant varia nt van van bovenstaand bovens taand voorval beschreven. Het zal geen verbazing wekken dat nieuwkomers deze eigenschap in schrille tegenstelling vinden staan tot wat in hun eigen gemeenschap gewoon is, waar iedereen iede-reen zo maar binnen kan vallen en altijd aJtijd met een hartelijk welkom welko m en wo rdt onthaald. onthaald . Dit werd al in dejaren de jaren vijftig door Indische NederlanNederlaneten wordt migrancen worden dezelfde ders naar voren gebracht, en bij meer recente migranten geluiden opgevangen. Het is echter maar de vraag of dit verschil tussen wat gangbaarr is in bijvoorbeeld de Turkse en de Nederlandse cuJtuur cultuur werkelijk gangbaa wel tot zo'n 'enorme dreun' leidt en het gevoel als 'tweederangs mens

www.vijfeeuwenmigratie.nl behandeld behandeld te worden', zoals Van Van Lier veronderstelde. veronderstelde. Wat ons is opgevalopgevallen, is dat Turk en, vooral Turken, vooral de jongeren jongeren onder hen, hen, er bij voortduring blijk van geven daarom ook geven op de hoogte te zijn van de verschillende 'codes' en daarom niet om zes uur bij Nederlanden Nederlanders langsgaan. langsgaan. Bovendien zien zij dat Nederni er om landers dat onderling ook niet doen, doen, dus voden voelen zij zich zich in het geheel nict niet als tweederangs mens behandeld, maar gewoon net als iedereen. Omgekeerd schijnt het zo te zijn zijn dat ook Nederlanders weten dat Turken Turken geen varkenssch ijnt het. vlees eten en daardoor komen de laatsten nneer ze bij de eersten op laatsten -- wa wanneer naar zeggen niet meer zo snel in de onaangename situa situatie bezoek zijn - na ar eigen zeggen tie alles neemt niet weg terecht dat zij voorgezet voedsel voedsel moeten weigeren. Dit DitalJes dat Nederlanders. Nederlanders, in vergelijking met Turken, Turken, bijzonder ongastv ongastvrij rij worden vergelijking gevonden. Vooral twee aspecten krijgen in die vergelij king bijzondere aandacht:je dacht: je kunt hier nooit onaangekondigd bij mensen op bezoek komen, en het bezoek wordt hier noo it op lekker eten onthaald, want daar is men te nooit krenterig voor.

AFSPRAKENCULTUUR AfS PR AKENCULTUUR

Bij Nederlanders Nederlande rs kunje beter Jlietonaangekondigd niet onaangekondigd op bezoek komen, zeker zelfs niet rond etenstijd, maar zel fs voor het drinken van een kopje koffie wordt wo rdr verwach t datje eerst een afspraak maakt. Dit gaat overigens ook in het nog verwacht omgekeerde geva min ooit spontaan op. Nederlanders komen dus even evenmin spontaan,, gevall op. zonder een officiële uitnodiging, bij een ander langs. Turken menen hier een belangrijk verschil verschi l te constateren met de gewoonten die binnen biImen hun eigen cultuur gelden; zij zeggen jjuist uist gewend te zijn zij n bij elkaar in en uit te lopen, lopen, onder het motto 'mijn huis is jouw huis huis'' en vice versa. ve rsa. Turkse vrouwen wijzen erop dat zij bijna dagelijks bezoek krijgen van landgenotes met wie ze gezellig koffie drinken, boodschappen doen of gewoon zo maar wat 'Ze 77 Zij stellen het bezoek van buren, kennissen en vrienden bijzonder praten. n op prijs en verbazen zich over de afstandelijke relaties die Nederlanders gewend zouden zijn te onderhouden. Die lijken nooit tijd voor elkaar te arm oedig hebben en leiden daarom in hun ogen sociaal gezien een zeer armoedig leven. Toch lopen de opvattingen hierover wel enigszins uiteen. uiteen . Is Is men me,n het er in gasrvrijheid78 een bijzonder het algemeen over eens dat de onbegrensde gastvrijheid cultuur, het zijn vooral de Turkse meisjes die positief aspect is van de eigen cultuur, zeggen ook wel iets te voelen voor het Nederlandse systeem van afspraken. Als wordt bedacht dat de meeste huishoudelijke verplichtingen en werkAls zaamheden die bezoek met zich meebrengt, op hun schouders terechtkomen, is dat misschien ook niet zo verwonderlijk. Zij moeten helpen bij het bereiden van het eten en eu het bedienen van de gasten, en CI1 dat wordt hun soms te veel, vooral als daarnaast nog huiswerk moet worden gemaakt. Zij zeg253

www.vijfeeuwenmigratie.nl gen daarom waardering te hebben gekregen voor dit aspect van de Nederlandse cultuur, zonder dat zij daarmee overigens willen tomen tornen aan de Turkse norm no rm van gastvrijheid. De in Nederland wonende actrice Funda Müjde volgt: Müjdc (26 jaar) verwoordde het als volgt: 'Ik probeer die gastvrijheid te combineren met de nuchterheid en zake'Jk In de normale omgang met vrienden en lijkheid van va n de Nederlander. Jn moeren bellen of een afspraak maken. maken.. vriendinnen vind ik dat ze even moeten Maar ik probeer bewust ook niet al te afspraak- en agendagericht te worden. Mijn vrienden kunnen me dag en nacht opbellen en op me worden. rekenen, ze kunnen altijd meeëten. Ik maak een keuze uit twee culturen. '79

MEER NEMEN DAN GIiVEN GEVEN

'Mijn ex-buurvrouw ex-bull.tvrouw nodigde mij altijd uit op de koffie; onze tuinen mij:: 'Je moet niet zo hard lagen vlak naast elkaar. Ze zei altijd tegen mij werken, kijk naar de Nederlandse vrouwen, na vijf uur zitten zij lekker een koekje. (Begint te uit te rusten. rusten.'' Ze gaf me dan een kopje koffie met eell lachen) Altijd maar één koekje, het werden er nooit twee. Dit is maar een 80 vrouw.·,80 grapje. Zij was een lieve vrouw. De hierboven sprekend ingevoerde Turkse vrouw mag het grapje her als een g[apje presenteren, het moet haar toch wel even van het hart (en zij is zeker niet de enige): hoe vriendelijk Nederlanders in de omgang ook kunnen zijn, als je bij hen op bezoek komt, krijg je steevast te maken met hun zuinigheid zuinigheid,, zo niet krenterigheid. Over deze vorm van 'typisch Nederlands' gedrag hebben al heel wat migranten zich druk, druk , dan wel vrolijk gemaakt. In kleurrijke anekdotes wordt veelvuldig het huiselijk tafereel geschetst van een willekeurig Nederlands gezin, dat het bezoek nooit meer dan één kopje koffie tOt zich serveert, met slechts één koekje. Als de gast zijn koekjesrantsoen tot heeft genomen, gaat de deksel weer op het koektrommeltje, koektrommeltje. dat vervolgens in het wandmeubel wordt weggeborgen. Of dat wandmeubel daarna ook nog op slot wordt gedraaid en de sleutel weggeborgen, daarover lopen de meningen uiteen. Over dit onderwerp mogen dan talloze grapjes worden gemaakt en Turken mogen soms ter relativering opmerken te hebben ondervonden dat Nederlanders elkaar ook zo ontvangen, zij laten niettemin merken zich wel eens 81 gekwetst te hebben gevoeld door de manier waarop zij werden onthaald. 81 Vooral wanneer dit werd vergeleken met de gastvrijheid die zij daar zelf tegenover stelden. Als zij namelijk bezoek krijgen, wordt wOtdt er van alles bereid om een zo rijk mogelijke maaltijd te kunnen serveren. Voor eten zeggen zij

254

www.vijfeeuwenmigratie.nl in de regel dan ook (relatief) meer geld neer te tellen dan Nederlanders. 82 Nederlanders,B2 Dat zou ook te zien zijn aan hun koopgedrag. Waar zij groenten en fruit met kilo's tegelijk tegelij k kopen, zien zij Nederlanders staan dubben over een onsje laatsten. zo lecrt meer of minder. De laatsten, leert hun de ervaring, doen zich overigens ofkcllll.Îssen aangeboden voedsel. voedseL Een graag tegoed aan het door hun buren ofkennissen stukje baklalla, baklava, wat eigengebakken brood of börek aanvaarden zij meestal in dank en ook als zij bij Turken op bezoek zijn, eten zij met smaak van de voor danken de meesten veelal onbekende gerechten. Hoewel men er trots op is dat eenmaal hun argwaan tegenover het vreemde voedsel Nederlanders, als zij eenma:!l hebben laten varen, hun keuken zo waarderen, waarderen. steekt het toch dat zij niet in dezelfde mate mHe van de gastvrijheid van de ander kunnen genieten. genieten. Volgens maa r zelden ze.lden voor dat een Nederlandse buurvrouw buurv rouw haar eigenhen komt het maar gebakken cake of rozijnenpannekoekjes laat proeven en nog minder vaak m:l..Ikomt het voor dat Turken worden uitgenodigd ook eens bij haar een maaltijd te gebruiken. gebruiken . De conclusie waartoe velen komen is dan ook dat Nederlanders wel graag nemen, maar liever niet al te veel geven. geven. Niet alleen bezoek dat verwacht wordt, krijgt een overvloedige hoeveelheid voedsel aangeboden, ook degene die onaangekondigd langskomt bij een gezegd, altijd op een maaltijd rekewillekeurig Turks gezin, kan, zo wordt gezegd, nen. Ook daarin menen zij van Nederlanders te verschillen. Bij de laatsten zou onaangekondigd bezoek bijna per definitie niet welkom zijn: zijn; gevoelens wordl'n onderdrukt als men de kennis· irritatje zullen misschien nog nee van irritatie net worden kennis,, ofbuur vriend af buur zo onverwacht op de stoep ziet staan, veel inzet hoeft op zo'n moment evenwel niet te worden verwacht. Vindt het bezoek rond etenstijd plaats, dan krijgt de gast zeker geen spontane uitnodiging zich aan de dis te scharen en als deze uit zichzelf niet weggaat, wordt hij afgescheept met een kopje koffie. Turken zeggen het onvoorstelbaar te re vinden dat Nederlanders hun bezoek aan tafel te nodigen. zelf rustig gaan zitten eten zonder zeM zinen nodigen. Bij hen is het gewoon dat eerst de gast te eten krijgt en dan pas de leden van het gezin. Dat zijn de traditionele wetten bet wen en van de gastvrijheid, gastvrijheid. die zij zeggen ook in het migratieland met trots te blijven eerbiedigen.

