DEEL I Molukkers

www.vijfeeuwenmigratie.nl DEEL I

Molukkers

www.vijfeeuwenmigratie.nl L INLEIDING 1.

Op dit moment wordt ervan uitgegaan dat in Nederland rond de 42.000 4-2.000 Molukkers leven. eX-KNILleven. 11Het merendeel van hen behoort tot de generatie gencratieeX-KNILMolukkers en hun nakomelingen en woont in aparte Molukse woonwijken, verspreid over 57 gemeenten in Nederland. Zij zijn overwegend protestant en afkomstig van de Midden-Molukken: Ambon, Saparua, Haruku, Haruku. Ccram en Buru. Bum. Naar het percentage dat niet van de eX-KNILeX-K Nll Nusalaut, Ceram groep 'afstamt' en het percentage dat niet in de wijken of clusters woningen in de buurt is gehuisvest, maar naar elders ciders trok, blijft het raden. De schattinu.iteen van 15 Ij tot 25 procent. procent.:>'2 De beeldvorming beeldvorm.ing over Nederlangen lopen uiteen ders en de Nederlandse samenleving die in dit deel aan de oorde rde komt, is die van de eerstgenoemde groep. Molukkers die bij de marine werkzaam werlaaam waren (en/of Nederland (enlo f zijn) en zij die later, lacer, met lI1e( name uit Nieuw-Guinea, naar Nedc_ rland zijn gekomen, aUeen gekomen. vallen buiten het perspectief van deze studie. Niet alleen vanwege hun andere migratiegeschiedenis, omdat over hen wemigratiegcschiedcllIs, maar ook omdar tenschappelijk gezien weinig bekend is. H etzelfde geldt voor Molukkers die Hetzelfde buiten de Molukkersgemeenten Molukkersgemeentcn wonen en voor enkele specifieke groepen als de Keiezen3J - overigens ook eX-KN eX-KNIL, IL, maar in aparte woonwijken gehuisvest - en de islamitische Molukkers in Nederland;4 Nederland;"' de meesten van hen Ridderkerk.. Hun normen, zeden en waarzijn woonachtig in Waalwijk en Ridderkerk den zijn zIjn op een aantal punten anders en hun beelden derhalve (mogelijk) eveneens. De nadruk die hier wordt gelegd op de in aparte woonwijken gevestigde exKNIL-Molukkers en hun kinderen heeft dus allereerst te maken met het onderzoeksmateriaal, dat overwegend op deze groep voorhanden zijnde onderzoeksmareriaal, bleek gericht. Een tweede reden is dar dat wij veronderstellen dat zij, als migranten tegen wil en dank, die het idee van terugkeer tot op de dag van culturelee identiteit te vandaag levend hebben gehouden, ernaar neigen hun culturel conserveren, s5 deze te houden zoals op het moment van aankomst in Nederconservercn. land.. Juist dat behoudende clement element heeft mogelijk de onder meer uit culland tuurverschillen voortvloeiende beelden doen voortleven. Waarmee niet gezegd is dat niet een aantal van deze beelden in de loop van de tijd een doorgemaakt, door de invloed van de Nederlandse saverschuiving heeft doorgemaakt, 19

www.vijfeeuwenmigratie.nl menieving, door de deels veranderde kijk op een terugkeer naar de Molukmen.leving. ken en door de regionale spreiding van Molukkers. Zij die in Woerden Wot"rden en Huizen wonen, waar in de jaren zestig een beleid van gespreide huisvesting belt"id is gevoerd, zullen bovendien voor een deel anders georiënteerd zijn - in dit verband valt te denken aan het opvallend hoge percentage gemengde huwehuwe· lijken in Woerden Woerden -, wat ongetwijfeld eveneens z'n weerslag heeft op de beeldvorming. beeldvomüng. 6b Daarnaast moet worden bedacht dat binnen het KNIL al verschillen bestonden in opleidingsniveau en status, met alle invloed van dien. Toch zullen de leden van deze uiteenlopende groepen het, met inachtneinachtm-ming van de verschillen, altijd hebben over 'wij Molukkers' en 'onze bangsa' ballgsa' (landgenoten, volk), waarmee uitdrukkelijk niet op de Nederlanders wordt gedoeld. Zij delen de herkomst van V:1I1 één van de Molukse eilanden, de taal en de elementen van VJn een cultuur waarin WJa rin het geloof aan de voorouders een dominante rol vervult. Met andere woorden, woorden. zij beroepen zich op een groot alntal gemeenschappelijke gemecnschappelijke normen en waarden, die hun invloed doen gelaantal den op de ideeën die zij hebben over Nederlanders. Daarnaast moet moct niet worden vergeten dat de beeldvorming van de eerste generatie Molukkers is is ervaringen met Nederlanders met wie zij in de kolonie in de gebaseerd op erv:uingell functie van ondergeschikte te maken hadden gekregen, gek regen, met de Nederlandse mer een beperkt beJ>(rkt aantal groepen Nederlanders overheid als symbool, en met waarmee zij alhier alh.ier geconfronteerd werden. In die laatste wereld speelden alleen de plaatselijke winkeliers en de naaste Nederlandse buren een rol van contacten dat werd onderhouden met gerÎnge aantal COntacten enige betekenis. Het geringe Nederlanders, bn wellicht mede als verklaring dienen voor het verschijnsel Nederlanders , kan dat een aantal van de beelden bedden die Molukkers hebben, slechts een flauwe (lauwe afspiegeling vormt van de Nederlandse werkelijkheid. Maar met deze opmerking lopen we al enigszins op de inhoud vooruit. De tweede generatie generatie'7 heeft veel overgenomen en daaraan een gedeeltelijk gedeeltclijk eigen interpretatie van het verleden toegevoegd, waardoor hun beeldvorbeeldvor· ming niet kinderen. tot de rûet wezenlijk afwijkt van die van hun ouders. Hun kinderen, derde generatie behorend, behorend. hebben meer ervaring met het leven tussen Nederlanders. Dit leidt evenwel in hun waarneming tot allerlei moeilijk te verenigen tegenstrijdigheden, doordat zij het sterkst merken dat de beelden en de werkelijkheid niet altijd corresponderen, corresponderen. waarmee niet niet gezegd is dat zij die beelden ook loslaten. Bij Bij het hierna volgende dient de lezer zich goed voor ogen te houden dat de beelden, ideeën en meningen die worden beschreven, gebaseerd zijn op uitspraken van geïnterviewde Molukkers zelf. Interpretaties van bepaalde historische of huidige ontwikkelingen zijn weergegeven zoals zij zeggen (menen) dat een en ander zich heeft afgespeeld of momenteel afspeelt. afspeelt . De ordening van het materiaal en de wijze van presentatie komt uiteraard gegoheel voor onze rekening. Omwille van de leesbaarheid hebben wij ervan 20

www.vijfeeuwenmigratie.nl afgezien bij de belichting van de achtergronden van de beelden steeds opafgezien om de mening van bepaalde groepen of nieuw aan te geven dat het gaat om gaat 001 om 6nze ónze speci6eke specifieke mening over een individuele Molukkers. Waar het gaar aangegeven, evenrueel eventueel met verwijzing onderwerp, zal zal dit worden aangegeven. bepaald onderwerp. naar haar de wetenschappelijke bronnen waar wij ons op baseren. Gebeurt dit niet, dan zijn in principe leden van de Molukse gemeenschap aan het woord. In het eerste hoofdstuk zal het beeld dat Molukkers over de Nederlandse komen. omd:n overheid hebben opgebouwd aan bod komen, omdat her het optreden van deze laatste een onuitwisbaar stempel lijkt te hebben gedrukt op zowel de houding als het gedrag van de Molukse gemeenschap in Nederland. Het lijkt geschiedenis ons weinig zinvol die gescruedcn is hier chronologisch weer te geven; we elementen die in de beeldvorbeeldvorvolstaan met een analyse van de belangrijkste clementen ming aan de orde komen.

21 ZI

www.vijfeeuwenmigratie.nl HISTORISCHE SCH SCHULD 2. DE HISTORJSCHE ULD VAN DE NEDERLANDSE OVERHEID

In het beeld dat de gemiddelde Molukker van de eerste en tweede generatie overheid, overheersen rancune, woede, wanheeft over de Nederlandse overhcid, wallhet gevoel bedrogen te zijn. De achtergrond hiervan is trouwen en bovenal her ogen, een historische ereschuld heeft tegenover de dat Nederland, in zijn ogen. Molukse gemeenschap en door die niet in te lossen, toont het vertrouwen dat in haar is gesteld niet waardig te zijn. We moeten niet nier vergeten dat de exKNIL-Molukkers, gaat, in de voormalige KNIL-Molukkers. over wie wic het hier immers Îmmers gaat. voormal ige kolonie Nederlands-Indië een vrij unieke positie innamen en bekend stonden om hun pro-Nederlandse gezindheid. Toen zij na moeizame onderhandelingen dienstbevel8 naar Nederland kwamen, vervolgens uit militaire dienst op dicnsrbcvel werden wc:rden ontslagen en naar het zich aanvankelijk liet aanzien tijdelijk tijdel.ijk in kampen werden ondergebracht. ondergebracht, voelden zij zich vernden verraden door diezelfde overheid, heid. waarvan zij het gezag in het voormalig Nederlands-Indië als zo vanervaren. Zij voelden zich als waardeloos afval behanzelfsprekend hadden ervuen. deld en heden ten dage nog zeggen velen dat honden beter beloond zouden zijn voor hun loyaliteit. loyal.îteit. Hun H un gehechtheid en toewijding aan de Nederlandse staat en aan het koningshuis in het bet bijzonder sloegen door deze ervaringen Oranjegezindheid van de om in teleurstelling en verbittering, hoewel de Oranjegezindhcid eerste generatie Molukkers nooit helemaal is weggeëbd: soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië 'Door de soevereiniteitsoverdracbt [ndonesië werd de Molukse KNILmilitair niet alleen bedreigd bed reigd met het verlies van zijn economische bestaansgrond, hij zag ook de gehele sociale ordening van zijn wereld wegzinken. Bovendic=n Bovendien bleek de psychologische rechtvaardiging van zijn 'trouw aan de Koningin' handelen, Koningin ' ijdel. Van held en handclC=Il. gelegen in zijn 'rrouw steunpilaar van het gezag, devalueerde hij tot een regelrechte handlanger '9 van het kolonialisme. kolonia.lisme. ,9 Het algemene gevoden gevoelen van de plotseling werkloze soldaten was er een van machteloosheid en zij beten zich vast in het ideaal îdeaal van de Republik Maluku Selatan (de RMS) om hun leven opnieuw zin te geven. lQ 10 Dat Dar de overheid erkenning van de RMS, de Vrije vervolgens naliet zich in te z.etten zetten voor de eàenning 22

www.vijfeeuwenmigratie.nl Republiek der Zuid-Molukken, beschouwden zij als een nieuwe daad van machthebber, die werd verQndersteld verondersteld een groot minverraad. vernad. De koloniale machthebber. ternationaal aanzien te genieten, zou hebben nagelaten zich tegenover Indoternatiomlal zetten voor de rechten van zijn voormalige onderdanen. nesië politiek in te zenen Nederland had beloofd dat de Molukkers zouden worden gedemobiliseerd op de pla:as plaats van keuze, op een vrij Ambon, zonder overheersing door Java, en dat is niet gebeurd. Een in het perspectief van Molukkers onvergeeflijk derde rde generatie zijn optreden, waarvan de sporen tot in de houding van de de aan te wijzen. Om de gevoelswaarde van deze ontwikkeling te kunnen begrijpen, moet worden bedacht dat in hun gemeenschap aan twee soorten janji ofwel beloften in de adatbeloften grote betekenis wordt toegekend. JattF sfeer-her sfeer - het betreft dan altijd zaken die refereren aan de Molukken -, waaraan men zich gebonden weet en bij overtreding waarvan sannies sancties door de voorouders kunnen worden verwacht. Ook beloften die aan iemands sterfbed zijn gedaan of aan iemand uit het verleden die een beroep op je doet, worden als bindend beschouwd. Niet in de sfeer van wereldse dingen, dat ligt meer dan gezegd, op het pad van Nederlanders, wordt wordtdan gezegd. die zijn vrij nauwkeurig in zulke zaken. Een tweede soort christelijke SOOrt belofte is de dosa, dO$(/, die meer in de christelijkesfeer van de zonde ligt. Uit angst daarvoor wordt scherp gelet op het gedragsregels: naleven van bepaalde gedragsregels: 'Je Je hebt iets beloofd. En dat is de onverzettelijkheid van de Ambonees. Als hij iets belooft, niet geld of iets dergelijks, maar als hij je diep in zichzelf iets belooft, zal zichzdfiets zal hij dat dar nooit nietig verklaren. Begrijp je, dat is de is hed heel moeilijk. moeilijk . Je onverzettelijkheid, hij zal voet bij stuk houden. Dat is kunt het bij anderen verifiëren. Het is de opvoeding of of...... Ik weet het ofhet het de opvoedi opvoeding ng is ofiets in de chromosomen. chromosomen. Maar als eigenlijk niet, tliet, of een Molukker zijn zinnen heeft gezet op een bepaalde be_paalde zaak, zaak. dan is hij onvermurwbaar en dan gaat hij erop af, af. ook al is zijn zoon op je hand, dat doet er niet toe. '11 toe.'11 De De Nederlandse overheid nu werd door de eerste generatie als een soort vader gezien, gezien. bekleed met koloniaal gezag en verantwoordelijk voor haar onderdanen. onderdanen. In de afwikkeling rond de overkomst naar Nederland, de opvang in de kampen, de ontbrekende steun steull aan de RMs-strijd, RMs-suijd, allemaal terreinen waarop 'vadertje Staat' het naar het idee van Molukkers min of meer liet afweten, ervoeren zij dat beloften werden geschonden. Oog voor de hoogte . de veranderende omstandigheden hadden zij slechts tot op beperkte hoogte. De Nederlandse overheid diende zich naar behoren over haar onderdanen te ontfermen en de specifiek Molukse idealen idealen te erkennen. erkennen. Door Door dit naar Ilaar de maatstaven van Molukkers in onvoldoende mate te doen, schond zij de in hun kring geldende wetten van de heilige beloften. De uitwerking daarvan doet zich, zoals gezegd, nog altijd gelden en staat een goede communicatie 23 2J

www.vijfeeuwenmigratie.nl met de eerste generatie over de positie van va n de Molukse gemeenschap in Nederland regelmatig in de weg. Zo wordt het althans onder woorden gebracht door verschillende leden van de tweede generatie. Oud zeer verstoort de vooruitgang vooruitgang..

KOOPMAN EN DOMINEE DOM INEE Het beeld dat zeker bij bÜ de tweede generatie (en ook wel bij bÜ delen van de derde) over de Nederlandse regering leeft, leeft. is dat deze met de mond haar morele verontwaardiging uit, maar zodra er zaken worden gedaan, verdwijnt de dominee en verschijnt ve rschijnt de koopman. Nederlandse Nede rlandse politici betuibetuÎsolidariteit met bevrijdingsbewegingen, gen wel hun solidatiteit bevrijdi ngsbewegingen, maar het streven van de RMs-aanhangers wordt niet erkend. deRMs-aanhangers erkend . Ze spreken wel hun afschuw uit uü over de moorden in Suriname, maar tegenover Indonesië, Indonesie, een land waar de mensenrechten regelmatig worden geschonden, nemen ze een neutrale houding aa aan, n, omdat daar miljoenen miljoe.nen kunnen worden geïnvesteerd. geïnvesteerd . Dat Nederland zo gemakkelijk twee gezichten toont, al naar gelang van het zakelijk profijt, heeft de overtuigi overtuiging ng doen post vatten dat de Molukse eX-KNILmilitairen in de voormalige gebruiktt ter meervoorm alige kolonie ook alleen maar zijn gebruik dere eer en glorie van Nederland, dat hen in de steek s t ~ k liet op het moment dat ze niet langer van waarde waa rde waren voor voo r de Staat. Een standpunt sta ndpunt dat vooral de bung-generatie niet nalaat naar voren blmg-generatie vo ren te brengen en dat het beeld over Nederlandse politici, ook die van socialistische signatuur, signatuu r. tot op de dag van vandaag bepaalt. bepaa lt. datt het naïef is geweest de politici op Er zijn Molukkers die benadrukken benlIdrukken da hun woord te geloven en te denken dat ze zede de beloften die ze deden werkelijk zouden nakomen. Zij wijzen erop dat politici, pol itici , vooral wanneer ze regeringsverantwoordelijkheid dragen. dragen, gemakkelijk om pragmatische pra gmatische redenen van mening veranderen. Zo zijn de historische regels van het politieke 'sper 'spel' nu eenmaal. Naar hun idee zou Molukkers dan ook moeten worden geleerd hoe dat systeem werkt, zodat ze leren begrijpen dat het woord van een politicus of een overheidsmedewerker niet heilig is, noch ooit zal zal zijn. Een inzicht dat dOO doorf de gemiddelde Molukker evenwel niet wordt gedeeld. gedeeld, vooral niet omdat de'Ze deze doorgaans aan een belofte grote waarde toekent, toekem, met het idee van vaf] bovennatuurlijke straffen door de voorouders bij overtreding. 12 ding. De jaren van hlill hun verblijfin Nederland hebben bij Molukkers het gevoel van Dejaren rancune en bedrogen te worden er niet minder op gemaakt. gentaakt. Het optreden van de overheid heeft daar naar hun idee ook geen aanleiding toe gegeven. Zo bleef deze nalatig in het uitbetalen van achtersta achterstallige lli ge soldij en pensioengelden:: de KNIL-rechten. In 1964 zijn er weliswaar gelden KNIL-rech ten. in weliswaa r pensioenvervangende pensioe.nvervangende maar de periode 1951uitkeringen gekomen over de periode 1957-1964, 1957-1964. mlliar 195J-

24

www.vijfeeuwenmigratie.nl voldaan. 13 Daar kwam 1957 is nooit voldaa n. ll kw.m bij dat de vakbonden zich in het begin v:m tegen tewerkstelling van Molukkers. Molukkers, vanvan de jaren vijftig uitspraken tegc-n arbeidsmarkt in die tijd. 1-1 14 In 1956 werd vrij wege het te grote aanbod op de arbeidsm3rkt onverwadus onverwachts de zdfzorgregeling zelfzorgregeling ingesteld, die inhield dat Molukkers nu van wél aan het werk moesten, met inlevering va n 60 procent van het verdiende een kamp woonden. Als ze om politieke redenen weigerloon als ze nog in eeu wcigergeven, werd hun den aan deze van bovenaf opgelegde maatregel gevolg te geven. verweten dat ze te lui waren OIll om te werken, wat de leden van de eerste verweten generatie, die zich als militairen in de kolonie door 'moed en trouw' hadden onderscheiden en het trauma van hun gedwongen ontslag nog lang niet te hebben ervaren. ervaren. hadden verwerkt, verwerkt. als zout in de wonde zeggen re Dat de behngenorgmisaties belangenorganisaties die in die beginjaren werden opgezet - vooral de Commissie Rechtspositie Ambonese Militairen MiJitairen en Schepelingen (CRAMS)15 kon op grote aanhang rekenen - langzamerhand verdeeld zijn (CRAMS)IS opgesplitst, geraakt en opgespli tst, wijten wij ten velen eveneens voor een deel aan de politiek d~ Nederlandse regering, die handig gebruik zou hebben gemaakt van va n van de de onderlinge verdeeldheid in de Molukse gemeenschap. 16 Met terugwerkende kracht begon men me_n zich te realiseren ook in de koloniale situatie al door de machthebbers te zijn gebruikt om het h('t gezag en de interne rust te handhaven, ingezet, handhaven. door als militairen tegen 'landgenoten' te worden ingezet, waardoor men in het voormalig voormaüg Nederlands-Indië een vreemde tussenpositie innam. Zo waren Molukse KNIL-militairen KNIL-militaÎren oververtegenwoordigd in allerlei speciale onderdelen die tijdens de politionele acties (eind jaren veertig) hard optraden tegen de Republiek. Dit heeft bijgedragen tot de reputatie in Indonesië van de Ambonees als anjing belanda (hond van Nederland). alljillg hdamla Met name de middengeneratie wijst regelmatig op deze eeuwenlange overheersing en onderdrukking, waarvan hun ouders het slachtoffer zijn geworden. Zij vindt viJldt dat de Nederlandse Nederl:mdse regering de ouderen genoegdoening dient te verschaffen. infom13nten tot de uitspraak dat de verschaffen. Dit bracht een van onze informanten ber,nmd en uitgetreinkapingen, die door leden van deze generatie zijn beraamd voerd, doelen beoogden, maar voerd. niet nIet zozeer de verwezenlijking van politieke doden eerder eerd~r waren watl:n bedoeld om de Nederlandse overheid onder druk te zetten en haar te dwingen compenserende maatregelen te nemen voor het leed dat de eerste generatie Molukkers is aangedaan en t:n de onrechtvaardige houding waarmee deze is bejegend. Daarnaast gaan er cr binnen de Molukse gemeenschap tegenwoordig ook stemmen op die erop wijzen dat er cr geen schuld te vereffenen meer te ve reffenen valt, valt, wat dan geïllustreerd g('ïllll strcerd wordt door een vergelijking vergeüjking În de Tweede Wereldoorlog hebben te trekken met de rol die de Duitsers in gespeeld. ges peeld. Zij vinden dat je, wanneer wanneer je samen sall1t'll in in één maatschappij maatschappij leeft, vooruit moet kijken en niet zwam' bladzijden in het her boek bock van met steeds naai naar de zwarte het verleden verleden moet moer verwijzen. Die gegroeide situatie van gefrustreerdheid duurde, duurde. naar eigen zeggen, zeggen. ook voort doordat men jarenlang in in besloten gemeenschappen bleefleven, bleef leven, een

2'

25

www.vijfeeuwenmigratie.nl situatie die wel enigszins is doorbroken door de overgang naar woonwijken, waardoor meer contact ontstond met de omringende samenleving, maar aan de gevoeJens gevoelens van onderlinge solidariteÎt solidariteit en de aanwezige rancune h{"t leiderschap in een ~n heeft dat toch weinig afgedaan. Daar kwam bij dat het vacuüm verkeerde, vanwege het achterwege blijven van erkenning van de RMS, laat staan de verwezenlijking ervan als een nieuwe staat op de Molukken. ken. De regering in ballingschap hield de ogen op het moederland gericht, bl~f en aan de sociale positie waardoor ook het idee van terugkeer levend bleef van de Molukkers in Nederland weinig aandacht werd besteed. De praktijk wees intussen uit dat deze slecht was, zowel voor de eerste a.ls als voor de tweede generatie, gen{"ratie. en dat geen wezenlijke wezenJijke veranderingen ophanden waren, waarvoor de Nederlandse overheid verantwoordelijk veranrwoordelijk werd gesteld. verpüchting hebben regelend op te treden, wat zij in de Deze zou de morele verplichting (CAZ) tot rot 1970 ook altijd had vorm van het Commissariaat Ambonezenzorg (CAZ) gedaan. 17 Eindjaren zestig kwamen bovendien overal eigen voorzieningen eersr ten dele, dde, later van de grond, vooral in de welzijnssfeer. Deze werden eerst geheel door de overheid gefinancierd. Door de Molukkers werd dit als een schuldbelijdenis geïnterpreteerd. Waren zij eerst onder de zorg van het categoriale opbouwwerk gevallen, geva llen, in Waren 1983 werden Molukkers erkend als een officiële minderheid met een bijzondere status. mee. rechten waarop zijzij status . Dit bracht bepaalde rechten met zich mee, metste Molukkers tot op de dag van VUl vandaag overtuigd - uit uildaarvan zijn de meeste historisch oogpunt blijvend aanspraak kunnen maken. Nu valt niet te loooverheidsbemoeien is met hun gemeenschap altijd groot is chenen dat de overheidsbemoeienis geweest: het KNIL, de overtocht, de kampen, kampen. de woonwijken, woonwijken. de stichtingen. Molukkers zeggen: die bijzondere aandacht is is terecht, wij (of: onze ouders) zijn immers tegen onze wil naar naar Nederland gehaald, gehaa ld, dus hebben we recht op aanhoudende overheidszorg. Eeuwenlang zijn we onderdrukt, onderdrukt. de Nederlandse regering behoort nu haar verantwoordelijkheid ten opzichte van ons 'ballingen' op zich te nemen. Dat Dat deze situatie tevens een somtijds verlammende afhankelijkheid van in het bijzonder wvc wvc creëert - want wam Den Den lS - , daarvan lijken weinigen zich bewust te zijn. BelangenHaag, dat is WVC wvc 18 -, lijken weinigen bewust Belangenbehartigers vinden verder verder dat de initiatieven die de de overheid in in de de jaren zeventig en tachtig heeft heeft genomen, genomen. een fundamentele aanpak missen. De De effectiviteit van veel maatregelen zou bij voorbaat verloren gaan door met voorbaat verloren name onvoldoende coördinatie en samenhang, en door dOOf de tijdelijkheid en het ad hoc-karakter van de de initiatieven. Een Een uitvloeisel van va n het boven boven geschetste beeld isÎs dat Molukkers Molukkers het gevoel hebben dat de komende zal worden worden gedaan aan hun bijzondere bijzondere komende jaren afbreuk zal positie en dat zij z.ij gelijkgeschakeld gdijkgesch.akeld zullen worden worden met met andere minderheidsgroepen groepen of met met Nederlanders. Nederlanden. Wantrouwen Wantrouwen en machteloosheid tegenover tegenover centr.a le en gemeentelijke gemeentelijke overheidsbeleid ove.rheidsbeleid gaan hand hand in in hand. hand. 19 19 Het Het het centrale het toekomstperspectief toekomstperspectief dat Molukkers Molukkers gebruik moeten moeten gaan maken maken van van aller26

www.vijfeeuwenmigratie.nl lei algemene voorzieningen, de zogenaamde zogenaamde decategorialiseringsgedachte, lei 2o wordt Er bestaat grote huiwordt als een een verkapte aanpassingspolitiek gezien. 20 van Molukse ouderen ouderen in in algemene bejaardenhuizen en ver voor plaatsing van voor Nederlandse wijkverenigingen en dergelijke. Verhalen die de ronde doen over over het 'afbouwen' van van Moluks welzijnswerk sijpelen door naar doen bredere lagen in de gemeenschap, waardoor het idee wordt bevestigd dat . en andere allochtone groepen in N ederNederhet oonderscheid nderscheid tussen Molukkers en 21 land Het zijn vooral de woordvoerders (het InspnakorInspraakorland is weggevallen. 21 gaan, mensen uit de wijkraden en dergelijke) die het verzet tegen tegen dit beleid verwoorden en de overheid ervan proberen te overtuigen dat de specifiek verwoorden voor Molukkers in het leven leven geroepen instellingen niet zo eenvoudig om te houwen bouwen zÜn zijn of overgebracht kunnen worden naa naarr algemene instellingen. De angst voor verwestersing, waarop we later uitgeb reider zullen ingaan, uitgebreider is zeer actueel. Dit hangt ook sa men met het feit dat Molukkers vinden dat samen ze al genoeg zÜn zijn aangepast en dat de westerse samenleving niet meer van hen mag eisen:

'Daar zijn jullie als Nederlandse christenen in te kort geschoten, want die vreemde eend moet zich maar gedragen. Je moet moetje je maar lUaar aanpassen. Nederlands Ik ben toch aangepast. Kleed me westers, ga naar Nederla nds ondereb je wel eens nagedacht om je aan mij aan te passen. passen. Heb jij j ij wijs. H Heb moeite gedaan om naar mij toe te komen. komen. Jk Ik kom altijd bij bÜ jou. Ik spreek jouw taal, ik werk bij bÜ jouw werkgever, wat verlang je nog van mij? Ik verlang niet eens zoveel van jou. Dat wil ik bereiken, een stuk begrip. Als jij maar tijdd van mijn begrip. mJa r niet denkt mij klein te krijgen. Die tij ouders is weg. Ik versta jou goed. Ik ben meer deskundig danjij. Ik ken jouw cultuur, jü jij kent mijn cultuur niet. Ik versta jouw taal, jij verstaat mijn taal niet. Praten over Molukker-zijn, niet uit boeken. Ik ben het zijn, maar ik heb die beleving, ik ben het, zelf. Jij mag wel doctorandus zijn. dagelijks. dagelijks. Dat kun je me niet oiet ontnemen. Jij Jü hebt het alleen van boeken. boeken . Een invoelingsvermogen, die feeling semangat (-ziel, (ziel, feel ing., want als ik zeg sel11mrgar geestdrift), weet jij niet wat ik bedoel. Dat is niet erg, maar hoe wil jij . ,"" mij,. nu zIen. zien. '22 ITUJ -in den Nauw hiermee samenhangend wordt wel gezegd dat Nederlanders in vreemde vreem de zich ook nooit aanpassen: 'Nederlanders willen aanpassing en zeggen: als wij naar Australië gaan, wat? Toen de Nederlanders passen we ons daar ook aan. Aanpassen aan wat? naar Australië gingen, pasten ze zich totaal niet aan, evenmin de Nederlanders die naar Canada gingen. g ingen. Ze gingen toch ook niet in een wigMensen die naar China gaan, sturen hun kinderen toch wam wonen? Mensen

27

www.vijfeeuwenmigratie.nl inl andse scholen, smolen, maar naar Europese? En Nederlanders in in ook niet naar inlandse broeken tropenhelm . Indië pasten zich ook niet aan, hoogstens een korte broek en tropenhelm. Z e woonden in grote bungalows en hadden grote landerijen. '23 Ze

TWEESLACHTI GE VERHOUDING EEN TWEESLACHTIGE

her beeld dat Molukkers van de Nederlandse overheid hebben, is duideIn het lijk sprake van een tweeslachtige verhouding. Men schommelt heen en d::.t men in materieel opzicht weer tussen morele afkeer en de opvatting dat recht kan doen gelden op overheidsbemoeienis. Molukkers die voor de overheid (ga an) werken, staat als gevolg daarvan in eigen kring de nodige (gaan) scepsis te wachten. Men is er trots op dat een lid van de eigen gemeenschap wo rdt gezegd: 'Hij verkoopt verk oopt de zaak.' 'het zo ver heeft gebracht', andenijds anderzijds wordt zaak. ' Zo heeft een organisatie als het Interkerkelijk Comité Ambon-Nederland (ICCAN), dat tot 1980 door wvc werd gesubsidieerd, vroeger vaak te horen gekregen dat ze er alleen aJleen maar was om het Molukse volk in slaap te sussen, zodat het de politieke strijd zou vergeten. vergeteu. Want politiek was voor Molukkers tot voor kort: de RMS RM$ en de KNIL-rechten. KNIL.-rechten. Het He-! Nederlandse politieke of het nu om de ON, CPN, de PVDA ofhet CDA CDA ging: ze spraken zich geen bestel, afhet RMSS en negeerden de historische ereschulden, dus waren van alle uit vóór de RM ze geen Molukse aandacbt aandacht waard, luidde de gangbare mening. Een van onze informanten merkte op dat de omstandigheid dat de eerste generatie zo lang de macht in handen heeft kunnen houden en zich uitsluitend concentreerde op de genoemde twee onderwerpen, ervoor heeft gezijn zorgd dat maar ma
www.vijfeeuwenmigratie.nl hun hun bovendien nÎet niet toegestaan doot door de oud oudee militaire en later politieke leiders, die iedere afwijking van van het RMs-beleid bestraften, zodat er weinig initiatief. Dat is het beeld dat geschetst wordt. De ruimte bleef voor eigen initiatief maatschappelijke en ruimtelijke geïsoleerdheid van Molukkers zal aan aan het voortduren van gedragen. van die situatie zeker hebben bij bijgedragen. Pas na de kapingen is, naar wordt gezegd, een tegenstroom op gang gekomonde van jongeren ui uitt de tweede generatie, waardoor het Momen bij Olonde lukse beleid in een andere richting is omgebogen. Er zijn nu ook wijkraden die zich wel op de gemeentelijke en provinciale politiek richten en zo hun invloed doen gelden. Daarnaast zijn er meer hoger opgeleiden gekomen binnen de Molukse gemeenschap, voora voorall afgestudeerden van de sociale academie, via wie men wat meer op de hoogte raakt van de verschillende Nederland, stromingen binnen het politieke leven in Nede rland, waardoor het aantal stemgerechtigden dat ook daadwerkelijk gaat stemmen is toegenomen. Er blijkt een voorkeur voor het CDA en de PVDA te bestaan, waarbij wordt opgemerkt dat Molukkers meer naar de politieke figuren, figuren. en minder naar nu zozeer afwijken van de het politieke programma kijken. kij ken. Of zij daarin IlU gemiddelde Nederlandse kiezer is overigens maar de vraag. vraag. Gezien de nadruk die in de Molukse gemeenschap wordt gelegd op het charisma van in vloed zal uitgaan leidersfiguren is het niet ondenkbaar dat een wervende invloed PVD A, de heer J J. Lilipaly. Dat van het Molukse Tweede-Kamerlid voor de PVDA, zijn uitstraling er de komende jaren toe zal leiden dat de Molukse Moluk se gemeenschap meer bij de Nederlandse pol itiek betrokken zal za l raken, is een verwachpolitiek ting tÎng die zeker leeft. bewindslieden. zo wordt Zoals er achterdocht bestaat tegenover politieke bewindslieden, naarr de Molukse gemeenschap in ook gezegd dat uitvoerders van onderzoek naa Nederland, zeker als dit in opdrach opdrachtt van de overheid wordt gedaan, op wantrouwen moeten rekenen. 24 24 Maar zelfs de resultaten van werkstukken die bijvoorbeeld bij voor b~el d (Molukse) studenten van de sociale academie maken over de RMS of ofhet het eigen dorp op de Molukken, Mol ukk en, zien somm sommigen igen niet graag in de terechtkomen. bibliotheek van wvc terechtk omen. In zekere zin wordt dat beschouwd als cultuur. het op indirecte wijze ontfutselen van informatie over de Molukse cultuur, terwijl de overdracht overdra cht daarvan daatvan nu juist als het onvervreemdbare onverv reemdbare recht van Molukkers zelf wordt staann het beeld en de werkewo rdt beschouwd. Overigens staa lijkhejd hier aanwijsbaar op gespannen voet, voet. omdat de onderzoekspraktijk lijkheid volgens verschillende van onze gespreksgenoten laat zien dat wanneer het volgens eenm aal gewonnen is, mensen heel ver gaan in het vrijgeven vertrouwen eenmaal gedachtenleveu van de eigen groep. groep. van informatie over het gevoels- en gedachtenleven

29

www.vijfeeuwenmigratie.nl VERSUS DE DENEDERLANDEiRS OVERHEID VERSUS NEDERLANDERS

Ofhet ongunstige beeld dat Molukkers van de Nederlandse overheid hebsamen.leving wordt betrokken, daarover ben nu op de gehele Nederlandse samenleving lopen de meningen enigszins uiteen. In In ieder geval kan worden geconstateerd dat het niet van begin af aan consequent tot afwijzend gedrag heeft geleid, want dat had ingehouden dat Nederlandse groentehandelaren, melkboeren, bakkers en dergelijke in de tijd dat Molukkers nog oog in de kampen woonden, niet zouden zijn getolereerd; het tegendeel was evenwel het geval. Zij werden we_rden hartelijk ontvangen, kregen eten aangeboden, kortom alle wetten wene_n van de gastvrijheid bleken ook voor hen te gelden. Het credo 'Nederlanders hebben ons bedrogen, derhalve zijn ze niet te vertrouwen', werd dus zeker niet op iedereen van toepassing geacht. Als Molukkers zeggen: ]ullie Jullie Nederlanders, jullie hebben ons veel onrecht aangedaan, dan wordt in het algemeen de Nederlandse overheid bedoeld. Op individueel niveau laten zij zich doorgaans veel genuanceerder uit. Alleen AlJeen wanneer walmeer conflictsituaties optreden, zal snel naar het veroordelende beeld worden gegrepen: Nederlanders zijn niet te vertrouwen, vertrouwen. die geven met de linkerhand de bijbel aan, terwijl ze ze_met de rechterhand het pistool pakken daarmee onder meer doelend op de gewelddadige beëindiging van de laatste Molukse kaping. Dat Nederlanders in de omgang niet te re vertrouwen zijn, lijkt dus geen algemeen beeld, hoewel Molukkers de Nederlandse samenleving haar lakse houding en reactie ten opzichte van hun hlm problemen wel degelijk verwijten. In gewantrouwd, in de ln potentie wordt iedereen buiten de Molukse kring gewantrouwd. praktijk leidt dit evenwel zeker niet altijd tot tOt afwijzing en vijandige bejegening. Het is eerder zo dat het groepsbeeld van Molukkers over Nederlannegatief is, maar de houding van de individuele Molukker in het conders negatiefis, taa tact met Nederlanders daar niet mee in de pas loopt. Waar men aan de ene wrok kant w rok koestert en aanschopt tegen al wat Nederlands is, heeft in het bijzonder de eerste generatie aan de andere kant toch ook veel ontzag voor Nederlanders en de Nederlandse taal. Onderhuids leeft. leeft, zo wordt gezegd, een een door de koloniale situatie gecreëerd gevoel van onderdanigheid tegenstaan. over mensen die in de ambtelijke of hiërarchische sfeer boven hen staan. Veel leden van deze generatie spreken ook nog altijd met waardering over hun oude Nederlandse Nederlandse KNIL-officieren. Hun directe militaire meerderen meerderen van destijds worden van het negatieve beeld dat zij over de Nederlandse burgerregering hebben hebben dan ook uitgesloten: 'Onze commandant., commandant, onze kapitein maarja . .. Den Haag!' Molukkers verschilheeft nog van alles geprobeerd, maa r ja ... len daarin waarschijnlijk niet veel van die Nederlandse ofNederlands-lndiofNederla~ds-Indi­ sche sche militairen die graag benadrukken dat Indië wel behouden had kunnen knieën waren gegaan voor Kennedy blijven, als die 'laffe politici niet op de knieën en consorten'. consorten'. JO 30

www.vijfeeuwenmigratie.nl Die spanning russen tussen het zich ondergeschikt voelen voelen in in allerlei Nederlandse D ie spanning situariesen de woede over situaties - waar het taalprobleem nog steeds debet aan is - en die culturele overm acht. alsmede de onmacht die wordt gevoeld tegenover overmacht, de loop van van hun geschiede.nis geschiedenis in in Nederland, leidt naar men zegt regelmatig jarenlang hun verbittering opkroppen. tot uitbarstingen van mensen die diejarenlang opkroppen. De middengenera tie zou dit patroon patroon in in die zin omen, dat zij middengeneratie zin hebben hebben overgen overgenomen, zich realiseert dat ]50 350 jaar koloniale overheersing en christendom ervoor hebben gezorgd dat de Molukse cultuur systematisch is weggedrukt. weggedrukt, een voo rtzet, en zij vreest dat wat tegen de verdrukking in proces dat zich zich hier voortzet, aan M oluks cultureel Moluks cultureel erfgoed is overgebleven, overgebleven, langzaamaan zal verdwijnen door de aanpassing aan het Nederlandse normen- en waardenpatroon. waardenpatroon. Deze ontwikkeling oll twikkeling heeft een tegenreactie tot gevolg, die onder meer tot uitdrukking komt in de benadrukking van etnische of culturele symbolen die als specifiek Moluks worden beschouwd. Juist door ddit it soort gevoelens manibaar Mofest te maken. maken, zo wordt beweerd, probeert de tweede generatie haar 25 lukse identiteit tegen de keer in te profileren.25 De indruk is dat de der de generatie in veel mindere mate met deze tweederde slachtige houding kampt. Z Zijij zou. zou, ook op het niveau van de beeldvorming, gemakkelijker onderscheid maken tussen de Nederlandse regering en overheid aan de ene kant. kant, e,n en de individuele Nederlander of de Nederlandse bevolking in he-t het algemeen aan de andere kant. Wellicht is dit voor een deel v rijehet gevolg van het g~ote grote aamal aantal contacten dat zij în in dede school- eon en de vrijetijdssfccr onderboudt onderhoudt met de Nederlandse samenleving, hoewel ook de tijdssfeer afnem ende invloed van de eerste generatie generat ie er naar wordt beweerd debet aan afnemende groot deel van deze is. Dit wil overigens niet zeggen dat niet ook een groOt generatie vindt dat de Nederlandse overheid verantwoordelijk is ten opzichte van Molukkers en het besef van de ereschuld levend houdt, alleen zijn de gevoelens bij b ij hen tegenstrijdiger, omdat zij zich op een vanzelfsprekender manier in de Nederlandse samenleving bewegen.

DE RIETKERKPENNING RLETKERKPENN ING

Waar het gaat om de Nederlandse overheid is wellicht iets goedgemaakt door de uitreiking van de Rietkerkpenning, met mt't daaraan gekoppeldjaarlijks gekoppeJdjaarlijks tweeduizend gulden netto voor allen die daar recht op hebben. 26 De eerste generatie zegt zich te realiseren dat een terugkeer naar de Molukken op dit moment vrijwel onhaalbaar is. Zij heeft, heeft. door doo r er vakanties door te brengen, brengen. gezien dat de situatie aldaar de afgelopen 35 jaar ingrijpend is veranderd. Er famiUeleden, die bij een terugkeer allemaal is geen werk en er zijn veel familieleden, moeten worden onderhouden. Zij ziet tevens dat het op de Molukken privé-Ieven op na te houden. Kortom, men nauwelijks mogelijk is er een privé-leven merkt wel degelijk verwesterd te zijn. Daarbij komt dat de laatste kaping kapin g JI 31

www.vijfeeuwenmigratie.nl velen de ogen heeft geopend voor de realiteit hier in Nederland. Bovendien zijn de ouderen voor wie wic de penning is bedoeld, vaak al gepensioneerd gepcnsioneerd of Bijstand, en dan is tweeduizend gulden belastingvrij meer m eer leven zij van de Bijstand, dm welkon1. Voor veel eX-KNIL-militairen schenkt de uitkering (plus pendan welkom. ning) in ieder geva gevall énige voldoening op hun oude dag dag,. omdat de Nederlandse overheid er in hun ogen mee tot uitdrukking brengt dat zij erkent de behandeld . Bovendien Bovendi en overheerst de Molukkers onrechtmatig te hebben behandeld. gedachte 'beter iets dan niets' en reageren velen heel laconiek dat 2000 gulden in deze tijd mooi meegenomen is, hoewel het 'een fooi is in vergelijve.rgelijking met mer wat de weduwe Rost van Tonningen aan pensioeninkomsten pensioenink.omsten heeft'. Dat de pijn van de 'doorsnee Molukker' en het heimwee naar (de spreekt bijna voor familie op) de Molukken wordt,spreekt M olukken er niet mee verzacht wordt, zich. Op dat concrete niveau zal men waarschijnlijk nimmermeer genoegsmaken, een lot dat met meer (vrijwillige) (vrijwiJlige) migranten wordt gedoening smaken. deeld. niveau zijn de meningen over de Rietkerkpennîng Rietkerkpenning verOp georganiseerd ruveau deeld. Bepaalde woordvoerders van de Molukse gemeenschap benadrukKN I.L-rechten, die tevens ken dat het een beschamende afkoopsom is van de KNIL-rechten, te laat komt, omdat veel leden van de eerste generatie al zijn overleden, waardoor het bet de Nederlandse staat nu minder kost dan twintig jaar geleD e uitsluitingsclausules zetten eveneens den het geval zou zijn geweest. De Nederlands. aan de ene kwaad bloed en deden mensen reageren: 'Typisch Nederlands, ruimhaf(ig gebaar. gebaar, maar intussen wordt met een kant maakt men een ruimhartig ponefeuil1e gekeken.' Dan wordt verwezen schuin oog alweer naar de portefeuille naar de bekende koopmansmentaliteit koopmansmenraliteit van Nederlanders, Nederlanders. een beeld dat 27 . ook buiten onze landsgrenzen bekendheid geniet. 27 Een aantal Molukkers heeft de penning ook niet willen (Itu bin bin-. Ecu wiJlen aannemen (Tril tang N.asi/, kasih mtjülg anjing:: Geef die medaille maar aan de hond) of het geld en de rang penning geweigerd, maar de schatting is dat het daarbij toch om een gePersatuan,, de in 1966 opgering percentage gaat. De leden van de Badan Persatuan richte Molukse eenheidsorganisatic,28 eenheidsorganisatie, 28 beschouwen het in ieder geval als een verdienste van hun leiding dat het geld en de medaille er gekomen zijn, toch bescheiden tekenen van eerherstel. Molukse media zoals het radioprogramma Suaru SI/am Maluku MallJN.rl en het maandblad Marinjo Maritl}o onderstrepen die mening nog eens voor de 'achterban'. Tevens wordt erop gewezen dat tussen ning Badan Persatuan en de minister-president een akkoord is bereikt over de 8adan de bestrijding van de werkloosheid werkloosbeid 29 en is toegezegd dat het huisvestingsprobleem zal worden aangepakt. En dan is er nog de subsidie van 500.000 gulden gu lden jaarlijks om 'een levend monument ges gestalte te geven in de vorm van een museum dat een beeld kan talte geven van de geschiedenis van de Molukse bevolking en dat daarnaast kan een eigentijdse ontwikkeling van Molukse stimulering van ecn eigcntjjdse omwikkeling dienen ter stimuleri.ng kunst Nederland'. kUllSt en cultuur in Nederland'.

3'

www.vijfeeuwenmigratie.nl De algemene indruk is is toch dat deze (te late) late) gestes van de Nederlandse regering positief zijn zij n onthaald binnen de Molukse gemeenschap en als een gedeeltelijke aflossing van de ereschuld worden beschouwd.

33

www.vijfeeuwenmigratie.nl 3. DE RODE DRAAD: ANGST VOOR NEDERLANDSE INVLOEDEN

Uit het voorgaande hoofdstuk kan worden opgemaakt dat veel Molukkers in gedachten slechts met één been in de Nederlandse samenleving staan. Het H et gevoel hier niet te horen of althans hier niet te willen zijn beheerst velen, wat consequenties heeft voor de manier waarop zij aankijken tegen deze samenleving, waarin zij zich 'misplaatst' voelen. Dit geldt het sterkst voor de eerste generatie, eerSte generatie. die altijd heeft geleefd met het idee dat zij als groep van exKNIL-militairen zou terugkeren naar de Molukken. Molukken, Zij heeft zich daarom met wisselende intensiteit verzet tegen deelname aan de westerse samenleheerste lange tijd ving. Op de omgang met Nederlanders hl:efSre lijd een taboe. taboe. De generatie had ook genoeg aan de contacten in eigen kring. eerste geneurie kring. Zij hergebruiken een soms schiep de leefwereld van ginds en kende aan oude g~bruiken 30 De bung-generatie heeft dez~ deze opstelling tot op zekere sacrale waarde w.ardc toe. JO D~ bUIIg-generatie zek~re hoogte overgenomen, maar ma3.r heeft b~eft slechts een fragmentarisch beeld kunnen ontwikkelen over wat nu precies Moluks is, omdat haar ouders voornamelijk in kazernes buiten de Molukken leefden en daardoor zelf (nog) geen diepgaand inzicht hadden verworven in de achtergronden van de Molukse overdragen. cultuur, dus deze ook niet naar behoren konden ovC'rd cuhuur, ragen. Specifieke kennis over de geschiedenis van eilanden, dorpen, families famiJies en rituelen is aanwezig: alleen in beperkte kring aanwezig: 'Veel ouderen hebben bij het volwassen worden de kampong verlaten verlaren en de Molukse levenstradities zodoende nauwelijks of helemaal niet leren kennen. Vaak gingen zij heeljong keJmen. hedjong in militaire dienst en maakten daar met andere systemen kennis, k~nnis , de zgn. pendidikan pendidikall blanda, dat is de blanke opvoeding. In die tijd probeerden de meesten de kampong en zijn tradities te ontvluchten en clanverband onttrekken. Zij zochten de ell zich aan het clan verband te onttrekken, teruggaan vrijheid in de andere gewesten van Indonesië. Aan teru ggaan werd nauwelijks of nooit Dooit gedacht. In Nederland, geconfronteerd met een heel tradities zo goed en zo kwaad het kon opgeraandere wereld, werden de traditÎes keld cn en nageleefd. Vanzelfsprekend bleef het voor een groot deel bij Dee hele sa samenleving herinneringen. D menleving hier is daarop gebaseerd en op een chronisch heimwee hcimwC"e naar tempo doeloe, een tijd toen het leven zo goed 34 3'

www.vijfeeuwenmigratie.nl was. Het jarenlange verblijf in de woonoorden ertoe woonoo rden heeft en oe bijgedragen dat de mensen mens!:.n gingen improviseren op de veelal vergeten oude gebruigedachte is in de kampen gekwee gekweekt. Zijij leefden in de ken. De kampong kamponggedachte kt . Z woonoorden immers geïsoleerd. geïsoleerd. ,31 '31

Terzelfder tijd beschouwen veel Molukkers in Nederland zich als de laatste fakkeldragers cultuur. Door vakanties naar de fakkeld ragers van de authentieke Molukse culnHlr. Molukken Mol ukken hebben 'zij Z Ij gemerkt dat daar de afgelopen dertig jaar een 'verinGavaanse) overheid draagt een donesianisering' heeft plaatsgevonden. De (Javaanse) staatsideologie eenheidstaall Bahasa Indonesia en op staats'ideolog ie uit, de Panca Sila - in de ttuheidstaa islamitische grondslag -, die weinig wein ig ruimte laat voor wat in de eerste helft van deze eeuw specifiek Moluks Molu ks was. Tegen de achtergrond van het RMSRMSstreven gezien, vormt dit voor het leeuwedeel van de Molukkers in Nederland een bedenkelijke ontwikkeling. Vandaar dat hier soort tegenbewehic':r een SOOrt gekomen, onder meer in de vorm van klimpl/laHS kumpulans - vereniging op gang is gekomen. gingen wa:uin waarin afstammelingcn afstammelingen van een bepaald dorp samenkomen -, die feestavonden organiseren en beheerd worden door een actieve kern van mensen die zich bezighoudt met de Molukse geschiedenis, adat, taal en pelamc':nsen aanhalen.32 Deze groep vormt een voorhoede banden die men strakker wil aanhalen. vann mensen die de oude normen en waarden wil conserve conserveren, va ren, zo niet in ere herstellen. Vooral leden van de tweede en derde generatie nemen hieraan deel. De angst dat de Molukse cultuur zal verdwijnen, door de ontwikkelingen in onze gespreksgenoten, Indonesië en door westerse invloeden, loopt, aldus ollze door alle generaties heen. Het gevaar wordt benadrukt bcnadrukt dat met het uitsterven van de ecrste eerste generatie alle 'oorspronkdijke' 'oorspronkelijke' culturele kennis verloren gaat, die traditioneel gezien door mondelinge overdracht in stand bleef. Het besef leeft dat die cultuuroverdracht hier in N ederland niet voor honderd Nederland procent heeft gefunctioneerd. Wat de eerste generatie gefunctioneerd . generatÎe weet, weer, heeft 'zij Zij op een bung-generatie is in dat panatuurlijke manier van thuis meegekregen. De bl/llg-generatie evenwel zonder het noodzakelijke inzicht in de achtertroon opgegroeid, evenwt:! gronden van een en ander. Zij nam de gewoonten en normen nonnen als vanzelfsprekend over. De derde generatie - althans een deel daarvan - stelt, door zaken ter het opgroeien in 'twee culturen', 'Zaken rér discussie, waardoor aan het licht is gekomen dat de aanwezige culturele kennis verbrokkeld en tegenstrijdig wil weten, wat niet alleen tot spanningen leidt, maar ook tot is. Men wilwt/e:/I, tOt een 33 Het gevolg is heroriëntatie op wat nu wel en niet Moluks is. ~J gevo lg dat men zich z.ich de grootouders, die voor de overgaat realiseren dat de communicatie met dc dracht moeten zorgen, moeizaam verloopt, verl oopt, hetgeen een toenemende vraag naar cucsussen cursussen Maleis heeft doen ontstaan. De westerse terreinen westerse'. mentaliteit van Nederlanders, die op een groot aantal terrei nen zou blijken, wordt door de gemiddelde oudere Molukker als negatief erva'Zou ren. Deze ziet er een aantasti aantasting ng in van de eigen normen en waarden. De 35 3l

www.vijfeeuwenmigratie.nl tweede en derde generatie houden er door de bank genomen een ambivalenter standpunt op na. n.3. Zij zien zichzelf en hun kinderen 'vernederlandsen' door naar Nederlandse scholen te gaan, met Nederlandse vrienden omgang te hebben, banen op de Nederlandse arbeidSI11:lrkt arbeidsmarkt te vervullen en Nederlands te spreken. spreken. Tegelijkertijd leven zij met het besef niettemin Moluks te zijn, wat geaccentueerd wordt door de Molukse naam en een andere huidkleur. Het aantal gemengde huwelijken mag dan toenemen, dat leidt naar eigen zeggen niet direct tot verwatering van de Molukse identiteit, omdat huwel~}~spartners naar bijvoorbeeld Molukse feesde trek van Nederlandse huwelijkspartners ten en bijeenkomsten groot is. 34 Anderzijds ziet men dat vele Nederlandse gewoonten bijna ongemerkt worden overgenomen en vraagt men zich af of blij ven. Vandaar Vandall het Moluks eigene in volgende generaties wel overeind zal blijven. een nieuw pleidooi voor het behoud van de eigen identiteit - een beweging die trouwens door sommigen als een typisch modeverschijnsel wordt geïndar terpreteerd, op den duur vanzelf wegebbend. Dan wordt erop gewezen dat het begrip 'verwestersen' genuanceerd dient te re worden, omdat omdar de Nederlandse samenleving IJndse samen leving toch ook talloze positieve elementen bevat, waar Molukkers hun voordeel mee zouden kunnen doen. Het beeld dat de Molukse cul tuur te veel negatieve negarieve westerse invloeden ondetgaat, cultuur ondergaat, moge algemeen verschillend!: niet zeggen dat daa daarr intern geen verschillende beleden worden, dat wil n.iet standpunten over worden ingenomen. zall men deze niet gemakkeingenome,n. Alleen za (jjk in het openbaar naar voren brengen. lijk In de volgende hoofdstukken zullen wij laten zien tot welke beelden bovenstaa nde gevoelens hebben geleid, dus zowel het wantrouwen wa ntrouwen en de angst a.ngst staande tegenover al wat war Nederlands is, als de noodzaak tot bescherming van het li ggende levensterreilevenstcn'cieigene. We behandelen eerst de meest voor de hand liggende ncn, zoals de opvoeding, de verhouding man-vrouw, de kerk, maatschapnen, pelijke instellingen. instellingen, wonen en onderwijs. Vervolgens gaan we over op de andere culturele verschillen die men aanwezig acht tussen Molukkers en Nederlanders. Ten slotte zullen we ingaan op de bestaande opvatringen opvattingen 35 beide groepen. JS over de (karakter)eigenschappen van bèide De lezer zal merken terechtkomen en in het schemergebied tussen culruur cultuur en dat we af en toe terechtkom karakter, als die begrippen hier al op hun plaats zijn. Onderwerpen als opvoeding, individualiteit en gastvrijheid kunnen worden beschouwd als culturele elementen, die ideologisch gerechtvaardigd cultu rele elementen. ideolog isch worden gerechtvaa rdigd met een bewaatden. Wanneer men het over ove r onroep op groepsspecifieke normen en waarden. der:nemingszin. dernemingszin, zakelijkheid, egoïsme en dergelijke heeft, begeeft men zich Vln het 'volksevenwel meer op het wetenschappelijk gezien glibberige pad van karakter'. De scheidswand, zo al niet kunstmatig, is in ieder geval flinterdun. Het laatste begrip wordt, mede door de ontwikkelingen tijdens de wetenschappe-l ijke kring nauwelijks meer serieus Tweede Wereldoorlog, We-reldoorl og, in wetenschappelijke genomen. Vandaag de dag mag dan voorzichtig voor-zichtig worden gepoogd de bena36 iedere generalisatie op dering in deze termen enigszins in ere te herstellen, herstellen,Jó 36 Jó

www.vijfeeuwenmigratie.nl dit terrein dient toch met de nodige argwaan te worden bezien. Niettemin J7 te blijkt het begrip tOt tot in reisgidsen toe roe37 re pas en te onpas te worden gehangehallteerd en wordt er, ook in studies studies naar vooroordeel, van uitgegaan dat J8 Het mensen denken in termen van karakter en volksaard. volksaa rd. 38 Het hoeft geen betoog dat dergelijke noties, zeker als het om de waarneming van verschillen, dus ook om beeldvorming gaat. gaat, veelvuldig door mensen gehanteerd worden. Waar het gaat om de wijze waarop Molukkers over Nederlanders en over zichzelf sp spreken, reken, verloopt dat niet anders. Regelmatig worden 'Zijn van nature ......',', en dan volgt volgt een aantal uitspraken gedaan als: 'Wij zijn vermeende groepseigenschappen. Of er wordt gezegd: ge'Zegd: 'Het is de aard van het edermanj cr waarop N Nederbet beestje', als conclusie na een omschrijving van de manier landers in În elkaar zouden zitten. Wij volgen dat taalgebruik en zullen in de laatste laa tste hoofdstukken een groot aantal aan Nederlanders toegeschreven eisamenhangende zelfgenschappen behandelen, alsmede de daarmee nauw samcnhangende beelden van Molukkers.

37 J7

www.vijfeeuwenmigratie.nl

4. NEDERLANDSE VERSUS MOLUKSE OPVOEDING

'NEDERLANDERS NIET NIETlIEJ.EEfD WEIN IG RESPECTVOL' RESPEiCTVOt ' BELEEFD EN WEINIG

Het gedrag van Nederlanders tegenover oudere mensen zeggen Molukkers als onbeleefd te ervaren. Vooral het beeld dat de Nederlandse jeugd weinig respect toont, toont. is vrij dominant. Dat jong-volwassenen en kinderen in de tot twintig jaar zich tegenover iemand van veertig of oude ouderr leeftijd van zes [ot cwin6gjaar permitteren om 'je' je' en 'j'jij' ij' te zeggen, wordt zeker dOOf door eerste generatie ge.neratie Molukkers 31s als aCkewenswaa afkeurenswaardig rdig westers gedrag beschouwd. Bij de tweede generatie is het beeld b~ld iets diffuser, maar in de regel zien ook zij graag dat een jongere een oudere groet en toespreekt op de wijze zoals dar dat in Molukse kringen gewoon is. Vooral als men zelf een vrij strenge opvoeding heeft gehad, met het geloof als richtlijn, gehad. ri chtlijn, wordt het traditionele cultuurpatroon op dit soort punten bijna bÜna automatisch gevolgd. Men zal er in ieder geval aan WOrdt gezien als een modetrend, die een gelijkwaardigge1ükwaardighechten. Tutoyeren wordt heid pretendeert die er in werkelijkheid niet is. Gedachten als 'we 'we- zijn allemaal gelijk' en 'we moeten op democratische gronden tot een besluit komen', worden in Molukse ogen beschouwd als een verdoezeling van de werkelijke verhoudingen. Alleen werkdijk op gelijke AlIecn iemand met wie je werkelijk voet staat, doorleef door leeftijd tijd of positie, spreek je aan in dejij-vorm. de jij-vorm. In ieder ander gebruikt,, ten teken van respect. In rn de Nederlandse geval wordt de u-vorm gebruikt samenlevi ng zouden kinderen zelfs hun (groot)ouders gewoon met je enjou samenleving aanspreken, wat als onbeschoft gedrag wordt geïnterpreteerd vanwege het gebrek aan betoon van eerbied voor 'grijze haren'. Dat zou evenzeer gelden NederlandS(' kinderen die in de bus niet meer opstaan voor ouderen. voor Nederlandse Zulk gedrag zegt ook de jongste generatie als negatief te erva ervaren. ren . De wijze waarop waa rop Nederlandse kinderen hun mond opendoen tegen hun mogen) 2.ijn. zijn, (groot)ouders en het ook openlijk met hen he.n ooneens neens durven (en (cn 1110gen) is, zo wordt gezegd, ondenkbaar in een gemiddeld Moluks gezin. Molukse kinderen doen natuurlijk natllurlijk net zo goed dingen tegen de wil van hun ouders, maar het zal in de regel niet getolereerd worden dat ze hardop hun grieven bet zaJ uiten, zeker zeke r niet als daar anderen bij zijn. De gedragsregel ten opzichte van zegt, ook al handel je ouderen is dat je je- ja zegt. j e tegengesteld. Het wordt als zeer

www.vijfeeuwenmigratie.nl Nederlands beschouwd om, als kinderen ergens geen zin in hebben, hun toe doen.. Zij die dat gedrag vertonen, zal te staan het ook werkelijk niet te doen verweten worden dat ze wel erg veel van ,'3n de slechte westerse gewoonten beginnen over te nemen. Hetzelfde geldt voor werknemers die doen alsof ze op gelijke voet staan met hun meerderen door hen vrijmoedig toe te spreken; een dergeljjke dergelijke benaderingswijze zal doorgaans geen genade vinden in Molukse kring. In de houding tegenover ouderen zou overigens een kentering zijn waar te nemen. Men heeft het tegenwoordig nogal eens over 'onze oudjes', een aanduiding waar aan de ene kant een zekere mate van affectie in schuilt, schuilt. maar waar toch ook mee tot uitdrukking wordt gebracht dat dezen hun tijd zaken te regelen en hebben gehad en dat de tweede generatie nu rijp is om de dezakcn te organiseren. Deze laatste is van mening dat vandaag de dag andere eisen gcsteld, en daarvoor vindt zij zichzelf beter toegeaan leiderschap worden gesteld, rust dan de ouderen. Dezen dienen meer en meer nlt.-er de rol van mentor op zich spreekwoord te gaan nemen, woord van toepasnemen , wordt wel gezegd. Op hen is het spreek als schaduw in het leven. ' Dat wil zeggen, je ondersteunt, bent sing: 'Je staat J e staa t Dlt onde.rsteunt, raadgever jongeren die met raJdgever van vanjongt:'ren lllet problemen kampen en van'gezinnen Vdn gezinnen die in de problemen zitten. Meer het de. her beeld van Vln de adviserende, wijze oude mannen en vrouwen, vrouwen. die een bijsturende functie fun ctie vervullen, vervullen. maar niet niet meer aan aall r()("r staan. het roer

GEHOORZAAMHEID IS IS EEN BEN PLICHT

De oorzaak voor vQor het her te vrije gedrag van jongeren zoeken Molukkers MQlukkers in de eerste plaats plaatS bij de Nederlandse ouders, die hun hun kinderen niet met streng genoeg zouden opvoeden. Dit Dit wordt als een opmerkelijk opmcrkelijk verschil tussen henzelf en opvoeding, zo wordt beweerd, de Nederlanders Nederl:mders ervaren. In een Molukse opvoeding. bestaat bcstaat in principe geen middenweg. De De twee uitersten zijn dat het kind het ene moment wordt berispt of geslagen ges lagen vanwege vamv('gc een overtreding, om het her volgende moment (meestal met geld) geld) gesust geslist te worden. Dat wordt niet als aJs inconsequent gedrag ervaren, ernren, eerder als spontane ruimhartigheid. Het H et beeld is dal dat kinderen in een Nederlandse opvoeding in de eerste plaats wordt geleerd om voor zichzelf op te komen komcn en verder dat zij worden gestimuleerd om een heleboel dingen te ontdekken en individueel indi .... idueel te tC ondernemen. ondcrnemc.n. In Molukse M olukse gezinnen daarentegen zal het kind kmd met name worden geleerd om samen met mer anderen dingen te doen. Tevens zal het worden geleerd welke plaats het inneemt in die gemeenschap waar W,lar het opgroeit. Daarbij o.:urbij wordt ruim aandacht besteed aan de wijze waarop men zich tegenover anderen heeft te gedragen. De gedachte is dat kinderen, wanneer ze een I."en te tI." individuaindividualistische opvoeding krijgen, alleen leren lerl."n om met mct zichzelf rekening rckenin g te houden, den. waardoor wa ardoor de normen gaan vervagen. Zo wordt ook beredeneerd 39 J9

www.vijfeeuwenmigratie.nl zijn, en waarom Nederlanders geen fatsoen kennen, onbeleefd en brutaal brut
40 40

www.vijfeeuwenmigratie.nl Zo'n Zo'n situatie doet zich zich bijvoorbeeld bijvoorbeeld voor op school. Thuis wordt Molukse kinderen geleerd: je vader, heb eerbied voo geleerd: Volg Volgje voorr je moeder en luister naar je je oma. En En op school zegt de Nederlandse leerkracht: Mijn n
4'

www.vijfeeuwenmigratie.nl STRENG MAAR MAA.R RECHTVAARDIG

Wie zijn kind liefheeft, kastijdt het. Dat is de oud-testamentische boodschap waarmee ouders al eeuwenlang rechtvaardigen dat zij hun kinderen alleen goed kunnen opvoeden door ongewenst gedrag met straffen te corrigeren. Voor Molukse ouders gaat dit naar eigen zeggen nog altijd op, op. zij het voor dejongste generaties minder dan voor de eerste. Het onderwerp ligt gevoelig, omdat men wel doorheeft dat het in În Nederland min of meer raboe taboe is je kinderen te slaan. Niet dat het niet n iet voorkomt, maar je behoort het, althans m ond te tc belijden. belijden . In eigen kring k ring in de meeste kringen, in geen geval met de mond zeggen Molukkers dat het nog altijd geaccepteerd is om je kinderen, wanneer de situatie daarom vraagt, een flink pak slaag te geven. Laat Laatje je dat na, dan bestaat de kans dat ze net zo onbeschoft en respectloos respecdoos worden als Nederlandse kinderen. Niet meer geaccepteerd is dat ouders daarin zover Toen sommigen gaan als in de kamptijd. T oen was het volgens somm igen zo dat vaders overtreffen bij het afstraffen van hun kinderen. elkaar elkaa r meenden te moeten ovenreffen gafhun Hij die zijn kinderen het hardst aanpakte, gaf hun de beste opvoeding en liet blijken te weten hoe het hoorde. Deze straffen vervulden meestal meest2l ook een voorbeeldfunctie. Voor het oog van de anderen werden werde.n de kinderen gestraft, bijvoorbeeld omdat ze zich onbehoorlijk hadden gedragen tegenover een bepaalde familie. f.ïmilje. Zo kon de laatste zien dat van haar klachten notitie werd genomen. Ieders gevoe.l gevoel voor rechtvaardigheid werd aldus bevredigd. Streng maar rechtvaardig, dat 1S is het beeld dat Molukkers van hun opvoeding hebben. bebben. Het Nederlandse patroon wijkt daar naar hun idee nogal van -af. Nede_rlandse kinderen lijken veel minder .slaag af. Nederlandse slaag te krijgen, maar moeten bijvoorbeeld wel direct na de maaltijd naar bed, soms zelfs ze lfs zonder eten: in de ogen van Molukkers een vreemde handelwijze. Ten ee_ eerste rste oomdat mdat zij deze ogenschijnlijke bestraffing niet als zodanig ervaren, ten tweede omdat zij het onjuist vinden kinderen zonder eten naar bed te sturen. Dat strookt niet met de christelijke gedachte dat ouders door God worden gezegend met kinderen, over wie zij vervolgens het rentmeesterschap ontvangen, wat inhoudt dat zij hen met liefde dienen te verzorgen. In dat beeld past dus niet dat jjee je kinderen hun dagelijks voedsel onthoudt. Met een beroep op de bijbel past daarin wel dat je jjee kinderen streng straft wanneer ze tegen de 'christelijke wetten' zondigen. Een kind dat zijn plaats niet kent, de grenzen van de goede manieren overschrijdt, meent in de nabijheid van zijn ouders van alles te kunnen zeggen en overal doorheen te kunnen praten, dus geen eerbied betoont, dat loopt de kans een bestraffend pak slaag te krijgen of een lepel hete sambal te moeten eten, om te leren dat het zijn mond moet houden in bepaalde situaties - een heel concrete tegenhanger van het Nederlandse gezegde 'Ga je mond spoelen', als een kind heeft gevloekt of iets onwelvoeglijks heeft gezegd. Of de jongste generatie dergelijke pedagogische methoden nog op haar kinderen toepast, daarover zijn de meningen mel1iogen. ver42

www.vijfeeuwenmigratie.nl deeld. decld. Dat Dat men mcn de Nederlandse Nederlandsc gemeenschap door de bank bank genomen geno men te op dat punt, punt. is een algemeen algcmeen beeld: week vindt op 'Mijn zoon heeft ingebroken, de- politie politie en maatschappelijk werker wcrkcr kwakwaingebroken. de men bij mij thuis. Ik antwoordde: 'U 'U kunt me me vasthouden vasthouden of of de wetten wetten van dit land leren, bell verantwoordelijk veramwoordelijk voor mijn mijll zoon, zoon, dus dus ik ik leren. maar ik ben moet hem straffen. Uw regels ondergraven mijn adatregels. adatregeJs. Niet Niet de overheid ove-rbcid is verantwoordelijk .... erantwoordelijk voor het welzijn van mijn zoon, maar ik, ik, de vader . Ik geef toe dat ik 'm niet nict mag l1ló1:g veroordelen, veroordelen. maar dit is geen vader. veroordeling jegens iemand anders. Dit is mijn zoon. Als veroordelingjegens Als ik 'm 'Ul maar niet njet vermoord. '42 ·..2

43

www.vijfeeuwenmigratie.nl 5. DE VERHOUDING TUSSEN MAN EN VROUW

DE KEUZE VAN EEN PARTNER I'ARTNE tl

Sinds de jjaren aren zeventig is het een vertrouwd beeld geworden dat Molukse jongens en meisjes een partner buiten de eigen groep zoeken. Deze keuze wordt door sommigen evenwel als min of meer afgedwongen ervaren. De omstandigheden laten naar llaar hun idee niet toe dat een verbintenis wordt wo rdt aangegaan met iemand uit de cigen eigen groep. Daar worden verschillende belemmerende factoren fac toren voor aangevoerd. Allereerst de pela-relaties pe/a-relaties waarmee in de Molukse gemeenrekening moet worden gehouden. gehouden . Daarnaast wordt wo rdtin schap altijd gekeken naar de positie van het toekomstige nieuwe familielid fami lielid en die van zijn of haar familie; familie; dat is een voordeel van een Nederlandse partner, want diens familie doet dOel er volgens Molukkers weinig toe. toc. Daar zou niet verder worden gekeken dan cian de kring van het gezin. De reputatie repuratie van de Molukse aanstaande daarentegen behoort vlekkeloos te zijn. Niet aJleen alleen mag weinig aan te merken zijn op de man of vrouw zelf, zelf. hun hele familie rd of geschikt bevonden worden voor iemands zoon of moet goedgekeu goedgekeurd dochter. Daarnaast worden opleidingsniveau en het al dan niet werkloos zijn in de waardering betrokken. Vooral de onderwijsstatus schijnt schij nt van beslissende invloed te zijn, zeker voor de M Molukse olukse vrouw. Heeft zij een hogere opleiding gevolgd, dan zal van de toekomstige schoonzoon minminstens hetzelfde niveau ni veau worden geëist. Een Molukker met een LTs-opleiding maakt in zo'n geval weinig kans, waarmee vele potentiële kandidaten afvallen. zou tegenwoordig ook eerder worden afgehouden door een MoMoDe boot lOU luks meisje als een jongen bijvoorbeeld zegt: Zodra je met mij getrouwd bent, mag je niet meer werken, maar moet Oloet je thuisblijven thuis blij ven om voor de kinderen te zorgen en in te springen voor mijn familie als dat nodig is. Veel jonge Molukse vrouwen hebben heden ten dage meer geëmancipeerde ideeën over de relatie tussen mannen en vrouwen en denken daar bij een Nederlandse man meer begrip voor te ontmoeten. Een andere factor is dat jonge Molukkers al van de kleuterschool af regelmatig omgaan met NederNederlanders. En omgang in de vrije tijd met Nederlandse scholieren doet de kans

44

www.vijfeeuwenmigratie.nl toenemen dat men. men, in het kielzog daarvan. daarvan, ook lid wordt van Nederlandse sportverenigingen. sportverenigingen, activiteiten activiteiten waaruit gemakkelijk een rdatie relatie met een Nederl:mder derlander kan groeien. groeien. Hetzelfde doet zich voor al alss een Molukse jonge_ jongen n of een Moluks meisje mcisje een opleiding gaat volgen of werk gaat zoeken in 'de gmtC' Nedcrl:mdse grote stad', dus de gemeenschap uitgaat en bijna uitsluite.nd uitsluitend Nederlandse oet. Zo geredeneerd is de uiteindelijke keuze veelal een ontmoet. leeftijdgenoten ontm afgeleide. Daarnaast wordt beweerd dat :lan aan een Nederlandse partner op zichzelf een aantal opvallende voordelen zijn verbonden. Zo zou deze de ander steeds brengen door de \Voorden te bre,ngen dwingen bepaalde Molukse gebruiken onder woorden bezinning op vraag: Wat is daar nou typisch Moluks aan? Een voortdurende bezilming zulke zaken kan van zo'n opstelling het gt'volg gevolg zijn. zijn, vooral als er kinderen komen, wat een confrontatie met de Molukse cultuur en de eigen achterrelatie gronden actueel maakt. ma .. kr . Een Molukse vrouw die in een gemengde rela tie bepaalde elementen uit de opvoeding die zij zelf heeft genoten, wil overdragen aan haar kinderen, zal regelmatig door haar man worden gevraagd waarom ze dat doet en zich gaan afvragen in hoeverre het hier in Nederland haalbaar is om deze cultuurdementen cultuurelementen in stand te houden. De Nederlandse partner, die wordt gezien als iemand die vrij rationeel over een aantal zaken door een minder grote betrokkenheid op het emotionele kan nadenken, nadenken. ook dooreen niveau, st..l.at beter door te dringen in de eigen njveau, stelt de Molukse partner parcner zo in staat zgn.. Moluks-Nederlandse identiteit. zgn identiteit . Het afzien van een Molukse partner omdat de voordelen van iemand uit de Nederlandse kring zwaarder wegen, heeft de norm dat beter onder elkaar kan worden gehuwd niet echt ondermijnd. Het idee dat Molukkers met mensen van het eigen volk zouden zoude.n moeten huwen h~lwen leeft nog sterk, zeker bij de eerste generatie. Trou Trouwen wen met een et'n Molukker betekent toch dat je in de gemeenschap blijft blij ft en dat zich allerlei (verwantschaps)relaties (verwantschaps)relaries vormen die als bevorderend voor voo r de Molukse eenheid worden beschouwd. De werkelijkheid vertoont evenwel al Jaren jaren een tendens in de tegengestelde richting, 43 met andere Op2ndere woorden, het aantal gemengde huwelijken neemt toe. toc,·4) nieuw een bewijs dat het gevoel van rueuween V2n wantrouwen en afkeer, afkeer. zoals beschreoverheid, niet zonder meer wordt ven in het hel stuk over de Nederlandse o"erheid, overgeheveld naar de Nederlander in het algemeen, want een gemengd huwelijk is toch de meest intieme band die met 'de ander' kan worden aangegaan. aa ngegaan. Wel is is het een vrij gangbaar idee onder Molukkers dat een gemengd huwelijk eerder op de klippen loopt. Molukse maatschappelijk werkers wijzen erop dat echtscheiding ook onder Molukse partners partners voorkomt en naar hun idee zeker niet minder vaak dan onder gemengde partkOlllt ners, mythische beeld beeJd dat ners. maar ze worden wel geconfronteerd met het bijna mythische iem2nd met een ecn niet-Molukse achtergrond nooit zal kunnen kunm'n aarden in een iemand D at wordt dan toegeschreven aan maatschappelijke maatschappelijke en Molukse omgeving. Dat culturele verschillen. ver.schillf.'_n. En dat terwijl de praktijk uitwijst dat het welslagen welslagen 4l 45

www.vijfeeuwenmigratie.nl van een (gemengd) huwelijk iJl in de regel van persoonlijke factoren afhanke44 is ...w lijk is. een huwelijk tussen een Molukse Opvallend is tevens dat het hef idee bestaat dat daft."Cn vrouwen een Nederlandse man meer kans van slagen heeft dan de omgekeerde comb combinatie. inatie. Het Hef aspect van 'omhoog trouwen' doet zich hier mogelijk gelden. gelden. 4S 45 Nederlandse mannen, mannen , zo wordt gedacht, gedacht. hebben door de bank genomen toch een iets stabielere positie, meer opleiding en meer maatschappelijke sta status nIs dan Molukse mannen, en blijkbaar leeft het idee dat de verbintenis die een Molukse vrouw met een Nederlandse partner aangaat daarom duurzamer zal zijn dan wanneer een Molukse man een relatie begint met een Nederlandse vrouw. Het beeld van de Molukse man ma n als avonturier, avonturier. iemand die tot diep in de twintig zijn (seksuele) vrijheid wil behouden, is daaraan ongetwijfeld eveneens debet.