'AARDAPPELEN, 'AARDAPPE LEN, VLEES EN GROENTEN GlIOENTEN EN DAN ALLEMAAL f\LLEMAAL DOOR 00011. ELKAAR' ELKf\f\R'

Als mensen naar een ander land verhuizen, verhuizl'n, blijven ze lang aan vanouds bekende opvattingen en gedragingen vasthouden. Dat gaat zeker op voor hun eetgewoonten, die sterk verbonden zijn met gevoelens van identiteit en naar de saamhorigheid verwijzen van de groep waar de gewoonten zijn 83 Zo wordt onder Nederlanders in dell den vreemde nog altijd hutsaangeleerd. 83 pot, erwtensoep en - waarschijnlijk allc\!'n alleen op ambassadepartics ambassadeparties - nieuwe haring gegeten en blijven drop en c.n kaas (in blik) favoriete ingrediënten voor pakkl"tjes. Over de Nederlandse wijze de uit het moederland te versturen pakketjes. 255

www.vijfeeuwenmigratie.nl voedselbereiding zijn zijn de de afgelopen eeuwen weinig weinig positieve positieve geluiden te te van voedselbereiding geweest; wij wij weerstaan hier hier de verleiding verle.icting een uitgebreide uitgebreide selectie van van horen geweest; al dan niet niee geestige uitspraken uitspraken over dit onderwerp de revue te te laten laten passepasseren. Het Het gangbare gangbare beeld beeld onder onder buitenlanders isis dat dat men hier te lande lande niet niet van eten geniet, maar maar slechts eet om in leven leven te te blijven. Er Er zou zou alleen aUeen op echt van voedzaam is, worden gelet dat het eten voedzaam is, hetgeen men duidelijk meent te merken aan de weinig weinig fantasierijke fantasiedjke 'Hollandse potten'. ponen'. Uitspraken die er et liegen en die die het invoelbaar in voelbaar maken dat buitenlanders aan hun eigen niet om liegen eetgewoonten eetgewoonten blijven vasthouden. Dat dit ook voor voor Turken opgaat, zullen we hieronder laten zien. we Het merendeel van hen heil eet voedsel dat op vaderlandse wijze isis bereid. Dat Het wil echter niet zeggen dat zij niet af en toe edertOCkennis nemen van typisch N Nederlandse gerechten, zoals stamppot ('aardappelen, vlees en groenten en dat en groenten apart. Steeds meer allemaal aUemaal door elkaar') of aardappelen, vlees vleeS"en Turkse meisjes leren namelijk Nederlands koken op het LHNO, bij (de moeder van) een vriendin of bij een buurvrouwen zetten hun familieleden dus ofbij wel eens een zuurkoolstamppot, spruitjes of erwtensoep voor. Dat voedsel voedsel oogSt ook wel enige waardering, hoewel niet alleen, all een, of misschien moeten oogst Vall\v(.'ge de smaak. we zeggen niet vooral, vanwege smaak. Als belangrijk voordeel, in Tllfks eten, eten. ziet men alleen dat het zo weinig tijd kost om vergelijking met Turks een stamppot of een andere 'typisch Nederlandse' maaltijd te bereiden. Het eten mag hier, in vergelijking met de Turkse keuken, te simpel zijn, men heeft wel oog voor vaar het praktische aspect eraan: weinig werk, snel klaar en het is nÎet niet zo duur. Daarnaast is wel beweerd dat het eten hier gezonder zou zijn, minder vet, en (heel belangrijk) beter voor de stoelgang. De belangrijkste kritiek op de Nederlandse keuken is evenwel dat het voedsel zo ontzettend simpel is endat en dat er zo weinig wordt gevarieerd. 8-1 84 Wat ons opviel, was dat er geen opmerkingen werden gemaakt over de veranderde eetgewoonren in de dominante samenleving: vreemd, als wordt bedacht dat woonten Nederlaoders steeds vaker buiten de deur gaan Nederlanders gaan etclleten - en dan geen boerenkool met worst -, zich meer oriënteren op de buitenlandse keuken en dat de sociale aspecten van de eetcultuur, het' her 'gezel lig samenzijn', belangrijker zijn gezellig geworden dan vroeger. Dat Turken hieraan voorbijgaan, zou tC te maken kunnen hebben met de in in zekere mate klassegebondenheid van deze veranverkeren, deringen. In de Nederlandse milieus waar zij doorgaans verke_ ren, valt wellicht nog weinig van van deze verschuivingen te merken.

2j6 256

www.vijfeeuwenmigratie.nl 7. OVERHEID OVERHEID EN EN ARBEID ARBEID 7.

VINGER NAAR DE OE OVERHEID GEEN VINGER

De belangrijkste reden voor Turkse migranten om naar Nederland te kovooraJ in economisch opzicht beter men, was dat ze op zoek waren naar een vooral bestaan. Hoewel zij hier waarschijnlijk meer geld verdienen (of hebben geweest, vinden zij achverdiend) dan in hun vaderland het geval zou zijn geweest, teraf zeker niet altijd dar zij er door hUil verblijfhier hun verblijf hier op vooruit zijn gegaan. terafzeker dat nlme leden van de eerste generatie klagen over hUil bet harde Met name hun door het werken verslechterde gezondheid. gezondheid, de hoge werkloosheid en het gebrek aan een toekomstperspectief voor hun kinderen in dit land. De Nederlandse overheid wordt daar - ahhans althans voor zover ons materiaal daarove_ daaroverf uitsluitsel gafmaar zeldrIl stek'"11 de beschulgaf-maar zelden voor verantwoordelijk gesteld. Turken steken digende vinger slechts sporadisch in die richting rÎchting als hun achterst:mdspositie achterstandspositie aJs in deze samenleving ter sprake komt; komt: zij wijten die eerder aan factoren als 'de cconomïsche economische recessie' Chet ('het gaat overal slecht. slecht, iedereen moet inleveren') rd gaande groei van de werkloosheid, de toenemende en de dalrmee daarmee gepaa gepaard discriminatie ('ze laten de buitenlanders het zware en vuile vu ile werk doen') en hun specifiek specifiekee migrantenstaws migrantenstatus ('Nederlanders hebben natuurlijk de oudste rechten') afvragen, en daarbij wordt wél richting rechten').. Wat zij zich echter ernstig afvragen" overheid gekeken, is hoe lang buitenlanders in het algemeen en Turken in het bijzonder nog getolereerd worden worden in in Nederland. Onder deze migranten zijn zijn mensen met een lange verblijfsduur. verblijfsduur, aan aan wie indertijd gouden bergen in in werden gesteld gesteld als ze maar wilden komen komen werken. werken, en die het vooruitzicht werden nu opmerken opmerken dat het klimaat zeker niet niet meer zo tolerant is aJs als het eens was. nu vroeger' in veel gevallen beter was Maar ook jongeren jongeren geven geven aan dat het ''vroeger' dit verband verband dan nu. nu. Vooral dan Vooral de opkomst van de Centrumpartij wordt in dit regelmatig aangehaald. Uitingen Uitingen van van buitenlanderhaat, zo wordt gezegd, gezegd, vallen meer alleen alleen op op straat straat of op het het werk werk waa waarr te nemen, ze zijn zijn nu nu ook vallen niet niet meer tOt evens dragen tot de de politiek politiek doorgedrongen. doorgedrongen. T Tevens dragen de de discussies discussies over over van van hogerhand verstrekte 'oprotpremies' ertoe bij dat de gedachte heeft post post geva gevatt dat hand men vroeg vroeg oflaat oflaat het veld zal zal moeten moeten ruimen, ruimen, en en dat dat het van van de Nederlandse Nederlandse men nog za zall duren, duren. Onzekerheid Onzekerheid over over het het verbl verblijfsoverheid afhangt afhangt hoe hoe lang lang dat dat nog ijfsoverheid 257 '57

www.vijfeeuwenmigratie.nl perspectief is dus dus niet langer alleen alleen afhankelijk van van de wens al dan niet naar te keren, maar ook van de heersende twijfel of men in de Turkij e terug Turkije maar van toekomst nog wel gewenst zal zal zijn in dit migraric1and. migratieland. Over het het politieke Stelsel stelsel in in Nederland lijken geen algemene beelden te bestaan, althans niet als wij mogen mogen afgaan op het door ons bestudeerde bestudeerde materiaal. Het kwam maar zelden zelden voor dat iemand een opmerking maakte tegengeover bijvoorbeeld de democratische traditie van dit land of, juist tegenge-steld daaraan, over de huïdige huidige machthebbers in Turkije. 85 Een enkele uitvluchteling ing of de zondering daargelaten (zoals in het geval van een politieke vluchtel sporadische keer dat werd gezegd dat het met de mensenrechten in Nederland beter is ges teld dan in Turkije) wordt het onderwerp niet aangeroerd. gesteld aangeroerd.

DIS CRIMINATIE DlSCRIMlNA

In Nederland wordt gediscrimineerd. gediscrimineerd, dat staat vast. vast. In welke mate mate het systematisch gebeurt, is evenwel nog nooit system atisch onderzocht en ook wij kunnen op grond van het ons ter beschikking gestelde onderzoeksmateriaal waarin meestal niet expliciet naar discriminatie--ervaringen discriminatie-ervaringen werd gevraagdniet meer licht werpen op dit probleem. Wel kunnen wij een aantal alge.algemene uitspraken doen over de manier waarop Turken discriminatie ervaren reageren. 86 86 en hoe zij daarop reage.ren. cn Op verschillende terrcinen hebben, terreinen zeggen zij zij met discriminatie te maken te hebben. Somm.igen urken - maken melding van hun Sommigen - vaker oudere dan jongere T Turken positie op de arbeidsmarkt, die zoveel sl«:hter slechter is dan die van Nederlanders: zij worden eerder ontslagen, ontslagen. kunnen moeilijker aan een baan komen en verdienen met hetzelfde werk minder dan een Nederlander. Verder wordt gevonden dat zij zich bij officiële instanties, zoals de sociale diensten en de vreemdelingenpolitie, soms een discriminerende behandeling moeten Jaten laten Turksejongens vooral de problemen die zij onwelgevallen. Turkse jongens benadrukken vooral dervinden bij het betreden van een Nederlandse disco, wanneer hun bijdü wordt meestal voorbeeld de toegang wordt geweigerd omdat zij - maar dit niet ronduit gezegd - Turks zijn. zijn. En als zij toch binnen weten te raken, krijgen zij te maken met het in hun ogen discriminerende gedrag van Nejongens: op en om de dansvloer dansvJoer moeten mONen zij daar hun krachten derlandse jongens; meten met Nederlanders, Nederlanders. die er altijd van uit lijken te gaan dat zij het alleenrecht bezitten op de aanwezige meisjes en dat Turken Tu rken 'er met hun blijven', Niet zelden leiden dergelijke handen maar beter van af kunnen blijven'. Van conflicten tot vechtpartijen die buiten de disco worden voortgezet. Van T urksejongens În zulke situaties sÎruaties bemiddeling door de politie verwachten Turkse jongens in uÎt dat zij het hetzijn zijn die weinig heil, heil. want die gaat er volgens volgens hen toch altijd van uit met vechten begonnen. Zij schijnen de naam te hebben notoire vechtersbazijn, zen te zijn.