EENZIJDIGE EENZlJDlce AANPASSING I\I\NI'IISSING

Wie met wie huwt, ofhet nu gaat gaar om een Molukse Moluks,' vrouw vroll w met een Nederlandse man ofom een Nederlandse vrouw met een Molukse man, algemeen wordt verwacht dat de Nederlandse partner zich min of meer aanpast aan de darde huwelijk wordt dus zeker niet geMolukse gemeenschap. Het gemengde huweJijk 46 assimilatie.-+6 zien als een teken (laat staan een bewijs) van integratie of assimilatie. Integendeel, Integendeel. het idee leeft juist dat de Nederlandse Ncderbndse partner tot tor op grote hoogte wordt opgenomen in de Molukse samenleving, samenleving. de Molukse kerk, Molukse sportverenigingen. enzovoort. enzovoort . Bovendien zal deze Mo lukse stichtingen, sportverenigingen, een eigen plaats plaatS moeten vinden in het grote verband van de familie. Ofdoor het toenemende aantal gemengde huwelijken de contacten tussen Nederlanders en Molukkers als groep automatisch zullen toenemen, toenemen. is dus nog maar helemaal de vraag. Vooralsnog behocfte Vooralsnog is het beeld dat Nederlandse partners een sterkere behoefte hebben zich bij het her Molukse levenspatroon levenspatroo n aan te passen dan andersom. Bij een Nederlandse schoondochter wordt dat bijna vanzelfsprekend gevonden, den. omdat die 'introuwt'. Gaat het om de eigen Molukse dochter, dan is de opstelling iets anders, andcrs, omdat in zo'n geval wordt geredeneerd: het specifiek Molukse wordt niet werkelijk voortgezet, want de kinderen die uit zo'n verbintenis voortkomen dragen de naam van de Nederlandse vader. Met andere andere woorden, woorden, de overdracht van de geschiedenis van de familie valt va lt stil, stil, ook al omdat bepaalde dingen niet aa n Nederlandse schoonzoons kunnen luet aan worden verteld. Het idee is ook dat dar zo'n gezin in tijden rijdm van conflicten alleen zal komen te staan, staan. in ieder geval geval veel vcel geïsoleerder dan gezinnen gezirmen waarvan de kinderen wel met Molukkers zijn getrouwd, omdat het niet kan terugvallen op de Nederlandse Ncdedandse schoonzoon en diens familie f2lllilie.. Op dat niveau zijn er geen g~n verwantschapsbanden. Dat is een beperking die wel ve_rwantschapsbanden. wel degelijk gevoeld

www.vijfeeuwenmigratie.nl wordt. wordt. Wanneer Wanneer een ct=n Molukse Moluksc jongen en een Moluks meisje trouwen, trouwen, vindt namelijk niet alleen een verbintenis plaats plaats tussen twee personen, personen. maar ook tussen twee families, wat bij een is. In het eerste ee.n gemengd ge111e.ngd huwelijk niet zo lSo jongen ook naar het huis van de familie van geval geva l behoort de familie van de dejongell het meisje te gaan om de hand van de dochter te ce vragen. In lil het hef geval van een Nederlandse partner lijken uiteenlopende verwachtingen te bestaan. Hetzelfde geldt bij de 'aankleding' van van de huwelijksdag. Bij een traditioneel worden de activiteiten Moluks huwelijksfeest Moluks activitCÎten overdag georganiseerd georg:ll1ist.'erd door fam ilie van de vrouwen vrouw en 's avonds door die van de man. Mondt dat uit in de familie verpli chtin gen voor een groot feest, dan neemt de laatste daar de financiële verplichtingen warde meestal een op zich. Om een en ander goed voorbereid te krijgen wordt comité gevormd door de buurtbewoners uit de Molukse gemeenschap. Bij een gemengd huwelijk komt het voor dat de Nederlandse bruid ofbruideof bruidegom alles zelf wil regelen, regelen. en dan niet zo 20 grootschalig, grootschalig. maar op z'n Nederlands, in kleine kring met een receptie, en niet uitgebreid eten zoals op Molukse huwelijksfeesten huwelijksfeeste_n nu juist gebruikelijk gebru ikelijk is. Dat kan tot conflicten leiden, afhankelijk van de opstelling van de Nederlandse man en de mate leiden, afhankel ijk waarin deze bereid is concessies te doen aan de wensen wel1sen van zijn schoonouders. Het is wel zo dat hij bij de voorbereidingen voorbereidingen en besprekingen over het huwelijk alleen staat tegenover de familie van zijn vrouw. Vaak zal hij tijdens de verlovingstijd al op allerlei weerstanden zijn gestuit en omwille van de lieve vrede aan zijn aanstaande a:lI1sr-aande en haar Molukse familie toegeven en dient akkoord gaan met een huwelijksfeest op z'n Moluks. Is het zover, dan dienr hij ook alles uit handen te geven en wordt het geheel naar Moluks gebruik georganiseerd. Inbreng van de (aangetrouwde) Nederlandse familie wordt dan niet verwacht. Alleen als het paar er uitdrukkelijk op staat, kan een deel doorgebracht, met een receptie voor van de dag op z'n Nederlands worden doorgebracht. de vrienden, naaste collega's en familieleden. fal1\ilieled~n. Het compromis is in zo'n geval meestal dat de Molukse M olukse kant voor de familie die uit andere delen van het land moet komen 's avonds of op een ander tijdstip een feest met eten organiseert. Dat van een Nederlandse partner min of meer wordt verwacht dat deze zich aanpast, wordt heel aan de Molukse cultuur en het Molukse familieleven aanpast. gewoon gevonden. Zo ziet men ook graag dat die Nederlandse partner, zek~r als het om een vrouw gaat, belijdenis doet in de Molukse kerk zeker waarvoor ze eerSt eerst catechisatielcssell catechisatielessen moet volgen - en vervolgens belijdend trouw kerkgangster wordt. Want geen belijdenis hebben lid blijft, dus een [rouw kinderen niet kunnen worden gedoopt, en als die de dat je kinderelll1iet gedaan, betekent datje familie. Molukse naam dragen is dat bijna een vereiste van de Molukse fami lie. De Nederlandse vrouw die geen concessies doet in die richting, loopt, naar vallen. wordt gezegd, de kans in ongenade te va llen. Ook de positie van de Molukse man in zijn gemeenschap zal er moeilijker door worden. Aan een zall zo'n cis eis veel minder snel worden gesteld, niet alleen Nederlandse man za

47

www.vijfeeuwenmigratie.nl omdat de Molukse vrouw dan 'uitgehuwelijkt' is, is , maar ook omdat de uit Nederl:andse naam dr::!.gen. dragen. die verbintenis voortkomende kinderen een Nederlandse De angst dat Molukse normen no rmen en waarden door het toenemende aantal gemengde huwelijken zullen verwateren is da:arom daarom niet erg groot. Vanwege het positieve beeld dat men heeft van de eigen gemeenschapsbanden, gemeenschapsbanden. de geborgenheid van het bet gezinsleven en het uitgebreide uitgeb reide netwerk aan :aan onderlinge contacten, indibij na vanzelfsprekend dat de veel meer lndicontacten. vindt men het bijna vid ue-el levende Nederlandse partners naar de Molukse kant trekken. De vidueellevende Nederlandse levensstijl is op dat soort punten veel losser, wordt wordtd:m dan geredeneerd. Laat een Nederlandse partner merken die hechte familiebanden toch wel als erg knellend te ervaren, dan reageert men daar soms berustend op; meer voor de hand ligt evenwel dat zo iemand op negatieve reacties uit de Molukse familiekring kan rekenen. De Molukse Molukse. gemeenschap mag dan graag zien dat de Nederlandse partner grote interesse laat blijken voor haar achtergronden en levenswijze, dat wil nog niet zeggen dat deze zo ver wordt opgenomen dat hij (of zij) zich als één van de groep mag beschouwen. beschouwen. Men vindt vindr over het geheel genomen toch dat er een (onzichtbare) (onzich tbare) grens blijft lopen tussen beide partijen. Wordt Wordt die overschreden, dan maakt de Nederlandse Nederl:andse partner zich belachelijk tegenover de Molukse gemeenschap. Een woordje Maleis Ma leis praten, zodat met de ouderen kan worden gecommuniceerd, en op een soepele wijze weten om te gaan met de verwachtingspatronen die er vooral ten aanzien van vrouwen bestaan, zal de acceptatie zeker bevorderen. In gezelschap Maleis gaan praten, terwijl Molukse jongeren onder elkaar meestal m~staJ Nederlands praten praten,, wordt echter beschouwd als een daad van te opzettelijk laten blijken dat je met een Molukker bent getrouwd. Opvallend is dat de voorbeelden voor bedden die worden genoemd steeds betrekking betrekki ng hebben op de relatie tussen een Molukse man en een Nederlandse vrouw. Als de Nederlandse partner zich Molu kse geschiedenis geschieden is en achtergronden, zich bewust met verdiept in de Molukse Molukse zaken in Nederland bezighoudt en daar in discussies een eigen mening over naar voren brengt, brengt. zal dat ook snel jaloezie opwekken en kritiek losmaken van Molukse Mo lukse leeftijdgenoten leeft ijdgenoten die zelf minder goed op de hoogte zijn. Deze zullen zo iemand erop ~op wijzen dat hij of zij 'maar een belallda belanda is', geen Molukker. Iedereen weet wel een geval te noemen van een Nederlander, meestal een vrouwelijke partner (liefst met helblond haar en z.ich al te zeer vereenzelvigt met de Molukse gemeenblauwe ogen), die zich schap en onbewust praat over wat de Nederlandse overheid ove rheid 'ons Molukkers' heeft aangedaan, of de naam van het dorp do rp op de Molukken waar haar man vandaan komt als haar eigen plaats van herkomst beschouwt. Iemand die zich zo gedraagt roept niet alleen wrevel op, maar ontlokt ook kritiek zijde. waar van Molukse zijde, waal: de kinderen de dupe van kunnen kLmnen worden. Die krijgen dan te horen dat hun moeder vergeet dat ze een Nederlandse is en zich te veel met Molukkers identificeert.

www.vijfeeuwenmigratie.nl Het beeld beeld over de relatie relatie tot tOt de de Nederlandse Nederlandse schoonzoon schoonzoon (zwager, (zwager, enzoenzoHet nogal tweeslachtig. tweeslachtig. Aan Aan de de ene kant kant zegt zegt men men dat dat hij hij erbij erbij voort) isis soms nogal voort) hoort en en een zeker zeker gezag heeft, heeft, tegelijkertijd tegelijkertijd echter echter vindt vîndt men m en dat dat hij hÜ van van hoort moet blijven. blijven. De De geschiedenis gesch iedenis van van de de clan, clan, bepaalde zaken buitengesloten moet monde van van de mannelijke mannelijke leden leden wordt wordt doorgegeven, doo rgegeven, behoort behoort hem in in die bij bij monde die Maar ook treedt hier hier een dilemma op, op. want want a re te komen. komen. Maar principe niet ter ore van de aangetrouwde man man moeten weer weer wel wel worden worden ingewijd ingewÜd in in de zonen van de familiegeheimen. Hetzelfde H etzelfde geldt voor voor bepaalde bepaalde riten riten en gebruiken waaraan wordt gehecht, gehecht. maar maar waarvan waarvan de oorsprong en functie functie waaraan veel waarde waarde wordt niet altijd onder woorden kunnen worden gebracht. De De piring pirillg natsar, na/sar, het 47 Een gebedsbordje met muntstukken, is daar een goed voorbeeld van. 47 plaats woraangetrouwde Nederlander zal op een gegeven moment naar de plaats den geroepen waar de Molukse Molukse familie haar haar gebeden prevelt. Het H et probleem is alleen dat hij vervolgens meestal naar het hoe en waarom vraagt. Vooral Vooral zul ke Molukkers van de midden- en de jongste generatie kunnen door zulke pirillg vragen in verlegenheid worden gebracht. Ze zullen zeggen dat het een piring natsar ",war is, maar rn2ar geen uitleg geven, óf omdat ze het niet weten, óf omdat ze bang zijn zÜn een verkeerde interpretatie te geven. Zo'n situatie kan gemakkeIÜk irritaties opwekken. lijk Aan de andere kant zou diezelfde Nederlander bij bepaalde gelegenheden, zonder dat dit hoeft te worden uitgesproken, degene ZÜn zijn die naar voren wordt geschoven - of daartoe zelf het initiatief neemt - om bepaalde famiH et beeld is toch liezaken te regelen, vooral als die van financiële aard zÜn. zijn. Het 48 dat Nederlanders beter met geld kunnen omgaan. Hun autoriteit op het zakelijke vlak wordt als een gegeven aanvaard, aanvaard , waarvan gebruik kan worden gemaakt als de gelegenheid zich voordoet. Vooral als zo'n man een baan heeft en een bepaalde positie in de samenlevillg samenleving inneemt, zullen zijn schoonnatuurlijk overwegend tot de eerste generatie behoren, beho ren, aan zijn ouders, die natuur!Ük mening een een doorslaggevende betekenis toeke,I.lI1en, toekennen, die in de regel door de overige gezinsleden wordt geaccepteerd. Dat deze erkenning van een zeker gezag niet gelijkstaat aan respect, is een nuancering die leden van de bunggeneratie nogal eens naar voren plegen te brengen.

VROUWVROUW- EN MANSSELDEN MANBEELDEN

Naar de regel van de Molukse huweltikstrad itie behoon huwelijkstraditie behoort een een vrouw haar man man te volgen, omdat omdat hij de de naamdrager is. Dij Bij een een verbintenis tussen tussen een een man en en een een Nederlandse vrouw vrouw wordt wordt ve.rwacht verwacht dat deze deze traditie Molukse man zÎch het beeld beeld dat dat men men heeft heeft opgebouwd opgebouwd over over hoe het zou zou zich voortzet. voortzet. Dat is het moeten zijn. Het Het beeld beeld over hoe het hier in in Nederland Nederland feitdijk feitelijk gaat, gaat, ziet er moeten evenwel te maken heeft heeft met de de voorstelling voorstelling die die er leeft leeft over evenwel anders anders uit. uit, wat te de rouw in de vvrouw in het het algemeen algemeen en en over over de de Nederlandse. Nederlandse vrouw in in het het bÜzonder. bijzonder.

49 49

www.vijfeeuwenmigratie.nl Het beeld andse \!TOUW beeld bestaat bestaat dat de de Nederl Nederlandse vrouw een kenau is, bU bij wie de Molukse man man onder de de plak zit. zit. De laatste zou worden 'gedwongen' om om mee ce te gaan gaan naar Nederlandse verjaarspartijtjes en aardappels te eten, waardoor hij afen af en toe naar zijn moeder moet vluchten vluchten om om het nodige Molukse voedsel te Ook wordt gedacht dat zij za zall proberen hem, ondanks het feit verorberen. Ook dat zij zijn naam heeft geaccepteerd, uit de Molukse groep te trekken. Bij ieder praktijkgeval dat die gedachte bevestigt, wordt de schuld van zo'n zo'n verwijdering bij de Nederlandse vrouw gelegd. Deze hecht nu eenmaal aan andere zaken belang dan een Molukse vrouw, is de verklaring die daarvoor opgeld doet. Ze zal zal een huis willen kopen, een een mooie keuken willen hebben. hebben, opgeld kortom, op materiële doelen gericht zijn, waar een Molukse vrouw het accent zal leggen op regelmatig contact met de familie. Ze besteedt meer aandacht aan aan uiterlijk, uitgaan en zul zulke ke activiteiten, WJlr waar de Molukse vrouw, wanneer ze getrouwd is, is, zal zeggen: Eerst mijn kinderen, vervoldan ik pas. gens mijn man en dan Het idee dat een Molukse van ha:n haar Nederlandse partMo lukse vrouw in het kielzog vall Plrtner afstand neemt van de Molukse samenleving. samenleving, leeft beduidend minder. Eerder wordt het tegendeel beweerd, wat zeker te maken heeft met het veel minder negatieve beeld dat er bestaat over de Nederbndse Nederlandse man in vergelijking met dat over de Nederlandse vrouw. Hoewel het ook te maken zal za l hebben met het feit dat de vrouw doorgaans als de dr draagster aagster en ook wel Zijij za zall haar kinderen behoedster van de Molukse cultuur wordt beschouwd. bescbouwd. Z de waarden en normen waarmee zij zelfis zelf is grootgebracht bij willen brengen, met ..alle J1e twijfels van dien, want moet het kind nu wel of niet Maleis leren Ierenenfin, alle twijfels die een gemengde relatie zoal kenmerken. kenmerken. Bij dergelijke confrontaties zal ze gemakkelijk terugvallen op de steun van haar moeder in de wijk. Dat de Molukse vrouw in de praktijk meer waarde hecht aan tegenstelling tot vele familiebanden en deze ook nauwgezet onderhoudt, onderhoudt. in tegenstelljng vde gemengd geh uwde Molukse mannen, is een ook bij de derde generatie gehuwde verfl auwd beeld. beeld, In dit verband wordt verwezen naar de opstelnauwelijks verflauwd (kJein)kindercn klaar zullen ling van Molukse ouders, die altijd voor hun (klein)kinderen staan, in tegenstelling tot Nederlandse ouders die veel meer mee r tijd, geld en 49 aandacht voor zichzelf opeisen. opeisen.-49 Een van de nog niet genoemde oorzaken van gemengde huwelijken is dat veel Molukse jongens moesten IIwesten trouwen, doordat doo rdat het Nederlandse Nederbndse meisje cj.ie daarvoor wordt gegeven, onbedoeld zwanger raakte. De verklaring die als volgt. Tot in dejaren 'scha rrelde' een Molukse M nlukse jongen niet de jaren zeventig 'scharrelde' luidt als openbaa.r. Hij ging alleen een met een Moluks meisje, althans niet in het openbaar. De omgangsvorm was dat de relatie aan als hij serieuze bedoelingen had. De jongen respect diende te tonen (hormat) (lh/fit/ot) tegenover zijn Molukse vrienden en Werd bekend dat hij alleen allee.n maar uit was op een losse de gezinnen in de wijk. Werd her relatie, dan volgden in de regel sancties, omdat de eer van de familie van het meisje door zo'n omgang dreigde te worden aangetast. In het ongunstigste 50 JO

www.vijfeeuwenmigratie.nl geval stond daags na een ontmoeting een aantal verwanten op de stoep om erachter jongen in kwestie erachter te komen of de dejongen kwcsne wel eerbare bedoelingen bedoelingen had. h:td. Zo Zo niet, dan ontving hij klappen. kJappen . Vandaar Vandaar ook dat Molukse meisjes werden gechaperonneerd door broers of neefjes als :lIs ze uitgingen. Haar Haa r goede naam, naam. en daarmee de goede naam van de dc familie, familie. moest motst bewaard bewaard blijven. Het overheersende beeld van een Moluks meisje was was (en is voor een ecn deel nog): nog): ze is netjes, nctjes. goed opgevoed, opgevoed. maagd, maagd. dus in zekere zekerc zin heilig. In de omgang ol11 gang met nlct een Moluks meisje voelde eenjongen c:enjongcn daarom snel gêne, gêne. angst en schaamte. Blokkades Blokkades die in de omgang met met Nederlandse meisjes niet werden opgeworpen. Van hen he-n was was lange tijd rijd het beeld: ze gebruiken de pil, pij, duiken met iedereen cafés. zijn kortom iedere<'Jl in bed, roken op straat, gaan naar cafés, vrijgevochten ervan vindt, vrijgevoclHcn en onafhankelijk onafh:mkelijk van wat de familie thuis erV1n vindt. die hen ook niet njet kort houdt door broers, neven of andere verwanten mee te sturen srurcn om haar eer te beschermen. ~sche[men. Begrippen Begrippen als respect en gezichtsverlies deden er in zulke contacten niet toe, coc. want er cr hoefde immers met niemand rekening te worden gehouden. Nederlandse meisjes en vrouwen werden door MoMolukkers ook beschouwd als als gemakkelijk te versieren. Het macho-gedrag waar ze zich op lieten Ijcten (en laten) voorstaan, voorsta311, maakte hen, hen. naar eigen zeggen, buitengewoon aantrekkelijk en cn interessant in de ogen van Nederlandse meisjes. Deze vormden een soort 'seksueel oefenterrein' oefenterrei.n· vóór het huwelijk met een Moluks meisje. Want dat bleef het met blccfhct mct de mond beleden ideaal. In evenwel voor dat die de praktijk kwam het evenw(',1 dIe losse contacten uitmondden uimlondden in een zwangerschap, zw.mgerschap. waarna men zich verplicht voelde het (Nederlandse) tOt vrouw te nemen. meisje in kwestie ook tot Vonden Molukse jongens en mannen het lange tijd de normaalste zaak ter tcr zij 'gebruik dJt zij' gebruik maakten' van de in hun ogen seksuele toegeeflijkheid wereld dat meisjes, van Nederlandse me, isjes. ze bleven wel vinden dat dar dezelfde opstelling van Nederlandsejongens tegenover hun zusjes en nichten niet geoorloofd was. Nederlandse jongens Deze moesten toch het liefst als maagd het huwelijk ingaan. Daar kwam bij zeventig, nog het idee had hier tijdelijk te zijn, dus men, zeker i.n in dejaren de jaren zeventig. dat mel1, dat Molukse meisjes beschermd moesten moestC'!1 worden tegen de kwalijke invloeden van de Nederlandse samenleving. Dat patroon is toch vrij diep ingeslepen , want ook in dejaren tig zijn er groepen Molukse jongeren die al te de jaren tach tachtig pen, vrij gedrag van Nederlandse jongens in het contact met hun vrouwelijke wijk- off.l.l11ilieleden of familieleden als het moet hardhandig afstraffen en met hun mond dat''Ambon Ambon met Ambon llIoet moet trouwen trouwen'.'. Het mechanisme 'zij is cr er belijden dat moet jij met je tengels afblij afblijven' werkt nog altijd, zij het één van ons, daar lTIoctjij vCJ1' zeker niet overal even sterk. Het effect van deze houding wordt overigens tot oopp zekere hoogte tenietgedaan door het hie,rvoor hiervoor beschreven gedrag van \'crlegenhejd bij het aanspreken van MoMolukse jongens. jongens, dus de grote verlegenheid lukse meisjes en de angst voor het al te wakende oog van haar chaperonnes. chaperonnes, willen, vaak niet waardoor deze meisjes in de leeftijd dat ze verkering willen. nict bij hen en in dancings en dergelijke dan gevraagd worden door terecht kunnen en 51 51

www.vijfeeuwenmigratie.nl Nederlandse jongens, jongens. die die zulke zulke remmingen remmingen minder minder zouden zouden hebben. hebben. Niet Niet Nederlandse vloeien uit deze deze contacten contacten huwelijksverbintenissen huwclijksvcrbintenissen voort. voort. zelden vloeien Waar het gaat gaat om onafhankelijk gedrag, gedrag, ook ook in in de de sfeer sfeer van van de de voorhuwevoorhuweWaar lijkse gemeenschap en de de tijdelijke tijdelijke omgang omgang met met een partner, partner, zou zou de de laatste laatste lijkse tien jaar duidelijk het een een en ander veranderd zijn. zij n. Naar Naar eigen zeggen zeggen hebhebben (sommige) Moluksejongens Moluksejongens er er nog nog moeite moeite mee mee als al.s het het Molukse Molukse meisje meisje ben waar zij zij verkering mee mee aangaan, al eerder ee.rder met met iemand iemand het het bed heeft heeft gedeeld; waar het meisje meisje zelf zelf zal zich zich in zo'n geval geval niet nier meer mee! zoals vroeger vroeger achter achter haar schaamte verbergen. verbergen. De sociale controle comrole op op de omgang met jongens en op op is veel voo en veel veel minder geworden. Meisjes zullen minder de maagdelijkheid is als langere tijd snel dan vroeger worden beschuldigd van oneerbaar gedrag als vriendschappelijk. met een een jongen wordt omgegaan. In In dat opzicht zijn de de vriendschappelijk wél veranderd. veranderd. Vroeger was het norm dat een vrouw haar lichaam tijden wél 'bewaken ', daarvan was haar eer afhankelijk. Haar vrouwelijke moest 'bewaken', waar op ze haar haa r gasten verzorgde, verzorgde, ze warmte moest ze leggen in de manier waarop behoorde het collectief te dienen. Vandaar dat zij ook als verzorgender dan de meer onafhankelijke Nederlandse vrouw werd (en wordt) gezien. SponEnerzijds dienend, maar daarom niet minder fel als als taner en gevoelsmatiger. Enerzijds het erop aankomt.

SAMENWONEN: EEN ZONDE OF OP NIET?

Een ander terrein waa rop het Molukse en het Nederlandse levenspatroon waarop elkaar de afgelopen tien jaar dichter lijken te zijn genaderd, is dat van het samenwonen. Aanvankelijk beschouwde de Molukse gemeenschap het als GIM (Geredja Indjili een abject westers verschijnsel. 50 Vooral de GIM lndjili Maluku), Maluku). de grootste Molukse kerk, wees op het onchristelijke karakter kara kter van het ongesamenleven, in een verbintenis immers waaraan Gods zegen niet was huwd samenleven. gegeven. Mensen die aldus handelden, leefden in z.onde. zonde. De consequentie gegeven. daarvan was dat het Heilig Avondmaal niet mocht worden bijgewoond en dat eventuele kinderen niet mochten worden worden voorgedragen voor de doop, doop , men daarvoor offi officieel invloed omdat men cieel gehuwd moet zijn. Die kerkelijke .invloed tot op de dag van van vandaag vandaag,. echter verder. Zo worden worden mensen die niet reikt, tOt gehuwd zijn zijn als inwonend bij hun hun ouders behand behandeld. gehuwd eld. Mensen die samenleven worden. worden dus niet als gerij] gezin geaccepteerd, maar als twee individuen die hun ouders leven. De kerkeraad kerkeraad legt ook geen bezoeken af officieel nog bij hun ofticieel op het adres adres van van de samenwonende samenwonende partners. partners . Onduidelijk is aofhet altijd op fh et nog altijd dat mensen mensen geweigerd geweigerd wordt het Heilig Avondmaa Avondmaall bij te wovoorkomt dat neo. nen. Er is is dienaangaande dienaangaande wel wel ap op gewezen gewezen dat dat ieder voor zich zich verantwootverantwoording ding dient dient af af te te leggen leggen aan aan God. God. Bovendien beroepen beroepen sonmugen sommigen zich zich op de. de bijbel hristus is is er er toch toch vooral vooral voor de de zondaars. zondaars. Maar Maar het komt komt bijbel en en z.eggen: zeggen: C Christus ons voor voor dat dat een een dergelijke dergelijke rationalisatie tussen tussen de de muren muren van de de GlM-kerk GIM-kerk ons als als een een echo echo zal zal verwaaien. verwaaien. 52 52

www.vijfeeuwenmigratie.nl De algemene opinie is dat het westerse verschijnsel 'samenwonen' 'samenwonen' getolegetolereerd reerd wordt, maar zeker niet zonder meer meer geaccepteerd. geaccepteerd. Vooral Vooral de eerste generatie heeft nog duidelijk het beeld dat samenwonen sa menwonen slecht slecht is, is, terwijl de bung-generatie voller opstelt. Als bUIIg-generatie zich begrip begripvolIer Als gevolg daarvan zouden ook jonge Molukkers zich, voor zover woonachtig l/JOOnatlHÎg in j,1 de wijkgemeenschap, I/Jijkgemeenscllap, niet laten voorstaan voorstaan op het feit fcit dat ze ongehuwd samenleven. Ze maskeren het eerder om oudere Molukkers, die er Molukse traditie in zien, cr een {"en aantasting van de deMolukse zien. niet te beledigen. Dezejongeren beschouwen samenwonen in de regel trouDeze jongeren regel wens ook meer als een tussenfase, tlIssenfasC', goed om elkaar te leren kennen en om te sparen voor huisraad, huisraad. maar tenslotte uitmondend in een huwelijk, zeker als het gaat om twee Molukse partners. partners. Bij een gemengd stel ligt het gecompliceerder. Daar zal eerder worden gezocht naar excuses om de situatie met de mantel der de,[ liefde te bedekken. De druk om te gaan trouwen, trouwen, zo wordt het bet gezien, komt dan slechts van één kant, kant, want onder Nederlanders is het een geaccepteerd verschijnsel. verschijnseL Omdat ervan wordt uitgegaan dat geen rekening tekening Nederlandsejongen ofhet jongen of het hoeft te worden gehouden met de familie van de Nederlandse Nederlandse meisje, accepteren Molukse ouders het gemakkelijker. Vooral Vooral bij een Moluks meisje en een Nederlandse jongen achten zij zich van de taak om alles in het werk te stellen, bijvoorbeeld door inschakeling ontslagen 0111 van de kerke- en wijkraad, om het stel een huwelijk te bewegen. Gaat het std tot totcen om een Moluks paar, paa r, dan zal er, e_r, met meI een beroep op de mening van de kerk onderwerp, na een aantal jaren samenwonen op worden gewezen over dat onderwerp. vooral als er een kind op komst dat het tijdstip van trouwen is aangebroken, vooral is. In een niet-huwelijkse staat kinderen baren wordt in weinig families geaccepteerd. ge-.lcceptecrd. Weliswaar schijnt schijm de adat verschillende manieren van trouwen te kennen, waaronder ook een vorm van samenwonen in aanwezigheid kennen. controle van de ouders, maar gebeurt dat buiten de cont role van de familie, dan wordt het afgewezen. Voor de goede orde: we wc hebben het tot nu toe loe gehad over het samenleven van twee heteroseksuele partners. Het beeld over homoseksuelen is veel afwijzender. Twee samenlevende mannen van wie men weet dat ze het bed wijk. Hetzelfde delen, worden niet openlijk getolereerd in een Molukse wijk. vrouwen. Men beschouwt dat als een niet te aanvaargeldt voor lesbische vrouwen. samenleving, den invloed van de Nederlandse Nederl.lIldse sa menleving. hoewel jongeren daar genuanceerder over denken. Er zijn ook wel degelijk Molukse homoseksuelen geslacht niet langer verbergen en in die hun liefde voor leden van hetzelfde gesla<:ht openbaarr discussies beginnen over de demonstraties meelopen of in het openbaa houding tegenover homoseksualiteit in eigen kring, kring. maar dat moet moct dan wel buiten het gezichtsveld van de wijk gebeuren, want in die omgeving zal een dergelijke opstelling niet worden getolereerd. Lesbische vrouwen worden zo mogelijk met nog sterkere afwijzing geconVan ccn een homoseksuele Molukse man zal gezegd worden dal dat hij fronteerd. Van fromeerd. vrouwelijk vertoont of weinig belangstelling heeft voor de enigszins vrouwelij k gedrag vertoolltof voorde 53 5J

www.vijfeeuwenmigratie.nl andere sekse, dus dat er 'gewoon' wat aan hem schort. Het Her klopt niet met het beeld van de man, want die behoort zich stoer voor te doen en achter vrouwen aan te gaan, maar het is nou ook weer niet niel absurd. In de kampen vroeger zouden wel mannen als travestiet hebben rondgelopen; zij maakten bijvoorbeeld kleren of knipten haar. Tot op zekere hoogte werd dat geacafknipten cepteerd. Maar van een vrouw die mannelijk gedrag vertoont, zal worden gezegd: Net een vent, zij ve.m, zeg. Het idee dat zulk gedrag mogelijk inhoudt dat 'Zij lesbisch is, dus het bed deelt met een andere vrouw, past, naar wordt is . lUel vrouw. past. gezegd, ge".legd. niet in de voorstellingswereld voorslellingswereld van Molukkers. Dat Dat wordt als een 51 omkering van alle waarden beschouwd, een groot taboe duS. Zoals wel dus.;'1 onlkering meer onderwerpen die als 'typisch westers' worden beschouwd, beschouwd. waaronder prostitutie, zal prostitutie. verkrachting verkr3chting en incest. In Molukse kring komt dat niet voor, ui men zeggen. Dat de werkelijkheid anders is en dat ook in die gemeenschap gemeenscha~ inmiddels gevallen van verkrachting, incest en prostitutie bekend zijn, 52, daarover wordt het stilzwijgen bewaard. b("wa3rd. Vooralsnog lijkt men zulke verschijnselen als een ~n logisch voortvloeisel uit het zedenverval van de Nederlandse samenleving te beschouwen.

'DE MOLUKSE VROUW GEËMANCIPEERD' VkOUW IS AL ALGEIWANC IPIiERO'

Emancipatie Emancip3tie is volgens Molukkers een typisch denkbeeld van van de Nederlandse bndse (de westerse) vrouw. Niet van toepassing op de Molukse vrouw, want deze zou al geëmancipeerd zijn. 53 SJ Een gevleugelde uitspraak in Molukse kring is d:ln dan ook: 'Bij ons lopen de beslissingen via de de keuken.' Maar ook uit de gelijke opleidingskansen die dochters en zoons krijgen, krijgen. maakt men op niet aan achterstelling van de vrouw te doen. De waarde die in Nederland wordt gehecht aan het begrip 'emancipatie' beschouwen Molukkers als iets kunstmatigs. Bij ons, ons. zo wordt gezegd, verloopt dat allemaal veel natuurlijker. Er wordt dan op gewezen dat vrouwen altijd al vooraanstaande staa nde posities hebben bekleed in de Molukse samenleving, bijvoorbeeld in kerkelijke organisaties. Vrouwelijke dominees en kerkeraadsleden kerketa3dsleden zouden sinds jaar en dag een geaccepteerd verschijnsel vormen. Geruchten dat deze niet werkelijk worden getolereerd, doen echter eveneens de ronde. De primaire taak \'all de vrouw is het huishouden, het opvoeden van de t:lak van kinderen en het verzorgen van de man. nun. Dat wordt beschouwd als een C('n zinvolle taak, als een ware levensvervulling. Dat Nederlandse vrouwen taak. warc levensvervull ing. daar minder tevreden tev reden mee zouden zijn, wordt verklaard met een beroep op de slechte familiebanden in Nederland. Ook wordt het wel wel schouderophalend afgedaan als 3ls een luxe-probleem. luxe-problcem. Molukse vrouwen die betaalde arbeid op zich nemen, bijvoorbeeld om het gezinsinkomen enigszins op te schroeven, worden word"n geprezen om hun kameraadschappelijke inbreng. Maar dat wordt dan wel we.! gezien als noodzakelijke arbeid, arbeid. waaraan W3araan vrouwen niet het 54

www.vijfeeuwenmigratie.nl fundamentele fundam~ntele recht r~cht op arbeid kunnen ontlenen. Een beroep op de de eigen Molukse kring niet worden ontplooiing zal over het geheel genomen in Molukse Nederlands standpunt beschouwd. Bij aanvaard. Dat wordt als een typisch Nederlands bet, ook vanwege een door de bank genomen hoger hoger de tweede generatie zal het, bestedingspatroon, regelmatiger gebeuren dat dar beiden werken. In zo'n geval doet zich het probleem van de kinderopvang kinderopvang voor. De De gangbare opvatting is dat de de Molukse familie dan in het geweer treedt, hoewel het h~t ook wel we] voorkomt, voorkomt, zoals in Bovensmilde, dat een t'en crèche wordt opgezet. opgezec Uit men daar op de voorhand bezwaren tegen ('veel te westers'), als als zo'n voorziening voorziening eenmaal eenmaal goed draait, worden geen ge-en bezwaren meer gehoord. Het algemene beeld is dat de Molukse man buitenshuis bu itenshuis het gezin vertegengelde.n. woordigt, terwijl de Molukse vrouw haar macht binnenshuis doet gelden. zulleu op straat dan ook zelden gearmd geannd lopen. De man loopt Man en vrouw zullen in de regel voorop, zijn vrouwen kinderen kindert'n enkele meters achter hem. Hij Hij d~ weg vrij voor zijn zij n gezin. Dat zijn macht wel vaker maakt symbolisch de rituele vormen aanneemt, aanneemt, moge mogt'" uit het ht'"t volgende citaat blijken: 'Er werd een ee.11 landelijk Moluks volleybaltoernooi georganiseerd. Zo'n Molukse volleybalclub wordt voor het grootste deel gedragen door jonge vrouwen vrouw{>n uit de plaats plaats in kwestie, kwestie, in dit di r geval A., die dus de huizen langsgingen om medewerkers te vragen. Ze kwamen ook bij mij thuis om B. B. te vragen of zij mee wilde wi lde heIpeIl helpen organiseren. Wij hadden visite toen ze binnenkwamen en ze kwamen B. kwamt'"n op mij af om te vragen of .B. zaterdag zaterd3g mee mocht doen. Ik begon te lachen en zei: Dat moet je haar vragen. vragen. Het feit alleen al dat ze naar mij toekomen om toestemming te vragen, vragt'"n. dat zegt toch al wat. En dat is, is. ook bij de jongeren, dan heel hormat. Je mag de sterk. sterk. Dat zit ingebakken in de Molukse cultuur cultu ur van homlal. man niet nÎet passeren. Dus vraag vr:lag je hem, misschien wel wc\ voor de vorm want of hij nu werkelijk zijn goedkeuring geeft of niet, ofhij niet. dat interesseert je niet - of zijn vrouw mee mag doen aan het medeorganiseren medeorganisercn van zo'n toernooi. Dat spt'"elt speelt dus nog altijd een roL' rol.' Bij voortduring wordt benadrukt dac dat de 1ll3cbc macht va vann de vrouw niet moet Dij vergaderingen en dergelijke niet op de worden onderschat. Zij zou zich in verg:tderingen voorgrond stetlen, stellen, maar haar invloed achter de scherm schermen en doen gelden. Zonder haar toestemming worden geen belangrijke beslissingen genomen. Zonde.r Dat zou nog sterker opgaan voor zaken die zich binnenshuis voordoen. bung-generatie wordt benadrukt dat de vrouw de Ook in gezinnen van va n de bUIIg-generatie een aantal werken, zal de man ook cen financiën beheert. Alleen wanneer beiden werken. taken binnenshuis op zich nem nemen, en, om de vrouw te ontlasten. Dat moet voor die de kas beheert, de buitenwereld echter niet al te zichtbaar zijn. Een man dit'" kinderwagen loopt en de ramen zeem zeemt, boodschappen doet, achter de kmderwagen t. zodat 'vrouwentaken' verricht, zal voor verwijfd worden iedereen kan zien dat hij 'vrouwen taken ' verricht.