www.vijfeeuwenmigratie.nl Een onderwerp dat door jong en oud naar voren wordt gebracht, is de afnemende tolerantie in Nederland. Nederland. Er bestaat een duidelijk besef bij Turken - ook bij degenen onder hen met een juridisch zekere positie - dat Nederlanders hen op dit moment weliswaar nog gedogen, maar maa r dat er een tijd zal komen dat alle buitenlanders het land moeten mOetell verlaten. Dit sombere vooruitzicht wordt gevoed door de uitingen van buitenlanderhaat en discribuitenlanderhaacen 87 Men minatie die men vaker dan tien jaar geleden zegt waar te nemen. 87 signaleert dat de overheid een minderhedenbeleid voert dat erop is gericht de positie in Nederland van onder meer Turken te verbeteren, maar dat zij hen tegelijkertijd stimuleert terug te keren naar het land van herkomst door het beschikbaar stellen van 'oprotpremies 'oprotpremies'.'. Daardoor ontstaat de indruk indmk dat 'zij werken voor hun hUil eigen belang, voor het her belang van Nederland en de Nederlanders' en meent men dat een buitenlander zich hier nooit een vaste straat en zelfs bij plaats kan verwerven. Ook in het dagelijkse leven - op stnat Nederlandse vrienden ofkennissen - wordt men regelmatig geconfronteerd ofkenuissenmet de vraag wanneer walmeer de terugkeer terugkee r naar Turkije zal plaatsvinden. plaatsv inden. Zo'n vraag hoeft niet eens onaardig te zijn bedoeld, bedoeld. maar wordt wel vaak als discriminerend ervaren, omdat niet goed kan worden achterhaald met welke intentie zij wordt gesteld. Om dergelijke als kwetsend ervaren opmerkingen te vermijden, gaan somm sommige ige Turken het bet contact met Nederlan88 ders daarom maar liever helemaal uit de weg: weg;88 'Ik heb eerder ook gezegd gelegd dat ik wat discriminatie betreft zéér gevoelig ben . Nederlanders Nederlanders willen de Turken T urken niet meer in Nederland. Als Als wij met ben. onze buren intensieve contacten zouden onderhouden, onderhoude.n, ben ik ervan overtuigd dat zij uiteindelijk het onderwerp zullen overruigd zulJen aansnijden over het wel of niet teruggaan van Turken. Zij zouden over Turken - of andere atlerlei opmerkingen maken. maken. Daarom Daarom hou ik mijn mijn conbuitenlanders - allerlei tacten met hen maar liever beperkt, dan krijg ik ook geen hoofdpijn. Je weet nooit wie een Turkenhater of een eerlijke eerlij ke vriend vriend is. ,89 '119 Een tegenovergestelde reactie op zulke ervaringen erva ringen komt echter ook voor. vOor. Met name leden van de tweede generatie, die beter op de hoogte hoogte zijn van hun rechten in de Nederlandse samenleving, sa menleving, stellen zich nogal eens eens assertief assertÎef op. Zij vinden dat discriminatie niet niet uit de weg weg moet worden gegaan, maar maar met alle mogelijke - bij mogelijke middelen middelenbij voorkeur voorkeu r verbale - moet worden bestreden. 90 Weer te nimmer Weer anderen zeggen dat zij zij nooit nooit of ofte nimmer last last van van discriminatie hebben ondervonden en dat degenen degenen die door Nederlanders Nederlanders onheus onheus worden worden bejegend. daar misschien bejegend, mi sschien zelf wel aanleiding toe tot! hebben gegeven,91 door door rond te lopen in traditionele Turkse kledij kledij of door hun dochter ervan te te weerhouden met schoolreisje mee te te gaan. Zij Zij die die zo'n zo'n mening mening zijn zij n toegedaan, vinden datjeje als buitenlander buitenlander nu nu eenmaal hoort hoort aan te te passen passen aan de de gebruiken van van het het gastland. Over discriminatie wordt wordt door door Turkse Turkse jonge259 '59

www.vijfeeuwenmigratie.nl ren overigens ook wel opgemerkt dat zoiets niet uniek is voor Nederland. (religieuze) minderheden gediscrimiOok in Turkije, zo weten were,n zij, worden (rdigieuze) neerd en wanneer Nederlanders naar Istanboel zouden migreren, zou hun waarschijnlijk een zelfde lot lor beschoren zijn als de Turken in Amsterdam. definitie als onverdraagzaam gezien of als Nederlanders worden dus niet per ddinitieals intoleranter dan leden van de eigen groep. De gevolgen voor hun positie in de Nederlandse Nede rlandse samenleving zijn evenwel te ggroot root om het fenomeen domweg te negeren. Want men kan bn alleen met een gerust hart ha rt aan een toekomst in dit land werken als men zich hier geaccepteerd weet. Oudere Turken menen bovendien ook wel enig recht te kunnen doen gelden op de tolerantie van Nederlanders; zij zijn in de jaren zestig 'uitgenodigd' hier te komen werken en hebben ten lichamelijke en geestelijke gezondheid (en koste van hun hWllichamelijke vele jaren versleten in het arbeidsproces voor de opbouw van Nederland. Nederland. Nederlanders behoren hun in ruil daarvoor, zo menen zij, een kans te bieden zich in deze maatschappij thuis te gaan voelen. voelen.

DE NEDERLANDSE DENEDER LANDSE BUREAUCRATIE BUREAUC RATIE

Alle Nederlandse grappen over de ambtenaar ten spijt: aan het beeld dat Turken over deze overheidsdienaar hebben valt weinig negatiefs neg:Hiefs te ontdekken. ken. Geïnterviewden brengen het onderwerp zelden, en zeker niet uit zichsprake. Alleen sommige jongeren spreken zich erover uit, met zelf, ter sprake. name als zij een vergelijking maken tussen Nederland en Turkije. Ze constateren dan dat men in deze samenleving aan (overdreven) veel regels is gebonden. In het bos wat boompjes kappen om een vuurtje te stoken wordt hier met een fikse boete bestraft, vaderland juist het begin best raft, terwijl dat in hun vaderlandjllist van een plezierig uitje. Ook iemand die hier een eigen zaak wil kan zijn -van opzetten, krijgt te maken met uitgebreide regelgeving en mag zich, vindt men, men. alvorens de hele papiermachine in werking te zetten wel we] tweemaal bedenken ofhij wel bij machte is 'Zo'n zo'n initiatief 'waa 'waarr te maken'. In Turkije zou in dit opzicht veel vrijer worden geleefd; daar kan iedereen die dat wil een eigen 'Zaak zaak beginnen. De keerzijde k~rzijde is wel dat er daar als je mislukt geen uitkering is om op terug te vallen, en over die sociale zekerheid hier te lande is men juist bijzonder tevreden. Daarnaast verbaast men zich over de bestaande regels op het gebied van va n de huisvesting. De gedachte leeft dat dat het heel goed mogelijk moet zijn rijn om met meerdere gezinnen in één huis te wonen; in het vaderland was men tenminste niet anders gewend. Daar wordt hier evenwel een stokje voor gestoken ('dan zegt die ambtenaar: ambtenaar: Het staat in de wet, meneer'), met als gevolg dat men voor problemen wordt gesteld bij de verzorging van ouderen. In voor, 1.11 deze samenleving, zo ervaren Turken, zijn overal vaste procedures voor. waar door de uitvoerende ambtenaren niet van wordt afgeweken, zelfs luet niet 260

www.vijfeeuwenmigratie.nl als aan de persoon in kwestie een flink bedrag onder tafel wordt toegeschozichzelf overigens wel een voordeel vi vindt. ven, hetgeen men op z.ichulf ndt. In de macliënten behandelen neemt men ook nog nier waarop deze ambtenaren hun cliënren wel andere verschillen waar methoden waa r met de m ethoden die er in Turkije Turk ij e op na worzouu men hier co correct geholpen. Is rrect worden geholpen. den gehouden. In het algemeen zo geval, dan, zo denkt men te weten, bestaat de dat een enkele keer niet het geval. dienen, tenminste mogelijkheid het hogerop te zoeken en een aanklacht in te dienen. hun vaderland zouden am ambtenaren btena ren zich in 'als je de juiste wegen kent'. In hUIl een meer comfortabele positie bevinden en zich minder gebonden weten aan regels zelff uitmaken wie regel s van hogerhand, met andere woorden, meer zel naar hun idee geholpen moet worden - enige bankb bankbiljetten iljetten schijnen op zo'n beslissing een gunstige invloed te kunnen uitoefenen - en wie nog wel even w ij een kan wachten. Een opmerking over Nederlandse ambtenaren die wij z.ij in het geval van V,to buitenlanders soms wel en kele keer aantroffen, is dat zij enkele eens een uitzondering maken in hun doorgaans correcte manier van optreden tegen cliënten: 'Je moet hier daarom goed voor voo r jezelf opkomen. Mijn man is nogal verlegen en toen [ ()("n hij bij de vreemdelingendienst een verblijfsvergunning verblij fsvergunning voor mij ging halen, bleek dat mijn ouders ouders waren vergeten hun nieuwe schreeuwen, adres door te geven. Een politieagent begon tegen mij te schreeuwen, maar m oest m aar ik schreeuwde schreeu wde terug dat hij dan een brief naar mijn ouders moest sturen. Mijn man zei: 'Stil 'Scil nou maar.' Maar ik weet dat je voor jezelf 92 moet opkomen, anders laten ze je hier plat liggen. liggen.·,92

'EN DAAROM NIET TERUG' O ..... AROM WIL MIJN MIJN MOEDER " lOEDER DUS DUSNI6TTERUC'

manÎer waarop waa rop Nederlanders met elkaar elkaa r en met m et anderen omgaan o m gaan mag mOl S De manier dan weinig genade vinden in de ogen van Turken, de wijze wijze waarop waa rop zij hun maatschappij hebben ingericht en 'tot 'tOt bloei' bloei ' gebracht, geb racht., oogst veel waardering. Zij vinden Nederland moderner, moderner. beter berer georganiseerd en in technologisch De materiële materiële giscb opzicht duidelijk de meerdere van het herkomstland. De oefenen - vooral op jongeren - veel aspecten van welvaa rtsstaacoefenen van de moderne welvaartsstaat aantrekkingskracht aanrre.kkingskracht uit. En dat men door het recht op een sociale uitkering verzekerd is van inkomsten als men zonder werk raakt, wordt eveneens evenee,ns verzekerd door jong én oud geroemd: het vormt, net als de betere en vooral goedkogeroemd : Ilet de betere goedk opere medische voorzieningen, voorzieni ngen, een belangrijke reden om hier te te blijven wowonen. nen. Turkse Turkse jongens jongens zijn vooral vooral enthousiast over het feit dat in Nederland Nederland de winkels vol liggen met apparaten, waarbij waarbij dan met met name name wordt wordt gedoeld op winkels vol het ruime ruime aanbod van diverse merken stereo-, stereo-. televisie- en videoapparavideoappa ratuur, tuur, auto's en motoren, motoren, die het leven zoveel aangenamer aangenam er kunnen kunnen maken, maken, 261 261

www.vijfeeuwenmigratie.nl terwijl naar Daar hun idee op het terrein van van de techniek de tijd in in Turkije wel lijkt Hjkt is volgens hen maar weinig keus in de begeerde apparatuur stil te staan. Daar Dtering vatbaar vatbaa r zou zijn ('hier zijn de wegen van steen, daar van modder'). Er is evenwel een keerzijde, vindt Turkse jongeren. Et vindt een aantal Turksejo ng{>ren. De welvaart in Nederland mag het dan mogelijk maken dat bijna iedereen een auto heeft en dat er talrijke fabrieken zijn om luxeartikelen te produceren, daar hangt mee samen dat hier we.inig weinig schone lucht meer te bekennen is en dat de natuur sterk onder milieuvervuiling te lijden heeft. In Turkije - vaak geroemd om zou dat stadium het 'veel betere', warme klimaat en de prachtige natuur - tau 26l

www.vijfeeuwenmigratie.nl nog lang zijn bereikt en in dat opzicht valt de vergelijking in het nadeel l:mg niet rijn van Nederland uit.

ARBEIDSVERHOUDINGEN ARDE! DSV ERHOU DI NGEN

Als er op één terrein weinig generalisaties van Turken over Nederlanders naar voren komen, komen. dan is het wel wel op dat van de arbeidsmarkt. Ondanks het gehad, meesre Turken hier toch een werkkring hebben ofhebben gehad. feit dat de meeste trofTen wl!'rkgevers', 'N 'Neetroffen wij maar weinig beelden aan over 'Nederlandse werkgevers', derlandse collega's' of 'het werken in Nederland'.94 Nederl and'.94 Er worden wel eens ee_ns opmerkingen gemaakt over Nederlanders die Turken het vuile werk laten slecht betalen ookook - sonuuigen sommigen benoemen dat als doen en hen daarvoor nog slecbt discriminatie. discriminatie, anderen wijten het aan hun specifieke migrantenstatus ('daar(' daarvoor hebben ze ons hier toch [och naar toe gehaald') gehaald ') -, maar daar wordt zelden het her karakter van de Nederlands werkgever of de organisatie van de bedrijven in Nederland voor verantwoordelijk gesteld. gesteld . Wat opvalt, is dat op dit terrein terrcin juist vaak zulke genuanceerde uitspraken worden gedaan. Als iemand benadrukt dat de Nederlandse chef een bullebak is, wordt daar direct aan toegevoegd dat d:1t hij zich ook misdraagt tegenover autochtone 95 Slechts af werknemers. -af en toe heeft iemand ien1:lnd het over een baas die in zijn werkncmers,9S bedrijfbuitcnJandcrs opkn-appcn, 'omdat hij nu bedrijf buitenlanders de zwaarste karweitjes laat opknappen, he-ef['. Zo'n Zo 'n opmerking op merking van een bepaalde eenmaal de pest aan buitenlanders heeft'. werknemer berust dan vaak op een persoonlijke antipathie van de betrefbetrefrcb.tie veroorzaakt dat gemakkelijk fende werkgever en in een hiërarchische relatie een bepaalde spanning. Met Nederlandse collega's collega 's hebben Turkse werknemers doorgaans slechts oppervlakkig contact en als zij zich over hen uitlaten, gaat het vaak om onderwerpen die in eerdere eerdete hoofdstukken reeds aan de orde kwamen, zoals de vermeende vrije seksuele moraal en de zuinigheid zu inigheid en botheid van Nederlanders. Zo merkte één Turkse vrouw over de handtastelijkheden van haar jullie is Nederlandse chef op: 'Bij 'Bijjullie is dat toch normaal!' Verder constateert men dat Nederlanders een ander in de bedrijfskantine niet snel iets aanbieden en dat ze door hun botte grappen soms irritatie irmatie opwekken. De De wijze waarop jongeren met oudere collega's omgaan kan hun goedkeuring goedkeu ring evenmin wegdragen; dragen: ze zouden hen graag in in de maling nemen ofhen uitschelden; uitschelden; in ieder geval, aldus Turken, tonen ze geen enkel respect. Dit zijn echter tOllell echtcr eigencigengeval. scha ppen die algemeen aan Nederlanders Nederlanders worden worden toegeschreven en niet schappen speciaal in verband worden voorbeeld in het geval worden gebracht - bij bijvoorbeeld gev.l1van ongewenste wenSte intimiteiten tussen tussen superieur superieu r en ondergeschikte ondergesch.ikte - met de de werksituatie. Wat verder opvalt, men zelden zelden vergelijkingen vergdijkinge_n maakt met nu't de gang van opval t. is dat men zaken Turkse bedrijven bedrijven in in Nederland. Nederland. In In het het zaken bij bij bedrijven in Turkije Turk.ije of Turkse 263

www.vijfeeuwenmigratie.nl geval gev;u vanjongeren v;mjongeren ligt tigt de verklaring voor de hand hand dat dit komt doordat zij geen arbeidservaring in Turkije hebben opgedaan. Alleen was dat in g~n arbeidservanng in andere gevallen, zoals zoa15 bij het onderwijs, nooit een reden om ergens geen mening over te hebben. Die Di e werd dan evengoed gevormd, bijvoorbeeld op grond van wat men van familie en kennissen hoorde. hoorde . Nu is het ook weer niet ruet zo dat in het geheel geheel geen beelden bedden naar voren zijn gebracht over Nederlandse werkgevers en collega's, de wtde collega 's, maar het zou een flinke vertekening opleveren als uit incidenteel voorkomende opmerkingen 'het beeld' over Nederlanders op het werk wcrk zou worden afgeleid. Toch willen wij de lezer deze opmerkingen niet onthouden. Eén waargenomen verschil tussen Nederlandse en Turkse werkgevers is dat de eersten zich zo weinig wein.ig als aJs baas opstellen en gedragen. Ze zouden weinig weinig autoritair en zeker niet stands bewust zijn. zijn. Zo zag een Turkse jongen zijn standsbcwust baas eens met opgestroopte broekspijpen tot over zijn enkels enkels in de kippestront staan, staan, om die met een schep van de grond te Stront tC verwijderen. verwijderen. Dat zou een Turkse baas b.aas - ten overstaan van zijn zij n personeel- nooit doen, doen, zo verzekerde deze jongen..96 gemaakt over discriminatie % Hoewel er opmerkingen worden ge-maakt dezejongen van buitenlanders in bedrijven, wordt ook het her tegenstelde beweerd. Zo is wel gezegd dal dat Nederlandse werkgevers - hoe hoc graag sommigen van hen ben ook met een ee:n grote boog om buitenlanders buitenlande:rs heenlopen - hen soms juist liever aannemen, omdat ze zo hard werken. 'Als er ontslagen komen, dan vliegen eruit, want mij willen ze maar al te graag houden, ' zo eerst de Nederlanders erwt, merkte iemand op. Nederlanders, Nederlanders. en in dit verband worden worde:n ook Surinamers vaak genoemd, zijn in de ogen van Turken in de regel regd wat luier en zouden zich door de grote welvaart van dit land ook minder gedwongen voelen zich tot het uiterste te geven. Zelf zegt men dit wel te doen of te gedaan, en ter illustratie worden talloze gezondheidsklachten en hebben gedaan. arbeidsongeschiktheidsverklaringen naar voren gebracht.

264 '64

www.vijfeeuwenmigratie.nl 8. TURKEN ONDERLING ONDERlING

VREEMDETURK.EN VREEMDE TURKEN

Nederland is een klein land. Toch zijn z.ijn veel autochtonen in het noorden ervan overtuigd dat zij verschillen van hun landgenoten in het westen en spreken zij zelfs van een eigen culturele identiteit. Ook in het dagelijkse spraakgebruik worden regionale verschillen verschillen tussen Nederlanders gebruikt gebruike om aan te geven dat sommige groepen afwijken van het gemiddelde. Zo te heeft men het over 'stugge Friezen', 'gemoedelijke Limburgers' en als het ovcr gebied beneden de Moerdijk ter sprake komt, komt. over de 'Brabantse gezelligworde.a heid' die het leven zoveel vrolijker zou maken. Een enkele keer worden dergelijke streekgebonden eigenschappen zelfs 'wetenschappelijk' onderderge1ijke eigensch:appen zelrs bouwd. 97 Als Turken zich ovcr over Nederlanders uitlaten, worden die (vermeende) verschillen meestal veronachtzaamd en zelfs de in dit land bestaande bestaaude religieuze diversiteit wordt nauwelijks opgemerkt. Op een enkele keer na - wij wezen Turkse jongeren woonachtig in het midden van op -, namelijk bij Turksejongcren daar reeds op-, Nederland, die aanvoerden dat ook in kleine gemeenten op de Veluwe de normen op seksueel gebied streng zijn, ("n en dat dit dus niet uitsluitend kenhun eigen gemeenschap. Wel wordt regelmatig onderkend merkend is voor hlm dat uiteindelijk alle mensen van elkaar verschillen en iedereen derhalve uniek is. Wanneer een eigenschap van Nederlanders wordt beschreven, natuurlijk niet of alle begint ~gint men zijn zin dan ook wel als volgt: 'Ik weet \veet naulUriijk Nederlanders zo handelen'. handelen', of 'Natuurlijk zijn niet alle Nederlanders hetzelfde', maar daaraan wordt dan wel direct toegevoegd: 'maar in het algeOe verschillen worden welismeen ... ', of 'maar ik denk de meesten wel'. De waar geregistreerd, maar ze beïnvloeden de algemene beelden niet merkbaar. De beelden over het gedrag van Nederlanders worden in bijna alle gevallen (vermeende) beargumenteerd door er het (verm eende) gedrag van Turken of de binnen refede Turkse gemeenschap geldende normen tegenover te stellen; men refe-reert dan aan 'de' Turken. Over hoe Turken zijn en zich gedragen generaliseert men dus net zozeer en de onderlinge verschillen worden gemakshalve seen 265 zOj