55 5S

www.vijfeeuwenmigratie.nl uitgemaakt. Structureel bepalen wat w.at er voor de komende week w~_k ingekocht gedrag. Dat is meer gaat ga.at worden beschouwt men als afwijkend, als verdacht verdacht gedr.1g. Datis iets voor Hollanders, wordt dan gezegd. Hetzelfde geldt wanneer een Molukse man zijn bezoek van hapjes en drankjes voorziet als zijn vrouw thuis is. In zo'n geval zal men zich afvragen wat voor een man dat nou is die gaat koken. Maar vooral: voor een vrouw die haar man laat vooral : Wat is dat nou voor koken. Men zal zich afvragen of zij niet van hem houdt en door haar gedrag voot" hem schamen. zal zijn familie zich voor Het beeld dat men heeft van het feminisme, in het bijzonder van Molukse vrouwengroepen, De doorsnee reacvrouwengroepen . ligt in het logische verlengde daarvan. De een Nederlander samenwotie is Îs dat het om Molukse vrouwen gaat die met metec=n nen of getrouwd zijn, zijn. dus een duidelijke invloed van die kant hebben onderor er zal op gewezen worden dat deze vrouwen uit de wijk zijn gaan. Of tr.adirionele getrokken, bijvoorbeeld om te studeren, en daardoor van de traditionele Molukse patronen zijn vervreemd. Laat ze eerst maar eens een gezin krijgen, ;s de leuze waarmee hun wel de mond wordt gesnoerd. Net als gelijkgeu, is gerichte Nederlandse Nederbndse initiatieven initia[Îeven worden dergelijke bewegingen gedragen door hoger opgeleide vrouwen. En En die zullen eerder worden geconfronteerd met de achterdocht van hun intellectueel in principe htm 'achterban', die de intellectueel verdacht vindt, besmet met vreemde ideeën. Zo iemand moet eerst maar eens bewijzen nog achter haar mensen te staan, zo niet, dan kan ze beter haar mond houden. Haar verbale weerbaarheid zal haar in die situatie niet veel verder helpen, daarvoor zijn de beelden over de verhoudingen tussen man en vrouw te uitgesproken, al zijn er, aldus verschillende versch illende van onze gespreksgenoten, bij de derde generatie geneurie wel degelijk veranderingen te bespeuren. bespeuren .

j6

www.vijfeeuwenmigratie.nl 6. HET GEZAG VAN HET NEDERLANDSE ONDERWIJS

LEREN IS EEN MAATSCHAPPELIJKE VEREISTE LEREN Het Nederlandse onderwijs heeft bij Molukkers Jltijd altijd in hoog aanzien gedoet dat ook heden ten dage nog. In dit verband wordt staan en doct wordl meestal verwezen naar de koloniale situatie. situatie, waar je j e alleen maar Nederlands onderwijs kon volgen als je ouders ccn een bepaald inkomen hadden. Hoewel de Il.ier, naast de kerk. kerk, gezien wordt als een instituut JTlstituut van de overschool ook hier, heid, heid. wordt de angst voor verwestersing verwcstersîng daar het minst gevoeld. Van het begin af aan heeft de eerste generatie het verblijf in dit land als als de grote kans beschouwd om haar kinderen - zo mogelijk met de Nederlandse Nederl andse jeugd nde.rwijs te-Iatcn wîlde- geheel overeenkomwesters oonderwijs te laten volgen. De regering wilde stig de tijdelijkheidsgedachte tijdelijkheidsgedachre - het onderwijs aan Jan Molukse kinderen aanvankelijk zodanig organiscren, organiseren, dat het aansloot bij het onderwijs in Indonesië, met Nederlands ofIndoncsisch ofIndonesisch als voertaal. sië. voertJ.al. Van zo'n 'overgangsvoorziening' moest zij echter afzien. afzien, omdat dit op verzet stuitte bij de ouders. 5-' 54 Deze meenden dat hun kinderen, als ze in de Nederlandse maatschappij (of in het land waarnaar ze hoopten op zeer korte termijn terug te keren) een hun redelijke positie wilden wi lden bereiken, prestaties moesten leveren, wat in hUlI volgen. Hun eigen statusverlies ogen inhield: westers onderwijs "olgen. statusverljes vanwege het ontslag uit het he,t KNIL vormde een extra prikkel om de kinderen - vaak op Spartaanse wijze - aan te zetten tot goede studieresultaten. 55 Alleen was de beginsituatie in lfl de kampen, kampen. en ook wel later in de wijken, niet schoolgaandejeugd gestimuleerd zodanig dat de schoolJiaande jeugd tot leren gcs tim uleerd werd. wCId. In de veelal kinderrijke gezinnen56 bestond nauwelijks gelegenheid je rustig terug te trekken om te studeren. Naar wordt beweerd hebben ouders daar niet altijd tangsi-cultuur (de kazerne oog voor voo r gehad. Zelf waren ze opgegroeid in een tallgsj-cultuur waar de militaire gemeenschap in de voormalige kolonie bijeenwoonde), bijeen woonde), definitie geen plek waar per defmitie ple_k kon worden geclaimd voor studie of een andere individuele bezigheid. De gemiddelde KNIL-militair was zelf nooit verder kolonia le situatie een cen duidegekomen dan lager onderwijs en had daar in de koloniale dat juist onderwijsje onderwijs je verder kan brengen lijk besef aan overgehouden datjuisr brcngen in het die werd doorgegeven aan de kinderen. leven. En dat was de boodschap dit" 57

www.vijfeeuwenmigratie.nl Maak je het op school, dan maak je het in het leven. Hoe dat vervolgens weinigell zich een mening gemoest gebeuren, daarover hadden slechts weinigen vormd. Onderwijs werd toch [Och meer als een doel op zichzelf z.îchzelf dan als een middel gezien. De betrokkenheid betrof de buitenkant, met de inhoud van het aangebodene bemoeiden de ouders zich niet, niet. de verantwoordelijkheid daarvoor vonden zij geheel bij de onderwijzer of leraar lerau liggen. Het algemene beeld dat hard leren een eerste maatschappelijke vereiste is, kwam, zeker in de jaren zestig, in de praktijk van vele Molukse gezinnen nogal ccns eens op gespannen voet te staan met de financiële mogelijkheden. Veel ouders waren war('n allang blij wanneer hun oudste zoon na de LTS of hun oudste dochter na de huishoudschool ging werken ten einde geld te verHet kwam er cr in dienen om de rest van de familie (mede) te onderhouden. Het feite op neer dat de oudste broer of zuster zich opofferde voor de opvoeding van de rest van het gezin en dat ook als zijn zjjn of haar plicht pli cht beschouwde. eerste generatie een veelal gebrekkige kennis Daarbij kwam dat die eerste kennis had opgebouwd van deze samenleving en ook de Nederlandse taal niet of nauwelijks beheerste. De meerderheid was ook niet d3Jl het her niN bereid om meer dan noodzakelijke te leren. Zij stelde zich op het standpunt: standpunt: de Nederlanders hebben ons hiernaar toe gehaa gehaald, ld, ze moeten óns maar verstaan. De Molukse samenlC'vrouwen kwamen zo mogelijk nog minder met de Nederlandse samenleving in aanraking. Zij hadden bddden bijna uitsluitend contact met plaatselijke winkeliers, waardoor ze nauwelijks een stimulans ontvingen om zich meer de traditiodan wat elementair Nederlands Nederlauds eigen te maken. En dat terwijl in detraditionele nde Molukse samenleving de moeder, mocder, als directe opvoedster, de kinderen gebied als onderwijs behoort te stimuleren. op een gebi('d stÎmuleren. De vader zal hooguit informeren naar de resultaten. De vaardigheden waarover je moet beschikrcsultaten. ken om over zulke zaken na te denken en het kind op een juiste wijze te begeleiden, begeleiden. ontbraken evenwel. Niet zo 20 vreemd als bedacht wordt dat de voorlichting over onderwijszaken in de Nederlandse taal wordt gegeven (en verspreid). Wordt die taal niet nier beheerst, beheerst. dan kan geen kennis worden opgebouwd en wordt ook geen inzicht in de mogelijkheden ontwikkeld. Met M.et eerste generatie ouders kon haar kinderen niet helpen andere woorden, de eersre bij het opleidingsroutes die leidden naar de banen die somher uitstippelen van opleidingsrolltcs mige kinderen ambieerden. Van de in Nederland geboren kinderen (de 'echte' tweede generatie) heeft gesteun kregen van een klein kJcin percentage het voordeel gehad dat zij wat rug ruggestewl een oudere broer of zus, die tenminste nog enige jaren Nederlands onderwijs had genoten, genoten. in tegenstelling tot hun ouders. In ln de regel was van sprake. ondersteuning evenwel geen sp rake. Molukse onderwijskrachten waren er nauwelijks, dus bijles van een oom of tante was voor het gemiddelde kind niet weggelegd. De ontwikkelde ooms die er waren, gingen meestal in i.n de stad wonen, waar ze hun (hogere) (hogere') opleiding volgden. Na beëindiging van hun studie kregen ze een goede baan en bleven ze buiten de wijk wonen. Dat Dar-

www.vijfeeuwenmigratie.nl is Îs althans het beeld dat leeft, wat war niet wil wij zeggen dat deze mensen niet nÎet hoog gestaan aangeschreven in În hun gemeenschap. Integendeel, zij worden als gczondagsschool, ten slaagd beschouwd en regelmatig, bijvoorbeeld op zondagsschool. ren voorbeeld gesteld aan de jeugd. Belangenbehartigers, die voor het merendeel zelf bedd tot er evel)wel op dat zich een brailldrllill braindrain voordoet. tOt die groep behoren, behoren. wijzen erevenwel De intellectuelen gaan op in de Nederlandse samenleving en de woonwijken vormen de basis en het toevluchtsoord voor de laag opgeleide Molukse populatie en voor drop-outs en 57 voo r de drop-OII/5 CII werklozen. wcrklozen,57 De tweede generatie Molukse ouders is ovCr over het geheel genomen weliswaar wel iswaar beter geschoold dan de eerste, maar het verschil met hun ouders is zeker niet opzienbarend te noemen. 5iI 58 De laag van beter geschoolden neemt neenH toe, tOC, maar blijft smal. smal, en de veranderingen tienjaar ver;mde ringell die de laatste tien jaar op gang zijn gekomen verlopen volgens onze gespreksgenoten bijzonder traag. Ook deze generatie blijkt er in de praktijk slechts in beperkte mate van V
DE GOEROE DEGOëROE

Afgezien van bovenge,noemde bovengenoemde factoren ZOLl zou ook de houding van met name degenen die het onderwijs verzorgen van oudere Molukkers tegenover degt"nen invloed zijn op hun terughoudende gedrag tegenover wat zich binnen bilUlcn de schoolmuren afspeelt. Op de Molukken nam de onderwijzer. onderwijzer, de goeroe, in schoolmure.11 het dorp een belangrijke positie in. Het gezag dat hij daar had, kende men vanzelf vanzel f ook toe aan de onderwijskracht hier. Deze werd gezien als de autori'n verhouding past geen inspraak. te kunnen praten over de teit. In zo zo'n verhoudingpastgeen inspraak. Om mee meete pratenoverde vann onderwijs geven en om in een oudercommissie mee te denken en manier va te beslissen over de wijze waarop het onderwijs het best tot zijn recht kan komen, d3arvoor daarvoor moetje moet je op gelijke voet met onderwijsk onderwijskrachten rachten verkeren, zoals en niet, niet. zoa l5 de meeste Molukkers, Molukkers. hoog tegen hen opzien. Door die haast het onderwijs zou historisch gegroeide afstand tot her zOu een begrip als ouderparticipatie niet a:mslaan kring . Het maximaal haalbare is dat men op aanslaan in Molukse kring. ouderavonden verschijnt. Op school zitten de deskundigen, het bet is hun verleiden, aldus de gangbare mening. antwoordelijkheid de kinderen goed op te leiden. 59

www.vijfeeuwenmigratie.nl In het beeld van de doorsnee Molukse ouder, ook wanneer deze van de tweede generatie is, zou verder niet passen dat een onderwijskracht thuis komt praten over de prestaties van een ~n kind op school. Men staat staar daar onwennig tegenover en vindt dat zo iemand ervoor wordt betaald om les te geven, daar ook voor opgeleid is en dat op een zodanige manier behoort te doen dat het de toets der kritiek kan doorstaan. Het Her kind heeft slechts zijn het onderwijs te volgen en zo mogelijk door te strom stromen best te doen om omher mogdijkdoor en naar een hogere opleiding. Redt het kind het niet op school, dan wordt de oorzaak daarvoor óf bij het kind zelf óf bij de ouders gelegd: die hebben dar het diens verantwoordelijkheid gefaald, niet de goeroe. Wel vindt men dat is om dat falen te voorkomen. Ouders verwachten ook dat de leerkracht tcrrein en daar hebben zij zich niet op te begeven. hulp zal bieden, dat is zijn terrein Naar de school toe gaan om de leerproblemen van het kind te bespreken zal bespreken-zal een Molukse ouder naar naaf eigen zeggen niet gemakkelijk doen. De tegengestelde beweging biedt echter evenmin \litkomst. uitkomst. Sterker nog, zeker de eerste generatie zou het als een schande hebben beschouwd, een in În verlegenheid ve rlegenheid brengen van de familie, fami lie, als als de onderwijzer in zo zo'n 'n geval een hjelen nog niet gelicht of de strafhuisbezoek kwam afleggen. Hij had zijn hielen Dat zal nu niet meer zo gauw gebeuren, maar de fende hand werd geheven. Dat z.'n minst als gênant. meesten ervaren zo'n bemiddelende poging toch op z'n Dat de onderwijzer moet komen klagen over de slechte schoolprescacies, school prestaties, want op dat element zal de nadruk worden gelegd door de ouders, wordt als een aanval op de opvoeding beschouwd en in het algemeen zal de reactie zijn dat het kind minder televisie moet kijken, minder buiten mag spelen en meer klappen moet krijgen. De praktijk datt het moeilijk is om die pr:tktijk wijst uit da kloof te overbruggen. De ouders ouders maken niet de stap naar school, enerzijds omdat ze dat niet tot hun taak rekenen, anderzijds uit vrees om de drempel naar dat onbekende instituut te overschrijden. En de leerkrachten maken niet de stap naar het bet ouderlijk huis van hun leerlingen; leerlingen; in het verleden vooral niet vanwege de taalproblemen, hoewel dan nogal nogaJ eens de wijkraad werd ingeschakeld (ofin (of in een latere fase een Molukse onderwijsconsulent) om het contact met de ouders te leggen, nu evenwel nog niet gemakkelijk, omdat contaCt ze merken dat zo'n gebaar nauwelijks op prijs wordt gesteld. Een Een verschil in verwachtingen en wijze van communiceren kan er eveneens [oe leiden dat huisbezoeken tot niets leiden. De manier waarop een Moluktoe ker zich naar eigen zeggen tegenover een autoriteit behoort te presenteren, is die van beleefde onderdanigheid. Dat hij (of 'lij) zij) gemoti gemotiveerd veerd is, moet blijken uit het op een korte en keurige manier ma11 ier beantwoorden van de vragen die worden gesteld, waarbij men wordt verondersteld iemand niet recht in de ogen te kijken; kij ken; een optreden dat Nederlanders doorgaans als timide interpreteren. Eigen initiatief in 20 zo'n 'n gesprek zal niet gemakkelijk worden getoond, want dat laat de verhouding niet toe. Een Nederlandse leerkracht zal ral dergelijk gedrag snel als ongemotiveerd ervaren. Hij wil met de ouders

60

www.vijfeeuwenmigratie.nl praten, praten. maar deze zeggen alleen 'ja Ja meester, nee meester'. Zij beschouwen hem als de autoriteit autOriteit op onderwijsterrein; als "Is hij niet weet w~t hoe te handelen, hoe zouden zij dat d"t dan moeten weten. Jongere ouders, die wat beter op de hoogte zijn z.ijn van het schoolsysteem, schools)'steem, schijnen hun hUil betrokkenheid op dit vlak gemakkelijker te laten blijken. blijken.

LEERP ROBLEMEN LEERPROBLEMEN

Een ander aspect dat wel naar voren wordt gebracht, is dat leerkrachten, wanneer zij komen praten over de prestaties van een kind, kind , in de regel ook naar de gezinssituatie vragen. En de gangbare gang bare opvatting is dat een Molukker deze niet bespreekt met een Nederlander. Met een Molukse leerkracht trouMeteen wens al evenmin, want die is 'één van ons' en voor zo iemand hou je het he[ intieme gezinsleven geheim, vanwege de mogelijkheid datje reputatie in de gemeenschap wordt geschonden. geschonden. Wat zich binnen de muren van de gezinswoning \Vonillg afspeelt, is bij uitstek ui tstek het terrein van de ouders; daar dragen zij de verantwoording verantwoordîng en daar behoort behoo rt de school school zich niet mee te bemoeien. bemoeien . Duidelijk Duidelijk de opvatting dus dat het hier om gescheiden taken gaat. Leerkrachten die tijdens zo'n huisbezoek 'als een predikant' proberen probe ren duidelijk te maken dat da t zaken die in het gezinsleven spelen hun invloed doen gelden op school,, wordt (Oll'estal (meestal op indirecte wijze) hun de prestaties van een kind op school plaats gewezen. Hoogstens zal hun worden toegevoegd het kind eens flink onder handen handt:n te nemen, nemen. want het idee dat een ook fysiek fys iek stevige aanpak helpt, leeft nog 110g altijd onder Molukse ouders, zo wordt beweerd. Het beeld van de leerkracht als (onfeilba (onfeilbare) onderwijs gebied re) autoriteit op onderwijsgebied zinn onder jonge ouders zeker is blijft dus gehandhaafd, gehand haafd, hoewel de kritische zi toegenomen. Een kind van school halen om omdat dat het injouw in jouw ogen slecht les krijgt, ofje verzetten tegen een schooladvies over bijvoorbeeld een vervolgopleiding, opleidi ng, schijnt maar maa r sporadisch voor te komen. De meeste ouders kijken ook niet naar naa r de reputatie van een school. Het criterium is dat er christelijk onderwijs moet worden gegeven. De dichtstbijzijnde protestantse openbare school komt dus in aanmerking, niet de openba re school in de volgende 59 straat. 59 De benaderi benadering ng van de leerproblemen van Molukse kinderen is gebaseerd op en leidt in de ogen van de leerk leerkrachten maar de bovengeschetste situatie tn rachten maat zelden tot de oplossi oplossing ervan. Ouders van de eerste generatie wisten doorng V;ln doo rgaans slechts twee verklaringen te geven voor het achterblijven van hun en ren ten tweede dat ze nu eel1maal eenmaal dommer waren kinderen: ten eerste de taal e·n wa ren dan Nederlandse kinderen (diezelfde onzekerheid over de mogelijkheden arbeiderskringen, zeker in de jaren van hun kinderen werd in Nederlandse :arbeiderskringen, aangetroffen). 60 Dat Molukse kinderen één of vijftig en zestig, eveneens aangetroffen).t.O zitten en ook in het voongezet voortgezet onderwijs een aanta aantall keren twee keer bleven zinen 61 61

www.vijfeeuwenmigratie.nl doubleerden, werd beschouwd als :ils een fenomeen dat er nu eenmaal bijhoorde. De leerkrachten lijken hun in dat beeld te hebben bevestigd. Deze zeiden: De kinderen begrijpen niet waar de stof over gaat of waar ik met bepaalde vragen op doel, zijn,, maar vanwege hun doel. niet zozeer omdat ze dom zijn taalachterstand. Dat was het zwakke punt waar waa r steeds op werd teruggekomen, voor andere oorzaken heeft men pas veel later larer oog gekregen.

BICULTUREEL ONDE" ONDERWIJS WljS

Over die taalachterstand, die er mede de oorzaak van zou zo u zijn dat Molukse kinderen een leerachterstand oplopen, jaren zeventig veel dcjarcn veel te doen oplopen. is sinds de van de genoemde en uitgein Moluks-Nederlandse onderw onderwijskringen. ijskringen. Een V'lIl enuitgewerkte oplossingen is het biculturele onderwijs, de onderwijs. hetgeen inhoudt dat dit school ook taallessen Maleis en lessen in de. Molukse cultuur verzorgt. De school grote voordelen van dit plaatS dat dir extra onderwijs vindt men in de eerste plaats kinderen daardoor daa rdoor in staat zijn met de ouderen (hun grootouders) te praten, praten. zijn, en in de tweede plaats die immers veelal alleen het Maleis machtig zijn. plaars dat het een positief stempel srempel drukt op de vorming vo rm ing van hun (Molukse) identiteit. Dat iedere Molukker Ma Maleis leis moet leren is een overheersend beeld. Hun behulp cultuur wordt immers met behu lp van de taal doorgegeven en beleefd. Dit betekent echter niet dat de doorsnee Molukker, voor zover de term hem trouwens al bekend is, vindt dat zijn kind bicultureel bicultu reel onderwijs moet volgen. Misschien op op de lagere school, school, maar ma .. r op de middelbare school zal er toch 'serieus' gewerkt moeten Bovendien moeren worden, is een gangbare reactie. Bovendien vindt men dat de kinderen, die vanwege onvoldoende schriftelijke taalbevaak extra heersing en weinig hulp bij het huiswerk van familieleden familideden toch tom al vnk extr2 hun best moeten doen om bij te blijven, niet belast moeten worden met lessen die hun schoolprescaties schoolprestaties mogelijk nog negatiever beïnvloeden. beïovloedeJl. De gedachte is dat ze moeten zorgen hun diploma te halen, ha len, zo mogelijk een vervolgopleiding vervolgopleidin g te doen en een baan te te bemachtigen. Kinderen Kinderen uit hun 61 6 ritme halen door ze op bepaalde tijden lessen in i l1 de Molukse taal ] te laten volgen, volgen. vindt vind t men niet erg met deze gedachte gedachte, stroken. Bovendien vinden veel ouders het storend dat dar hun kinderen apart gezet worden. Het biculturele onderwijs zou dus geïntegreerd moeten worden in het reguliere lesprogramma, maar maa r daarmee wordt het feitelijk intercultureel intercultured onderwijs, en daar deukt denkt ook niet ni er. iedereen onverdeeld gunstig over. Dit onderwijs. zou namelijk inhouden dat Nederlandse kinderen eveneens kennis opdoen over de Molukse zeden en gewoonten, gc~woonren, een idee dat bij deze en gene op weerstanden StuÎt. stuit. Die Dje zaken gaan Nederlanders niets aan aa n en je leert ze zo alleen maar 'onze zwakke plekken' ontdekken, vinden zij. Daarbij komt plekken" te oucdekken, het dilemma dilemm2 in hoeverre de adat mondeling, laat staan schriftelijk mag worden wo rden overgeleverd. Sommige Sommigt" elementen ervan dienen alleen in de conCOI1 62

www.vijfeeuwenmigratie.nl 62 text te worden besproken, rexr van de mala I/uua rumah nlll/tJl162 besproken, niemand daarbuiten daarbui ten heeft recht op die kennis en een verkeerde interpretatie kan zelfs vervelende vervelende geBovendien kent de adat ad:u allerlei :ille:dei volgen hebben voor de familie in kwestie. Bovendien varianten en bestaan per dorp en ell soms per pcr familie accentverschillen, dus welke goeroe zou dat goed kunnen onderwijzen, vraagt men zich zir.::h af. Nu valt over de Molukse cultuur natuurlijk meer te vertellen dan alleen de adat en dergelijke zaken, maar de reserves die men heeft zijn groot. Met name de eerste generatie vindt dat zij de overdracht van de cultuur en cn adat zelf moet verzorgen. Zij hecht tevens grote waarde aan de Nederlandse Ncded::mdse taal, taal. wat direct samenhangt met de hoge status die het Nederlandstalig onderwijs genoot in de voormalige voornuiige kolonie. Zij maken dagelijks mee dat het niet voldoende beheersen van die taal ual vele problemen probleml'n oplevert en zij zijn bang dat hun kinderen daar ook oOK mee te maken krijgen als deze haar niet beheersen op het niveau dat wenselijk is is omje om je goed te bewegen in deze samenleving. De tweede generatie denkt hier minder uniform ulliform over. Velen van hen zijn niet tégen tégcn bicultureel onderwijs, onderwijs. omdat ze zich realiseren dat ze zelf vaak vaa k onvoldoende kennis over deze onderwerpen hebben om de overdracht overdT3cht goed te laten laren plaatsvinden. plaatsvinden. Tevens vinden ze het schrijnend dat hun kinderen zo Oe ouders vinden dat ze slecht kunnen communiceren comm uniceren met de grootouders. De op dat punt falen en zien hun taak graag overgenomen door de schooL school. Vooral dat emotionele aspect wordt in de discussie benadrukt. Men realiseert zich dat de invloed van de Nederlandse samenleving op de Molukse thUIS ook Nederlands. Alleen identiteit groot is, want de kinderen spreken thuis niet erg zuiver, want de Maleise invloed doet zich meestal eveneens gelden. met Aan de andere kant leeft een duidelijke angst voor de gevolgen van bicultureel onderwijs, dat toch [Och het imago heeft dat het ten koste gaat van va n de schoolprestaties schoolprestaties van kinderen en hen in een uitzonderingspositie plaatst. Deze ouders mochten zelf, voor zover ze Nederlands onderwijs hebben gevolgd, vroeger geen Maleis spreken op school; zij moesten Nederlands praten. Hadje moeilijkheden met de taal, dan bleefje zitten, al wasje nog 110g zo Het gevolg was dat de meeste jongens naar de LTS werden ge-geintelligent. Her daar werd minder aan taal gedaan, gedaan. En de meisjes gingen in stuurd, want dAar huishoudschool, want koken en naaien, dat ging altijd groten getale naar de huishoudschool, wel. Die achtergrond wordt als een gedeeltelijke verklaring aangevoerd houding die de tweede generatie ouders voor de sceptische en tweeslachtige houdil1g tegenover het biculturele onderwijs inneemt. nu tegellover datl over dit onderwe onderwerp rp een opvallend verschil Er wordt wel benadrukt da 'achterterbestaat tussen de visie van Molukse leiders en de opvattingen van de 'ach denken: alsjc alsje op school zit, moetje zien ban'.'. De laatsten denken: rien mee te komen, dus ban zeker niet dat bicultureel je het Nederlands goed eigen maken. Hun idee is zeke[ vinden ze het niet onderwijs daar een goede invloed op kan uitoefenen, dus "inden daarnaast vinden dat hun kinderen in Îs het wel zo dat zij daarnalst belangrijk. Alleen is staat moeten zijn in bet het Maleis te communiceren met mer de film familie. ilie. Dat deze

63

www.vijfeeuwenmigratie.nl twee elkaarr wellicht negatief beïnvloeden rwee eisen elkaa beïn vloeden is een inzicht waar de meesten óf niet aan toekomen óf geen oplossing voor weten. Mensen uit het onderwijs onderwijs of uit Molukse beleidskringen daarentegen brengen in de discussie steeds steeds naar voren dat uit onderzoek blijkt dat bicultureel onderwijs onderwijs juist een positieve bijdrage kan leveren aan de beheersing beheersin g van het Nederlands en, mits goed gegeven, geen nadelige werking hoeft te hebben op de laods schoolprestaties school prestaties van een kind. Zij wijzen erop datje, wanneerje w',mneerje als Molukse ouder wilt datje kinderen zowel Nederlands als als Maleis leren spreken, ook de consequenties daarvan moet nemen en ze de mogelijkheid mogel ijkheid van tweetalig onderwijs moet bieden. Uit dat perspectief geredeneerd organiseren zij dergelijk onderwijs onderwijs en proberen zij het ingang te doen vinden in de eigen kring. 63 f,J Terzelfder tijd wordt op Nederlandse scholen ruimte ruim te geclaimd om deze plannen ten ttn uitvoer uit voer te brengen. brengen. In zekere zin wordt het gehanteerd als als een emancipatorisch strijdpunt. gewezen strijd punt. In de Molukse media wordt erop gewez.en dat experimenten hebben aangetoond :langetoond dat Molukse leerlingen na twee (wet':'à drie M en de jaar j aar bicultureel onderwijs niet achter raken bij andere leerlingen64 ouders zich na zo'n periode meestal geheel achter deze aanpak scharen. Critici in die gemeenschap vragen zich echter af het Maleis niet is voorbeafof ofhet stemd te verdwijnen. Naar hun hWl idee zal de vierde generatie de Nederlandse Ncderlmdse taal gewoon beheersen als iedere andere ingezetene van dit land. land . Ze zullen zuUen ook in Nederlandse woonwijken gehuisvest zijn, zijn. wat evenwel niet hoeft in te houden dat ze zich geen gecn Molukker voelen. Met het verdwijnen ve,rdwijnen van het Maleis automatisch de Molukse identibun idee immers imm ers niet nietautolllatisch Maleis verdwijnt naar naa r hun (taal,, voedsel, familiezin, pela teit, dat blijkt wel uit de etnische symbolen (taal peln en dergelijke) die bepaalde delen van de derde generatie hanteren om hun Molukse achtergrond sterker tot uitdrukking te brengen. Deze accentueetnisch-culturelee positie kan, zoals gezegd, ook een emanring van \'an de eigen etnisch-culturel cipatorische functie hebben. 65

www.vijfeeuwenmigratie.nl 7. RELIGIEUS ERFGOED EN MYSTIEKE BELEVING

DE GOD VAN NEDE NEDERLANDERS' 'GELD IS DEGOD RLAN D6 RS'

chten het protestants-christelij ke geloof Nederlandse zendelingen bra brachten protestants-christelijke geloof op de Molukken, daaropp volgende reliM olukken. en de koloniale overheid hanteerde de daaro Mol ukse christenen aan zich te verplichten. verplichten . gieuze onderworpenheid om Molukse Die donkere kant van het christendom zeggen Molukkers zich pas na hun n realiseren: 'Geld en geloof. komst naar: naar Nederland te zijn gaa gaan geloof, dat is het verhaal dat bijna iedere Molukker zal vertellen. vertellen.'' Niettemin hadden Nederlandse dominees en gezagsdragers het bet ch ristendom ginds met zo'n zo 'n overgave christendom beleden , da beleden, datt het beeld was ontstaan dat men hier in een zwaar christelijk land terecht zou komen. Eenmaal 'gewend 'gewend'' merkte men evenwel niet alleen dat er naaSt protestantisme666 nog een andere godsdienstige stroming bbeenaast het protestantismë stond in dit land. sommige groepen mensen niet trouw naar de land, maar ook dat somm.ige jaren kerk gingen, gingen. Deze D eze oontwikkeling ntwikkeling zag men in de ja ren zestig, met de voortschrijdende ontkerkelijking, gecontinueerd, terwijl terw ij l het Molukse M olukse religieuze reügieuze Cotllact op kerkelij leven in die tijd (en ook nu nog) bloeide. Contact kerkelijkk gebied was er pOSt vatte dat Nederlanders bovendien nauwelijks, waardoor de mening post weinig gelovige mensen zijn. Terzelfder tijd zag men dat -allerlei allerlei religieuze bewegingen, va n zich zi ch deden spreken, spreken , dat leegbeweg'ingen. zoals de Pinkstergemeente, van datt kkerken staande kerkgebouwen kerkgebou wen werden bezet en da erken voor andere doeleinden werden gebruikt: 'iets iets wat in een dan alleen maar godsdienstoefeningen werden Molukse kerk zelden zal za l gebeuren. Vandaar de reactie:

'Ze hebben de kerk tot een marktplaats gemaakt. Jezus joeg destijds de )ezusjoeg handelaren uit de tempel weg. Nu zijn het de Nederlanders die di e hetzelfde doen, doen. Ze houden feesten in de kerk. Ze maken er een commercieel circus , van. Dat gebrek aan geloof wordt gezien als iets dat zich op allerlei levensterreinen openbaart. openbaart. Volgens Molukkers M o lukkers geloven Nederlanders nergens meer in, in. behalve in materie: aanbidden,' God zelf wordt niet m aterie: 'Geld is de god die ze aanbidden.' va ndaar ook zulke verregaande ontwikkelingen om wikkelingen als draagmoegevreesd, vandaar

6, 65

www.vijfeeuwenmigratie.nl ders, reageerbuisbaby's en dergelijke. Men knoeit met menselijk leven, ders. grijpt in in de natuur, en dat terwijl terwij l de macht daarover da:trover in Gods handen h:tnden behoort te rusten. Allemaal maatschappelijke ontwikkelingen die door Molukkers, lukkers. met een beroep op religieuze retigieuze waarden, ten sterkste worden veroordeeld. deeld.

BINNEN l:IlNNEN OE DE KERKMUREN

In rn wat er zich binnen de Nederlandse kerkmuren afspeelt. afspeelt, herkent de gemiddelde Molukker naar eigen zeggen ook weinig van v:m wat wa t hij in zijn zjjn eigen kerk gewend is is::

'Alleen al visueel. Neem nu hoe calvinisten de kerk binnenkomen. Het lijkt wel alsof ze naar een begrafenis gaan. gaan. Terwijl T erwijl Molukkers, die komen met z'n allen lachend de gang door, door. of zingend, en de kinderen blèrend. In Nederlandse kerken zie je geen kinderen, daar wordt een aparte dienst zieje voor georganiseerd. Dat is ook het hele verschil in belevingssfeer verschîlîn be1evmgssfccr.. Bij ons is de kerk van iedereen. Wat natuurlijk met niet wil zeggen dat niet met een scheef oog naar die moeder met een blèrend kind wordt gekeken. Maar de realiteit is een veelkleurige kerk, vooral nu met al die gemengde huwelijken. Bovendien geloven wij niet in één god, maar ook in de vao de kerk, maar het voorouders. Dat mag natuurlijk officieel niet van speelt toch mee. Dus wat zou zouje je dan in een Nederlandse kerk 'loeken? zoeken? Vooral in een protestantse, want de katholieke kerk heeft tenminste nog heiligen. Een kerk moet leven, vandaar dat Molukkers niet nier veel zin hebben om naar een Nederlandse kerk te gaan. Nederlandse mensen graag naar een Molukse kerk. Al is het alleen maar om daarentegen gaan gtaag aapjes te kijken en daarna volgestopt te worden met lekker eten. eten, Want dat is het beeld dat Molukkers hebben van Nederlanders Nederlanders.' .' Voor bepaalde leden van de tweede en derde generatie ligt het in die zin anders, dat zij 'leggen zeggen in Nederlandse kerken een bepaalde benaderingswijze aan te treffen die 'lij zij voor een deel graag overgenomen zouden zien door Molukse dominees. Deze zijn naar hun idee zo weinig actueel in preken. Zoals een Nederlandse dominee het onderwerp kruisraketten krUisraketten of racisme zo maar Olaar voor het front fr ont van de gemeente aan de orde stelt, dat gebeurt in een Molukse kerk niet. Er wordt sec uit de bijbel gelezen: 'Ze hebben het liever over Jonas in de walvis.' Aan een eigenzinnige interpretatie van bepaalde bijbelteksten wagen Molukse voorgangers zich doorgaans niet. n.iet, Citaten context gezet. worden, met andere woorden, niet in een maatschappelijke comext onverstaanbaar voor de Meestal wordt, wordt. veelal in het hoog-Maleis - dus onvl'rstaanbaar jongere generaties -, letterlijk voorgelezen uit de bijbel. Maatschappelijke 66

www.vijfeeuwenmigratie.nl problemen worden worden op o p de de kansel ka nsel niet niet aan aan de de orde orde gesteld gesteld en discussies discussies over o ver problemen wel de de positie positie van van de eigen gemeenschap gem eenschap in in NederNederoorlog en vrede, dan wel land, zullen zullen tijdens catechisatie catechisatie of of zondagsschool bijeenkomsten bijeenko m sten niet te te land, worden gebracht. geb racht. De laatste laatste tijd zijn er wat meer meer gestudeerden gestudeerden die die de berde worden mogen toespreken, mensen mensen die wel wel de ontwikkeling in in Nedergem eente mogen gemeente kerken hebben gevolgd en zich de uitspraken uitspraken van de Wereldraad Wereldraad van landse kerken harte nemen, waardoor waardoor er ruimte ruimte komt komt voor een iets iers liberalere liberalere Kerken ter harte Kerken Somm igen zijn, zij n, vooral vooral door d oor die professionele professionele opleiding, sterbenaderi'ng.. Sommigen benadering ker betrokken geraakt bij het Nederlandse politieke leven, en komen er dar de kerk wel wel degelijk een plaats kan zijn waar maatmaatopenlijk voor uit dat schappelijke ontwikkelingen onder woorden worden gebracht en partij m ag worden gekozen. Dat Dat is ook ook. wel wel nodig, voegen zij daaraan toe, anders mag Molukse gemeenschap die zij al al die jaren j aren zal de kerk de centrale functie fun ctie in de Molukse Molukse kerk kent schisma's en ingenom en, verliezen. Want ook de Molukse heeft ingenomen, na vo lging van de als al s ongodsdienstig ervaren erva ren Nederlandse samenwordt, in navolging wordt, levi ng, m et leegloop geconfronteerd: leving, met Molukkers hebben liever oonze nze eigen kerk; wij houden ons apart. Ja, ja, 'Wij Molukkers kerk. Ik zou liever één verenigde Molukse M o lukse ik betreur onenigheid in de kerk. je zien . Maar de onenigheid onen.igheid in de kerk is ook een tijdsverschijnsel. Je kerk zien. wereld . ' 67 ziet het over de hele wereld.

VERSTROO IDE VOLK HET VERSTROOIDE

Dee angst voor b6nvloeding beïnvloeding door het westerse onreligieuze denken heeft, D vooral onder Molukkers van de eerste generatie, tot een soort zelfbeschermende tegenreactie geleid. Zij hebben heb ben namelijk het idee hier in Nederland, gemeenschap, de enige zu zuivere als kleine christelijke gemeenschap. ivere kern van die godsdienst te vormen, een gedachte die nauw aansluit bij de religieus geïnspist leeft. Deze houdt in dat M olukreerde opvatting die al sinds de overkom overkomst Moluknet als het joodse volk kers een van Gods uitverkoren volkeren volke_ren zijn, dat, nct destij ds in Egypte, hier in ballîngschap ballingschap leeft: leeft: destijds Molukse predikanten die bet"ldspraak beeldspraak steeds 'Dat komt ook doordat M ol ukse pred ikanten dit" vanaf En onze ouders namen gewoon over wat daar va naf de kansel predikten. En werd, want dat was de kerkelijke autoriteit, aan wie n.iet niet getornd getornd gezegd werd. mocht worden, je dan bij voorbeeld de Tamaëla-bewegin g, worden. En zo zo kreeg kreegje bijvoorbeeld Tamaëla-beweging, met een rop jJezus ezus aan een foto van van een vN-gebouw. vN-gebouw, waa waarop aan de deur klopte. Met citaat: en er er zal zal geopend geopend worden,' worden.' Op die manier probeerde taa t: 'Klopt en het ci sch een men men symboli symbolisch een vergelijking met met het joodse volk volk tot tot uitdrukk.ing uitdrukking te brengen Want zo kon kon een een verkJaring verklaring worden worden gegeven gegeven voor het het feit feit dat dat brengen., Want men in in Nederland Nederland zat. Niet zo zo m maar, omdat .. .!'!' men aar, maar om dat ...

www.vijfeeuwenmigratie.nl Een uitvloeisel van die houding -zou zou zij zijnn dat zeker de eerste generatie een sterk noodlotsbesefheeft ontwikkeld. Leeft zij enerzijds met het gevoel dat dar ge..zegd: 'God wil het zo, wij haar onrecht is aangedaan, anderzijds wordt gezegd: rden', een houding die consequenties heeft hebben dat maar te aanvaa aanvaarden', waarop wij later nog terugkomen. Een vergelijkbare spanning zou zich afstamming . Het voordoen bij het beeld dat zij hebben van God en van hun afstamming. christendom is een godsdienst met voorstellingen die door Molukse gelovigen zonder meer Uleer zijn overgenomen. Van modernistische ideeën over een zwarte God afGod houde men zich verre. Ook zij die in Nederof God als vrouw houdt land zijn opgevoed, hoorden op zondagsschool vertellen over een blauwogige Christusfiguur. Een man die als een blanke figuur werd voorgesteld, Nederl ;mders om hen ben heen heen,, beheerste het hart van net als de gewantrouwde Nederlanders hun geloof: in de koloniale situatie destijds misschien geen ongewone ar'beeldspraak', maar in Nederland leidde dat toch tot een enigszins verw verwarrende confrontatie. Of de individuele Molukker het ook werkelijk zo ervaart, blijft onduidelijk. Naar men beweert is het onder hen niet gebruikelijk om, op de wijze waarop Nederlanders dat zouden doen, doen , door te praten over de implicaties van hun geloo( E va geloof. Over het al dan niet van Adam en Eva afstammen worden dan ook geen uitgewerkte gedachten aangetroffen. aangetroffen. Niettemin bestaat tussen het oud-testamentische paradijsverhaal en de Molukse afstamming van het moedereiland Ceram een tijdskJoof tijdskloof die zich niet gemakkelijk laat overspannen. Molukkers gaan ervan uit dat het bet eilandenrijk met zijn dorpen de kosmos is waar zij uit voortkomen, voortkomen. en dat alle Midden-Molukse families uiteindelijk van Ceram afstammen. Een soort oerfamilie, waarin voor een joods-christelijke stamvader met geen mogeOverigens lijkheid een plaats valt va lt in te ruimen. O verigens is het op individueel niveau nÎveau nadenken over geloofskwesties en daarvan getuigenis getuigeni s doen, zoals gezegd, niet erg gangbaar in Molukse kringen. Onder de jongeren komt het wat meer voor, maar zij blij blijven ven er vreemd tegenover staan. De communale comm unale geloofsbeleving, met zang en bijbellezing, is de ervaringswereld waarin zij geloofsbeleving) zich doorgaans plegen te bewegen.

DE MACHT VAN DE DEMhCHT DB VOOROUDERS

Naast het christendom wordt het geestesleven van Molukkers beheerst door het geloof in voorouders voorouders.. Een facet waarvoor Nederlanders volgens volge-ns kunnen opbrengen. Deze zouden het niet begrijpen en. en, hen weinig begrip kUI1l1en voor zover ze al respect tonen, daar met de hun hUil tekenende nuchterheid op reageren:

'Ik zat eens met een vriend over. over dit soort zaken te praten en hij zei: zei: Wat el, leven jullie toch beklemmend. beklemmend . Waarop mijn reactie was: Misschien w wel, 68 68

www.vijfeeuwenmigratie.nl maar ik ik vind jouw leven in een aantal opzichten zo kaal. Goed, je kunt natuurlijk zeggen dat het onzin is om met je opa te gaan praten als die man al jaren dood is en dat gezeur ge-zeur noemen. Maar die Molukse man die communiceert, o[in of in ieder geval denkt dat hij met zijn wel met zijn opa communiceert. daar gelukkig mee, hoewel hij het tegen jou opa communiceert, die is d3ar niet zal uiten, want hij denkt: Ach, die Nederlanders Nederlanden hebben daar toch geen begrip voor, ze vinden het gek en lachen erom. Dus praat ik er met hen niet over. ' Het schijnt overigens geen gebruik te zijn om openlijk over de voorouders te praten, dat gebeurt alleen bij bepaalde gelegenheden. Het onderwerp is toch omkleed met een zekere huiver, huiver. ook omdat het op gespannen voet voer staat met het christendom. Zeker tegenover Nederlanders zal er in de regel heimelijk over worden gedaan. Opvallend is overigens dat Molukkers Molukkus er bijna als vanzelfsprekend van uitgaan dat alleen zÎj zij voorouders hebben die magische kracht kunnen uitoefenen. Een vergelijking vergel ijking met andere groepen of culturen, zoals Chinezen of zigeuners, culturen. zigeuners. in wier belevingswereld de voorouderverering eveneens een centrale functie vervult, wordt nooit gemaakt. Het gaat altijd om de voorouders van een bepaald dorp of een familiegroep, fam iliegroep. die hun macht tot tOt in Nederland doen gelden. gelden, vanwege het tijd- noch plaatsgebondene van hun aanwezigheid. Het idee dat de voorouders van Nederlanders evengoed hun bun macht kunnen doen gelden, schijnt bij niemand op te naa r men zegt omdat daar in deze samenleving nooit over komen. Dit komt naar wordt gesproken, gesproken. en omdat het beeld bestaat dat Nederlanders Nederlanders weinig werelds zijn gevoel hebben voor bovennatuurlijke zaken, te zakelijk en werelds ingesteld om zich open te stellen voor spirituele invloeden. invloeden. Bijjongere Bij jongere Molukkers ligt het wat genuanceerder. Een Een deel van hen twijfelt zelf al meer aan de magische kracht van de voorouders (een ander deel koestert dit geloof ge.loof juist als etnisch symbool), maar neemt over het geheel genomen toch liever lieve r het her zekere voor het onzekere, onzekere. en respecteert respecteerr de geboden waarmee hun hUil ouders hen hebben hebben grootgebracht om eventuele bovennatuurlijke sancties te voorkomen. voo rkomen. Tevens merken zij, door het het grotere aantal contacten dat zij met de hen omringende samenleving onderhouden, dat Nederlanders toch zeker niet geheel en al ongevoelig zijn voor zaken die het hel rationele bevattingsvermogen te boven gaan. Nog afgezien van van mysmystieke tieke aangelegenheden zoals séances en cn dergelijke en de explosieve aandacht voo r sektarische sek tarische geloofsrichtingen (Bhagwan, (Bhagwan. Moses Moses David, David. enzovoorts), voor het geloofin krachten kuchten die zich niet niet laten laten benoemen (het bijgeloof) bijgeloof) zien zij dat het eerste generatie Molukkers, Molukkers. die daarhier sterker is ontwikkeld dan de eerste ook hier over zelden met Nederlanders sprak, wel wel dacht. dacht . De De geloofscultuur geloofscuhuuc rondom rondom iemand als onzin afgeafgeiemand als als Lou Lau de de Palingboer heeft heeft men mell bijvoorbeeld altijd altijd als daan, legendevorming rondom rondom kapitan kapitan Tété]onker TétéJonker (een Molukse Molukse daan, terwijl de legendevorming verzetsheld uit de zeventiende eeuw), eeuw) , in in wiens wIens magische magische uitstraling uitstraling MolukMoluk69

www.vijfeeuwenmigratie.nl kers kers zelf sterk geloven, weliswaar in een andere context is ontstaan, maar in Ül 6fI Voor dat soort overeenkomsten hebben wezen een zelfde functie vervult. 68 zij die wat meer onder Nederlanders verkeren langzamerhand wel oog gekregen. Een Een over straat lopende zwarte kat die ongeluk brengt btengt en het het rituele afkloppen afkJoppen op een houten tafel zijn Nederlandse fenomenen die zich evengoed aan een verklaring verklaring onttrekken als het plaatsen van muntstukken in de hoeken van Viln een nieuw huis of andere andere gebruiken waaraan Molukkers Molukkers ODt 'de geesten te bezweren'. Dat ook Nederlanders gevoelig zich houden om zijn voor dergelijke irrationele impulsen past evenwel niet in het beeld dat zij hebben opgebouwd over owr de nuchtere Hollander die als als een oningewijde wordt beschouwd in het rijk van geesten en mysteries.

70

www.vijfeeuwenmigratie.nl HUISVESTING,, WONING- EN LICHAAMSVERZORGING 8. HUlSVESTING LICHAAMSVERZORG ING

GEEN DOORZONWONING

Op het gebied van wonen zeggen Molukkers al jaren te ervaren da datt de dwingt..69 Alleen al de manier van Nederlandse overheid hen tot aanpassing dwingt huizen bouwen in Nederland zou in het geheel niet zijn ingesteld op de manier waarop zij wensen samen te \even: leven: 'Wij wonen anders dan belanda's. bela'lda's. Bij ons is de gem gemiddelde iddelde gezinsgrootte 6. 6, tegen 3.35 3,35 bij de Nederlanders in iJl Smilde. SmîJdc. Wij koken anders, stoken anders. Ons familieleven is anders: kinderen bij grootouders, doopfeesstelt allemaal ten, ten. belijdenisfeesten, bclijderusfcestcn. we lopen bij elkaar in en uit. Dat Stelt andere eisen aan de bewoning. Voortuinen onderhouden we niet individueel, maar die zijn van de gemeenschap. Dat kunnen we allemaal aUemaal wel geleaan, maar dan moeten de Nederlandse instanties instanties ons daar ook de gelegenheid voor geven. En zo nodig andere normen aanleggen. aanleggen .•,70 71)

Naar eigen zeggen horen Molukkers niet n.iet in eengezinswoningen, omdat hun samenleving cn woonom geving wordt ingedeeld aan de hand van en woonomgeving 71 mata /lll/wlr. rumah. 71 Weliswaar werden clans bij de indeling in de diverse clans, de lila/a beschikba re onderkomens in dejaren de jaren vijftig vaak uit elkaar gehaald, maar in beschikbare de loop der jaren herstelde de oude samenstelling zich op eigen initiatief zodanig, dat een nieuwe eenheid ontstond: een soort symbiose van het dorpspatroon oorspronkelijke oorspronkelij ke dorps patroon en het voormalige kazernebestaan. kazernebest:ran. Door DOOf de geografische afgelegenheid van de meeste kampen was men in staat een min 'eilandgevoel' te handhaven handha ven in deze samenleving. De m in of meer afgedwongen verhuizing nJaf naar voor Nederlandse begrippen gewone en goede VOOf woningen vormde in Molukse ogen geen verbetering. De eengezinshuizen, ont worpen voor het doorsnee gezin van man, vrouwen enkele kinderen, ontworpen kinderen, sloten immers niet aan bij hun in groter verband levende families. Voor een schets -van van de ideale M Molukse olukse woonwijk in Nederland en een ontwerp van de gewenste meergeneratiewoningen meergellerlliewoningen willen wilj en wij -verwijzen verwijzen naar de projectvoorstellen. van ir. LH. I. H. Matulessy.72 MatuJessy.7:! voorstellen

7711

www.vijfeeuwenmigratie.nl Legt de eerste generatie er vooral de nadruk op dat de overheid hen hen heeft gedwongen tot een een bepaalde manier van wonen, de jongste generatie zegt dat de Nederlandse maatschappij hun geen ruimte biedt om de eigen Molukse identiteit te beleven. Volgens hen kwam vroeger iedereen bij elkaar op bezoek en kon men gezamenlijk en op een vanzelfsprekende manier de eigen cultuur beleven, terwijl nu elk gezinnetje een eigen voordeur heeft, waardoor men meer op zichzelf raakt, zoals de Nederlanders. Nederlanders . Daar komt bij dat men zich, ten gevolge van het gevoerde huisvestingsbeleid, gedwongen ziet buiten de volgebouwde woonwijken te gaan wonen, wat ten koste zou gaan van de saamhorigheid in de gemeenschap. De wijken vergrijzen en de gedachte leeft dat dejongere de jongere generatie zich langzaam aanpast aan de omgangsnormen in de volledig Nederlandse buurten. Over die Molukse woonwijnonnen ken heeft de regeringsnota van 1978 trouwens opgemerkt dat uitbreiding van de bestaande of het bouwen van nieuwe niet langer wenselijk wordt geacht. Het belangrijkste argument da datt de tegering regering in dit verband aanvoerde. voerde, was dar dat een (te) sterke concentratie van Molukkers belemmerend 73 werkt op hun integratie in deze samenleving. 73

DE NEDERLANDSE NETfiElDScULTUS NETHEIDSCULTUS

kennlerken Nederlanders zich door het bijhouden van Volgens Molukkers kenmerken hun huisje, tuintje, boompje, beestje en auto. Dat Dar alles op zeer eenvormige wijze en zonder gevoel voor sfeer. Met name dat veronderstelde nastreven geïnterpreteerd als een verregaand waarde van netheid en properheid wordt ge-"interpretcerd spuUen. Neem hechten aan materiële uiterlijkheden, een verafgoding van spullen. nou de auto, wordt dan gezegd, dat is toch een vervoermiddel. Waarom zou je die elke zaterdagmiddag wassen? Of waarom zou je nou regelmatig de ramen zemen? Dat hoeft toch maar een paar keer per jaar? Dat Nederlandse he.t boenen zelfs uitbreiden tot hun stoepjes, dus de straat gaan huisvrouwen het minsr als vreemd ervaren. De wassen, wordt door veel Molukkers op z'n minst verklaring die ze daarvoor geven is dat men in dit land tegenover de buitenVa.ndaar ook dat geen vitrages en wereld graag een goede indruk maakt. Vandaar straa tkant zouden hangen; zo kan iedereen goed zien dat gordijnen aan de straatkant spulletjes- men bezit. Dat wordt als typisch binnen alles op orde is en welke spulletjes Nederlands ervaren, waar men zelf zegt eerder voorstander te zijn van een open-deurpolitiek, gastvrijheid, zonopcn-rleurpolitiek, dus het handhaven van de wetten der gastvrijheid. der je huis als een soort toonkamer te etaleren: 'Mensen zeggen: als we bij Nederlanders op bezoek komen, zjjn wc zijn we gewoon bang om de woonkamer binnen te stappen, omdat alles zo clean Bij ons is dat niet zo, wij zijn veel gemakkelijker is. Zo netjes en precies. Bij spul1en. Wij vinden het meubilair veel minder belangrijk. belangrijk . met onze spullen.

72

www.vijfeeuwenmigratie.nl Zulke dingen zijn zij n er voor voor ons om te gebruiken, gebrui ken. niet om naar naar te kijken, te t~ poetsen. Dat Da t beeld beeld leeft heel sterk als je Nederlanders en en aanbidden en te poetsen. Molukkers tegenover elkaar stelt. ' Molukkers Molukkers hechten naar eigen zeggen dus veel veel minder tuinder aan een een al te ce geordende indeling van va n hun huis. 74 Een zekere mate mate van van losheid wordt worde als als gezelliger ervaren. erva ren. Er komen altijd :l ltijd veel veel mensen mensen over de vloer, kinderen kinde.ren die die m ogen, dus dus is het vanzelf wat wat rommeliger. rommelige r. Niettemin NiettemÎn beweert een van alles mogen, dan haar ouders op netheid gesteld te zijn. deel van de tweede tweede generatie meer meerd;m Zij zouden ook wat meer de strakke Nederlandse inrichting, het modebeeld Sc1töner Wohnen, Wolmen. overnemen en tot op zekere hoogte prijs zijn gaan gun van Schöner stellen op de moderne woonstijl zoals die op dit moment in bepaalde Nederlandse kringen gewoon is: veel wit wir en gestileerde meubelen. Hetzelfde geldt voor de inrichting van va n de tuin. Naar Naa r men beweert zijn de tuinen ruinen in een gemiddelde Molukse wijk duidelijk te onderscheiden van die in een gemiddelde andere nieuwbouwwijk. Dit zou niet alleen te maken hebben met het feit dat veel vee:! leden van de eerste generatie wat groente en dergelijke in hun tuintjes tuin tjes verbouw(d)en, verbouw(d)en, maar ook omdat het verschijnsel van het nette gazon als typisch Nederlands wordt gezien. In dit verband wordt tevens opgemerkt dat Nederlanders altijd aJcijd als vanzelf verwachten dat iedereen in de buurt zijn zij n (of haar) tuintje even netjes ne.tjes bijhoudt als ills zijzelf plegen te doen. Met de opgang van het fenomeen van de wilde tuin en de aantall keurig bijgehouden tuintjes toename van het aanta tuin~es bij Molukkers lijken de beelden elkaar ook op dit vlak wat dichter genaderd.

'NEDERLANDERS ZIJN 'NED ER LANDERS ZIJ N NIET NJET HYGIËNISCH' HYClï.N1SCII '

Nederl anders netheid netheïd nastreven, daarbuiten In en rond het huis mogen Nederlanders houden zij er volgens Molukkers minder hygiënische gewoonten op na. Zo schijnt de eerste generatie zich er in hoge mate over te hebben verwonderd dat de landerijen hier met koeiepoep werden bemest. Dat vond men een onaanvaardbare manier om met gewassen. gewassen, dus met voedsel om te gaan. onailnvaardbare Hetzelfde vond (en vindt) men van Van de intieme manier waarop in dit land omgegaan. stoel, de hond op bed, bed , het met huisdieren wordt om gegaan. De hond op de Stoel, aanhalen van de hond ('en hem toespreken alsof het een kind is '), allemaal is'). aanhale.n handelingen gen die de meeste Molukkers Molukk ers van de eerste en de middengeneratie midde.ngeneratie handelin dier. Zo'n beest hoort hooft naar niet vinden horen bij het contact tussen mens en dier. grond.. De gewoonte om kanariepieten. kanariepieten, ma marmotten hun idee op de grond rmotten en andere kleine dieren in kooien te stoppen en te koesteren zou onder hen ook geen gebruik zijn. Naar Naaisommigen sommigen zeggen mogen rashonden en katten zich belangstelling verheugen. wel in een toenemende belangstellîng Het verschil in hygiëne tussen hen en Nederlanders erva ervaren ren Molukkers 73

www.vijfeeuwenmigratie.nl echter echter het het sterkst op op het het vlak vlak van van de de lichamelijke lichamelijke verzorging. verzorging. Tot Tot voor voor kort kon was het her gangbare ga ngbare beeld beeld dat dat Nederlanders Nederlanders zich zich in het her algemeen algemeen slecht slecht verzorwas gen, dat dat ze ze nauwelijks nauwelijks onder onder de de douche douche gaan, gaan, zich onregelmatig wassen wassen en en gen, te weinig weinig verschonen, verschonen, met met als gevolg gevolg dat dat ze ze een onaangename onaangename lichaamsgeur lichaamsgeur te verspreiden. versp reiden. Ze Ze zouden zouden met met name name naar naar zweet ruiken. Maar Maar ook de tanden worden te te weinig wei ni g gepoetst, gepoetst, wat wat je aan de kleur kleur kan kan zien: zien: niet niet wit wit genoeg. genoeg. Soms wordt wordt het wat wat minder minder persoonlijk persoonlijk gebracht en wordt wordt gewezen op op de Soms verschillend verschillend ruikende rui kende huizen. Zoals iemand iemand zei: 'Bij Molukkers ruikt ruikt het het naar eten, eten. bij Nederlanders N ederlanders ruikt het naar geld of schoonmaakmiddelen.' ni veau van dat soort details worden worden de de verschillen soms soms heel heel Zelfs op het niveau [ot uitdrukking gebracht. geb racht. markant tot Aan een verzorgd uiterlijk zou dus bij Nederlanders Nederlande-rs minder belang belang worden gehecht. Heel Heel cliché-matig: d iché-matig: voor hen geldt alleen dat het huis aan kant is, is, dat er cr een goed gepoetste auto voor de deur staat en dat dat elke maandag de was buiten bui ten hangt. Molukkers Molukkers daarentegen streven er onder alle omstandigheden moge.lijk voor de dag te komen: komen: naar uiterlijk zo goed mogelijk 'Ook in de tijd van de hippies. We liepen met gescheurde kleren, lang en ongekamd haar, zoals Jimmy Hendrix, maar we zorgden er wel voor dat onge.kamd zoalsJimmy dar onze oren schoon waren, de neus, neus. de tanden, tanden. en geen zwarte nagels. Ook al wilden we de indruk wekken er onverzorgd bij te Jopen. lopen. Elke ochtend tanden poetsen en schoon ondergoed. Dat zie jehe-roi~neverslaa f­ je ook bij heroïneverslaaftandenpoetsen den. Molukse verslaafden blijven aandacht aan hun uiterl ijk besteden. uiterlijk Tot ze zo diep zijn scoren. zij n gezonken dat ze alleen nog maar leven om te score:n. Men heeft het beeld over Nederlanders dat die daar niets om geven. Die wOllen kakkerlakke.n. Interesseren zich wonen in kraakpanden en zijn zo vies als kakkerlakken. niet voor hun uite-rlijk. Molukse junkies wel, die kammen kamme-n zelfs hun haar uiterlijk. vóór ze weggaan ls Nederlanders met ongekamde. weggaan.. Die zullen niet zoa zoals ongekamde, lange haren en ongewassen gezich ten in kJeffe kleffe kleren rondlopen. Het lijkt gezichten vaak rondlopen .'' vaak wel alsor alsof ze er al weken in rondlopen.

In het beeld over de onhygiënische Nederlander valt wel een du idelijke duidelijke verschuivi verschuiving ng waar te nemen. Er wordt gezegd dat het voor jonge Nederlanders veel minder opgaat. Die zouden zich beter verzorgen, dagelijks douchen en niet meer naar indringende lichaamsgeuren ruiken, omdat ze eau de toi lette, after-shave en dergelijke geb ruiken. Moge-.lijk toilette, gebruiken. Mogelijk beeft heeft het toent:toenemende aautal aantal contacten contacten tussen jongeren uit de derde generatie van van beide ook de veranderde realiteit) dit veranderend veranderend be-eld beeld (en (en wellicht ook groepen aan dit e-en een bijdrage geleverd. geleverd.

74 74

www.vijfeeuwenmigratie.nl 9. STICHTINGEN EN BEJAARDENHUIZEN

'DE ' DE STICHTING STICHTI NG IS IS EEN NEDERLANDSE VINDING VINDINC''

Sinds de jaren jare.n zeventig hebben de meeste Molukse M olukse' wijken van v:m wvc een installcr('n van va n een ('cn op o p Nederlandse leest gebudget gekregen voor het installeren schoeide stichting voor opbouwwerk. Deze wordt door dOOf veel mensen evenwel als een organisatievorm o rganisatievorm gezien gez ien die los staat van de traditionele eigen structuren, kerkcraad, de wijkraad en de dorpsverenigingen. Zij structuren, zoals de kerkeraad, beschouwen het als een creatie van de overheid, overh eid, van bovenaf oopgelegd pgelegd en derhalve ecn een zoveelste zo veelste poging om hen langs een sluipweg in deze samenleving te re integreren. De weerstanden die de stichtingen hebben oopgeroepen, pgeroepen, leidden in verschillende wijken zelfs tot [0( afgebrande wijkgebouwen en tot subsidies..75 geknoei met subsidies Het activiteiten H('[ idee leeft dat om bepaalde activi teiten georganiseerd te krijgen een aanpassing aan de Nederlandse normen is vereist. vereist, anders zou geen beroep Voo ral oudere Molukworde,n gedaan op de te vergeven gelden. Vooral kunnen worden kers, voor wie bijna geen specifieke voorzieningen zijn - de stichtingen süch tingen zijn jongeren gericht -, ervaren dat als een manco, omdat ze trouwens vooral op trou wens l'rva ren niet weten hoe zich te bewegen in het her contact met Nederlandse instellingen. in.ste.llingen. jongeren bezitten de deskundi deskundigheid gheid om in deze sti stichtingen chtingen een en Alleen jonge,ren rond te krijgen, doordat zij meer vertrouwd zijn met deze ander van de ggrond pmcedures kennen, kennen. vandaar samenleving. Men moet de bureaucratische procedures vereiste,'n zij n om voor een post pOSt in aanook dat deskundigheid en scholing vereisten zijn merking te komen. Zo'n benadering staat evenwel haaks op de kwaliteiten die zij normaal zeggen aan te spreken om in aanmerking te komen voor een functie als kerkeraads- of wijkraadslid. wijkraadslid, nameljjk namelijk gezag in de gemeenschap fun ctie :115 door veel leden van de eerste en de en auto autoriteit. Vandaar dat stichtingen sti chtingen dl' cerste riteit. ervaren. bung-generatie tie als oon-Moluks n-Moluks worden erVJrel1. bI/lig-genera Molukse instellingen houden zich ook met geheel eigen zaken bezig. De organiseert in principe alle activiteiten76 en de wijkraad aUe kerkelijke activitciten kerkeraad organ.iseert houdt zich bezig met politieke zaken. Er zijn eigen sportveren.igingen sportverenigingen en dorpsverenigingen die, op basis van afsramming afstamming van hetzelfde eiland. eiland, aan dorps verenigingen die. individuele hulpverlening doen. Dus welke taken nu toebedeeld dienen te 75 71

www.vijfeeuwenmigratie.nl worden aan stichtingen. stichtingen, daarover bestaat veel onduidelijkheid, hetgeen hier en daar een houding van desinteresse in de hand werkt. In de praktijk komt het veelal neer op activiteiten als een busreisje voor de ouderen, middagen voor kinderen en het draaien van films. fLlms. Alleen in sommige wijken wijk~ met een actieve kern komen essentiëler zaken van de grond en worden bijvoorbeeld cursussen Maleis georganiseerd. ovetigens zijn dat ze jarenlang tot Een neveneffect van de stichtingen zou overigens verdeeldheid binnen de eigen gemeenschap hebben geleid. geleid. Vanaf 1984 gagdd. maar men wist niet altijd precies wat er met dat geld ven de gemeenten geld, gedaan moest worden. Aan wie moeten de activiteiten ten goede komen, vroeg men zich bijvoorbeeld af af. Niettemin wordt gezegd dat de meeste stichtingen langzamerhand toch wel zijn gaan functioneren in de Molukse wijken, dank zij een kern van met name jongeren die activiteiten organiseorganisC'-" H eel pragmatisch wordt ren op het gebied van de eigen taal en adtuur. cultuur. Heel zelfbepaJen geredeneerd dat zij zelf bepalen wat daar gebeurt, met geld van de overheid. De tweeslachtige houding die wordt ingenomen tegenover het 'aanpassings'-beleid sings'-bcleid van de overheid doet zich dus ook hier gelden.

'NEDERLAND ZORGT NIET VOOR ZIJN ZIJ N BEJAARDEN'

Dat Nederlanders geen nauwe familiebanden onderhouden en begrippen als houden. blijkt volgens Molukkers wel respect en eerbied niet meer in ere houden, heel schrijnend uit het fenomeen bejaardenhuis: 'Wat doen Nederlandse kinderen als de ouders lastig worden. Ze zeggen niet: het hoort erbij, vader en moeder hebben vroeger immers ook last van ons gehad. Nee, weg ermee. Het betalen van va.n kostgeld door kinderen lcinderen en het wegstoppen van ouders komen heel vaak aan de orde als het gaat om de verschillen ve.rschillen in familieverhoudingen en ter illustratie van de grotere afstand binnen Nederlandse gezinnen.' gezinnen. ' De plicht van kinderen lcinderen om hun ouders te verzorgen wordt naar het idee van Molukkers in dit land verzaakt. Eenmaal bejaard, niet langer produktief, dus van weinig waarde meer, wordt men achter de muren van een bejaarden- of verzorgingshuis weggeborgen, weggeborgen. samen met talloze andere ouderen, alsof men de gemeenschap tot last is. Een handelwijze handeJwijze die in hun ogen op weinig genade kan rekenen. Tevens Tevcns zouden de Nederlandse verhoudingen worden gekenmerkt door een enjongeren. ecn grote afstand tus~en.ouderen tussen ouderen en jongeren. Dit in tegenstelling tot de situatie in hun eigen gemeenschap, waar men de degrootouders groorouders altijd sterk bij het familieleven fami lieleven zou betrekken door dagelijks bezoekjes afte le.ggen en gemakkelijk een beroep te doen op oma als oppas. af te leggen In de hen omringende samenleving, zo hebben zij het idee, zijn de verhouvcrhou-

www.vijfeeuwenmigratie.nl d
77

www.vijfeeuwenmigratie.nl van vrouwen uit de eigen gemeenschap in de bejaarden- dan wel gezinsveranimo,. vanwege het beeld zorging soms op problemen stuit. Er is weinig weinlg animo dat men heeft van een bejaardenhulp, die als een veredeld soort werkster wordt gezien. Vandaar dat die functie niet erg wordt geambieerd. Dat word t ge2icn. beelden wel vaker een aanpassing aan de werkelijkheid kunnen kUimCIl belemmeren, dan wel bemoeilijken, aan de praktijk bemoellijken, moge blijken uit het volgende 32n ontleende geval: 'Ik heb wel eens Nederlandse NederlllJldse helpsters ingezet bij Molukse gezinnen. gezinnen, En dat was een grote ervaring voor die Molukse ouderen, ouderen. om een N Nederederlandse bij hen huishoudelijk werk te zien verrichten. Psychologisch gege-zien - denk aan de koloniale situatie - een vreemde confrontatie, waar ze het in het begin heel moeilijk mee hadden. Ze klaagden over taalproblemen, feite hadden ze grote moeite met de realiteit. En de Nedermen. maar in fdtc landse helpsters zeiden: Ze praten niet tegen me, zeggen alleen: Doe maar, doe maar. Het kwam erop neer dat die Molukse 'oudjes' er moeite mee hadden om de functie fUllctie van werkgever uit te voeren tegenover een met intensieve begeleiding - 'Wanneer er Nederlandse helpster. Alleen lllet gedaan, moet u dat wel tegen haar zeggen' - kunje iets niet goed wordt gedaan. hen ben aan zo'n situatie doen wennen.'

www.vijfeeuwenmigratie.nl

10. INDIVIDUELE VERSUS GROEPSCULTUUR GROEPSCULTUUR 10.

In het voorafgaande voora fgaande is op verschillende terreinen nagegaan ofhet afhet wantrouw3I IHrOUwen tegenover de Nederlandse overheid en de angst voor aantasting van de Molukse cultuur cul tu ur invloed hebben gehad op de beelden en ideeën van Molukkers over allerlei facetten samenleving. Wij facet ten van de Nederlandse sJ.menleving. Wij hebben het niet bij een inventarisatie ge!ltcn, gelaten, maar m:ur zijn, waar dat mogelijk was, was , ook ingegaan op de door onze informanten en in d~ de onderzoeksliteratuur geformuleerde verklaring(en) verk laring{en) van die beelden bedden en op de achtergronden achte rgronden van de tot uitdrukking komende verschillen tussen lUssen Nederlanders Nede rlanders en hendaarin [ot zelf, die voor een deel zijn terug te voeren op de andere normen en waarden die als uitgangspunt worden genomen bij de opvoeding, de omgang tussen man en vrouwen dergelijke. Tevens wezen we op de de verschuivingen in de beeldvorming, aanwezige beeldvorm ing. die natuurlijk deels generatiegebonden is, maar tevens varianten kent. ken(. In de volgende hoofdstukken zullen we wat dieper ingaan op een aantal culturele verschillen die steeds weer aann de orde kwawee_r aa men in de geraadpleegde interviews en in de door ons gevoerde gesprekken. De belangrijkste onderscheiding onderscheid ing die werd aangebracht was die tussen het individualisme individualts me van de Nederlandse samenleving en de groepsgebonden cultuur van de eigen gemeenschap_ gemeenschap .

'IEDER ZICH, COD GOD VOOR ONS ALLEN' 'IEDE R VOOR vaaMZlcn,

Door het sterk ontwikkelde individualisme van Nederlanders zouden zij geneigd zijn aan een gevoel van veel minder geneigd z.ijn om uitdrukking te geven alll solidariteit. we] een incident aan te halen van va n solid ariteit. De meeste Molukkers weten wel woordentwist of een handgemeen, dat, waa waarr zij zelf het een woo rdentwist ofeen handgemeell, waarbij opviel dat. onmiddellijk belanda's' op een afstand toekeken onmidd ellijk voor elkaar opnamen, 'die belt/llda'l' neutraal reageerden, of de 'landgenoot' het zonder meer zelflieten en heel neurraal opknappen. Ze zouden in zo'n situatie dus gewoon bekijken wie er gelijk en niet automatisch partij kiezen, waar Molukkers zeggen elkaar door heeft en ongelijk de situatie ook is. is, zij gaan erop af. In hun dik en dun te steunen. Hoe ongelijk verhalen zijn Nederlanders ook altijd aan de verliezende hand, wat dan 79

www.vijfeeuwenmigratie.nl wordt toegeschreven aan de 'typische vechtersmentaliteit' van de eigen mensen, die nimmer bang zouden zijn en in schijnbaar uitzichtloze situaties falen . Een Nederlander toch doorgaan, waardoor zij slagen waar anderen falen. bedenkt zich wel tweemaal, ten eerste omdat hij zijn kansen berekent, ten tweede vanwege zijn angst om fysiek fysü:k beschadigd te worden. worden . Dat is het jongste gene generabeeld dat Molukkers hebben, dejongste •.thebben. hoewel sommige leden van de tie daaraan toevoegen dat die absolute onderlinge solidariteit enigszins aan het afbrokkeleu afbrokkelen is. Men laat zich minder gemakkelijk dan vroeger meeslepen in een vechtpartij en zal eerder naar de oorzaak van va n een conflict vragen alvorens bij te springen, dan zich blindelings solidair verklaren. ve rklaren. Waar zij wel aan zeggen vast te houden, houden , is dat zij de eigen groep, de eigen familie en echte vrienden altijd tot het uiterste zullen verdedigen. Zij ervaN ederlanders wel gemakkelijk afgeven ren het op z'n minst als vreemd dat Nederlanders alsof ze op vrienden, vrÎenden, collega's, collega's , familieleden en zelfs u lfs op het eigen vaderland, vaderland , alsofze geen eergevoel hebben. hebben. Dergelijke vormen vorm en van openlijke zelfkritiek, het spotten met het eigene, lachen om de eigenaardigheden eigenaardighede_n van elementen die tot de 'dominante' cultuu cultuurr worden gerekend, gerekend. worden watden door de meeste Mogewaardeerd . Zij redeneren dat je, vooral vooral tegenover de lukkers niet erg gewaardeerd. buitenwereld, buitenwereld, een front behoort te maken. maken. Het feit dat hun eigen cultuur cultuu r onder spanning staat, hetgeen eerder tegenreacties oproept, oproept. speelt daar naar ons idee zeker een rol bij. In gebracht. Het ln die termen wordt het echter nooit gebracht. zekereen geloof in de gedachte een eenheid te zijn, zij n, dient naar na3r eigen zeggen vooral om alle 311e interne tegenstellingen te overwinnen: overwinnen: beg rafenis van de zes mensen bij de Punt. Punt. Op 'Dat was goed te zien bij de begrafenis dat je behoorde. da( moment zag je dat dar het er niet toe deed bij welke groep groepje delen. Dan is het: alle Molukwas er en wilde wilde het leed gezamenlijk delen. Men was kers tegen de rest van de de wereld. Ook de Keiezen, hoewel ze pro-Indonesisch zijn. waren aanwezig. Het gevoel gevoel was: was: er worden worden landgenoten siscb zijn, begraven, begraven, dus moeten we erbij zijn. Zo wordt het beleefd, als een bewust vasthouden aan a3n een van die dingen die die bij uitstek als typisch Moluks worden ervaren. Bij Bij Nederlanders Nederlanders zie zieje je niet meer dan twee volgauto's en dat zijn dan de de mensen mensen die menen in de erfenis te kunnen delen. delen. Voor de rest zie je geen hond. hond.''

'DE NEDERLANDSE NEDERLANDSE BOOM BOOM HEEFT HE EFT GEEN WORTELS' WORTELS'

Door Door dat sterke individualisme, indi vidualisme, aldus aldus Molukkers, Molukkers. is is het het ook niet nier verwonverwonderlijk dat Nederlanders N ederlanders zulke zulke losse losse familiebanden f3m iliebanden hebben. Een aantal aantal 'bewijzen' daarvoor is is al al aan de orde gekomen: gekomen: er er bestaat geen respect voor ouderen. en bejaarden bejaarden worden in tehuizen geplaatst. Andere aspecten die ouderen, worden genoemd zijn: ouders laten la ten hun kinderen kinderen kostgeld betalen betalen en de 80

www.vijfeeuwenmigratie.nl laatsten gaan vaak al op hun achttiende het huis uit. In de eigen samenJeving samenleving zijn dat kinderen tot hun dertigste thuis zou het daarentegen heel gewoon rijn blijven wonen. Nederlandsejongeren Nederlandse jongeren spreken daar wel eens hun verbazing over uit en zeggen dan: Woon jU v~n een Molukse jij nog thuis? De reactie van jongere is in zO'n zo'n geval: Waarom moest rnoestjij jij zo nodig weg? Die Di e behoefte om zelfstandig te wonen en voor jezelf jeze:lf te zorgen wordt niet herkend, ook niet door de meestejongeren. meeste jongeren. Waar het gaat om de ouderen, dezen zullen er het her accent op leggen dat hun huis altijd openstaat voor de kinderen, hoe lang ze daar ook gebruik van wensen te maken. maken . Dit wordt duidelijk afgezet tegen de mentaliteit mentaJiteir in de hen omringende samenleving, die eruit zou bestaan dat ouders hun kinderen wanneer ze een jaar of achttien zijn, vragen vngen (zo niet manen) het huis gaan,, omdat zij dan hun handen vrij hebben voor de hUIs uit te gaan dingen waar ze tijdens het opgroeien van hun kroost niet aan a:m toe kwamen. Het zou zelfs vreemd zijn als kinderen vrij 1lang 3ng bij hun ouders blijven handic.lp of iets ieu dergelijks sprake is. Molukse wonen zonder dat van een handicap ouders zeggen dat hun omgan omgangsvormen nrecht tegenover staan. Zij gsvormen daa ,barr lii liinrecht ervaren het als een diepgaande diepgaane e beslissing clda. .. . :.__ ...•,)1 kinderen het huis uit gaan I ) lang mogelijk bij zich te en vertonen de neiging hen ''1" ce houden. Dat jongeren hu ouders kostgeld betalen, Dat Nederlandse Nederlandsejongeren bet31en, vindt men ook heel typisch. Een gangbare reactie is is:: ze willen zelfs geld slaan uit uü hun eigen kinderen, contract met elkaar kinder~, alsof ze een zakelijk contraCt dkaar hebben gesloten. Niet dat dal Molukse Molukse kinderen hun ouders financieel niet bijstaan, maar dat behoort op 79 vrijwillige basis te gebeuren. Het wordt als gebeurenJ9 als strijdig met de rechten en plichten van zowel ouders als kinderen ervaren erva ren om op een geformaliseerde gefo rm aliseerde manier geldelijke bijdragen te leveren. Wel wordt van de kinderen verwacht dat zij, mocht de nood aan de man zijn, zonder morren hun ouders financieel steunen. Gebeurt dat niet en heeft een van de kinderen een Nederlandse partner, dan zal die automatisch de schuld krijgen van het 'afwijkende' gedrag. Dan wordt gezegd: Die Hollander Hollander heeft natuurlijk weer de hand op vindt men uit den boze. Dat Dat Nederlande knip. Zakelijkheid op dat niveau vindt ders ders wel vaker te ver ver gaan in het formaliseren formali seren van contact, conract, blijkt uit het volgende praktijkvoorbeeld: 'Als 'Als een Nederlandse buurvrouw bij mij komt koffiedrinken, zegt ze aan het eind: Kom Kom jij jij nou gezellig volgende week bij mij koffiedrinken. koffiedrinken. Terwijl als ik Molukse gasten heb, dan is het: Bedankt en tot tOt ziens en we zien elkaar gauw. Dus meer in de de trant van van we willen je graag snel weer weer zien, en niet zo van van omdat ik ik vandaag va ndaag bijjou bij jou koffie heb gedronken, moet moet jij jij de volgende week bij bij mij mij komen. Dat is toch anders. '

In verlengde hiervan leeft het idee dat Nederlanders Nederlanders niet op hun familie familie tn het verlengde kunnen terugvallen, terugvallen, noch noch met rnN financiële, financiële, noch met andersoortige problemen. Daarvoor Daarvoor is de band band te los. los . Vandaar Vandaar dat soms wordt wordt gezegd dat zij het 81

www.vijfeeuwenmigratie.nl hun vrienden moeten hebben. Dat kinderen maar één keer per per meer van hun maand of per halfjaar naar hun ouders gaan en dat als normaal beschouwen, wordt wordt als een zoveelste 'bewijs' gezien van het het gebrek aan lan een waar waar famifamilieleven. In Molukse Molukse kring, zo wordt toegegeven, toegegeven , komt komt dat vandaag vandaag de dag ook voor, maar het wordt zeker niet niet algemeen aanvaard, 3llnvaard, noch noch door de oudere, noch door de jongere generatie. Men wordt wordt verondersteld verondersteld regelregelmatig contact te onderhouden met de familie en de band b:md te benadrukken, benadrukken , bijvoorbeeld bij voorbeeld tijdens bruiloften en andere feesten. Dat Dat dit bij bij Nederlandse ge,zinnen nauwelijks gebeurt en dat er zo'n losse band bestaat tussen een gezinnen kringen van van Molukse Molukse Nederlandse moeder en haar kind, daarover doet in kringen vrouwen van de eerste generatie de volgende 'biologische' verklaring de ronde: 'Oudere Molukse vrouwen hebben me meer dan eens verteld dat de band tussen een Molukse moeder en haar kind een leven lang blijft, omdat de Molukse baby is gevoed met moedermelk. Maar een Nederlandse baby krijgt geen moedermelk, moedermelk, die groeit groe.it op met de fles. nes . En wat zit daarin: beestemelk. De melk van een eelt koe. En als een kalf een koe is geworden, Bij dan weet het niet meer meer wie zijn zij n moeder is. Er Er is geen band meer. .Bij Nederlandse kinderen gaat het net zo, daarom tonen ze geen respect meer Nede.rlandse voor de ouderen.' ouderen. ' Die sterke familie- en verwantschapscultuur verwantschapsculcuur van Molukkers doet hen zich op dat punt superieur voelen aan Nederlanders, die naar hun idee bij neven en nichten al bijna ophouden van familie te spreken. In rn dat verband vragen af hoe men hier zo kan leven, want zonder wortels sterft de zij zich wel eens afhoe boom toch: 'De familie is de stam, de wortels vormen de achtergrond. achtergrond.'' De Molukse cultuur gaat sterk uit van de masohi-gedachte, die inhoudt dat verwanten (en dorpsgenoten) elkaar onder alle omstandigheden dienen te steunen; vooral voor broers en zusters behoort men zich volledig te geven. Dat wil zeggen dat degeen die het slecht heeft een beroep mag doen op Dllt dat op wederzijdse financiële ondersteuning re te degeen die het beter heeft, en dar allen tijde gerekend mag worden. Een uitvloeisel van deze redenering is dat zal streven moeilijke zaken binnen familiev familieverband men er doorgaans naar ui erband te lossen. Deze dienen zeker niet te worden blootgegeven alln aan de buitenop re wereld, zoals Nederlanders wél zouden doen. Om dat te kunnen begrijpen wélzoudell onderscheiding is het nodig de volgende ondersche iding die tussen 'de' Nederlander en 'de' Molukker wordt gemaakt onder de aandacht te brengen. Het zelfbeeld dat alleen een N Nederlander ederlander zou hebben, is dat hij als individu al leen tegenover zichzelf verantwoording hoeft af te leggen, waar een Molukker zich toch in de eerste plaats beschouwt als lid van een gemeenschap, in het bijzonder van een clan met als gevolg dat individueel wangedrag altijd terugslaat op de hele - met familie. De familienaam familienaam wordt aa aangetast men gedrag vertoont dat familie. ngetast wanneer mcn