www.vijfeeuwenmigratie.nl vergeten . Varmen Vormen de Nederlanders echter niet njet het gespreksonderwerp even vergeten. binne.o de Turkse T urkse gemeenschap en wordt de aandacht op de verhoudingen binnen zelf gevestigd, dan komen wel degelijk de vele beelden die er over en weer naa r gelang van de plaats plaa ts van herkomst (stad of bestaan aan de orde. Al naar platteland; Oost- of West-Turkije) of de mate van identificatie met de meer traditionele, dan wel moderne stromingen worden er scheidslijnen getrokgetrok.ken, waarbij de beelden variëren van 'die achterlijke plattelands-Turken' pJattelands-Turken' tot ,'die die Turken trekken zich werkelijk van niemand iets aan, het lijken wel Nederlanders'. De aspecten die in deze beeldvorming beeldvomling een plaats plaats vinden, veela l dezelfde terreinen als die in de hoofdstukken hoo fd stukken over NederlanNederlanbeslaan veelal gekom en, zoals de opvoeding, de verhouding man-vrouw ders ders aan bod zijn gekomen, enzovoort. Er is echter één belangrijk verschil. Worden over de religieuze opm erkingen gemaakt, gemaakt, bij Turken gezindheid van Nederlanders weinig opmerkingen onderling speelt JUÎst juist die een overheersende overhee rsende rol. roL Wij komen hier later op terug. Eerst de beelden over plattelands-Turken. platcelands-Turken. Wat de opvoeding van hun kinda t "Zij daa rin te streng zijn ('in Cin de dorpen deren betreft, wordt gezegd dat zij daarin worden de kinderen onderdrukt onderdrukt')') en tevens een te strak onderscheid maken tussen de seksen: seksen: de man is de baas en vrouwen moeten genoegen nemen met een ondergeschikte positie. Meisjes krijgen weinig kans om zich te staatt gesteld een vervolgopleiding te ontwikkelen en worden zeker niet in staa volgen. Jongens zouden die mogelijkheid wel hebben, zjj vaak hebben. hoewel ook zij we,rk op het land vroeg van school worden gehaald om hun ouders bij het werk wo rdt er over hen gezegd dat ze grof en vies :zijn. bij te staan. Verder wordt zijn, veel schelden en geen 'normaal' 'normaal ' Turks spreken. De ideeën die aan de kant bnt van de plattelands-Turken platteIallds-Turken bestaan over ovc r Turken uit ui t de grote steden en het westen, westen, lijken erg op de beelden over Nederlanders: ze voeden hun kinderen te vrij op en maken nauwelijks onderscheid tussen jongens en meisjes. De laatsten - die ook te bloot gekleed zouden gaan - mogen doorleren (sommigen dringen zelfs zelfS tot de universiteit universite.it door), hebben hun eigen woning en oversch rijden daarmee daannee,de grenzen van wat in hun ogen toelaatbaar is. De vergeschrijden lijking met Nederlanders Nederlander! mag in zulke gevallen gevaHen voor de hand liggen en ook worden gemaakt, er wordt tevens revens op gewezen dat het klimaat in de grote Turkse jullie is. maar zeker 'niet zo extreem als bij bijjullîe T urkse steden misschien wel vrij is, Nederlanders Nederlanders'.'. Jongeren - we zullen zulJen dat ook zien in hoofdstuk 9 over remigratie - ergeren zich misschien nog wel wel meer dan aan hun gedrag, gedrag, aan de kleding van 'andere' Turken. Heel regelmatig wordt opgemerkt dat Turken weinig gevoel voor kleding en voor kleurencombinaties hebben, hebben, dat ze zich belachelijk chelij k maken door zich in traditionele kledij op straat te vertonen en ~ op die diemanier aangeven zich niet aan de Nederlandse manier van kleden - en meer algemeen aan de Nederlandse cultuur - te willen aanpassen. aanpassen. Daarbij 0 2arbij wordt verband gelegd met de afkomst van de betreffende groepen; groepen; uit dorpen of 266

www.vijfeeuwenmigratie.nl het oosten. De kleding staat stolat voor voor meer mee r en vertegenwoordigt vertegenwoordigt als het het ware ware het verzet tegen een meer moderne leefwijze. Een Turkse jongen zelf verzet afkomstig uit her volgende citaat uit het zuidoosten van van Turkije - brengt in het naar n.aar voren voren dat da t de Nederlandse regering zichzelf in În de problemen heeft gebracht door mensen uit de dorpen in het oosten toe te staan hier te tc komen: komen:

m ensen naar hier gehaald die zich cultureel culrureel een 'Ze hebben ook niet de mensen konden aanpassen aanpasst'n en dat was WJS een grote fout. fou t. Ze hebben maar beetje konden Wel 20.000 illegalen, illegalen, plus nog 20.000 20.000 iedereen naar Nederland gehaald. Wel vrouwen. Dat werden er in totaal 80.000, 80,000, vanwege alle aUe kinderen. Menrondlopen, zoals zoals sen die uit de dorpen komen en met hele stomme ideeën rondlopen, dochter mag niet naar school'. Dat kan ik niet uitstaan. uimaan. Die Die hebben 'mijn dochtCf ze nota bene legaal gemaakt en een woning aangeboden. aangeboden . Wie z'n fout is dat nou? nou? Ze hadden geen mensen uit Uil een dorp in het oosten moeten halen. Wij Wij kunnen kUOllen ons wel aanpassen, aan passen. omdat wij uit ui t de stad komen. Maar niet die mensen die een broek en een jurk en vier hoofddoeken aanhebben. Die veroorzaken de problemen. ,98 ,<)8 Het zijn meestal de Turken afkomstig van het platteland of zij die afkomstig ofzij zij n uit het oosten oos ten van Turkije T urkije die het moeten moetell ontgelden. De kritiek kriciek op hen zijn wordt evenwel niet alleen aUeell verwoord door Turken die zelf uit het westen of de grote steden afkomstig zijn. Een dergelijk eenvoudig ee.nvoudig onderscheid valt vale hier niet te maken. Ook in de grote steden in het westen wonen gemigreerde hetoostcn plalcelanders en ook op het platteland en in het oosten wonen mensen die op plattelanders een meer moderne manier leven. Tevens komt het voor dat mensen die uit dezelfde provincie afkomstig afkom stig zijn, zijn. maar maa r uit een ander dorp of een andere streek, toch worden afgewezen op grond van de negatieve ideeën die er over hen bestaan. In aangegeven ngegeven dat men uitsluitend met fami(n zo'n geval wordt aa lieleden en dorpsgenoten om wil gaan. gaan, omdat alleen die worden vertrouwd. vertrouwd . daarom voelen veel Turk Turken en zich in Nederland meer op hun gemak als JJuist uist daatom dorpsgenoten wonen. wonen, want met landgenoten uit andere streken ze tussen dorpsge.noten zeggen zeniet ze niet om te kunnen en willen gaan. De keerzijde daarvan is dat men lC'ggen roddel van deze dorps- en streekgenoten en dat vaak gebukt gaat onder de rodde:] kan - met name voor jongeren - een reden zijn om te intensief contact te vermijden of zelfs te pleiten voor een woning in een buurt met alleen maar Nederlanders Nederlanders.. Het afwijzen van contact met Turken uit andere regio's komt kom t het duidelijkst er in huwelijkspartner. welijkspartner. Men heeft cr aan de oppervlakte bij het kiezen van een hu Nederland vaak moeite mee een geschikte huwelijkskandidaat voor zijn zij n komen en of dochter of zoon te vinden, aangezien men er moeilijk achter kan kom eisen voldoet. Et Er z.ijn zijn immers te weinig mende 'uitverkorene' wel aan alle eiscn referenties kunnen worden ingewonnen. In het eigen dorp of de sen bij wie referentics waaruit men afkomstig is, gaat dat berrekkdijk betrekkelijk eenvoudig. eenvoudig, om omdat streek waamit dat de

267

www.vijfeeuwenmigratie.nl reputatie van de inwoners Înwoners en hun familieleden algemeen bekend is. Tevens kunnen binnen één dorp. dorp, zo redeneert men, men. de normen en gewoonten gewoomen nooit ver ecn bruid of vcr uiteen liggen. Daarom wordt de voorkeur gegeven aan een bruidegom uit de eigen regio. Toch zijn er ook Turken die dje beklemtonen dat zelfs dan nog het risico rÎsico bestaat dat de partner in În kwestie op den duur niet voldoet. Dat Dar is de reden dat zij vinden dat da t uiteindelijk het beste kan worden gehuwd met een (ver) familielid, omdat alleen familie werkelijk kan worden vertrouwd en de kans dat een huwelijk op de klippen klippcll loopt zo tot een minimum wordt teruggebracht. 99

RELIGIE

In het leven van de in Nederland wonende Turken neemt neeOlt de islam een belangrijke plaats in. Religieuze regels worden in het algemeen strikt nageRamada n en mannen zeggen leefd: men houdt zich zoveel mogelijk aan de Ramadan re gaan. gaan . De manier waarop het geloof in de praktijk vaak naar de moskee te wordt beleden, verschilt echter van gezin gezi.n tot tOt gezin. Daarnaast is het zo dat jongeren minder waarde lijken te hechten aan religie dan hun ouders. oude.rs. 100 1(1(' Het zijn vooral de normen en waarden die met mer de islam worden geïdentificeerd, die bepalend zijn voor de beeldvorming over Nederlanders. Vandaar samenll"ook dat de (vermeende) normloosheid op seksueel terrein in deze samenleving sc.he.rp scherp wordt veroordeeld. veroordeeld. Over het feit dat Nederlanders Nederlanders een andere of zelfs geen enkele godsdienst aanhangen, aanhangen. worden opvallend weinig opmerkingen gemaakt. gemaakt . Men zal u i eerder het met de religieuze reli gieuze voorschriften in strijd zijnde gedrag van een landgenoot bespreken, dan de wijze waarop de 'anders gelovigen'' hun godsdienst belijden: 'andersgelovigen 'Alsje 'Als je een goede moslim wilt zijn, :tijn, moetje een hoofddoek dragen. Er zijn wel Turkse vrouwen die geen hoofddoek dragen, maar dat zijn geen echte moslims. Het zijn net Nederlandse vrouwen. Ze komen meestal uit met, de grote stad en dragen jurken met korte mouwen. mouwen . Dat mogen wij niet, da datr is schande. '101 De enkele uitspraken die we aantroffen over Nederlanders die dÎe - als christenen - 'ongelovig' of of'heidens' 'heidens' zouden zijn, werden opgetekend uit de mond van orthodoxe islamieten. 102 Zij benadrukken hoe moeilijk het hun valt vair in tussen Nederlanders en één land te moeten leven met ongelovigen. De kloof klooftussell en henzelf ervaren zij als zo groot, groot. dat het vaak bij dit ene - afwijzende - beeld blijft en zij verder weinig ideeën hebben over hoe het bij Nederlanders toegaat. Vandaar dat de beeldvorming op dit gebied verder weinig uitgebreid is. is. Andere, maar eveneens sporadisch naar voren gebrachte ideeën ideeen omtrent de

268

www.vijfeeuwenmigratie.nl godsdjenst godsdienst van Nederlanders komen komen uit een een Illeer meer libl.'rale liberale hoek. hoek. De Turken Turken om wie het hier gaat, gaat, benadrukken vooral de aspecten die islamieten islamieten en en Olll gemeen hebben hebben ('we geloven [Och toch allemaal in dezelfde God') en christenen gemeen voegen daaraan toe dat men elkaar om gdoofsrcdenen geloofsredenen dus niet mag afwijer - 0111 om duidelijk strategische redenell redenen - wel wel naar verwezen. Tot slot wordt erzen dat de godsdienstvrijheid in Nederland garandeert dat iedere geloofsvan bestaan heeft en de mogelijkheid moet krijgen een richting hier recht van eigen ruimte te vinden om samen te komen en zich zelfs politiek te organiseren. IslamÎeten Islamieten in Nederland hebben, zo redeneren zij. zij, dus ook rechten en ren. mogen derhalve niet worden belemmerd in het voldoen aan hun relizij mogen hun op gieuze verplichtingen. Misschien is de geruststellende zekerheid dat hUil dit gebied officieel niets in de weg kan worden gelegd, de reden dat zij het christendom in Nederland niet sterker afwijzen en er door ons zo weinig beelden over zijn aangetroffen. beelden

269

www.vijfeeuwenmigratie.nl 9. NEDERLAND NA REMIGRATIE

EEN UNIl!KE UNIEKE VERGELIJKING VERGEUJKINC

talrijke aspecten van het leven in Nederland hebben TurkellTurken - zo is uit Over t.1lrijke het voorafgaande gebleken - een weinig positief beeld. beeld. Zij vinden Nederlanders ongastvrij. ongastvrij, zedeloos. zedeloos, egoïstisch en respectloos. Aan dergelijke uitspraken wordt vaak toegevoegd: 'in Turkije doen wij dat heel anders', of 'bij ons in Turkije zou zoiets nooit voorkomen'. voorkomen', Turkse ouders benadrukken dat zij hun hlln kinderen willen grootbrengen met de eigen normen en waarden, en vernederlandsing zoveel mogelijk tegengaan. In ln hoeverre er binnendringen. valt desalniettemin Nederlandse invloeden in de gezinnen binnendringen, Anpas Recep' oppert de schrijniet eenvoudig te achterhalen. achterhalen . In het verhaal' verhaal 'Anpas ver Sadik Yemoi dat zijn landgenoten zich mogelijk aan bepaalde aspecten Sactik Yemni van deze samenleving hebben aangepast zonder daar erg in te hebben. hebben . Als dat werkelijk zo is, kan het gevolg da:Hvan daarvan zijn dat sommige zaken niet dar meer als 'typisch Nederlands' worden bestempeld en dus ook niet als zodazodagebracht. In het verlengde hiervan nig in de interviews naar voren worden gebncht. veronderstellen wij dat het mogelijk juist déze onderwerpen zijn die na geassocieerd. remigratie specifiek met Nederland worden geassociet::rd. Turkse jongeren kennen hun vaderland uit de verhalen van hun Turksejongeren bWl ouders, van vakanties of omdat ze er zelf, meestal mccstal vele jaren geleden, hebben gewoond. Hoewel als hun ouders - regelmatig vergelijkingen maken tussen tllssen H oewel zij - net .11s beide landen, l.mden. vraagt vraagl een enkeling zich af of van het eigen land niet een vertekend beeld is ontstaan, waardoor men niet altijd in staat is de verschillen op hun juiste waarde te schatten. Dan wordt naar voren gebracht dat meestal in verlangende zin aan Turkije wordt gerefereerd (het missen van familie en kennissen, vakantie--ervaringen, het heerlijke klikennissen. de prettige vakantie-ervaringen, maat), met als gevolg dat het land en zijn bewoners misschien iets te veel worden geïdealiseerd. Tijdens een vakantie, zo wordt gemeend, behandebehandC"-" len mensen mensenje je veel vriendelijker dan normaal nomlaal en wordt je meer bewegingsvrijheid en afwijkend gedrag toegestaan toegesuan dan wanneer je er voorgoed zou wonen. Anderen zijn er evenwel wonen. Andere.n cr ,"venwe.] van overtuigd dat het letterlijk letterlijk. en figuurmet daartegenover het beeld lijk zonnige beeld dat zij van Turkije hebben, hebben. 270

www.vijfeeuwenmigratie.nl van een kil en koel Nederland, de realiteit rea liteit is. Bezien we nu hoe het deze jongeren vergaat na remigratie, dan blijkt dat zij, zelfs als ze Turkije bijna jaarlijks bezochten, heel weinig van hun vaderland afweten. 103 afweren. lOl De beslissing om te remigreren wordt in de regel niet door hebb~ zich op geen enkele wijze voorbereid op een henzelf genomen en zij hebben leven ginds. De motieven om te vertrekken lopen ook uiteen. uiteen. Jongeren remigreren meestal omdat hun ouders daartoe beslisten, wat overigens niet wil zeggen d:lt dat zij allen onder dwang zijn meegegaan. Weliswaar zijn er die te kennen geven dat zij liever in Nederland Nede rl and waren gebleven en dat zij onder anderen ren remigreren omdat zij het niet druk zijn gezet om mee te gaan, maar ande meer dan vanzelfsprekend vinden hun ouders te volgen. Ook remigreerden verschillende versch illende jongeren omdat zij dachten in Turkije meer opleidings- of arbeidsmogelijkheden te hebben. hebben . 104 m-l Over de remigratie van hun ouders oude rs merken zij op dat deze vooral werd ingegeven door de angst dat hun kindevernederlandscn en de Turkse normen en waarden wa;arden zouren te veel zouden vernederlandsen gevraagd, dan noemen zij na;ar gevraagd. den verliezen. 105 Wordt die ouders daar zelf naar vooral heimwee naar naa r de familie en hun slechte gezondsheidstoestand: gezondsheidstoest:md: in Turkije wonen de verwanten en vrienden en het klimaat is er beter voor de pijnlijke spieren. 106 Opvallend is dat zowel jongeren als ouderen zelden Nederland'' noemen als motief voor remigratie. 107 'discriminatie in Nederland In dir dit onderzoek naar uaar beeldvorming vormen Turken de enige groep over wie gegevens na remigratie voorhanden zijn. 108 Wij beschouwden dat als een unieke kans, omdat in hun geval kan worden bekeken hoe de vergelijking tussen migratieland en remigratieland uitvalt wanneer men eenmaal is teruggekeerd.. Welke dingen van Nederland worden gem gemist, teruggekeerd ist, aan welke Nederlandse gebruiken blijkt men zich toch te hebben gehecht? gehecllt? Maar ook: welke aspecten van de Nederlandse maatschappij heeft men met liefde achNede rbndse m;aatschappij gelaten? ter zich gela ten? Allereerst een onderwerp dat de teruggekeerde jongeren bijna unaniem noemden: het onderwijs in Turkije.

, GEEN LEUKE VAKKEN MEER' 'CEEN

De waardering voor het Nederlandse onderwijs lijkt na remigratie toegenomen. Vonden Turkse jongeren dat ze hier in het algemeen veel braver waren onbeleefde Nederlandse leerlingen, eendan de in hun ogen buitengewoon onbeleetae maal geremigreerd krijgen zij al snel het verwijt van hun docenten én medeleerlingen dat zij zich in de klas veel te brutaal gedragen en hun plaats niet n.iet centraal;l; kon men daarin weten. Op Turkse scholen staat de discipline centraa daar in Nederland wel enige bewondering voor opbrengen, nu men werkelijk in dat systeem meedraait, meedraai t. weet men zich vaak slechts met moeite te handhaven. Hier bestond er, aldus deze jongeren, een vriendschappelijke band tussen docenten en leerlingen. Voor de les begon, begon. konje gewoon even op de 271

www.vijfeeuwenmigratie.nl leraar of oflerares lerares toelopen om een praatje praa~e te maken en ook tijdens de lessen was er altijd ruimte voor een grapje. Daardoor Da::r.rdoor was het gezellig en vrolijk in overde klas, hoewel Nederlandse leerlingen, daar is men nog steeds van overtuigd, het soms te bont maakten. De docenten in Turkije worden daarentegen als afstandelijk en buitengewoon buite.ngcwoon streng ervaren. Zij schreeuwen de 109 en schromen niet af en toe een tik uit te delen. Terzelfder leerlingen toe l09 tijd staan ze erop zelf met respect te worden benaderd. Zo moeten 1110eten de leerlingen opstaan als een docent de klas betreedt en behoort deze nooit te worden tegengesproken. tegengesprokt-n. Verschillende jongeren hebben dat ervaren toen zij het Engels of het Duits van de autoriteit voor de klas probeerden te verbeteren, omdat deze naar hun mening iets verkeerd had gespeld of uitgere staan. Voor een sproken. Eén meisje kwam dat zelfs op een schorsing te meer persoonlijke benadering zoals men in Nederland was gewend, is op een Turkse school geen ruimte, waar nog bij komt dat de klassen daar erg groot zijn (soms meer dan zestig leerlingen) en de lokalen klein. Waar elke leerling hier een apart tafeltje rafel~e heeft, zit men daar vaak bovenop elkaar in de schoolbanken. Sommige teruggekeerde jongeren hebben het idee dat zij z.ij nog strenger worden aangepakt dan gewone Turkse leerlingen, omdat zij uit West-Europa komen en docenten als vanzelfsprekend aannemen dat zij z.îj zich te vrij zullen ilO Al AI direct als zij de school betreden wordt hun duidelijk gegedragen. 110 maakt dat het nu gedaan is met de westerse vrijheden. De meisjes mogen geen make-up meer dragen, dragen, de spijkerbroek moet plaats maken voor het schooluniform ('je moetje hier kleden als een kind') en er mag niet worden gesnoept of gerookt. gerookt. Was men in de Nederlandse klas gewend op eigen initiatief vragen te stellen, in Turkije mogen leerlingen pas spreken nadat hun iets is gevraagd en zij moeten dan bovendien eerst opstaan. Waar Waar men eveneens moeite mee zegt te te hebben zijn de bergen huiswerk, het uit het hoofd moeten leren ('je hoeft het niet te begrijpen, als je de feiten maar kan vergelijkin g met de situatie situati e hier opdreunen') en de lange dagen die men - in vergelijking - verplicht is te maken. Over opleidingsmogelijkheden wordt opgemerkt dat die in Nederland talrijker en beter zijn. rijn. Ten eerste bestaat hier een leerplicht van tien jaar, waardoor jongeren, dus ook meisjes, school te meisjes. worden gedwongen naar school lenren zijn die daar een ~n gesprek met je gaan. Bij verzuim zouden er altijd leraren over beginnen begumen enje voorhouden dat het voor je toekomst beter is nog wat langer onderwijs te volgen. Waar Waa r teruggekeerde jongeren jongereIl ten slotte nog de aandacht op vestigen, is dat er in În Nederland zoveel verschillende onderwijsrichtingen zijn. Hier zou bij elke leerling wel een type school passen, ook omdat goed wordt bekeken welke talenten en interesses iemand heeft. Naar hun hUil idee bestaat er voor iedereen de mogelijkheid een opleiding naar keuze te volgen, waar dat in hun land alleen geldt voor degenen die heel goed zijn of rijke ouders hebbenY hebben. lil1