82

www.vijfeeuwenmigratie.nl niet geaccepteerd wordt door de gemeenschap. Ofwel, als een individ u iets individu et gevolg verkeerd doet, betekent dat gezichtsverlies voor de he.le hele clan. H Het gevolg hiervan is dat Molukkers die in de wijk wonen, doorgaans de noodzaak voelen om tegenover de buitenwereld alleen maar gehoorzame kinderen kinderen te hebben, geen dochters die zwanger zijn vóór het huwelijk, geen kinderen enzovoort.. Gebeurt dat wel, dan die in aanraking gekomen zijn met justitie, enzovoort Îs is de schande grom groot en her het blazoen van de clan bezoedeld: ''Je J e hoort ook vaak leden leden van de eerste generatÎe generatie zeggen: Je kan m mee beter vermoorden dan me ge-zichtsverlies gezichtsverlies te laten lijden in het openbaar. Mensen vergeten dat niet zo gauw. Oe De volgende generaties zullen er nog over praten. Ze zullen om ons lachen en mijn kkinkinderen kleinkinderen erop aankijken aankijken.. het. ' Zo sterk leeft het.' individue.le Molukker om zich te houden aan de groepsnorDe druk op de individuele men is derhalve groOt. groot, want als hij zich vergaloppeerc, vergaloppeert, kan dat betekenen dat hij zijn zij n clan in verlegenheid brengt tegenover de eigen gem eenschap. gemeenschap. te van de NederAan dat aspect wordt veel waarde gehecht. Niet ten opzich opzichte landse gemeenschap, omdat die volgens Molukkers in het geheel niet hecht aan zulke zaken. Als daar iets gebeurt. vergeten , wat aan de gebeurt, is het snel vergeten, zakelijke Nederlandse instelling wordt toegeschreven. In de eigen gemeenschap wordt iedereen echter aangekeken op alle zaken ddie ie zich in În zijn afhaar of haar familie afspelen. Lever je als individu bijvoorbeeld kritiek op een Molukse welzijnsînstelling, da.n welzijnsinstelling, dan staat cr er meestal wel iemand uit het bestuur op die zegt:

'Voordat je ons bekritiseert: ga eerst maar eens naar huis om de zaken van 'Voordatjt.' familie je fam i.li\! te regelen, regden, want je broer weet zijn eigen gezin niet te verzorgen, verzorgen. ofje neefje loopt in gescheurde kleren rond. rond. Als dat in orde mde is, is. kom dan praten.'' nog maar eens over onze zaken praten. M oluks gezegde dat luidt: je hoeft vandaag een ander niet uit te Er is een Moluks lachen, gewoon door en wat hem vandaag overkomt. overkomt, lachen. want de wereld draait gewoondoor kanjou kan jou morgen overkomen. Een mooi gebod, vooral tegen de achtergrond dat mensen in een besloten gemeenschap voortdurend op elkaar letten en bang zijn slachtOffer slachtoffer te worden van roddel, die immers tot tOt gezichtsverlies kan leiden. Voor hen die buiten een Molukse wijk zijn zij n gaan wonen, geldt kallieiden. dat naar uaar eigen zeggen in În mindere minde.re mate. Iemand die in Amsterdam woont, woont. zal er niet tong n iet op aangekeken worden als zijn familie in Capelle over de toug gaat, want hij komt er niet wekelijks. Mensen in de wijk dienen echter altijd op hun hoede te zijn. Een vrij effectieve manier van sociale controle: je kunt controle:je anders wordt wo rdt in principe niet anders danje achter de groep opstellen, want anders de naam van je familie aangetast. 80 vanje Sfl

www.vijfeeuwenmigratie.nl HULPVERLENIlRSNII!T HULPVERLENERS NIET WELKOM

De sterke groepsgebondenheid groepsgebondenbeid houdt veel Molukkers afhankelijk van de familie en de wijk. Maar ook leidt zij ertoe dat het individu niet veel kansen worden geboden om eigen initiatieven initi:Hieven te ontplooien, omdat dan al snel wordt gezegd dat zo iemand op applaus uit is en zich als een Nederlander gedraagt. Vandaar de vrij gangbare terughoudende opstelling, om niet de cig{,llschapafgunst en jaloezie van anderen op te wekken. De laatste twee eigenschappen mogen dan 'des mensen' zijn, volgens Molukkers zijn ze in hun gemeenschap meer dan gemiddeld aanwezig. De plicht zich in deze 'vreemde' omgeving toch vooral als een Molukker te gedragen zal daar ongetwijfeld op van invloed zijn. Een ander gevolg van de angst buiten de groep te vallen en de kans om öm eracht eventuele onzekerheid zo gezichtsverlies te lijden zou zijn dat men tracht 8J lang mogelijk te verbergen. 81 Problemen -zal zal men in de regel proberen binnen de eigen kring op te lossen; hulp van derden wordt niet gemakkelijk aangenomen. Molukkers mogen groepsgericht zijn als wedetals het gaat om wederzijdse hulp en ondersteuning. ondersteuning, op het vlak van de privé-problemen zeggen zij zich het liefst tot vertrouwensmensen (zoals een oom-pela ofkerkeraadslid) te wenden, omdat zo de minste kans wordt gelopell gelopen in het 'roddelcircuit' terecht te komen. In dÎe die sfeer is dus veelal sprake van geslotenheid. De filosofie van het doorsnee gezin luidt dan ook: hang nooit de vuile was buiten. Voor de hulpverlening heeft dat duidelijk consequenties. Want het gangbare beeld mag dan zijn dat Nederlandse hulpverleners op het individu gericht zijn en daarom geen ingang vinden bij Molukkers, omdat deze groepsgerichte slechts gedijen bij een groepsgerich te benadering, in de praktijk blijkt er elkaar te allen tijde bijstaan - het meer aan de hand. De gedachte dat zij e.lkaar zogenaamde reciprociteitsbeginsel. reciprociteitsbeginsel, een verschijnsel dat haaks staat op het -principe waar de Nederlandse samenleving door zou 'voor wat, hoort wat' wat'-principe worden gekenmerkt - heeft toch niet kunnen voorkomen dat er behoefte begon te ontstaan aan geïnstitutionaliseerde, specifiek Molukse hulpverlening. Vandaar de oprichting in 1973 van Muhabbat, een stichting voor diaconaal maatschappelijk werk. 882:! En ook die instelling, die zowel aan individuele begeleiding doet als de groepsgerichte aanpak hanteert, bijvoorbeeld bij echtscheidingen, wordt ermee geconfronteerd dat Molukkers er moeite mee doorgaans moeÎte mec hebben om over hun problemen probleme_1l te praten. Vandaar dat een soepele aanpak wordt voorgestaan. Het beeld van de gemiddelde eten, Nederlandse instelling is: hulpverleners mogen niet bij hun cliënten eten. want dat maakt de verhoudingen onzuiver, men dient zich aan strikte werktijden tc te bouden houden en de gezinsverzorgsters behoren geen geen huisbezoeken af te zijn om af en toe wel een hapje leggen. De Molukse benadering zal eerder zjjn omgangsvormen daar als het ware om mee te eten, omdat de traditionele omgangsvomlen tijden te hanteren om te laten blijken dat het toch ook vragen, en flexibele tijden

www.vijfeeuwenmigratie.nl om om liefdewerk gaat, en en ten ten slotte huisbezoeken huisbezoeken af af te leggen, omdat anders het vertrOllwen vertrouwen van het gezin niet gewonnen wordt. Een puur zakelijke 83 aanpak volstaat niet, leert de praktijk. aJ Het beeld dat een Molukker niet niet over zijn psychische, dan wel gezinsproblemen praat, zeker niet met een buitenstaander. buitenstaander, is vrij sterk. GezjnsbegeGezinsbegeleiders, psychologen en en therapcmcn therapeuten worden als zeer on-Moluks beschouwd en derhalve ook zelden ingeschakeld, zeker als ze geen binding hebben met een of andere kerkelijke instantie. instantie. Therapeutische gesprekken om een rel atie te herstellen worden als bedreigend erva ren. Vooral m annen relatie ervaren. mannen zullen al snel zeggen dat ze hun ptoblemen problemen zel zelff wel kunnen oplossen. Je gevoelens onder woorden brengen tegenover een persoon met wie je geen verwantschap voelt, zal in de regel worden ervaren als een typisch Nederhelemaal niets willen landse benadering. En van een psychiater zal men al heJemaal weten, want die wordt beschouwd als icmand iemand die alleen mensen behandelt die geestelijk gestoord zijn. Naa Naarr een maatschappelijk werker, die et er immers is voor materiële problemen, problemen, zegt men zijn weg nog wel te vinden. Of lijnde functie hebben naar kinderrechters en advocaten advocaten,, die een duidelijk om omlijnde en herkenbaar zijn als raadslieden. Maar mensen die zich met geestelijke bet gehed problemen bezighouden, worden over het geheel genomen niet gemakkelijk geaccepteerd. geaccepteerd . Daarvoor is eerst ee.n een ste,rke sterke vertrouwensband nodig wat ook voor een arts geldt die probeert afte tasten ofbepaalde lichamc1üke of bepaalde lichamelijke klachten geen andere dan fysieke oorz2 oorzaken ken hebben. Moeilijkheden onder woorden brengen houdt tevens in datje erkent ze te hebben en, nog een stap verder, misschien ook wel zelf medeveroorzaker medeveroorzahr van de ellende te zijn. De verJ.ntwoording voor de gevolgen eerder buiten jezelf te neiging om de verantwoording zoeken is naar eigen zeggen niet ongewoon onder Molukkers: ''Je Je moet dan denken aan magie en dergelijke. Bij ziekten ook. Dan zoekt men de schuld niet bij zichzelf-dat men zich te veel heeft verwaarloosd bijvoorbeeld - nee, men zoekt de oorzaak liever bij anderen. Liefst in de Ja toch, magie, dat is voor mensen heel fijn. fijn.]a tocb , het is een hele bevrediging als men zelf de schuld niet op zich hoeft te nemen. Of men zoekt de schuld bet over verbonden, w rbonden, beloften, pelapclawel bij zichzelf, maar dan heeft men het schappen scha ppen en dergelijke. Dan zijn er bepaalde zaken niet goed gedaan vóór of tijdens het bet huwelijk. huwelij k. Bij ziekten wordt ook naar dat soort verbanden gezocht. Maar om te zeggen: misschien is het wel mijn eigen schuld, schuld , ik leef immers ongezond, dat zal za l men niet ni et snel doen.' doen. '

85

www.vijfeeuwenmigratie.nl I L GASTVRIJHEID EN DE BETEKENIS VAN VAN EEN MAALTIJD 11.

'NEDERLANDERS ZIJN GIERIG EN ONGASTVRIJ' ONGhSTVIHJ '

nÎet Wie tussen de regels door heeft gelezen. gelezen, zal begrijpen dat Molukkers niet al te positief denken over de loyaliteit en de gastvrijheid van Nederlanders. Individualisme, gebrek aan familiezin solidariteit,t, alsmede materialisme fantiliezin en solidaritei zij n een aantal van de genoemde eigenschappen, die te zamen het beeld van zijn de zuinige en op zichzelf gerichte Nederlander oproepen. Over dat verre84 gaande gebrek aan gastvrijheid doen verschillende anekdotes de ronde, ronde,8-I waarvan de volgende zeer populair is: is : bijjc je zit te eten ofhet afhet is 'Wanneer iemand onverwachts bij je langs komt en enje vlak voor etenstijd, dan is de eerste vraag die een Molukker Stelt: stelt: Heb je al gegeten? En dan wordt er gauw wat klaargemaakt. Nederlanders zijn zeggen: daar echter heel zakelijk in. Die kunnen zonder schaamtegevoel zegg('n: we bij je. Blijf maar even zitten, we maken de maaltijd af en dan komen wC' geen hap meer door onz(' onze keel kUllnen kunnen krijgen Ongelooflijk. Wij zouden g('en als er mensen mense_n onder het eten binnenkwamen en we lieten die zitten, tcrwijl wij verder aten. Dat kan niet. Je laat het eten staan ofje nodigt de terwijl er ook op tafel staat staat...' gast uit om mee te eten, hoe weinig eiIn plaats van spontaan een maaltijd kJaar klaar te maken zodat hun gasten kunnen meeëtcn, meeëten, zouden Nederlanders rustig in staat zijn hen te laten terugWc hadden komen. We hadden toch geen geen afspraak, afspraak, is dan het gangbare excuus. Zo maar bij een Nederlander langs gaan wordt. wordt, naar de mening van MolukMen voelt dan dan al al snel niet welkom te kers, in de regel niet op prijs gesteld. Men zijn, omdat men men stoort of merkt dar dat de figuur in kwestie op dat moment zijn. bijvoorbeeld bijvoorbeeld absoluut geen zin heeft om als gastvrouw of -heer op te tre'J e komt vaak niet gelegen gelegen',', is een veel gehoorde opmerking. opmerking. Waar den. 'Je Nederlanders. vooral prijs op steUen, stellen, is etiquette: gesNederlanders , naar wordt gezegd, vooral meenemen. Molukkers zeggen het daarentetes zoals op tijd een bloemetje mt.'enemen. in vooral belangrijk belangrijk te vindèl1 vinden dat de ande[ ander zijn gezicht laat zien. zien. Niet in gen vooral de geregelde sfeer, dus nict niet eerst een uitnodiging hoeven te ontvangen

86 86

www.vijfeeuwenmigratie.nl alvorens alvorens naar naar een een bepa:.lde bepaalde gelegenheid gelegenheid te gaan gaan of een een bezoek bezoek af te leggen, maar 'uit het hart': m:laC rven lïgt, 'Als iemand in moeilijkheden moeilijkheden verkeert ofop of op ste sterven ligt, gajeerheen ga je erheen om je medeleven te betuigen, ook ook al al heb je geen uitnodiging. Je gaat gewoon. Nederlanders wachten zelfs bij een een overl overlijdens tot eT er woon. ijdens geval eerst taf een kaartje in de bus valt en dan gaan ze et er pas heen. Anders gaan ze niet.' niet. ' Dat afspraken alleen nog kunnen worden geregeld aan aan de hand van open plekken in de wederzijdse agenda 's wordt als een typisch westers verschijnervaren. Wat overigens niet ,vil wil zeggen dat dat Molukkers dat patroon niet sel ervaren. voor een (groot) deel hebben overgenomen. Zij zien wel dat deze samertJesamenleving wordt ingedeeld door de wijzers van de klok. De meest negatieve interpretatie van dat fenomeen is dat we door die klok geregeerd worden. De meest positieve luidt dat mensen alleen door een zekere regelmaa voorregelmaatt voor:uitkomen. In In een een gezin waar beide partners werken, kan immers niet iedereen op elk uur van de dag binnenvallen. Niettemin blijft de norm, ook bij de jongste generatie, dateen n deur voor gasten dient dat een Molukker te alleIl allen tijde z.ij zijn te openen, zeker als het om familieleden gaat. Het al dan niet voldoen als gastheer of -vrouw wordt word t vooral afgemeten aan de mate waarin versnaperingen worden aangeboden, dan wel voedsel wordt geserveerd. Een van de grootste sch:mdes schandes die een familie kan overkoheLoln men, zeker als het om een officiële gdegenheid gelegenheid gaat, is dat het eten op is of er karige ponies porties op tafel komen. Dat wordt als falende gastvrijheid opgevat. Zoiets zal van mond tot mond gaan, want de familie in kwestie heeft dan niet voldaan aan haa haarr plichten. Dat Nederlanders in dat opzicht zelden aan de norm voldoen, zal geen verwondering wekken. wekkeil. Nederland heeft geen eetcultuur, eetcultuu r, dus kan het de wetten van de gastvrijheid ook moeilijk nakomen. Bij belangrijke gebeurtenissen iJl in de Molukse gemeenschap, zoals doop, huweJijk huwelijk en bevestiging van het lidmaatschap lidmaarschap van de kerk, worden echter altijd uitgebreide maaltijden opgediend. De betekenis die daaraan genie ten van het voedsel, wordt toegekend, buiten het simpelweg genieten voedsel, is dat er een gevoel van verbondenheid mee tot uitdrukking wordt gebracht. De familie en andere verwanten bevestigen hun saamhorigheid door de gezamenlijke maaltijd. Het spreekt voor zich dat dac wordt gezegd dat Nederlanders een dergelijke vorm van ritueel bijeen zijn niet kennen, omdat het bet hun h llU daarvoor immers aan de vereiste familiebanden fami liebanden ontbreekt. Als ieder voor zichzelf zorgt en voo r ons allen, waarom zou je dan gezamenlijk gezamenlij k het maal maa l delen? Maar God voor het is tevens zo dat Molukkers altijd ruim koken, koken. met het oog op onverdar Nederlanders altijd afgepaste hoewachte gasten. Hebben zij het idee dat aa rdappelen klaarmaken, die op afgesproken veelheden groente, vlees en aardappelen tijden worden verorberd, wat doorgaans op één keer warm eten per per dag

www.vijfeeuwenmigratie.nl neerkomt, van zichzelf nee,rkoOlt, z.ichzelf zeggen ze dat ze in principe op ieder moment van de dag kunnen eten, en liefst twee keer warm. Dat zou al beginnen bij het of zij zin heeft de borst krijgt. voeden van de baby, die iedere keer dat hij ofzij Dat is de norm, waaraan velen zich in déze samenleving uiteraard niet nier steeds kunnen houden. houden. Niettemin beschouwen zij zichzelf zichze.lf als echte eters, eters. elkaar, die royaal en gastvrij zijn ten opzichte van elkaa r, waar bij Nederlanders eenvoud en karigheid de boventoon zouden voeren, wat in het bijzonder blijkt uit hun gebrek aan gastvrijheid. gastvrijheid. Deze vermeende zuinigheid versus de gulhartigheid van de eigen ejgen gemeenschap zegt men zelfs te herkennen aan de wijze waarop de koffie85 wordt geserveerd. Nederlanders Nederlanders schenken in de regel kleine kopjes, terwijl Molukkers volle mokken aanbieden: 'Koffie uit een kopje drinken, dat is ook typisch westers. Molukkers gebruiken koppen of mokken en liefst tot aan de rand vol. De klant moet altijd genoeg hebben, hij mag niet zitten klagen. In die zin klopt dat beeld nog steeds. steeds. Ik lk vind het ook heel positief dat dat wordt overgenomen door de jongere generatie. Niet krenterig zijn. Molukkers praten ook niet over geld. Jonge mensen zuIlen zullen wel zeggen dat ze bijvoorbeeld dure schoenen hebben gekocht, maar als ze gasten hebben, praten ze nooit over geld. Als men een gast heeft, behoort men die goed te ontvangen. '

Juist dat gebrek aan gulhartigheid wordt nogal negatief gewaardeerd in de Molukse gemeenschap. Wie daar de reputatie verwerft dat hij gierig of vrekkig is, kan erop rekenen dat zijn naam wordt aangetast ('hij heeft ook zo'n echt 'Zuinig zuinig gezicht'). Bij Nederlanders gaat het naar hun idee vaak nog verder en wordt duidelijk misbruik gemaakt van het royale gebaar van een ander. Mensen die in een werksituatie hadden gezeten met Nederlanders, merkten bijvoorbeeld dat het aanbieden van lekkere hapjes zelden werd gehonoreerd, in die zin dat Nederlandse collega's op hun beurt eens wat lekkers meenamen. De laatsten wisten meestal wel de weg te vinden ande.ren voor algemeen gebruik neerlegden, naar de versnaperingen die anderen maar zelf zaten ze rustig stiekem te snoepen. snoepen . Idem dito wanneer iemand tussen de middag zijn brood deelde met anderen, omdat die het hunne vergeten waren. De omgekeerde situatie deed zich zelden voor. Anderen weten voorbeelden aan te halen van Nederlandse kinderen die op straat een koekje kregen van hun moeder, terwijl daar andere kinderen omheen stonden die niets kregen. Diezelfde kinderen zeiden echter wd wel tegen Molukse vriendjes dat die thuis om snoepjes moesten gaan vragen, omdat iedereen dan wat aangeboden kreeg. De code om te delen wordt dus niet n.iet wederzijds zij ds gerespecteerd. gerespecteerd, waar Molukse ouders zich gegeneerd door zeggen te natuu rlijk niet kan duiden. En men voelen, omdat het kind zo'n verschil natuurlijk vindt het ook niet juist het eigen kind de gewoonte af te leren om zoveel

88

www.vijfeeuwenmigratie.nl wat men heeft. Het beeld van de 'gierige mogelijk met anderen te delen wac Nederlander' weet men doorgaans met talloze van zulke voorvallen te schragen.

NEDERLANDSE BRUILOFT IS IS NIET GEZELUG' GEZELLIG ' 'EEN NEDERLANDSE8RUILQfT

Dat Nederlanders hun gulzigheid nice niet altijd onder controle hebben, zegt loft. Het beeld is dat een men ook regelmatig te merken op een Molukse brui bruiloft. Nederlandse N ederlandse gast daar rustig twee of drie keer een bord opschept van de talde rijsttafel en zich, als hij de kans krijgt, krijgt. volledig te buiten gaat. uitges uitgestalde Gratis eten en dan nog wel voedsel dat men thuis niet iedere dag op tafel krijgt, dat is een reden om het zich ongegeneerd goed te laten smaken. Aan krijgt. de andere kant wordt wel opgemerkt dat veel Molukkers dergelijk optreden welwillend wclwillend gadeslaan, omdat het hen met een gevoel van . . .an trots vervult. Het eten dat zij bereiden wordt blijkbaar als verrukkelijk ervaren. Op een Nederlandse bruiloft daarentegen zouden slechts wat blokjes kaas en borrelhapjes hapj es worden geserveerd, waarmee, waarmc(', zoals iemand iema nd opmerkte, een Molukalleen zijn holle kies kan vullen. En de dr.mkgelagcn drankgelagen waardoor zo'n ker aIJecn bruiloft zou worden gekenmerkt zijn aan de meesten van hen, althans naar eigen zeggen, zeggcn. niet besteed. Het beeld Nederlander als een gulzigaard die misbruik maakt van het bedd van 'lID de Nederlander:lls feit dat hij gratis eten, wordt ook gevoed doordat velen onder hen de gntis kan eten. Molukse gewoonte negeren om bij een bruiloft, maar ook bij allerlei andere plechtigheden, een enveloppe met geld te tc geven. Dat ze dat niet doen, plechtigheden, ecen, maar wordt hun in die zin kwalijk genomen, dat men zegt: Zie je, wel eten, niet nict betalen. Het zal niet hardop worden uitgesproken, uitgesproken. want dat zou indruigastv rijheid, maar man er zal za l wel wel over worden worden gepraat. sen tegen de wetten der gastvrijheid, Die enveloppen met geld vervullen namelijk een duidelijke functie. fun ctie, Alleen zo kunnen de hoge kosten die dergelijke bijeenkomsten met zich meebrengen door de familie worden gedekt. gedekt. Cadeaus worden niet zozeer nodig gevonden - een gewoome gewoonte die Nederlanders wel aanhouden -, financiële fmancièl e bijdragen daarentegen zijn zelfs onontbeerlijk: onontbeerlijk : 'Het is de gewoonte dat men met een ecn enveloppe komt waarop de naam van de familie famili e staat. Die wordt op een centraal punt punt ingeleverd en ingeingeschreven in het gastenboek. Daarmee brengje ook tot uitdrukking datje geweest bent, waarmee waamlee je tevens tevens het bewijs levert levert een band te voelen en deze deze te bevestigen. Bij een Molukse bruiloft luistert het ook erg nauw wicje wel en niet uitnodigt. Dat is ook een verschil met wieje met de Nederlandse cultuur, waar je mensen gewoon als individu uitnodigt. Bij Molukkers als individu Molukkers je alle familiekan dat niet, nict, daar moet m oetje famil ie-,, dorps- en pela-relaties pdrl-rclaties goed in de gaten houden vertegcnwoorhouden en van iedere groep zeker een symbolische vertegenwoor-

89

www.vijfeeuwenmigratie.nl kiezen, wat niet diger uitnodigen, anders word je ervan beschuldigd te kiezcn, wordt gesteld. Wil Wil je het hc.lemaal helemaal volgens de Molukse adat op prijs wordt doen, dan dan moetcn moeten al die mcnsen mensen ook aan het woord komen, om hWI hun doen, laten blijken.' blijken. ' betrokkenheid te kunnen laten Hetzelfde Hetzelfde geldt voor de wederzijdse steun die men vanuit de masohi-geverleent bij de voorbereidingen van een bruilofts- of ;U1der ander feest. De dachte vt'rleent organisatie in Molukse (fanülie(familie- en wijk-) handen. Er organ isatie is altijd volledig in ingesteld, dat vervolgens mensen benadert met het verwordt een comité ingesteld. zoek kostciaos kosteloos medewerking te verlenen. Dat wordt als een goede traditie beschouwd, waarmee ook de onderlinge band tussen jongeren wordt bevestigd en verstevigd. Dit gebeurt tevens om aan de bezoekende partij te laten zÎen zien dat de plaatselijke gemeenschap in staat is de rol van gastheer naar laten als je gecn geen behoren te vervullen. Het is, zo wordt gezegd, ook een schande aJs bruiloft, want dat betekent dat je als mensen weet te rekruteren voor een bruiloft. status familie niet goed staat aangeschreven in de lokale lokal e gemeenschap. De sutus een feest is van de familie wordt afgemeten aan zaken als de wijze waarop {"en georganiseerd, de kwaliteit kwal iteit en hoeveelheid van het voedsel en dergelijke. Het verschil met een Nederlandse bruiloft, bruiloft. die volgens het klassieke idee jdee bestaat uit een receptie met hapjes voor de vrienden, collega's en verre familie, en soms nog een diner met de naaste familieleden, is dus wel sprefamilie. kend. Dergelijke kleine bijeenkomsten, bijeenkomsten. hoewel ze in Molukse kring vandaag de dag ook wel degelijk voorkomen, zullen in principe als on-Moluks worden afgedaan. Op dat gebied blijft de eigen norm onaangetast. Een ander verschil tussen een Molukse en een Nederlandse bruiloft brui loft dat wel naar voren wordt gebracht, is dat er cr in het laatste geval vaak zoveel zoveeJ sterke een Molukse bruiloft de drankfles drank wordt geschonken. Niet dat op {"en wordt verstopt, verstopt. maar dronkenschap is toch enigermate taboe. Nederlanders daarentegen hebben de reputatie bij zulke gelegenheden stevige drinkers te zijn, die het bet pas echt gezellig kunnen krijgen door de drank aan te 86 spreken. H6 Gaat het voor Molukkers meer om het aangename van een drankjee bij het hec eten, voor Nederlanders zou het meer om een hapje bij het drankj drinken gaan. Zij hebben ook het idee dat Nederlanders grote hoeveelheden alcohol kunnen drinken zonder dat het hun iets doet. Ze gaan recht overeind naar huis, jongeren zouden tc worden. Molukse MoJuksejongcren huis. in de regel zonder agressief te evenwel veel eerder aangeschoten zijn en er ook heel slecht tegen kunnen. kunnen . Niet alleen dat ze het niet gewend zijn, men meent Oleent dat dal ze ook fysiek anders op drank reageren dan Nederlandse jongeren, jongeren. die tegen elkaar op drinken alsof het een wedstrijd is. Tevens wordt opgemerkt dat het drinken in de alsofhct eigen gemeenschap zich hoofdzakelijk beperkt tot de mannen. Een aangeschoten Molukse vrouw zou een zeldzaam verschijnsel zijn, terwijl terwij l wordt mct hun bun mannen manncn meedringemeend dat Nederlandse vrouwen wel rustig met ken en grote hoeveelheden kunnen verdragen.

90

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'l"IEDERLANDS 'NEDERLANDS VOEDSEL VOEDSEL WE WEINIG INIG GEVARIEERD GEVARIEERD''

'Pa peda, een wat papachtig spul, Îs 'Papeda, is hel het volksvoedsel van Molukkers. Nederlanders hebben daar natuurlijk nog nooit van gehoord, maar papeda wordt gegeten samen met tjolo-tjolo, een saus met uien die opgeslorpt moet worden. Voor Molukkers is dat normaal. normaal, maar als er Nederlanders bij zijn, met hWl hun fatsoensnormen, dan schamen Molukkers zich voor dat slorpen e\llo pen vaak naar een ande re kamer om het daar toch en lopen andere toch te kunnen doen ... '81 '87 Het volksvoedsel op de Molukken mag dan bestaan hebben (en nog bestaan) uit sago, vis en papeda. papeda, de Moluks-Javaanse keuken zoals die zich deze eeuw in het voormalig NederlandsIndië el1 Nederlands-Indië en in Nederland heeft ontwikkeld, bestaat uit een gevarieerd aanbod van van rijst met allerlei gerechten: een keuken waar de gemiddelde Molukker trots op is. Zet daar nu eens de doorsnee Nede.rlandse keuken naast, dan vair kleurrijk, Nederlandse valt op dat deze veel minder kleurrijk. uitgebreid en lekker is, aldus Molukkers. Vandaar waarschijnlijk dat het diché-beeld die bij zijn moeder komt cliché-beeld is ontstaan van de Molukse jongen rue klagen dat zijn Nederlandse vrouw geen rijst kan bn klaarmaken, en hem min daaroverr bestaat bij of meer dwingt aardappels te eten. Nederlands voedsel, daarove hen geen twijfel, kan niet in de schaduw staan van de traditionele Molukse saai en heeft kraak noch smaak. Gemakkelijk, dat is het wel. keuken. Het is saaj Praktisch en daardoor handig om af en toe eens klaar te maken, is het argu ment dat onder de jongste generatie wordt gehanteerd. Onder hen zijn argument er die door-de-weeks wel Nederlands voedsel klaarmaken, maar in de ee n Molukse maaltijd beweekends of wanneer familie langskomt, wordt een reid, anders zou men erop aangekeken worden te zijn verwesterd. Zij bedenken ook mengvormen, zoals een alternatieve samba] sambal goreng, bestaande uÎt kleingesneden frites met vlees, in een stroopachtige, droge saus, waarbij waa rbij uit dan rijst wordt geserveerd. In de behoefte aan frites wordt het westerse patroon dus voor een deel gevolgd. Maar daar blijft het zo ongeveer bij, bij. vall want over het geheel genomen doet zich nauwelijks de invloed gelden van de huishoudschool, die toch door veel Molukse meisjes van de tweede generatie ge.neratie is Îs gevolgd. Ze zijn wel in staat om Nederlandse maaltijden klaar te maken. en dat gebeurt gebeu rt ook regelmatiger dan vroeger, maar thuis Ihuis hebben ze maken, geleerd welke gerechten bij een écht Moluks maal op tafel moeten komen en die traditie wordt tot op de dag van V3n vandaag voortgezet. 'Iedere Molukse naaien.' wordt meestal gevrouw moet leren koken en een beetje kunnen naaien,' zegd, 'anders is ze geen vrouw.' Ten slotte kan worden opgemerkt dat het consumptiepatroon van Molukkers er naar eigen zeggen door de belangrijke functie die aan eten wordt wo rdt toegekend anders ;mders uitziet dan dat van Nederlanders. Wat ook voor dejonde jonNederlandcrs zijn minder gul, zuiniger en zakegere generatie zou gelden. Nederlanders 91 9'

www.vijfeeuwenmigratie.nl lijk er, dus geven minder geld uit aan voedingswaren, waar het budget van lijker, juist daaraan wo rdt besteed. Daar D3.ar komt Moluk kers voor een groot deel nu Molukkers nujuist wordt nog bij dat de vele plechtigheden in de gemeenschap om grote giften vraevenals de ondersteuning van familie gen, e"cn.als f.amilie (ook op de Molukken), waardoor wa.ardoor het bestedingspatroon van een gemiddeld Moluks gezin er aanzienlijk anders uit zou zien zien dan dat van een Nederlands gezin, waar aan heel andere zaken wordt gehecht.

92 9'

www.vijfeeuwenmigratie.nl 12. NEDERLANDS VERSUS MOLUKS KARAKTER

'NEDERLANDERS Z ZIJN IJ N ZAKELIJK EN OBJECTIEf' OBJECTIEF'

Een belangrijk onderscheid waar Molukkers steeds weer op terugkomen, is dat Nederlanders in tegenstelling tot henzelf zo zakelijk zijn. Dat vinden zij in zoverre negatief, dat het tot afstandelijkheid leidt, iets dat de individueel ind ividueel gerichte Nederlandse samenleving toch al zo kenmerkt. Tegelijkertijd wordt onderkend dat aan zo'n opstelling ook positieve kanten zitten. Dan wordt gewezen op de nuchterheid en rationaliteit waarmee Nederlanders in În onderhandelingen en overlegsituaties optreden en op het feit dat ze meer op de inhoud dan op de vorm letten, terwijl het bij Molukkers precies andersom ligt. Tevens wordt gezegd dat ze in allerlei situaties, zoals tijdens vergaderingen, vergaderingen , in staat zijn om het zakelijke van het persoonlijke te scheiargumenten luisteren, op grond den,, en daadwerkelijk naar redeneringen en argu den menten luisteren. waarvan vervolgens besluiten worden genomen. Voor Molukkers zou het veel moeilijker zijn om zich op die manier op te stellen. Zij kunnen niet slechts afgaan op wat jemand iemand 2egt, zegt, ze moeten er ook altijd rekening mee houden door wie het wordt gezegd. In [n welke relatie men staat tot de persoon die aan het woord is, is een overweging die in een overlegsituatie steeds opnieuw moet worden gemaakt. Tegen iemand die meer gezag heeft in de gemeenschap, op grond van leeftijd of status, kun je niet zomaar malu ha ti (verlegen hart) verbiedt je je publiekelijk al te zelfbewust ingaan. Je mal/ll/aij 88 In zo'n situatie zal worden gelet op de te gedragen tegenover een oudere. BB manier waarop je het woord vraagt en of je geen onbeschofte toon aanneemt, of je het Maleis wel voldoende beheerst en de beleefdheidsnormen wel respecteert. Dat houdt onder andere ande,re in datje noo it rechtstreeks zegt wat dat je nooit symbo1.ische wijze de aanwezigen je op je hart hebt, maar eerst op een bijna symbolische dankt voor het feit dat ze naar je willen luisteren en dat je het woord hebt mogen nemen, nemen , alvorens aanjc aan je eigenlijke betoog te beginnen. Bescheidensamenhan gt met respect en gehoorheid wordt als een deugd ervaren, die samenhangt zaamheid. Op grond daarvan dienjeje niet te nadrukkelijk op de voorgrond doen. Vandaar dat de aanwezigen op te .stellen, stellen. zoals Nederlanders dat wel doen. een Molukse vergadering vergade,ring vaak op een indirecte manier laten horen wat ze 93

www.vijfeeuwenmigratie.nl ergens van vinden, meestal van achteruit de zaal. Rechtstreeks reageren zou te veel consequenties met zich meebrengen, je zOu zou naar voren moeten komelljJlg onder woorden te brengen, waardoor je je aan kritiek men om je mening verl open blootstelt. Dus vindt de uitwisseling in de wandelgangen plaats en verlopen de vergaderingen vergaderi ngen nogal eens in een sfeer die door veel jongeren, gewend als die zijn aan de Nederlandse aanpak, als weinig effectief wordt ervaren. Voo ral de strakke hand van een voorzitter wordt soms node gem ist. maar gemist, Vooral dat vergaderingen tevens worden gebruikt gebruikr als uitlaatklep uitJaatklep voor in de gemeenschap levende emoties, en als primair doel lijken te hebben tot een f'en consensus te komen, wordt ook niet door iedereen evenzeer op prijs gesteld. Het verschil in de wijze waarop een Nederlandse en een Molukse ve_ rgade_ring verlopen is wel als volgt omschreven. Op een Nederlandse vergadering vergadering wordt ernaar gestreefd iedereen zijn mening tot uitdrukking te laten brengen, onderbouwd door argumenten. Vervolgens wordt gekozen voor de oplossing die het meeste perspectief biedt. Kortom, een strakke en formele benadering. Molukse vergaderingen daarentegen worden eerder poneren. maar gebruikt als strijdperk waar iedereen zijn standpunt mag poneren, waar het erom gaat tot een oplossing of beslissing te komen waar iedereen rot 89 aUe aanwezigen zich in kan vinden. Alleen zo kan met de positie van alle rekening worden gehouden en worden alle emoties benaderd met het respect waar ze recht op hebben. hebben . Gebeurt dat niet, dan is de kans groot dat mensen boos of beledigd uit vergaderingen weglopen en dat afsplitsingen ontstaan. Het gaat erom recht te doen aan alle meningen, ook al kan op voorhand ze niet te verenigen zijn. Dit zou ook de reden voorband worden gezegd dat zeniet zijn dat het, zeker op landelijk niveau, vaak zo moeilijk is om tot beslissingen te komen. Er moet met meer belangen dan alleen de zakelijke rekening wo rden gehouden, een methode die door de tweede en derde generatie worden nogal eens als omslachtig wordt ervaren. In [n de structuur van de Nederlandse samenleving bestaat, naar wordt gezegd, ook ruimte voor voo r inspraak, inspra;ak, medezeggenschap en democratische besluitvorming. Met andere woorden, woo rden, er wordt naar je geluisterd. De Molukse gemeenschap zou meer geleide democratie zijn, waarin meet een autoritair geJe.ide je je macht langs indirecte indirecre weg moet doen gelden, gelden. omdat de patronen parronen meer hiërarchisch zijn geo geordend. rdend. Daar Da;ar zou men ook eerder geneigd zijn om in blokken te blijven denken en te polariseren. Door de tege.nstellingen tegenstellingen heenbreken is slechts een enkeling gegeven: 'De kracht van Metiary Me.tiary is dat hij veel makkelijker politieke opponenten kan benaderen, zonder dat het direct leidt tot geroep van 'verraad van de bn gezag,, omdat hij als man van God, als achterban'. Hij kan dat met gezag kerkleider , in een SOOrt soort van verzoeningstraditie staat. En dat ondanks het kerkleider, feit dat een groot gedeelte van de Molukse gemeenschap zijn daden niet nier van harte ondersteunt. Hij doet niet wat het volk wil. Niet erg democra-

94

www.vijfeeuwenmigratie.nl Eigenlijk net zoals de Nederlandse Nederlandse politici. politici. Die Die bepalen ook wel wel tisch. Eigenlijk wat goed is voor voor het her volk en beroepen beroepen zich z.ich erop dat ze op democratische wijze zijn gekozen. Net als Metiary. Metiary, Toch heeft heeft het congres van de Badan Persatuan meerderheid. Persatu:m hem onlangs, met een overdonderende meerderheid, herkozen voor een termijn van vier jaar.' jaar. > Het H et charismatische leiderschap en de uitstraling uitstra ling die die dat heeft, moet de gemoederen mOl'dcrl'n als het Iwt ware tot bedaren brengen en de dl' mensen van de noodzaak van bepaalde beslissingen overtuigen. overtuigen, De gevoelsmatige aanpak, aanpak. het op emoties spelen, eerder dan de rationele overtuigingskracht, overtuigings kracht. leidt, leidt, zo wordt gezegd, in Molukse kring tot tor oplossingen van schijnbaar onontwarbare situaties. De gehanteerde stijl stij l van organiseren en beslissen zou dus meer dan uitgaan van de intuïtieve benadering, benadering. in Nederlandse inspraakorganen uitga.m gevond~'n of de besluitvorming al dan waarbij het minder belangrijk wordt gevonden verloopc Er wordt veel aan lobbyen gedaan en langs niet democratisch verloopt. informele weg beslist ('wij werken met twee agenda's, agenda 's. waarvan er één is'), Dejongstc rormele en vaststaande regels verborgen is '). De jongste generatie zegt meer formele te willen, stichtingen tingen en organisaties orgalusaties werkelijk will en. waardoor vergaderingen in stich kunnen dienen om overleg te plegen 'zoa 'zoals ls Nederlanders doen'. doen '. De eerste generatie blijft er cr vooralsnog vooraJsnog bij dat de Molukse manier gewoon anders is. Een met dit onderwerp verwant beeld is dat Nederlanders een betoogtrant hebben die gekenmerkt wordt door abstract .. bstrJct taalgebruik en objectiviteit. Dat is althans de suggestie die gewekt wordt. De emotie die daaronder kan schuilen, zal door de gemiddelde Molukker niet ni Ct snel worden opgemerkt, schuilen. hoewel het voor zich spreekt dat ook in Nederlandse vergaderkringen niet iedereen altijd in staat is om kritiek als opbouwend en als niet persoonlijk persoonüjk op te vatten, cn en het verschil in verbaal vermogen eveneens z'n stempel drukt op onverlet dat de te nemen beslissingen. Maar deze relativering onzerzijds laat laatonvedet in Molukse kringen de mening heerst dat Nederlanders zich in dergelijke en beheersen. klinischer künischer met elkaar ook wel andere situaties goed weten te beheersen, omgaan, waardoor minder snel fricties tussen mensen optreden. Zeker de beter geschoolde Molukker ziet daar de positieve kanten van en betuigt zich werk- en overlegsituaties iets van dat gedrag over er een voorstander van in weckte nemen. In de sfeer vari van de eigen gemeenschap meent men een dergelijke opstelling er niet op na te kunnen houden. Men voelt zich in velerlei sitw.ties situaties vocltzich belemmerd om om nadrukkelijk nee te zeggen en een uitgesproken standpunt nec zcggcll stand punt te ventileren, ventilcren, waar het bet idee leeft dat Nederlanders zich onder alle omstandigkunnen gedragen gedragen... In principe moet altijd rekening wordcn worden heden vrijuit vrijUit kunnen of met verwant,'n verwanten wier belanvan de voorouders or gehouden met de invloed van zijn met hetgeen Illar naar voren wordt gebracht, gebracht. Er zijn met gen gemoeid 2.ljn consequenties ties die moeten worden worden overwogen andere woorden in de regel consequen spelen, alvorens men het woord neemt. De positie van de familie zal een rol spelen. spreekt, waardoor men niet alleen namens zichzelf spreek t. wat een nuchtere en 95

www.vijfeeuwenmigratie.nl zakelijke opstelling in de weg zou staan. De positie die iemand inneemt, schept verplichtingen tegenover allerlei mensen in de omgeving. In die zin mer een scheef oog gekeken naar die Nederlanders, Nederlanders. die met wordt SOms soms met niemand rekening lijken te hoeven houden. Ze leven in een eengezinscultuur, en zelfs in die situatie leiden ze vaak nog een individueel bestaan, dus ze zijn vrij om te doen en te laten wat ze willen. wiJlen. Hoewel het beeld dat men daarover heeft ambivalent is. Want zodra de 'doorsnee Molukker' op dat onderwerp aangesproken wordt, wordt. zal hij h.ij of zij het accent juist op positieve aspecten leggen, leggen. zoals de enorme betrokkenheid van Molukkers op elkaar, de wederzijdse hulpverlening, de familiebanden en de solidariteit van de de' gemeenschap bij begrafenissen en andere emotioneel geladen gebeurtenisgebeunerussen. sen. Een meer directe benadering. bet om gaat snel en benadering, waarin de zaken waar het zonder omwegen ter sprake komen, komen. zonder dat rekening wordt gehouden met de gevoeligheden en belangen van allerlei verwanten en met velerlei plichtplegingen die tot vertraging leiden, kortom een 'typisch Nederlandse benadering', wordt door leden van dejongste de jongste generatie Molukkers evenwel zeker niet (meer) alleen als negatief gezien In de eigen gezien.. Niettemin zullen zij in gemeenschap - vooral met het oog op de ouderen - doorgaans de omzichtige benadering hanteren, omdat zij rij anders voor onbeschoft worden uitgeu.itgemaakt, wat de communicatie nog meer zou bemoeilijken dan het verschil in beheersing van het Maleis reeds doet. Deze jongeren zeggen het als aJs N Nederederlands geïnterpreteerde patroon onder elkaar evenwel voor een deel te hebom, wanneer ze bij ben overgenomen. Ze ervaren het hel als tijdverspilling om. iemand op bezoek gaan, eerst urenlang beleefdheidsvragen te stellen alvorens de reden van het bezoek te berde mag worden gebracht. Daar gaat naar hun idee onnodig veel energie mee verloren, die, zoals de Nederlandse omgangswijze in hun ogen aantoont, ook op een andere manier besteed kan omgallgswijze worden. In dat opzicht bestaat een uitgesproken verschil in beeldvorming genera tie. Zeker in onderhandelingssionderhandelingssitussen de eerste en de (echte) tweede generatie. tuaties met Nederlanders voelt de jongste generatie zich beter toegerust, ook vanwege haar opleiding en beheersing van de Nederlandse taal, met als gevolg dat het gezag van de ouderen daar minder als vanzelfsprekend wordt ervaren. Een ander positief aspect van die vermeende zakelijkheid is dat NederlanNededanders worden verondersteld stipt te zijn en zich strikt aan zakelijke en fmanfinanciële afspraken te houden. Molukkers vinden van zichzelf dat ze dat in veel mindere mate doen, hoewel hoewd daar door jongeren aan wordt toegevoegd dat het aan het veranderen is: gezegd: Sorry 'Er zijn ook groepen waar, waar. als iemand te laat komt, kOffit, wordt gezegd: dat we alvast begonnen zijn, zij n, hoor. Dat zijn de bekende Nederlandse grapjes, nietwaar? Sociale controle dus.'