www.vijfeeuwenmigratie.nl Het merendeel merendeel van van bovenstaande bovenstaande beelden beelden kwamen kwamen we al tegen in in het het hoofdhoofdHet over onderwijs. Sommige Sommige onderwerpen doken evenwel pas pas voor VOOl het het stuk over eerst op in de interviews met remigranten, zoals dat op Nederl andse scholen in de interviews remigranten, zoals op Nederlandse eerst zoveel 'leuke vakken' vakken' op het het lesrooster staan: gymnastiek, gymnastiek, tekenen en mumuzoveel ziek, Op Turkse scholen gaat het her veel veel serieuzer serieuzer toe, toe, hetgeen hetgeen niet niet alleen zou ziek. ontbreken van deze vakken ('hier bestaat bestaat de muziekles muziekJes uit het het blijken uit het ontbreken volkslied'), maar ook uit uit de aankleding van de school. SchoolSchoolleren van het volkslied'), kaal en saai in vergelijking met de klaslokalen in in gebouwen en -klassen zijn kaal Nederland, Nederland, die juist zouden worden opgefleurd door kleurige klellrige posters aan T evens worden de lessen hier bier volgens Turkse jongeren vaak de muur. Tevens aantrekkelijk gemaakt door het gebruik van audio-visuele middelen en computerappa ratuur. Tijdens de natuur- en el1 scheikundelessen mochten zij computerapparatuur. hier zelf de proeven uitvoeren, terwijl in Turkije, zo hebben ze nu ondervonden, nauwelijks lesmateriaal voorhanden is. Schoolboeken zijn veelal afwezïg, vandaar dat veel vee1lesstof wordr gedicteerd, en als er proeven worafwezig, lesstof wordt toekij ken. den gedaan, doet de leerkracht die voor, terwijl de leerlingen toekijken.

R..... CEflETS ROEST HOEST HIER !-HER WEG' 'MIJN RACEFIETS

Vooral meisjes en vrouwen merken na hun terugkeer dat wordt verwacht manitr gedragen. 112 112 Hoe precies, dat bepaalt de dat zij zich op een bepaalde manier gemeenschap waarin zij leven; zij hebben bebben zich te houden aan de normen no rm en en regels die daar gelden. gelden, Doen ze dat niet, dan worden wo rden ze het voorwerp van roddel. De uiteindelijke ui teindel ijke sa nctje kan zelfs uitstoting uit de gemeenschap zijn. zijn, sanctie AI heel bewust moeten Al hebben deze meisjes zich ook in Nederland altijd hee.l afvragen W:lC wat wel en niet door de beugel kon, in Turkije voelen zij zicbzich uitzonderingen daargdaten meel beperkingen onderhevig. Een daargelaten - aan nog meer voorbeeld dat in dit verband vaak wordt aangehaald, is het fietsen. Waar zij zich dit nationale gebruik hier langzaam hebben eigen gemaakt, zozeer zelfs dat veel geremigreerdejongeren hun fiets hebben meegenomen, moeten zij zij,. tot hun hun ontzetting constateren dat het in hun vaderland althans de meisjes, tOt een boodschap niet vanzelfsprekend is om op de fiets naar school te gaan of een eigenlijk na te laten, met als gevolg dat zij te doen. Zoiets behoort een meisje eigtnlijk aan Nederhaar fifiets ets langzaam ziet wegroesten. Op de vraag wat zij miste aan een meisje dat het verder wel wel naar haar rin zin heeft in (een grote stad land, zei een in) Turkije daarom daarom zonder aarzelen:

rlijk. Mijn fiets staat neden. maar hier fietst 'Het fietsen natuu natuurlijk. staat hier be. beneden, fietst een meisje niet. De hele buurt gaat gaat dan roddelen. roddelen. Dan Dan krijgt mijn mijn familie een een slechte llaam La ten we hopen hopen dar dat hier ook ook snel snel een paar naam en dat wil wil ik niet. Laten gaan fietsen fietsen., Ik Ik heb al al een een paa paarr meisjes zien zien fietsen, maar dat dat is in meisjes gaan moderne mensen mensen gedeelte van van de de stad, stad, waar de rijke rijke e.n en moderne het nieuwe gedeelte 273 273

www.vijfeeuwenmigratie.nl wonen. Voor het fietsen zou ik soms wel even terug naar Nederland willen gaan. 'IIJ '113 Waar sommige me.isjes meisjes eveneens moeite mee hebben, is dat van hen wordt verwacht dat zij zich zich terughoudend opstellen. Vooral de vrijheid op straat aan voor een boodschap of zo mour zeggen zij te missen. Even naar de stad ggaan maar een wandelingetje maken, zoals ze in in Nederland wel deden, dat is eT er in wordt Turkije voor velen niet meer bij. Ook wo rdt het hun bijna onmogelijk gemaakt op straat een gesprekje aan te knopen meteen met een leeftijdgenoot van de andere sekse. moraal, die de omgang sekse, omdat dat in strijd is met de heersende moraal. tusselljongens tussenjongens en meisjes vanaf de puberteit aan banden legt. Hier kon men soms nnog og wel in de vriendschappelijke sfee r. min of meer als broer en zus, sfeer, met elkaar omgaan, maar dat is daar absoluut taboe. Volgens de meisjes treden hun ouders in Turkije veel strenger tegen hen op, terwijl zij hadden gedacht dat die de teugels in hun eigen omgeving juist iets meer zouden laten vieren, aangezien de thuissituatie in principe toch minder bedreigend is dan in Nederland. Nederland, Niets blijkt echter minder waar, wat waarschijnlijk waarschijnJijk samenhangt met het gegeven dat geremigreerden voelen dat ze moeten bewijzen niet al te veel te zijn verwesterd en de Turkse normen nog steeds aanhangen. Dus drukken zij hun dochters op het hart vooral geen aanstoot aanhangen, te geven. 114 ! 14 De eisen die in hun eigen land a:lI1 aan vrouwen worden gesteld, doen een enkeling oprecht verlangen naar Nederland, 'waar mannen en vrouwen veel vee1liever liever zijn voor elkaar en elkaar helpen'. Net als hier hebben Turkse jongens ginds meer bewegingsvrijheid dan aJ hun doen meisjes, Zij mogen de straat op, de stad in, en hoeven niet ove, meisjes. over[ al en laten verantwoording veramwoording af afte leggen, Zij zijn echter wel, net als de meisjes, te leggen. gebonden aan de strengere seksuele moraal. Zij mogen dan in de regel weinig belemmering ondervinden als zij er eeo een vriendinnetje op willen wi llen nahouden - het zijn voornamelijk de meisjes die erop zullen worden aangekeken -, de beschikbaarheid van de laatsten is niet erg groot. In Nederland mt.;t de strenge richtlijnen voor voo r meisjes. hadden zij weliswaar ook te maken m~t meisjes, waardoor een Turks vriendinnetje voor de meesten m eesten taboe was, was. maar daar (tijdelijk) hun stond tegenover dat talloze Nederlandse meisjes bereid waren (tijdelijk) aanvaardden . In hun plaats in te nemen, hetgeen de meeste jongens in dank aanvaardden. h un 'toevlucht' te moeten nemen tot stiekem gedrag, eigen land zeggen zij hun tenzij zij in vakantiegebieden v.lkantiegebieden wonen, wone_n, want daar bestaat de mogelijkheid contact te leggen met westerse toeristes. toeristes ,

'IK VERVEEL ME ME HIER HIER DOOD' DOOD '

Een klacht die jongeren regelmatig uiten, is dat in Turkije zo weinig vertier is, 11S 115 Dit in tegenstelling tot de situatie situati e in Nederland, Nederland. waar naar hun idee iS. 274

www.vijfeeuwenmigratie.nl talloze mogelijkheden bestaan om je vrije tijd tijd aangenaam of zinvol door te brengen. Ze konden zich hier hiet in in ieder ied~r geval vermaken vernl.lken met met allerlei .allerlei uiteenlopende takken van sport, want t.'en sporthal, sporthal. een zwembad want er was altijd ahijd wel een of een fitnesscentrum in de buurt. Ook sporten in clubverband en lid zijn van een sportvereniging waren faciliteiten waaraan zij gewend waren waren geraakt. In Turkije is het met de sportvoorzieningen evenwel slecht gesteld; als als er al een zwembad in de buurt bllurt is, is. blijkt de toegangsprijs vaak vaa k (te) (tc) hoog. Was hier het avondlijke bezoek aan de disco een favoriete bezigheid van met name Turkse jongens, in hun eigen land zeggen zij zich te moeten amuseren 116 met een wandelingetje, een praatje met vrienden of televisie Hoetclevisie kijken. 116 wel de meisjes in Nederland maar weinig vrije tijd buitenshuis konden en mochten doorbrengen, ervaren zij in hun vaderland v:lderland toch ook op dit gebied beperkingen. Voor hen speelt niet zozeer het ontbreken van recreatiemogelijkheden een rol, als a15 wel de controle comrole die de gemeenschap op hen uitoefent. uüocfent. In de stad lopen, lopen , naar een zwembad of een bioscoop gaan is voor de meeste meisjes absoluut taboe. Gevolg is dat zij veel meer danjongens dan jongens thuis thuis blijven en hun tijd doorbrengen met familie, familie , terwijl zij handwerken, naar de radio tadio luisteren of televisie kijken. 11 7 117 Een 2ndcr ander punt dat regelmatig ter sprake wordt wo rdt gebracht, is het hel gemis aan materieel comfort waar men in Nederland zo aan gewend was geraakt. Was Neder.land 'Zo het hier niet meer ebo dan vanzelfsprekend dat er water uit ui t de kraan kwam, naar ofkoud, keuze warm w.arm of koud, en dat er een rol toiletpapier op de wc hing, terug in al snel als luxe beschouwd, ook al zijn de Turkije worden dergelijke zaken al meeste remigranten wel voorzien van in het Westen aangeschafte apparatuur en materialen. Tevens wordt vaak gerefereerd aan het openbaar vervoer, dat hier volgens de geremigreerden goed georganiseerd was en (bijna) ginds steeds opnieuw de vraag is óf er wel altijd op tijd vertrok, terwijl het gmds een trein ofbus of bus vertrekt. Turkse jongeren in Nederland laten zich dikwij dikwijls TurksejongereIl ls kritisch uit over de traditionele kleding van hun landgenotes: land genotes: ''Eenjurk Eenjurk over een broek en drie hoofdop, dat is toch geen gezicht.' Zij ergeren zich daaraan ('geen wonder doeken op. dat ze worden gediscrimineerd') en geven er blijk van zelf, zelf. zoals de meeste van hun Nederlandse leeftijdgenoten. leeftijdgenoten, nogal modebewust te zijn. In hun vaderland komen zij vaker in aanraking met vrouwen in traditionele kledij, kledij. maar op de aard van hun uitlatingen heeft dat zo te horen weinig invloed; deze worden eerder aangescherpt. Over het geheel genomen vinden zij dat Turkije zich -zeker - zeker in vergelijking er in Am Amsterde mensen in Tllrkije vergelUking met hoe men cr sterdam bijloopt - nogal truttig kleden en dat de mode een aantal jaren achterloopt bij die in in Nederland. Daar komt nog bij dat zij nu worden geconfronteerd met (strengere) voorschriften op het gebied van kleding. Volgden bepaalde meisjes de modetrends hier nauwlettend, waarmee ze naar eigen horen baarden, daar krijgen ze het verwijt te hort'n zeggen absoluut geen opzien baarden. zich te bloot kleden en dat het niet passend is je als meisje in een dat zij zich 275