96

www.vijfeeuwenmigratie.nl De keerzijde val1 van deze medaille is dat Nederlanders in die houding soms soms te et beeld ver zouden Het beeld is dat dat zouden gaan en in overdreven gehaastheid vervallen. H leven zo afgebakend is ingericht, dat ze weinig tijd overhouden overhouden om om te hun leven ontspanllen, wordt en daarbuiten niets meer lijkt te ontspannen, waardoor het werk alles wordr bestaan, .hetgeen hetgeen door de meeste Molukkers als een onevenwichûge onevenwichtige levenswijze wordt ervaren. Naar hun idee behoort arbeid het leven niet te beheerom te werken, w wijij werken om om te leven.' leven. ' H Het et accent ligt sen: 'Wij leven niet om op leven, op 'pluk de dag' en niet op de westerse erfenis vall van het calvinisme. In dat verband wordt vaak de oosterse rust benadrukt, als tegenwicht voor de westerse gehaastheid gehaastheid.. Alles moet hier snel en is gericht op materie en consumptie, waardoor religieuze en andere culturele waarden in de verdrukking raken; meer flexibele levensraken: Molukkers zeggen in principe een mcer wijze wIJze voor te staan. In die sfeer ligt ook de gedachte dat Nederlanders gericht zijn op het plantot dag (willen) indelen van hun leven, waar Molukkers meer van dag tot matig indelen leven. Zeker de eerste generatie viodt vindt de verschillen op dat vlak groot. Het wordt vaak zo uitgelegd dat Nederlanders alles tot in de puntjes willen regelen; van de wieg tot het graf verzorgd. Dat zou er ook toe bijdragen dat metspaarpotjes hed exacte spaarpotjës vanjongsaf aan en heel ze het leven zo setieus serieus nemen, met (tîjds)afspraken, waar strak de hJ.nd hand aan wordt gehouden. Een benadering (tijds)afspraken, nÎet het gemakkelijk onderwaarin geen spontane bezoekjes passen en ook niet ling lenen van geld. Spaarzaamheid en de negatieve variant daarvan. daarvan, gierigheid, zouden verhinderen dat een Nederlander Nederl3nder op het financiële vlak echt in moeilijkheden komt. Ook het egoïstiscbe egoïstische opvoedingspatroon zou ertoe leiden dat Nederlanders elkaar financieel niet automatisch steunen. stetmen. Het accent wordt juist gelegd op het individuele bezit en de eigen verantwoordelijkheid, waarin geen wederzijdse hulpverlening past. Het H et gaat zelfs zo aangehaald, dat ouders, wanneer hun kinderen volwasver, wordt dan wel aangebaald, zomervakantic samen op vakantie gaan en sen zijn, rustig zeggen dat ze in de zomervakantie moeten maken. dat de kinderen maar plannen voor zichzelf mQNCn Het beeld dat Molukkers over de eigen gemeenschap gem.eenschap hebben opgebouwd, staat daar haaks op, op. Zeker de familie zou altijd inspringen wanneer bepaalde mcn daar geen moeite mee heeft, schulden uit de hand zijn gelopen. Niet dat men maar het wordt als een noodzakelijke vorm van gedrag gevoeld. En er pcr omgaande wordt terugbetaald: dat wordt niet verwacht dat het geld per een beroep doen alleen Nederlanders onder elkaar, wordt dan gezegd. Met {'cn op het principe van de wederkerigheid wederkerighcid verloopt de materiële materiëic; hulpverlening geleidelijkheid . Daarin past geen planmatig in principe langs lijnen van geleidelijkheid. raad. is een gezegde dat op deze instelling heel denken. Komt tijd, komt raad, goed van toepassing wordt geacht, geacht. hoewel hoewcl inmiddels veranderingen veranderingcn zijn opgetreden: opgetrcden:

97

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'Het denken van Woerdense Molukkers is in mijn ogen meer westers en minder oosters geworden. Ik bedoel daarmee dat minder mÎnder van dag tot dag wordt geleefd e·n en steeds meer vooruit wordt gedacht. Hoewel dat natuurlijk niet op elk vlak gebeurt, gebeurt. want neem nu het geldbudget. geidbudgeL Als er geld in huis is en iemand in huis huis heeft ergens geld voor vaa r nodig, dan wordt het uitgegeven. Als het er niet is, dan is dat jammer. De kinderen krijgen ook geen zakgeld. zakgeld, maar als zij iets willen kopen, dan kunnen ze het geld krijgen, zonder dat wij dan daar moeilijk over doen.' hel Ondanks interne veranderingen binnen de Molukse gemeenschap blijft het algemene beeld bestaan dat Nederlanders zakelijk, materialistisch, egoïstisch, objectief, gehaast, maar buitengewoon ondernemend zijn. Vandaar de grap over die Nederlander Nederla nder die midden in de nacht wakker wordt en zich 'Heb dan afvraagt afvraagt:: 'H eb ik die rekening nou wel betaald?' Terwijl een Molukker Deze in zo'n situatie zou denken: 'Wat eten we morgen?' D eze samenleving wordt naar Moluks idee ook gekenmerkt door cen een tijds- en afsprakellculafsprakenculDe_positieve kant daarvan wordt, zeker door de jongere generaties, tuur. De wel degelijk onderkend onderkend.. Het zelfbeeld van Molukkers is dat zij denken slecht te zijn in vooruitdenken vooru itdenken en dat dar zij ook niet ..tiet in staat zijn ergens in te re volharden. Er is bewondering voor die Molukkers die er door studie of ondernemingszin wel in slagen een belangrijke positie te verwerven in deze samenleving. Een prikkel voor voo r de jeugd, want het is klaarblijkelijk kJaarblijkeiijk mogelijk. Anderzijds wordt dan toch al gauw gezegd dat zo iemand wel wat aan gedraagt, hetgeen niet complide slimme kant is, zich als een Nederlander gedraagt. menteus wordt bedoeld. Een tweeslachtig beeld dus. Dat geldt ook voor al of niet stipt zijn met de tijd. Men is zich ervan bewust dat het in deze ervaren samenleving in vele situaties als een tekortkoming wordt erva ren wanneer jeje aanje (tijds)afspraken je je niet exact aan je (tijds) afspraken houdt. Doordat men evenwel aan het onderwijssysteem alhier deelneemt en cn in het arbeidsproces meedraait, treedt op dat punt (noodzakelijkerwijs) een verschuiving versch ui ving op. Waarmee nog niet gezegd wil zijn zijn dat nu ook meteen iedere Molukker het als negatief karet (rubberen tijd) wordt beschouwt wanneer tOt tot op zekere hoogte de djam kart'l gehanteerd. Vooral binnen de eigen gemeenschap accepteert men te laat komen doorgaans als een normaal excuus. De negatieve kant van het bovengeschetste Nederlandse 'karakter' komt tot uitdrukking in het gezegde IIJml mau btlfljak banjak (veel willen). Ze zijn nooit tevreden, ze willen altijd meer: cen een tweede huis, een verre vakantie, maar intussen intu ssen vergeten ze aandacht te besteden aan het welzijn van hun hWl kinderen. Die bedelen op school bij hun vriendjes om snoep, omdat ze van thuis te weinig geld meekrijgen. De gemiddelde Molukker vindt dat beschamend. In zijn geM oge_ n behoor behoorje toekomt, zodat ze nimmer tot ogen je je kinderen te geven wat hun toekomt, bedelarij hoeven over te gaan. Dat Nederlanders anders over zulke zaken denken, wordt toegeschreven aan lan de materialistische mentaliteit mentaliu:it van dl' de

www.vijfeeuwenmigratie.nl În wrakke schepen naar westerling die, zo wordt dan gezegd, ook vroeger al in verre landen ging om specerijen en andere schatten weg te slepen. Die v;ln het Nederlandse volk verwijzing naar het ondernemende karakter van D3arin klinkt zowel 3fgunst wordt nogal eens gemaakt. Daarin afgunst als afkeuring door. 31cijd (en nog) in in. Afgunst, omdat het zakendoen ook op de Molukken zelf altijd ha nden lag van Chinezen en anderen. d{' koloniale tijd ontsta ne handen anderen. Die in de ontstane aangehaald de afwezigheid van een tradisituatie wordt bovendien vaak aangehaa ld om dl:! vaneen als een gemis ervatie van ondernemingszin te verklaren. Dat wordt zeker a1s samenleving, waar het etn etnische ren in deze Nederlandse Nederla ndse samenJeving, ische ondernemerschap 9O Aan bepaalde groepen een reële kans op maatschappelijke zekerheid biedt. 90 de andere aJ1dere kant is het zo - en in dat verband wordt meestal eveneens naar de ve.rwezen - dat Molukkers de handel in zekere zin als een koloniale situatie verwezen vorm van bedelen beschouwen. De voorkeur voor 'witte boorden'-baantjes is door de sociaal-economische positie in het voormalig Nederlands-Indië ingeslepen en wordt wo rdt ook in de Nederlandse sitmtie situatie nog vaak als het ideaal gezien. Daar Daa r komt bij dat Molukkers van zichzelf het idee hebben da datt ze slecht met geld kunnen omgaan. Daar worden diverse redenen voor aangevoerd. Allereerst de Molukse vrijgevigheid tegenover een netwerk van familie zijn famil ie en andere verwanten, in Nederland Nede rl and en op de Molukken. Molukken . Verder Verder-zijn er de kerkelijke ke_rkelijke en andere sociale verplichtingen in de financiële sfeer, waardoor kapitaalvorming in de knel komt. Het zelfbeeld op dit punt wordt bovendien versterkt door allerlei allerlei financiële schandaalties schandaaltjes die zich hebben voorgedaan bij stichtingen en door de (huur- en andere) schulden die nogal eens gemaakt worden. Als AJs het gaat om financiële administratie en beheer zal handelen, omdat het doorgaans worden gezegd dat men niet nier weet hoe te handelen, daartoe vereiste zakelijke inzicht inz-jcht ontbreekt. Bij arbeidsprojecten en sportverenigingen is verschillende malen sprake geweest van wanbeheer, waaraan men zei weinig weillig te re kunnen doen, omdat men meent het vermogen te het ontbreken van de missen zakelijk met geld om te gaan. Argumenten als her noodzakelijke scholing of her het gemis aan mensen in de gemeenschap die gehoord. arbeidservaring op dat gebied hebben opgedaan, worden zelden gehoord. Het zelfbedd zelfbeeld is op dat punt vrij uitgesproken: wij Molukkers kunnen moeilijk met geld omgaan. Iets van de vermeende vemleende Nederlandse mentaliteit op dat overnemen. vlak zegt men wel te willen ovememen. De schaduwzijde van VaJ1 die zakelijke instelling inSH' lJing van Nederlanders wordt evenwel gevonden het kille en koele gedrag dat erm ermee ee gepaard zou gaan. Naar qui vive het idee van Molukkers moet je met een Nederlander altijd op je qUI rustig je hele hand.' Diens zijn: 'Want geefje hem een vinger, dan neemt hij rustigje gemis aan betrokkenheid op de (sociale) omgeving wordt in verband gegemis aan sterke familiebanden, waardoor als het ware met bracht met het gemjs weinig rekening hoeft te worden gehouden. Nederweini!; mensen om hem heen rekenÎng landers zijn crg erg op zichzelf en emotioneel gezien nogal op de vlakte. Ze missen temperament, wordt gezegd, en dan wordt verwezen naar het kille,

99

www.vijfeeuwenmigratie.nl regenachtige klimaat in Nederland, dat daar zeker op van invloed wordt geacht. Van zichzelf hebben Molukkers het idee dat ze wel iets van die it voortvloeizakelijkheid zouden mogen overnemen, maar zonder de daaru daaruit ende kilheid. kilheid.

'NEDERLANDERS 'N EDERLANDERS ZIJN NET MIEREN' MIEREN '

De Ot" ondernemingszin die door Molukkers aan Nederlanders wordt warde toegetoege-schreven, komt tot uitdrukking in een groot aantal eigenschappen die er nauw mee samenhangen. Vooral zelfstandigheid en onafhankelijkheid, maar ook verregaande ambitie en ten slotte gedisciplineerdheid en doorzettingsvermogen worden steeds opnieuw genoemd om het Nederlandse karakter te kenschetsen: 'Ze gaan maar door en door, net als mieren, mieren , dat is natuurlijk ook de reden dat ze zoveel bereiken.' De tendens is om deze eigenschappen positief te waarderen, hoewel de negatieve kanten van met name het ambjrieuze ambitieuze van Nederlanders eveneens worden wo rden benadrukt. Hun srreven naaf carrière gaat, zo wordt gezegd, meestal ten koste van het gezin streven naar en de familiebanden. famil iebanden. Wil je in harmonie leven met je omgeving en voor elkaar opkomen, waarden die in de Molukse gemeenschap worden gewaa gewaarrdeerd, dan moet je over de nodige tijd en aandacht beschikken. Iemand die voortdurend voo rtdurend in de weer is met de verwezenlijking van zijn eigen mogelijkheden, komt daar niet aan toe. Precies die houding is genoemd als een van de oorzaken oo rzaken dat mensen die hogerop wilden en niet conform de dwingende groepsnormen wensten te leven, zijn weggetrokken uit de Molukse woonwijken, omdat hun kansen om maatschappelijk te slagen daardoor werden ondermijnd. worde eveneens dubieus gevonden vanwege vaowege het her Die Nederlandse ambitie wordt ellebogenwerk dat etmee ermee gepaard zou gaan. Dan wordt bijvoorbeeld verwezen naar de arbeidssituatie. Een Nederlander dringt zich naar voren, vo ren, probeert op te vallen, dwingt aandacht af, aldus Molukkers, waar zij zelf zich wat meer op de achtergrond zeggen te houden. Door stil en hard te werken denken zij waardering af te dwingen, hetgeen meestal niet wordt gehonoreerd: omdat de baas dan zegt: Die figuur functioneert goed, gehonoreerd) g<xd, we horen hem of haar nooit klagen, dus die laten we rustig op die post zieten; zitten; afhaar een averechts effect dus. Dat wordt ook onderkend. onderkend, maar er wordt niet de consequentie aan verbonden dat een andere opstelling noodzakelijk noodzakeJijk is. Nee, Nee) dan wordt gezegd: Ik ga niet op m'n knieën. Ze behoren te zien dat ik het gezegd dat Nederlanders het goed doe. Zo valt ook te verklaren dat wordt gc-zegd in een werksituatie altijd beter doen dan Molukkers. De laatsten stellen zich bescheiden op, ook tijdens sollicitatieprocedures, waardoor waa rdoor werkgevers aan 91 hun motivatie gaan twijfelen: 91

100

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'Kijk, als je gewend bent bene om je thuis, ehuis, in je eigen omgeving, op een bepaalde manier te gedragen, en op een gegeven moment, wanneer je de wat meer kunt beredeneren. beredeneren, zie je dan dat in de Nederlandse zaken wae omgeving, waar je je toch moet manifesteren en een schoolcarrière schoo\carrière en loopbaan nastreeft, een andere opstelling nodig is, da.n dan word je op een sollicitatiecursussen ook nauwelijks, achterstand gezet. En En dan helpen solJicitatiecursussen want Molukkers, ook de jongere. jongere, weten wete"n zich niet te presenteren. Die Die wil je weten, dan antwoord ik daar zitten daar van nou, vraag maar, wat wilje op. En dat wordt in de Nederlandse omgeving al snel vertaald als: te op. En weinig ambitieus, te weinig initiatief, die moeten we niet hebben. hebben . Ze beschikken niet over de vaardigheid v:lardigheid om op zo'n zo 'n moment hun kwaliteiten Nederlanderjuist juist wel kan.' k:m.· te etaleren. En dat is wat de doorsnee Nederlander

orn

Die Molukse bescheidenheid en de 'indirecte' manier man ier orft respect afte dwinnier met de eigenschappen die aan Nedergen corresponderen in het geheel niet landers worden toegeschreven. De laatsten zouden assertief, alert, ad rem en direct zijn, soms op het botte af. Als ze iets goed vinden, vi nden, zeggen ze het. het, Bevalt În wat voor Beva lt iets hun niet, dan zeggen ze het ook. En voordringen in hebben ze weinig moeite mee. Ze weten welke rechten ze situaties ook, daar hl'bben hebben en staan erop dat die gerespecteerd worden. Veel leden van de eerste bung-generatie ervaren 'zzulk en de brmg-generatie ulk gedrag nogal eens als kwetsend, omdat hun eigen opstelling in zijn În principe veel bescheidener is. Nederlanders .zijn echte lomperds, lompe rds, wordt dan gezegd. Aan A:1I1 de andere kant is er cr sprake van afgunst en beschouwt men het als een tekortkoming wanneer men in onvolnute voor zichzelf kan opkome_ opkomenn en niet altijd snel genoeg onder doende mate woorden kan brengen waar het op staat. Vooral tegenover de verbale overmacht van Nederlanders Nederlanden voelt men doorgaans geen verweer te hebben, met name op individueel niveau. Alleen in groepsverband weet weee men zich sterk(er) en laat men zich minder gemakkelijk intimideren. De oorzaken die voor dat verschil worden aangevoerd, zijn al eerde.r eerder aan de orde gekomen: in de eerste plaats is er sprake van onvoldoende beheersing van de taal, waardoor men in een Nederlandse omgeving minder m inder slagvaardig is; en in de ervaren je op tweede plaats wordt het als negatief, als ongemanierd gedrag ervarenje de voorgrond voo rgrond te plaatsen, waardoor het moeilijk wordt warde je in een nietMolukse omgeving ineens geheel anders te gedragen. De belangrijkste verklaring die genoemd wordt, is evenwel de afhankelijkheid van de groep en gaan, willen we even stilstaan bij ma::lf alvorens daar dieper op in te gaan, de wijk, maar zelfbeeld van de groep heen een opvallende scheidslijn, die dwars door het bet 'Zdtbeeld lijkt te lopen. Jopen. Over de tweede en derde generatie wordt vaak gezegd dat die geen verantveraJuwoordelijkheidsgevoel woordeüjkheidsgevoel hebben, zich snel uit het lood laten slaan en een gebrek aan doorzettingsvermogen vertonen: allemaal eigenschappen die volledig tegengesteld zijn aan de karakteristieken die aan Nederlanders 101 101

www.vijfeeuwenmigratie.nl worden toegeschreven, toegeschreven. maar eveneens voor een deel tegengesteld aan de karakteristieken karakterisrieken van de eerste generatie Molukkers. Het beeld daarvan is toch dat ze gedisciplineerde militairen waren, die tegen geen enkele opdracht opzagen, en zich onderscheidden door stipt en formeel fonneel gedrag. Waardoor is die verschuiving in het hetzelfbeeld zelfbeeld opgetreden? Ofheeftdeze Ofheeft deze zich in het geheel niet voorgedaan? Het lijkt erop van niet, want want het eerste antwoord dat doorga
www.vijfeeuwenmigratie.nl toe. Dat brengt regelmaat in hun leven. Een vrij uitgesproken idee van Molukkers: de westerse mens wordt gekenmerkt gekenm erkt door regelmaat. Bovendien heeft men het idee dat het in een Nederlandse omgeving veel minder wordt geaccepteerd dat je niet nier doorzet en het laat afweten wanneer het moeilijk wordt of wanneer er iets van je wordt verwacht. verwach t. Het is een op prestaties gerichte maatschappij, waarin competitie el1 en ambitie hoogtij vievic-ren. In de eigen kring zou daar veel minder het accent op worden gelegd. Het begint al met Molukse kinderen, die, zo wordt gezegd, veel impulsiever zijn dan Nederlandse kinderen. Zij worden niet altijd gestimuleerd om, als ze van een vereniging lid zijn, daar ook regelmatig naar toe te gaan. Hebben ze een keer geen zin of zijn cr er andere (famiue-)aangelegenheden (familie-)aangelegenheden die op dat moment belangrijker worden gevonden, gevonden. dan zal niemand hen' hen 'dwindwin9 gen' om toch te gaa gaan. :' Vandaar dat men ook later wat losser zou staan n. 92 tegenover zaken als discipline, orde, regelmaat en afspraken: 'Er zijn vrij goede voetballers onder Molukkers. Dan zijn ze onder contract als jeugdspeler en komen ze een keer niet op de training. De gedachtengang tellgang daarachter is: ik heb morgenochtend of aanstaand weekend een belijdenis, dus ik kan zaterdag toch niet spelen en dan heeft het geen zin maa nda g te komen trainen. Maar de sanctie in een Nederlandse om maandag Nedetlandse club (of onder een Nederlandse trainer trJjner bij een Molukse club) is dan: niet op de training verschijnen betekent betekem de volgende keer niet opgesteld worden. Een typisch Molukse reactie in zo zo'n 'n geval is is:: nou, als ik niet opgesteld word en ze hebben geen begrip voor mijn sïtuatie, situatie, dan bekijken ze. ze het bet maar. Dus haakt zo'n jongen af.' Voortgaand op dit onderwerp wordt wo rdt vaak naar voren gebracht dat Nederzclfst:l.Ildig te manifesteren, waardoor landers van huis uit gewend zijn zich zelfstandig eenmaal ontplooide activiteiten acti'viteiten minder snel worden opgegeven wanneer die tegenslagen optreden. Bij Molukkers ligt dat anders. Ondervinden dje moeilijkheden, dan kunnen ze uiteindelijk altijd al tijd terugvallen op de familie of op de eigen gemeenschap Die gemeenschap.. D ie geborgenheid maakt dat zij naar eigen zeggen sterker staan als minderheid tegenover de omringende samenleving. Maar die groep heeft ook een conservatieve en verzwakkende ve rzwakkende werking, omdat je je 'onder elkaar' minder hoeft te bewijzen. Mogelijke ambities worden gemakkelijker gesmoord, in die zin is de wijk zowel een kracht als een zwakte. plaats om op krachten te komen en zwakte. 93 Mensen ervaren het als een plaatS zich op te laden voor de strijd om het dagelijks bestaan. Maar de zwakte is, gespreksgenoten meenden, dat velen op een zeker naar sommige van onze gespteksgenoten moment niet alleen aUeen terugvallen op de wijk, maar er cr ook blijven. Het mechaduur zou kunnen voordoen, is dat de nisme dat zich volgens hen op den zic.h volge_ns meest actieven wegtrekken en de sociaal 'zwakkeren' (drop-outs, (drop-otlls, werklozen, verslaafden) achterblijven. 103 rOJ

www.vijfeeuwenmigratie.nl Opmerkelijk is dat wordt beweerd dat zich een verschil aftekent tussen vrouwen en mannen. De eersten zouden veel weerbaarder zijn. Door zijn. D oor hun zelfstandige rol in de huishouding, 'Zelfstandige huishouding. de verzorgende taken die zij daar ten opzichte van hun mannelijke familieleden vervullen, vechten zij meer voor voo r fanati ekere manier dan hun broers, die zich hun rechten, op een fellere en fanatiekere schijnbare eerder neerleggen bij de schij nbare onmogelijkheid om een goede positie te samenleving'.'. Molukse bereiken in de 'ons tegenwerkende Nederlandse samenleving jongens treden altijd naar buiten in groepjes, meisjes meisj es gaan meer hun eigen weg. Ze durven ervoor te kiezen de groep te verlaten en hun individuele ambities te volgen. We hebben het nu over de (echte) tweede en de derde met generatie, genera tie, m et als tweede kanttekening dat in het verlengde van dit beeld .ligt ligt dat deze vrouwen, als ze eenmaal getrouwd zijn en kinderen hebben, eerder dan Molukse mannen naar de wijk wij k trekken om de banden met de dje familie niet te verliezen. Zoals we vaker hebben gezien, zijn de beelden die Nederlanders. niet consismen heeft over het eigen gedrag en over dat van Nederlanders, tent. Mensen hebben niet op alle levens levellsrerreinen terreinen vastomlijnde ideeën en spreken zichzelf voortdurend tegen. Wel keert een aantal voorstellingen en stuclie het accent. ideeën steeds weer terug, en daarop ligt in deze studie

EMOTIONALITEIT TAAL VAN DE HUMOR EMOT IO NAL ITEIT EN E.N DE TAAl

Een aspect dat al enige malen aan de orde is gekomen, maar dat een aparte overweging overwegi ng waard is, omdat Molukkers er bijna standaard aan refereren om het verschil tussen Nederlanders Nederla.nders en henzelf aan te duiden, is dat van de Molukse emotionaliteit versus de Nederlandse rationaliteit. Molukkers zien MolukseemononaLiteit zjchzclf als gevoelsmensen gcvod smensen en vinden dat Nederlanders echte verstandsmenzichzelf sen zjjn. zijn. Bij hen moet veel worden 'aangevoeld', zonder dat het hoeft te uitgesproken. Dat laatste is typerend voor Nederlanders, wordt worden uitgesproken. openlijk, alsof ze geen schaam schaamtegevoel dan gezegd: die bespreken alles ope_ nlijk, alsofze tegevoel kennen. In de Molukse gemeenschap daarentegen bestaan allerlei ongeschreven gedragsregels, die in de loop van de opvoeding worden bijgebracht, waaraan men zich stilzwijgend houdt en waarvan het op prijs wordt gesteld als iedereen ze respecteert. Het gevolg is dat situaties optreden waarin mensen mensen opstellen. Intuïtief voelen ze aan hoe niet precies weten hoe ze zich moeten opstcll e_n. de verhoudingen of de gevoeligheden liggen, maar doordat deze niet uitgesproken behoren te worden, kan vvan an zo'n situatie een verlammende wertweeslacluigc houding die tegenover dat king uJtgaan uitgaan.. Vandaar wellicht de tweeslachtige vermeende verschil vetschil wordt ingenomen. Het sterk ontwikkelde gevoelsleven en het accent dat wordt gelegd op de emoties, heeft naar men me.n zegt als nadelige kant dat mensen, mensen. wanneer ze vinden dat ze onheus worden bejegend of dat bepaalde ongeschreven wetten zijn geschonden, dat snel als al s een belediging slepende ruzies ontbelf'rliging opvatten, waardoor fricties frÎcties optreden of sle-pende flIzi es on(104

www.vijfeeuwenmigratie.nl staan. Wanneer Wanneer conflicten niet worden wo rden 'uitgevochten' of wanneer wanneer men lUen vindt dat de in acht te nemen vormen niet zijn 'Zijn gerespecteerd geres pecteerd - mensen hebben elkaar verkeerd verkeerd aangevoeld --,, wordt het moeilijk om tot een oplossing te komen. Dat is is wel als een van de verklaringen aangevoerd voor voor de en voor de conflicten die zich soms jarenlange vetes tussen bepaalde families somsjarenlomge voor de afgelopen decennia decetmia hebben voorgedaan op op zowel religieus, reJigieus, politiek als sociaal sociaal gebied. geb ied. Een andere dominerende eigenschap van Molukkers die in in dit verband verband regelmatig wordt genoemd, is hun trots. De houding hOllding hiertegenover genove r is (opnieuw!) (o pnieuwJ) tweeslachtig. Enerzijds Enerzijds wordt er in waarderende zin over gesproken, omdat men van mening is dat de overlevingskansen van de groep erdoor toenemen. Alle pogingen tot tOt integratie en assimilatie assim ilatie zijn naar het idee van Molukkers ook mislukt doordat zij als groep niet hebben toegegeven. In zekere zin wordt de eigenschap dus gekoesterd, omdat men men haar beschouwt als het cement dat de Molukse samenleving bij elkaar Molukse samenlevÎJlg houdt. Wat er negatief aan wordt gevonden, is dat mensen hun ongelijk ollge.lijk nimmer willen erkennen en hun falen fa len niet toegeven. Door de eigen koppigheid is ïs men in velerlei situaties niet voor rede vatbaar. Ook hier wordt weer een verband gelegd met de beoordeling door de gemeenschap gemeenschap.. Wie Wie mislukt of faalt, faalt , zal daar daa r door anderen op aangekeken worden, wat als gezichtsverlies wordt beschouwd. Dus moet je niet over Over je moeilijkheden praten, praten. dan kun je ook niet bij anderen over de tong gaan. Die trots komt verder tot uitdrukking in het verwijzen naar zaken 'die een Molukker niet doet', een collectieve trots op het bet feit dat men van Molukse daarom bepaaJd bepaald gedrag nalaat dat onder Nederlanders heel afkomst is en da.rom daar in werkelijkheid aan houdt, is gewoon wordt gevonden. Of men zich da.r een tweede. Het beeld bestaat dat men anders is en daarom een beroep doet op andere normen en waarden dan die in de omringende samenleving gangga ngbaar zijn. Die weinig vergevensgezinde opstelling, waar het aspect van het gezichtsverlies nauw mee samenhangt, herkent men niet in de omringende samenleving. Daar zou iemand gemakkelijk een fout kunnen maken, zonder dat daar allerlei consequenties aan zijn verbonden. \'erbonden. Dat wordt als een positief gezien aan de manier waarop Nederlanders met elkaar omgaan: ze aspect gez.ien stoten elkaar ook minder heftig af af. De zijn niet op elkaar betrokken, betrokkcn, maar ze stotcn negatieve kant eraan, aldus Molukkers, is dat Nederlanders niet in staat zijn hun emoties te uiten:

'Dat is ook zo'n beeld: Hollanders uiten hun emoties niet. Ze hebben het overlijdens gevallen, want ze leven niet met de geweldig moeilijk met overlijdensgevalJcn. om moeren moeten gaan. Daar hebben heb ben wij geen dood, ze weten niet hoe ze ermee om om. Wij uiten ollze onze last van. Wij gaan veel natuurlijker met de dood OIJl. gehad en het is gebeurd gebeurd.' begrafenis, we hebben rouw gehad emoties bij de begrafenis. .•

105 'os

www.vijfeeuwenmigratie.nl De wijze waarop Molukkers op individueel en groepsniveau grocpsniveau over zichzelf denken, staat dus diametraal tegenover het beeld dat zij van van Nederlanders hebben. Die zijn nuchter, nuchter. afstandelijk, afstandelijk. beheerst, eenzaam en gaan op een elkaar bijna koude manier met e1ka; u om. Ze zijn vooral zo verstandelijk, alles moet beredeneerd worden, 'uitgepraat' en geanalyseerd. Het verschil is wel als volgt onder woorden gebracht: gebr:lcht: 'Een Nederlander denkt met zijn hoofd, hart .. Een merkwaardige tegenstrijdigheid die hier een Molukker met zijn hart.' optreedt, maar die in de beeldvorming nooit aan de orde is gekomen, hangt met dit zelfbeeld nauw samen. De masohi-gedachte ",aso/I i-gedachte waar Molukkers van uitgaan, is er feitelijk op gericht de eigen clan in stand te houden. De wederkerigheid is een principe dat in de eerste plaats de verwanten geldt. Problemen die men heeft (zie de paragraaf over hulpverleners) dienen evenwel niet met anderen te worden besproken, besproken. die lost men intern op of men verwNkt ze in eenzaamheid: 'Al verwerkt 'A l zou ik rijst met zout moeten eten, dan nog nog hoeft een ander dat niet te weten.' De nederigheid, nederigheid. een kernbegrip in Molukse kringen, gebiedt dat. Het resultaat van die opstelling kan zijn dat mensen die hulp nodig hebben, deze nergens krijgen. Voor moeilijkheden in de interne sfeer weet men geen uitweg te vinden. Ouders wier kinderen aan drugs verslaafd zijn, 2.ullen zullen zich niet gemakkelijk verenigen om ervaringen uit te wisselen. De schande is zo al al groot genoeg, daarover bewaren zij liever het stilzwijgen. Dit is is wel als reden aangevoerd voor de moeizame instellin gen voor hulpverlening het vertrouwen vertrouweo wijze waarop (Molukse) instellingen weten te winnen wirmen van de mensen die zij als doelgroep op het oog hebben. bebben. Zoals iemand zei: 'Een Molukker gaat net zo lief met zijn problemen het graf in.' in. ' Dat Dat zwijgen wordt wel vaker contrasterend afgezet tegen de Nederlandse openhartigheid. Deze wordt in -zoverre zoverre positief beoordeeld, beoo rdeeld, dat men zegt: bij Nederlanders weet je meestal al snel wat je aan ze weetje watje 2.e hebt, ook al bevalt je dat niet altijd. Molukkers gedragen zich onderling veel omslachtiger; voelt iemand zich door de opmerkingen of het gedrag van een ander ger; geraakt, geraakt. dan zullen gevoelens van schaamte hem doorgaans 'verbieden' dat onmiddellijk uit te spreken. Doordat Nederlanders minder geneigd zouden zijn bepaalde uitspraken als beledigend te ervaren, kunnen zij zich, zich. naar hun idee, in de omgang met elkaar veel veelmeer meer permitteren. Nadelige kanten van die opstelling vindt men dat in deze samenleving de neiging zou bestaan om dit' 0111 werkelijk alles maar onder woorden te brengen. Er wordt rustig over gegep raat. zelfs mannen uiten zich heel emotioneel emotioned over zinsmoeilijkheden gepraat, intieme zaken, wat als dubbel vreemd wordt ervaren, want dat strookt in het geheel niet met het macho-image dat men van zichzelf heeft ('mannen die in praatprogramma's gaan huilen is ook niet normaal'). normaa!'). Vandaar Vandaar dat wordt gezegd dat Nederlanders niet niee weten wat hun plaats is (tidak (t;dak ada peraturan), ptratllrall ), dat het lijkt alsof ze 2.e totaal geen gedragsregels gedragsregds hebben. Ze vragen maar door, zonder de grenzen van de ander in de gaten te houden:

106

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'Die jongen jongen vraagt rustig aan aan zo'n vrouw wat ze eraan doet om niet in verwachting te raken. Dat zou ik niet durven. Je moet zo'n zo'n vrouw in in haar Het misschien niet krmkend krenkend afbeledigend, of beledigend, maar je weet laten. H waarde laten, et is misschic.1l niet hoe het bij haar rijd je de grens tot overschrijd haar overkomt. Misschien oversch waar je je als man man mag gaan. Daarachter ligt het intiem intiemee vrouwelijke geminder moeite mee hebdeelte. Het beeld bestaat dat Nederlanders daar minde.r ben. Uit onwetendheid misschien of omdat ze ruet niet aanvoelen wanneer ze moeten ophouden. Dus vragen ze gewoon gewoon door,' door. ' Naar wordt beweerd is die weinig open houding van de Molukse gemeenschap er de oorzaak van van dat allerlei cOlllmunicatiestoomissen communicatiestoornissen optreden. Als schap gepraat er weinig wordt gep cr raa t en veel moet worden aangevoeld, kunnen er gemakkelijk misverstanden ontstaan. Als gevolg daarvan treden irritaties op. op, die regelmatig tot agressic=vc gens wordt in dat veragressieve reacties leiden. Overi Overigens band meestal opgemerkt dat een man ook over een zekere ma te van agressimate viteit behoort te beschikken. Zijn mannelijkheid ontleent hij daar voor een deel aan loopt hij de kans niet aan.. Manifesteert hij zich niet als zodanig, dan loopt voor vol te worden aangezien. Vooral als het gaat om zaken die de eer van de familie betreffen, ZOLl zou een man handelend op moeten treden. De norm is dat in het krijt te treden. hij zelfs zijn leven behoort te geven om voor de zijnen .in Voor een vrouw geldt dit niet. Het zou haar in de ogen van haar eigen gemeenschap niet sieren als zij zich zo fel fd gedroeg. gedroeg, hoewel cr er ook wel op uitwijst dat Molukse vrouwen zich vaak wordt gewezen dat de praktijk uitwijst weerbaarder en meer uitgesproken opstellen dan hun mannelijke groepsgenoten. noten . Het beeld is echter dat zij dit in het openbaar niet behoren te doen. Als oorzaak voor die zich in vergelijking met Nederlanders sterker manifesterende agressiviteit wordt gewezen op de militaire achtergrond van de eerste generatie. generaüe. 94 Deze heeft zich altijd met trots laten voorstaan op gevechtsprestaties die in het voormalige Nederlands-Indië Nederlands-lndi ë waren geleverd. Die traditie van de vechtkunst vech tkunst is overgedragen op de bung-generatie. bHllg-generatie. Trou\wens .... ens tot op de dag van vandaag beroept de doorsnee Molukker Mol ukker zich in ieder geval met de mond graag op zijn vermogen om een con Oict met de vuist te conflict bcslechten. 95 In combinatie met het bet beeld dat hij h.ij niet over zich laat lopen, beslechten. wakkert dat in het algemeen de manifestatie van stoer gedrag aan: tocb het beeld krijgt vanje vall je vader als een goede vechter. Ik 'Waarbij je dan toch heb nog foto's faro's van hem toen hij patrouille patroui ll e deed dl'cd in zijn zij n camouflagepak. camouOagepak. rcn gehurkte Atjeher met een band om Langs het water stond hij voor een KNll -militaircn ervoor. Zulke foto's, foto's. die zijn nek. Met een paar andere KNIL-militairen raken je wel. Die sfeer van commandomessen rakenje eOl1lmalldo messen en klewangs.' In aansluiting en min of meer als correctie op het voorafgaande dient te te Molukkcrs, als ze over zichzelf spreken, worden opgemerkt dat Molukkers, spreken, het bet eerder 107

www.vijfeeuwenmigratie.nl zullen hebben over hun opvliegende karakter dan over agressiviteit. Dit mag dan een woordspel lijken, het is een nuance die met het oog op de beeldvorming wel moet worden aangebracht. Waar Nederlanders bepaalde daden zouden bestempelen als agressief gedrag, gedrag. hebben zij het zelf eerder bmt
www.vijfeeuwenmigratie.nl gevolgd, als jeje die hoort praten, dat is echt een de lagere school hebben gevolgd. taal, die gebruikt wordt tijdens kerkdiensten en genot. Een gezwollen taal. praatstoel zitten, waarvoor redevoeringen, of door ooms als die op hun praatstoclzitten, een hele nacht nodig hebben om met elkaar te discussiëren en door ze ook ecn taal.' l. ' niet in een uur klaar zijn. In die zin is het dus geen zakelijke taa gevoelswaarde van VJn die twee talen zou zel zelfs fs terug te vinDe uiteenlopende gevoe1swa:lrde den zij n in de t:lal taal van de humor. Molukkers zeggen in de regel Olll om andere zijn inforfordingen te lachen dan Nederlanders. Een voorbeeld dat een van onze in manten in dit verband aanhaalde, was de situatie dat iemand ui uitglijdt tglijdt over bananeschil en komt te vallen, waarna omstanders zich op de knieën een banancschil Viln de pijn. pij n. Naar Naa r men zegt is slaan van de pret, al ligt die ander te creperen van zo'n zo 'n reactie in Nederlandse kringen veel minder geaccepteerd: 'Een individuele individ uele Molukker die in een Nederlandse omgeving zo iemand ziet va vallen schateren, llen en begint te scha teren, wat in zijn gemeenschap heel heel normaal riet zou rij zijn, geconfronteerd wordengecon fronrcerd met reacties als: waarom wa3 rom lachje lach je nou, nou , n. zal worden die jongen valt zich te pletter, pletter. dat is toch niet om te lachen. Een ander soort humor, soon hu mor, denk ik dan. dan.'' Daarentegen Daaren tegen wordt de verbale humor van bijvoorbeeld Freek de Jonge of Kees van Kooten door Molukkers nu juist als kwetsend ervaren,96 hoewel generatie, die de Nederlandse Nederllndse taal tot [Ot op een hoger dat voor de jongste generatie. beheerst, minder geldt. Woordgrappen zijn natuurlijk abstractieniveau beheerst. natuurlij k ook taalgebonden en verliezen hun scherpte wanneer je ze gaat omzetten in sterk ualgcbonden een andere taal. raaI. Zo ervaart men het ook: de taal, tiUI. zeker waar v.,r'3ar het gaat om de humor, humor, heeft een sterk emotionele kant, die door anderen niet wordt aangevoeld. Omgekeerd geldt hetzelfde. Men ziet, zier, ook op de televisie televislc natuurlijk, natuurlijk. cn beeld en ervaart dat, ook door een verschil Nederlandse humor in woord en ve rschil in taalbeheersing, taalbeheersing. als minder amusant. amusant, Zoals eerder gezegd, gezegd , zelfs op het schijnbaar 'zij'-bcelden aangeaang'eschij nbaar onbelangrijkste niveau worden de 'wij'- en 'zij'-beelden troffen en de culturele cu lturele verschillen verschiUcn gemarkeerd en benadrukt.

SPORTIvITEIT SPORTIVITEIT EN MUZIKALITEIT MUZIKA LITEIT

Naast de trots trots die wordt word t ontleend aan het feit (cit dat men van Molukse Molukse afkomst is IS en de moed waardoor met name de eerste eerste generatie in het leger een bijzondere reputatie verwierf, vindt de doorsnee Molukker Molukker dat hij zich in doo r zijn (natuurlijk) (natuu rlijk) talent gunstige zin van Nederlanders onderscheidt door sporten muziek. Door Door de bank genomen worden bijvoorbeeld NederNedervoor sport en muziek. 97 landse voetballers minder lenig voetballers minder technisch gevonden dan Molukse, Molukse. 97 en snel in hun bewegingen, kortom qua stijl en souplesse minder 'mooie' 1°9

www.vijfeeuwenmigratie.nl sporters. Hun hele motoriek op sportgebied wordt trouwens wat lomper vooral gevonden. Ze moeten het voo ... l van hard werken hebben, is een veel vceJ Voortbordurend op dit thema wordt gezegd dat Molukgehoorde kreet. Voortbordurend speelser zijn, overigens zonder aan fanatisme kers wat minder serieus en wat spcelserzijn. showelement meer voorop. voorop, waar Nederin te boeten. Ze stellen alleen het showeleme.nt vooral gericht zouden zijn op het maken van doelpunten. Het landers toch vooral aantal tegenstanders, het 'vernederen' vanje directe oppopasseren van een aanta] nent door technisch te excelleren, dus voor de ogen van het publiek indi indivincnt vinaarr ejgen eigen zeggen als een waa waarr genot ervaren. ervaren. Ook uitblinken, wordt naa dueel uitblinken. heeft.. Men hier weer geldt het belang van het beeld dat de buitenwereld heeft staat als vertegenwoordiger van een clan op het veld en alle luister straalt op is daaraan ondergeschikt. Voor zover het om de anderen af. De teamgeest IS gaat, daarr de laatste jaren een lichte kentering in zijn waar te voetbal gaa t, zou daa nemen. Maar de klassieke tegenstelling is wel als volgt onder woorden nemC!ll. gebracht: gebracht: laat Nederl :mds team moet voetballen, laar 'Een Moluks Molu ks team dat tegen een Nederlands team zien, komt voor te staan, m de eerste helft alle hoeken zie.n. dat Nederlandse tea helft, omdat de conditie te kort maar verliest in de tweede helft. korr schiet en de organisatie zoek raakt. De Nederlanders, met minder individuele klasse een betere org:misatie, organisatie, trekken aan het langste eind. Zo'n beeld maar met ct'n steeds weer terugkomen, ook onder jongere mensen. zie je stct'ds zÎe mensen.'' Dat er toch zo weinig Molukkers de tOp top bereiken of de sport weten te benutten om maatschappelijk te stijgen,9d stijgen,98 wekt daarom enige verbazing. een tekort aan zelfvertrouwen ligt het zo op het eerste oog niet, niet. daarAan ~n voor is het positieve zelfbeeld op dit gebied te uitgesproken. Gevraagd naar gebrek verklaringen werd in de eerste plaats gewezen op het ge brek aan doorzetweten. Juist die mentatingsvermogen, waarmee men zich behept denkt te weten. liteit belemmert Molukkers naar eigen zeggen door te stoten naar de top. Zij voelen z.ich zich sterk in collectief verband; als individu doorgaan - dus zonder en in een overwegend niet-Molukse omgeving - wordt als een de groep cn obstakel ervaren. Hetzelfde geldt voor de discipline om stipt op alle trainingen te verschijnen en niet wanneer het regent of sneeuwt de boel de boel te laten. Ook de al eerder genoemde sociale verplichtingen worden, worden. zeker Nederlandse trainers, niet als excuus geaccepteerd. De ervaring leert door Nederlandse dat zulke op het eerste gezicht vrij triviale tri vial e redenen een carrière carrÎère in de sport in de weg staan. suao. Molukkers geloven in het eigen kunnen, ku nnen, maar het vermogen omstandigheden gelijkmatig om ander alle oms tandi gheden gelijkm atig te presteren menen zij te ontbeontbe-ren. ren . Een andere belemmering die wordt aangevoerd en cn die eveneens al uitgebreid aan de orde is gekomen, komt voort uit de botsing tussen individuele ambitie en een eigenschap die in eigen kring hooglijk hoogl ijk wordt wordt gewaardeerd, 110 11 0

www.vijfeeuwenmigratie.nl mag. als het maar niet n.iet ten koste namelijk bescheidenheid. Zelfontplooiing mag, Komje als sportman of-vrouw of -vrouw sterk van de band met de gemeenschap gaat. Komje În de belangstelling te staan, dan dien die.n je dus terzelfder tijd een terughoutttughouin dende den de opstelling in in acht te nemen, nemen. anders word je al snel van uitsloverij beticht. beticht. Het Het gevolg daarvan zou zijn dat veel veel talent onontdekt blijft. blijft. Extra presteren betekent je je als individu van anderen gaat onderscheibete.kent toch dat datjeje den. Dat Dat leidt tot een versterkte aandacht otandache van va n de 'achterban', 'achterban'. met andere woorden de de groepsdruk neemt necmt toe en de praktijk wijst uit dat maar weinigen daartegen bestand zijn. Uitzonderingen Uitzonderingen als Simon Tahamata Tahamaca enJohnny t:nJohnny Silooy worden wordcn dan ook op handen gedragen. Zij zijn het levende voorbeeld voo rbeeld dat het mogelijk is om als Molukker de tOf' t
'"

III

www.vijfeeuwenmigratie.nl 13. VERDRAAGZAAMHEID EN DI DISCRIMINATIE SCRIMINATIE

DE NEDERLANDSE HOUDING HOVDlNG

Een vrij dominerend beeld is dat de houding van Nederlanders N ederlanders wordt gekenmerkt door paternalisme. Ze zouden Molukkers M oluk kers vaak het idee geven dat ze 'stomme zwartjes' zijn zijn,, die niet voor deze 'stommezwartjes' dieniet voo r zichzelfkunnen zorgen, zorge_n, waardoor waardoorcleze zich genoodzaakt voelen zich extra te bewijzen om toch voor vol te worden bung-generatie brengen dat aspect regelmaaangezien. Vooral de eerste en de blmg-generatie tig ti g naar voren. voren . Dan wordt in het bijzonder gedoeld op die goedwillenden ddie ie met veel aplomb'Zeggen aplomb zeggen dat zij de zaakjes wel even zullen regelen. De irritatie belanda zich opwerpt om het heft in handen die optreedt wanneer de zoveelste belmlda te nemen nem en en in de plaats van Molukkers beslist over overof of voor hen, hen , zonderdat zonder dat zij er zelfie.ts zelf iets over te zeggen heb hebben, ben, is groot. Bovendien wordt oopgemerkt pgemerkt dat in het woord 'paternalisme' een element van dwang zit. Als iemand iets voor Jo jouu gaat regelen zonder jou daar invloed op te laten late_1l uitoefenen, is de consequentiedatjejewel dat optreden optreden.. D Doe oeje je quentie datjeje wel moet neerleggen bij de uitkomst van dar dat niet, zich beroepen opzijn op zijn goede bedoelingen. De nÎet, dan zal de 'dwingeland' 'dwingeland'zich verwijzing naar de Molukse a!h;tnkelijkheid afhankelijkheid van deoverheid de overheid ligt hier voor de hand: ouderen voor het pensioen, werklozen voor hun uitkering. We hebben eerder het al ee_ rder gehad over het hevige verzet tegen het optreden van de overheid, die met mer terugwerkende kracht van (koloniale) onderdrukking wordt beschuldigd. Anderzijds is het diezelfde overheid die over de machtsmiddelen beschikt waarvan waa rvan men zich voor een deel afhankelijk weet. Wordt daarbij bedacht dat in de beeldvorming de Nederlandse assertiviteit asse rti viteit tegenover de Molukse Molu kse bescheidenheid staat, dan wordt duidelijk darde dat de angst voor dwang in ijl de gedachtenvorming gedachten vorming van Molukkers M olukkers een belangrijke bela ngrijke plaats inneemt. D Dee derde generatie, die zich door het opgroeien in de Nederlandse samenleving en het beter beheersen van de taal weerbaarder weet, zegt dat niet langer te accepteren. Vandaar ook dat allerlei eigen oorganisaties rganisaties worden gevormd en protest wordt aangetekend tegen de aansluiting van Molukse krachten bij Nederlandseinstellingen. algemene Nederlandse instellingen. Met een beroep op hun historisch gezien bijzondere positie wordt gepleit voor voo r eigen organisaties en instellingen, dus voor eigen beslissingsbevoegdheid. 112

'"

www.vijfeeuwenmigratie.nl Een tweede gangbaar beeld is dat de verdraagzaamheid verd raagzaamheid van de Nederlandse bevolking ten aal1zien aanzien van etnische minderheidsgroepen de afgelopen vijftien jaar aanzienlijk is afgenomen.'J9 afgenomen. 99 In [n het verlengde daarvan is wel opgemerkt dat de scnijnh schijnheiligheid eiligheid van Nederlanders juist j ui st hier goed tot tot uitdrukking komt. Zij zouden namelijk bij hoog en bij laag blijven volhouden dat ze wél verdraagzaam verd raa gzaam zijn, terwijl ze, althans in de ogen van Molukkers, [aten blijken het niet te zijn. Men vindt dat Nederlanders daar veel intussen laten te bagate.lliserend bagatelliserend over doen. Als oorzaa oorzaakk voor die vermeend vermee,n d zichtbare en voelba re ommezwaai wordt gewezen op het he.t toenemende aantal emische etnische voelbare minde rheidsgroepen in deze samenleving. Vooral de massale overkomst minderheidsgroepen van Surinamers in de jaren zevemig zeventig zou de aanvankelijk neutrale en 'goedmoedig verwaarlozende' houding hebben verhard en tot een intolerante opstelling hebben geleid. Een ander aspect dat wordt genoemd is de werkloosheid, de verslechterende economiscne economische omstandigheden waarvan onder buitenlanden de schuld krijgen. Molukkers zeggen dat ze daar op dit meer buitenlanders moment nog niet zozeer het slachtoffer van zijn, maar vrezen dat dit in de toekomst, wanneer wannt:er het onderscheid tussen iemand van Molukse en van Marokkaanse herkomst voor de gemiddelde Nederlander niet meer te zien zal zijn, wel zal gebeuren. Vooralsnog heb ben zij het gevoel anders te zijn, hebben aanspraak te kunnen maken op hun bijzondere positie, positie. waardoor ze een snel de dupe worspeciale plaats innemen in deze samenleving, dus minder sne.l wOrden. Anderzijds leeft het besef dat door de treinkapingen en het drugsgebruik - factoren die naar hun idee tot een negatief beeld over Molukkers hebben geleid - de stemming ook ten ren a:lIlzien aanzien van hen gemakkelijk kan omslaan. Over het al dan niet sterk worden gediscrimineerd denkt men verschillend. In het onderzoek van Tuynman-Kret (1985), dat de Molukse gemeenschap Zwolle, Moordrecht en Nijverdal bestreek, kwam tot uitdrukking dat de in Zwolle. agden zich niet gediscrimineNd meeste ondervra ondervraagden gediscrimineerd voelden. Ook in andere onderzoekingen is niet gebleken dat, wanneer het onderwerp ter sprake kwam, on onmiddellijk middellijk talloze anekdotes volgden over discriminerende Nederlanders (uitgezonderd de referenties aan de periode van de kapingen). Niettemin is de angst voor (toekomstige) discriminatie wel in velerlei toonaarden uitgesproken. In dat verband wordt erop gewezen dat jonge Molukkers niet meer solliciteren, omdat ze denken dat Nederlanders toch eerst hun eigen mensen in dienst nemen. Als reactie daarop trekken ze zich terug ze geen werkelijke uit het arbeidsproces en doen :ze werke lijke moeite meer om te solliciteren, omdat ze er (al dan niet terecht) van uitgaan dat werkgevers discrimineren. En wanneer dan. dan, zoals iemand zei, een politieke polideke partij als de Centrumpartij wordt gelegaliseerd gelegaliseerd,, voelt ....oele men zich pas goed gediscrimineerd. Met name mensen die in lage soci,lal-economische sociaal-economische posities verkeren, wat voor het leeuwedeel lijve. leeuwedecl van de Molukkers geldt, voelen dat aan den lij ve. Op LTs-niveau, het niveau van de meesten onder hen, komt men met een slag

lI3 "3

www.vijfeeuwenmigratie.nl Nederlanders in aanraking, zo wordt gezegd, dat vrij 'primair' reageert en als het gaat om discriminerende opmerkingen opme rkingen geen blad voor de mond neemt. Bovendien beweert men dat het een publiek geheim is dat de meeste liever, geen -allochtonen allochtonen in personeelsfunctionarissen geen Molukkers of liever. dienst willen nemen, waardoor het beeld bevestigd wordt dat zij geen kansamenleving. sen hebben (en krijgen) in de Nederlandse samenl eving. De termen rassendiscriminatiee op grond van huidkleur worden als het discriminatie en discriminati bet gaat om afwijzing in de werksfeer steeds veelvuldiger gehanteerd. 100 Ion Het onderzoek van Bouwen Nelissen laat aan de hand van een analyse van allerlei ervaringen met (vermeende) discriminatie zien dat migranten daar op verschillende manieren op kunnen reageren: I. ignoreren, dat wil -zegzeggen niet als discriminatie benoemen wat heel goed als zodanig benoemd zou kunnen worden; 2. conformeren of zich aanpassen;). aanpassen; 3. exploiteren van het strijd 'anders-zijn'; 'anden-zijn'; 4. terugtrekken en e.n ontvluchten; 5. contesteren, de strij d aanIOI Het Turken, gaan. 101 accent ligt in hun studie op Surinamers en Turk en, hoewel eveneens materiaal over Molukkers is bekeken. De door ons bestudeerde zeJfhebben onderschrij ven de interviews en de gesprekkendie gesprekken die wij zelf hebben gevoerd. gevoerd, onderschrijven bevindingen van bovengenoemde onderzoeksters. Bij drie veel voorkovoo rkomende reacties willen wij enige opmerkingen plaatsen. De eerste luidt dat Molukkers weliswaar vinden dat er gediscrimineerd wordt, wordt, maar daar eidoen. de strijd niet ni et aangaan. Hierdoor omstaan ontstaan volgens genlijk niets aan doen, onze informanten gema kkelijk problemen in werksituaties en e·n bij onderhangemakkelijk delingen . De gedachte dat Nederlanders de Molukkers dje delingen. die zij tegenover zich krijgen per definitie zullen benadelen, en in de eerste plaats hun hUil eÎgen eigen belangen nastreven, zou vaak een verlammende werking hebben. Er gaat een negatieve invloed van uit op de openheid die noodzakelijk is om de dit naar eigen eigen belangen maximaal maximaaJ te kunnen behartigen. Toch leidt die zeggen niet, nÎet, zoals bij andere minderheidsgroepen, tot het opzetten van Molukse landelijke discriminatie lam:ielijke organisaties ter bestrijding bestrijdjng van discrim inatie en racisme. Een reactie die door Bouwen Nelissen niet als zodanig wordt beschreven, is het uitspreken llitspreken van een somber toekomstbeeld op grond van ontwikkelinontwikkeliugen die men om zich heen ziet plaatsvinden plaatsvindet1 - in het geva gevall van Molukkers voo ral ten aanzien van kinderen uit gemengde huwelijken. Zij vrezen dat vooral deze tussen wal en schip terecht zullen komen: niet helemaal geaccepteerd door de eigen gemeenschap, waarin ze maar enkele wortels hebben en ontlenen, door waaraan ze slechts tot op zekere hoogte hun iderititeit identiteit zullen ontlenen. de Nederlandse same,nJevîng samenleving niettemin herkend als Molukker, dus als lid van een minderheidsgroep, met alle stigmatiserende gevolgen van dien. reactit'. die voor:a! Een derde reactie, vooral schijnt voor te komen onder een zich sterk manifesterend deel van de tweede en een deel van de derde generatie (naar de die groepen blijft het overigens raden), omvang van dje raden) . is dat juist de superiorireit van de eigen groep wordt benadrukt. Deze Molukkers creëren een teit imago van verhevenheid, gebaseerd op allerlei eigenschappen waarover zij JII4 14-

www.vijfeeuwenmigratie.nl die superieur superieu r worden geacht geacht aan die van NederlanNederl:mmenen te beschikken en die ders, ders, zoals: uitstekend zijn in sport, Sport, beter kunnen kunnen vechten, beter zijn in in muziek, sterkere familiebanden hebben, onderling onderl ing meer mcer solidair zijn, zij n, en ga zo maar door. Zij die deze houding aannemen, aannemen, zeggen zeggen te spreken namens de 'zwijgende 'zwij gende meerderheid', meerderheid', wat hen sterkt in in hun opstelling. opstdljng. Sommige oudere leden van de middengeneratie, middengcner:l.tÎe. die hier hun eigen gedrag in de jaren zeventig in herkennen, brengen naar voren dat die houding vooral voortVOOrtkomt uit u.Ît zelfbescherming, en een vorm van V JJ] compensatie compensatie is. is. Het gaat vaak om jongeren die geen afgeronde opleiding opleidin g hebben, hebben. geen baan, baan. die dus ecn gevoel gevoel van maatschappelijk gezien in een zwakke positie verkeren en een eigenwaarde ontlenen aan de gedachtengang gedachrengang waarin wJJrin zij, door het benadrukhenJdrukken van de in hun ogen inferieure kanten van de Nederlandse samenleving, desamenleving. Ct zelf als beter van af komen. Daarbij Daarbij wordt tevens gerefereerd aan de er zelf historische militaire daden en trouw van de eerste generatie en de vernederingen die zij daarop hebben moeten ondergaan ('stank voor dank'), dank'). een lijn de kansloze positie waarin zij zelf verkeren. verkeren. die wordt doorgetrokken naar de Het achtergrond. de cultuur cu ltllurdie die''ons ons Het accent dat wordt gelegd op de Molukse achtergrond, nodi g om een cCllheidsgcvod eenheidsgevoel te creëren, waarnan waaraan in den vreemde bindt', is nodig het de gedifferen gedifferentieerde tieerde Molukse gemeenschap van dit moment in werkeafgelopm tientallen lijkheid ontbreekt. Ook daarin zijn in de loop van de afgelopen jaren immers unmers duidelijke verschillen verschill en in sociaal-economische positie opgetreden. superioriteit en gevoelens van onzekerheid en machteloosGevoelens van super:ioriteit heid worden vaak als samenhangend beschouwd. In dat verband \'erband wordt meestal naar de koloniale situatie verwezen, 102 sociale lij:! waarin socia le stijging alleen mogelijk was door (gedeeltelijke) identificatie met de normen en waarden van de Nederlanders, die zich veruit superieur voelden aan de gekoloniseerde volkeren. sccrde volkcrcn. Die houding van trots en afhankelijkheid van de mening menülg de eerste generatie, is, van de 'blanke man', die kenmerkend zou zijn voor voo r dc een deel ove overgenomen naar wordt gezegd, voor cen rgenomen door degenen die hier getogen zij zijn. n. Die groeiden op met de rancune nncune en de 'teleurge'teleu rge(geboren en) gerogen stelde vriendsçhap' cn zagen zich stclde vriendschap' van hun ouders tegenover Nederlanders en terzelfder tijd genoodzaakt te ovedeven overleven in een omgeving die eisen stelde waa r zij maar tot op zekere hoogte Aan aan konden voldoen. De onweten onwetendheid dheid waar hun situJt1e situatie en achtergrond, het eeuwige van de meeste Nederlanders over hWl van geografische geïsoleerdheid verdedigen va n hun positie, gekoppeld aan de geogr.afische van de kampen, en de gedach gedachte terugkeer, maakten ka mpen, de politieke idealen en te van tctllgkccr, tweeslachtige veel alhier opgroeiende Molu Molukkers dat vcel kkers in een tweesla chtige situatie werden gemanipuleerd, vatbaar zijden. tbaar werden voor kritiek van twee z.ijden. gcma nipuleerd, waardoor ze va Die invloed zou zich tot op de dag van vandaag doen gelden. 103 Dic tOt lOl

1I5 " 5

www.vijfeeuwenmigratie.nl OE M01.UKSE HOUDING H O UDlNG DE MOLUKSE

Nederlanders mogen volgens Molukkers Molukkers dan minder tolerant zijn geworopcnJijker blijk geven van een discriminerende houding, dat den en steeds openlijker gemeenscha p vindt van dergelijke wil niet zeggen dat men in de eigen gemeenschap 's metten ' vrij te zijn. H et betreft hier hier: uiteraard een gevoelig onderwerp, 'smetten' Het waarover de discussie volgens verschillende van onze gespreksgenoten gesp reksgenoten nog maar zdde.n wormaa r net op gang is gekomen, maar op individueel niveau zal zelden den gezegd dat verdraagzaamheid een ccn eigenschap is is waar de Molukker zich op kan laten voorstaan. AIJereerst wordt dan gerefereerd aan de al uit de Nederlands-Indische tijd Allereerst stammende vooroordelen die er cr over en weer bestaan tussen Midden-Mostaan) en Zuidoost-Molukkers: de lukkers (die in dit onderzoek cemraal centraal staan) Keiezen. De verhouding tussen (ussen Molukkers Molukkers en Javanen javanen of Menadonezen (of ofMenadonezen Keiezen. Molukkers die gedeeltelijk van Javaanse javaanse of Menadonese Mcnadonese afkomst zijn) zijn) wordt - in dat verband zal men meestal zalmen meesta l verwijzen naar na3r de historie van het 'ja'lanisering' van V3n het naoorlogse Indonesië - eveneens eveneens kolonialisme en de 'javanisering' ViJll ongelijkheid. Zeker in conflictsituaties conflictsituaties· gekenmerkt door gevoelens van I.:n zal za l men in Mokomen de vooroordelen over "talig orang Djawa naar boven en wo rden veroordeeld op grond van die lukse kring gemakkelijk (vetbaal) (verbaal) worden afkomst: 'Omdat de Javanen, javanen.j3. positiefbeeld ja, daar hebben de Molukkers niet 'Zo'n zo'npositiefbeeld over, politieke=: idealen. idea len. Terwijl Javaanse vrouwen heel over, vanwege die politieke mooi zijn, vaak veel mooier dan Molukse vrouwen. vrouwen. Mensen uit Ceram hebben meer Alfoerse trekken, hè. Meer kroeshaar, kroe=:shaar, iets iets bredere neus, ncw;. wat dikkere lippen. lippen. Dat heeft invloed op het mensbeeld.' Naast deze discriminatie discri.minatie op grond van etnische afkomst 3fkomst komt het voor dat clans onderling in een relatie van meerder- en minderwaardigheid ll1inderwa:ard ighe.id tegentege.nover elkaar staan, clanstatus Staan, met alle discriminerende gevolgen van dien. De darutatus mate van op op de Molukken, Mol ukken. de numerieke meerderheid in Nederland en de m3te zijn factoren die daarop van organisatie alhier, bijvoorbeeld in kumpulans, Immplllmls, zij n invloed zijn. Aan de geschiedenissen van eilanden en de historische hi storische vetes kan eveneens gezag worden ontleend. Verder zijn er cr de kerkelijke verschillen in Nederland, met mct name nam e die tussen tllssen de Geredja Indjili Maluku (de grote eenheidskerk) Geredja Protestan ccnheidskerk) en de Geredj3 ProteSt3n Maluku Maloku (die een aantal opsplitsingen kent), waaraan W3ara:m binnen de Molukse gemeenschap gemeensch3p eveneens gevoelens van meerderwaardigheid worden ontleend. Afkomst is is bovenal zeer bepalend gemeenschap. Aan de hand voor de positie die mensen innemen binnen hun gemeensch.tp. van namen en geboortedorpen kunnen verwantschapslijnen worden nagetrokken en kan iemands plaats in het netwerk worden bepaald. Een voorgeschiedenis sch iedenis waaruit gelieerdheid met verschillende clans en eilanden blijkt, 116 06

www.vijfeeuwenmigratie.nl geeft veel rugdekking bij onderhandelingen en andere situaties waarin steun uit de gemeenschap nodig is. Aan dit voordeel is niettemin één nadeel verbonden: 'Datje 'Da t je geen echte Molukker bent bent.. Je bent niet puur, puuc, in in termen van va n 'ras'. Geen echte Ambonees of echte Keiees. Keil·es. In die zin sta je er cr ook weer wcer buiten. buiten. Dus moet je bij onderhandelingen onderhandclingen altijd bepaalde keuzen maken en als die gunstig uitvallen, is die voorgeschiedenis mooi meegenomen. Vallen ze negatief uit, dan val je buiten bu iten de boot.' boot. '

raszuiverheid , waarin wdarin biologische verschillen tussen mensen Die notie van raszuiverheid, de doorslag geven, is niet weg te denken uit de belevingswereld van Moluk10-1 kers van de eerste en de bllng-generatie. bung-generatie. 104 Maar ook leden van de derde generatie generatil' menen gevoelens van verhevenheid te mogen ontlenen aan een puur Molukse afkomst. Komt dat onderwerp ter situatie, sprake, sp rake. dan zal doorgaans worden verwezen naar de koloniale koloni31e situatie, waarin Nederlanders de maatschappelijke organisarie organisatie baseerden op grond van 'ras' ofwel kleur. kleu r. Gevoelens van va n maatschappelijke minderwaardigheid die daaruit zijn ontstaan, zijn gecompenseerd door dOOf de verschillen met andere bevolkingsgroepen te benadrukken daJ.r gevoelens van meerderbcnadrukken en daar vcrk13ring voor de racistiracistiwaardigheid aan te ontlenen. Dat is de gangbare verklaring sche sentimenten die binnen de Molukse gemeenschap in Nederland ook heden ten dage nog te bespeuren zijn. Afkomst, huidkleur en de mate V:ln beslissende invloed op waarin de Molukse identiteit wordt erkend. erkend, zijn van acceptatie in de eigen gemernSdlJp. gemeenschap. Van kinderen die van gemengde afkomst zijn, wordt verwacht d,l[ dat ze naar de Molukse kant kam trekken en trots zijn op dat deel van hun afkomst. Al is er slechts één Molukse grootouder, AI cr wanneer iemand zich manifesteert als Molukker zal hij of zij als zodanig erkend worden door de gemeenschap. Over het belang dat wordt gehecht aan een lichte of donkere huidkleur lopen de meningen uiteen. Naar sommigen beweren is het schoonheidsidehoe 11100i('r, mooier, liefSt liefst geen kroeshaar, aal: hoe lichter, hoc kroeshaar. wel sluik haar, als het kan geen brede Deus. neus, maar Olaar een kleine, kleine. spitse neus en geen dikke lippen: is het in de ogen van 'Een mooi kind is een kind dat niet donker is. Dan Îs Molukkers een mooi kind: Ze is blank, mooi hè! Dan zie je toch nog de invloeden van het koloniale verleden over wat \vat mooi en goed is. Dat zieje in Nederland geboren en getogen is. zelfs terug tcrug bij de generatie die 111 Gegarandeerd. ' tot het verleden V.lll redeneren lot Anderen beweren dat een dergelijke manier van behoort: behoon:

II7 " 7

www.vijfeeuwenmigratie.nl 'Dat 'Da t was vroeger zo. Maar nu niet meer, meer, vanwege de invloed van slogans als 'black is beautiful' en dergelijke bewegingen is dat een gepasseerd er, vanuit die koloniale setting, wel sterk geweest. station. Maar het is cr, gewecst. is. verdwijnt verdwij nt het natuurlijk n.:l.tuunijk niet ineens als je een groep Als zoiets gebruik is, naar een ander deel van de wereld w~eld overbrengt. Dus dat heeft nog enige tijd voortgeduurd, voortgeduurd. een behoorlijke tijd zelfs. Maar dat is nu voorbij.' voorbij . ' Een mogelijk voordeel van kinderen uit gemengde huwelijken is du duss dat ze vaak lichter bruin van teint zijn en op grond daarvan mooier worden gevonlichtcr [1..'Ï nt cn den. Daar staat evenwel tegenover dat de leuze 'puur ' puur is beter' eveneens doet. Uit opgeld doet. U it die gezichtshoek worden deze kinderen toch als een 'minder soort' Molukker gezien, gezien, wat tot discussies leidt of ze nu wel of niet mogen meedoen aan bepaalde da dansgroepjes nsgroepjes en al dan niet in aanmerking a:mmerking komen voor werkgelegenheidsprojecten die in eerste instantie voor Molukkers zijn bedoeld, waarbij de Molukse naam (dus (dus moet moetje je een Molukse vader hebben) als criterium wordt aangehouden. Mag het accent enerzijds worhebben) den gelegd op uiterlijke verschillen, anderzijds is is het hetzo zo dat da t een opstelling als Molukker eveneens een stempel drukt op de acceptatie in de gemeenschap. Wat benje: orang Ambon, ben je: een orang "rmlg Belanda Belallda of oforal/g Ambon, ofwel voor welke groep kies je, is een gevleugelde vraag in Molukse kring. Zij die zich te veel met Nederlanders identificeren en te re ver geïntegreerd zouden zijn, zijn. worden derbelanda hitam halve voor belat/da hi/alll (zwarte Nederlander) uitgemaakt. uitgemaak t. Er wordt belang aan gehecht dat de individuele Molukker kleur bekent. Dat daarbij wordt verwacht dat hij of zij naar de Molukse kant zal trekken, maakt dat van een open keuze nauwelijks sprake is. Dat het de Molukse gemeenschap gemeenscha p naar eigen zeggen wel eens ontbreekt aan verdraagzaamheid opzichte van mensen die anders zijn, dan wel verd raagzaamheid ten opzichtew~l zich anders opstellen, opstell en, is is al net zo'n omstreden onderwerp als het in de Nederlandse samenleving is. Nog gevoeliger wordt het als als de opstelling tegenover andere minderheidsgroepen aan de orde komt. komt. Er is al eerder op gewezen dat Molukkers over het geheel genomen vinden dat zij, zij , zeker in vergev~ge-­ !ijking minderheidsgroepen. een een vrij bijzondere positie innemen lijking met andere minderheidsgroepen, in deze samenleving. Met name wordt dan gewezen op hun unieke migratic-achtergrond. Zij zijn tie-achtergrond. zij n hier niet nief als arbeidsmigranten arbcidsnugranten gekomen, gekomen, maar tete-gen wil en dank. nalaren te benadrukken. De distantie ten dank, zullen zij niet nalaten aanzien van va n andere minderheidsgroepen is dan ook groot. groot . Vooroordelen over Creoolse Surinamers en anderen doen, doen. naar wordt gezegd, gezegd, in Molukse kringen, vooral onder jongeren, net zo de ronde als kringen, aJs onder Nederlanders. Dit geldt minder voor de eerste generatie, die met Surinamers, Surinamers. Turken en andere minderheden zelden in aanraking komt. komt. Gemengde relaties worden ook uitsluitend aangeknoopt met Nederlanders en alleen aUeen bij hoge uitzondering met een Creools-Surinaamse partner. pa rtner. Biologische verschillen - vooral de 'afwijkende' donkere trekken van het gezicht worden word.en dan genoemd genoemd-zijn - zijn

1I8 118

www.vijfeeuwenmigratie.nl voorr de de aantrekkingskracht, aantrekkingskracht. Hindoestaanse Surinamers, die m.inminbepalend voo zijn, schij schijnen in de slllaak smaak te vallen van van M Molukse olukse jongeder 'negroïde' zijn. nen meer in worden de verschillen minder gevoeld. Zowel fysieke. fysieke, sociale ren. Bij hen worden als historische aspecten worden gehanteerd gehanteerd om om het anders-zijn van de eigen als en de discriminerende discriminerende gedachtellgangen gedachtengangen over angroep te rechtvaardigen en dere minderheidsgroepen te verklaren. verklaren. Dit geldt ook ook voor de houding die men lange tijd heeft aangenomen aangenomen tegenover Indische Nederlanders. Zij hebben hebben geen geen (vader)land. (vader)land, wij wel, werd ove·r gezegd. Zij hebben alles gedaan om om bij de Nederlanders in het gevlij te komen komen en en hebben zich laten assimileren, wij hebben ons terecht en met succes verzet tegen aUe alle pogingen tOt tot integratie. Zij zijn nu de dupe - 'Kijk maar na naar ar die kamptrauma's en die nu ineens Maleis brabbelende bejaarden in de tehuizen, en al die identiteitsconflicten van de tweede generatie Indilndischekinderen' -, terwijl wij tenminste onze cultuur en saamhorigheid (nog) sche kinderen' - , In dejaren de jaren vijftig en zestig is het zelfs regelhebben om op terug te vallen. In matig tot gevechten gekomen tussen Molukse en Indische jongeren. Jn In gevoelens van meerderwaardigheid aanleiwederzijdse gt!voelens meerderw3ardigheid werd altijd wel een aanleÎding gevonden om op de vuist te gaan. Hedendaagse jongeren zouden er voor een deel in zijn geslaagd de ban:ières barrières te slechten en elkaa elkaarr eerder vinden in groepen op grond van een gemeenschappelijke geografische en koloniale achtergrond.

119 II9