www.vijfeeuwenmigratie.nl te vertonen. vertonen. 118 ! t8 Een Een rok rok vinden vinden zij zij evenwel evenwel vaak vaak hinderlijk hinderlijk en en spijkerbroek te het dragen van van een hoofddoek hoofddoek-eell cis die die vooral vooral op op het het platteland planeland en in in ook het - een eis de grote stad wordt gesteld betekent voor veel traditionele wijken van traditionele wijken de grote wordt - betekent voor veel . . melSJCS een een moeIzame mOeIzame overgang. overgang. meISjeS Het zal wellicht wellicht geen verbazing verbazing wekken wekken dat dat teruggekeerde teruggekeerde Turken Turken niet niet Het wakker liggen van van het het gemis gemis aan Nederlands Nederlands voedsel, voedsel, ofhet moet het hetjrl"kfoOd wakker junkfood aan tal jongeren zegt te ontberen. In In Turkije Turkije wordt wordt weliswaar weliswaar zijn dat een aantal 'pctat' zonder mayonaise mayonaise voldoet voldoet niet niet aan hun hun patates frites fritcs gebakken, geba kken, maar 'petat' patates in Nederland ontwikkelde ontwikkeldesmaak softijs is daar al helemaal niet niet te krij krijgen. in smaak en sof tij s is gen. kaas,, magere magere yoghurt yoghurt en dropjes werden werdc_n - sporadisch - genoemd als als Jonge kaas over het onderwerp voedsel werd gesproken, maar het lijkt er niet op dat het Nederlandse Nede,r1andse voedsel veel indruk indruk heeft achtergelaten bij teruggekeerde TurTurken, ken.

NEDERLANDSETU RK EN NEDERLANDSE TURKEN

Niet al alleen leen op school, ook op het her werk zeggen jonge remigranten moeite te hebben met de uiterst formele verhoudingen tussen ondergeschikten en hun superieuren. In Nederland waren die verhoudingen naar hun idee veel losser: noemen. dat een praatje maken met de baas, hem afhaar of haar bij de voornaam noemen, werd hier heel gewoon gevonden gevonden.. In Turkse bedrijven schijnt dat evenwel Vee,1teruggekeerdejongeren uitgesloten tczijn. te zijn. Veel teruggekeerde jongeren zoeken daarom bij voorkeur een baantje in de op het Westen georiënteerde toeristenindustrie, waar iets ! 19 is doorgedrongen. doorgedrongen. 119 van die losse werksfeer Îs De contacten die men met vrienden en vriendinnen in Turkije onderhoudt. onderhoudt, worden doorgaans als hechter en warmer beoordeeld bcoordee1d ('heb je elkaar een paar zoen je elkaar op de wangen') dan die met Nederlandse dagen niet gezien, dan zocnjeelkaarop leef tij dgenoten. Men heeft het gevoel nu onder'soortgcnoten' onder' soortgenoten' te verkeren en leeftijdgenoten. daarom niet voortdurend meer uitleg te hoeven geven over aUerleî allerlei zaken. Iedereen komt uit dezelfde cuJ tuur en weet dus waarom bepaalde dingen wel cultuur een voorstelling van en andere niet volgens de regels zijn. Beter in staat zich een elkaars leven te maken, zou de betrokkenheid ook vanzelf groter worden. begin, niet altijd altijd even gemakkeDaar staattegenover Daarstaat tegenover dat het, met name in het begin. lijk schijnt te te zijn zijn geweest om in een Turkse vriendenkring te worden lijk opgenomen, opgenomen. Veeljongeren, Veel jongeren, maar zeker ook ouderen, zeggen dat zij toch toch in werden beeerste instantie als 'buitenlander', in dit geval als Nederlander werden kwamen daardoor eigenlijk in dezelfde situatie te verkeren verkeren als schouwd. Zij kwamen werden uitgescholden uitgescholden voor 'Turk, Turk, oonderjurk' nderjurk';: destijds hier, toen zij werden ''In In Rotterdam werd werd ik ik gepest gepest omdat omdat ik ik Turkse ben ben en en in in Turkijeomdat Turkije omdat ik uit Nederland Nederland kom. Wat Wat willen willen de mensen mensen nou nou eigenlijk? eigenlijk? Ik Ik kan kan er toch toch uit 20 aan doen doen dat dat ik ik uÎt uit Nederland Nederland kom?,l kom?'120 niets aan

www.vijfeeuwenmigratie.nl Autochtone Autochtone Turken gaan er naar hun idee te veel van van uit dat remigranten rentigrancen zich de vrijheden van van het Westen Westen hebben eigen gemaakt en er dus andere opvattingen en gewoonten op nahouden. 121 !~I Vandaar Vanda:Jr dat d:Jr zij eerst moeten bewijzen zich als een goede Turk te kunnen kmmen gedragen alvorens te worden geaccepteerd. Dat houdt dan onder meer in dat zij niet meer, meer. zoals in Nederland, ronduit voor hun mening kunnen uitkomen en dat meisjes meer afstand afstlnd van jongens moeten bewaren.

DE EERSTE BERSTE GENERATIE CENERA HE

Het zijn vooral de oudere remigranten die opgelucht ademhalen als als ze in het vaderland zijn teruggekeerd en zich weer onder 'eigen' mensen bevinden. Toch blijken ook zij vaak moeite te tl' moeten doen om door hun omgeving geaccepteerd te raken. Zij werden (en worden) toch beschouwd als de 'rijken uit het Westen', wie het in materieel opzicht in ieder geval voor de wind is gegaa gegaan. deel valt die reactie natuurlijk n. Voor een cen deel naruurüjk te verklaren uit de voor iedereen zichtbare (relatieve) welvaart waarin velen veJen van hen verkeren. Zij hebben hebbell soms een eigen huis of eigen grond, en uit Nederland hebben zij televisie-, allerhande huisraad meegebracht. De telcvisie-, stereo-, videoapparatuur en 211crhande va.n autochtone Turken over het rijke Westen, indruk bestaat dat de ideeën van dele zijn gevoed door de waar het geld voor het oprapen zou liggen, liggen. ten dele migrant~ tijdens vakanties vertelden over Nederland. verhalen die Turkse migranten Naar alle waarschijnlijkheid waa rschijnJijkheid is vaak een rooskleuriger beeld van de feitelijke situatie situade geschetst dan gerechtvaardigd was. De verhalen die dic hun kinderen te horen kregen vóór zij naar Nederland migreerden, ondersteunen deze vertegen dat ze maar een paar kamers onderstelling. g. Bij aankomst viel het hun hUil tegcn onderstellin tot hun beschikking hadden in plaats van een groot huis en dat cr er hard m:lar weinig geld. gewerk1 moest worden voor maar gewerkt De goede gezondheidszorg en de sociale voorzieningen, zoals Bijstand en huursubsidie, vooral oudere remigranten reL1tigranten hUlJfsubsidie, zijn aspecten van Nederland die \'ooral zeggen te missen. ntissen. Een van de redenen waarom nogal wat ouderen naar hun vaderland terugkeren, is hun slechte gC'Zondheid. gezondheid. 122 Hun verwachting en hoop is dat het klimaat kJinlJat in Turkije - minder vocht en meer warmte dan in tussen familie en Nederland - heilzaam zal werken en dat het verblijf tllssen vrienden voor meer gemoedsrust zal zorgt'n. zorgen. Daar komt bij dat ze nu niet meer hoeven te vrezen voor het grote schrikbeeld van de oude dag hicr, hier, namelijk in een bejaardenhuis te worden ondergeb ondergebracht. racht. De overtuiging is er in het eigen land genoeg verwanten zijn die de verzorging dat cr verzorg ing op zich zij ook hier al veelvuldig gebruik moesten maken willen nemen. Aangezien nCJllt!n. veelvulctig gezondheidszorg ligt een vergelijking van de gezondhejdszorg vergdljking met ml't de situatie aldaar voor de iedereen is dan even enthousiast, wat vooral samenhangt met het hand. Niet Nictiederecn geld,, want er bekostenaspect. Medische verzorging in ut Turkije kost veel geld 277 '77

www.vijfeeuwenmigratie.nl staat geen verplichte ziektekostenverzekering. Staat zieklekostenverze,kering. Dit bezorgt remigranten veel hoofdbrekens en heeft de beslissing om terug te keren soms ook bemoeilijkt: je geld hebt of niet. ''In ln Nederland benje ben je hiervoor verzekerd. Of Dfje niet. Je hebt altijd toegang tot deze voorzieningen. Dat zal ik in Turkije missen. En dit is voor mij ook een vrij belangrijk punt geweest toen ik besloot terug te gaan. '123 >123 Over de behandeling door Nederlandse en Turkse artsen en de kwaliteit van de gezondheidszorg zijn rijn de meningen verdeeld. Zo zeggen sommigen absoluut geen vertrouwen te hebben in Nederlandse artsen; deze zouden zich vaak te onzeker opstellen, waardoor weinig geloof wordt gehecht aan hun voorschrij ven van medicijnen. 124 I~ diagnose, en te terughoudend zijn bij het voorschrijven Men is er daarom van overtuigd in het eigen land beter af te zijn; zijn: daar zou met een gewillig oor naar de klachten worden geluisterd. Anderen daarentegen zijn juist zeer te spreken over de gezondheidszorg in Nederland NederiJnd en benadrukken dat de artsen hier ruim tijd voor hun patiënten vrijmaken om rustig met hen te kunnen praten, wanneer een gebrekkige kennis van de taal taal althans geen struikelblok vormt. Beide meningen over de gezondheidszorg vinden we terug bij de remigranten: waar de één tevreden is of niet nier veel verschil bemerkt met Nederlandse artsen, vindt een ander dat de eigen artsen. artsen geen aandacht aan hun patiënten besteden, besteden. deze niet nauwkeurig 1 onderzoeken en hen al snel afschepen met een recept voor medicijnen. medicijncn. 125 .!s