DECEMBER 2014 INHOUD THUISBEZORGD.NL NEEMT 200 E-SCOOTERS IN GEBRUIK

VAKBLAD ELEKTRISCH VERVOER EN SMART GRIDS / DECEMBER 2014

INHOUD THUISBEZORGD.NL NEEMT 200 E-SCOOTERS IN GEBRUIK LAGE LANDEN HAKEN AAN BIJ MEGA WATERSTOFCONSORTIUM ‘EV-WERKGELEGENHEID WORDT IN DRIE JAAR VERDUBBELD’ NEDERLAND EN BELGIË MIDDENVELDSPELERS IN SMART GRIDPROJECTEN SCHIPHOL HEEFT GROOTSTE ELEKTRISCHE TAXIVLOOT

De business case centraal…!

INHOUD www.twitter.com/SolarMagazineNL Onderzoek toont zwakke en sterke punten van elektrisch vervoerssector: ‘Werkgelegenheid wordt komende drie jaar verdubbeld’ 10

Na vijf jaar is het een traditie. Met de eerste winterse nachten die gepasseerd zijn, is voor mij als hoofdredacteur van Smart E-Mobility het moment daar om het nog lopende kalenderjaar te evalueren. Eigenlijk is het voor het eerst een jaar waarin ik het lastig is een conclusie te trekken. De verkopen van elektrische voertuigen zijn weliswaar niet zo spectaculair als afgelopen jaar, maar met het nieuwe elan dat voortvloeit uit de Brandstofvisie LEF en het bijbehorende en op komst zijnde actieplan is de weg omhoog ingezet!

‘Het busvervoer staat aan vooravond van een historische verandering’

12

‘Contacten met Duitsland aanwenden voor nieuwe afzetmogelijkheden elektrische mobiliteit’

15

Eerste jaar accu-inzamelsysteem elektrische fietsen levert 83.000 kilo batterijen op

16

Dagboekverslag REXEL E-Mobility Tour

18

Smart Grids Flanders presenteert gids ‘Eerste Hulp Bij Onduidelijkheid over Smart Grids’

19

Thuisbezorgd.nl neemt tweehonderd elektrische scooters van GOVECS in gebruik

20

Lage Landen haken via Waterstofnet aan bij Europa’s grootste waterstofconsortium

22

‘Elektrisch rijden is voor DeltaSafe een manier om zichzelf te onderscheiden’

24

‘Nationale subsidie geeft impuls aan living lab voor openbaar vervoer’

26

‘Streven naar het beste netbeheer via smart grids voor de BV Nederland’

29

Nederland en België Europese middenveldspelers in smart grids

31

Audi zet compromisloze plug-in hybride A3 in de markt

33

Tenslotte wens ik u nu de maand december al weer begonnen is, natuurlijk fijne feestdagen toe en hoop ik u in januari op een van de vele nieuwjaarborrels te treffen!

‘Early adopters kijken al naar toepassing van smart energy software’

35

Edwin van Gastel, hoofdredacteur E-Mobility ([email protected])

Ook voor Smart E-Mobility zijn er dit jaar zaken veranderd. Niet alleen veranderde onze naam van E-Mobility in Smart-Emobility, maar hebben wij ook in 2014 vers bloed in onze redactieraad zien verschijnen. Kwam vorig jaar Eric Beers de redactieraad versterken vanwege zijn ‘waterstof’-specialisme, hebben wij dit jaar Godfriets Puts van AutomotiveNL zien verschijnen. Helaas moeten wij dit jaar ook van iemand afscheid nemen, te weten Sethi Plaisier die vertrekt als operationeel manager van Vereniging DOET. Ik bedank Sethi vanaf deze plek voor haar eindeloze inzet voor en betrokkenheid bij elektrisch vervoer! 2015 wordt in ieder geval het jaar waarin Smart E-Mobility haar positie als leidend medium in berichtgeving over elektrisch rijden en slimme energienetten verder zal proberen uit te bouwen. Nieuw – en daar starten wij deze editie al mee – is het centraal stellen van de business case van elektrisch vervoer. Wil er een massamarkt ontstaan, is niet alleen de verdere uitrol van laadinfrastructuur essentieel, maar moet ook de sluitende business case getoond worden. Vanaf heden spreken wij daarom iedere editie met een fabrikant of leverancier van elektrische voertuigen en een gebruiker. Met hen spreken wij over de plussen en minnen van elektrisch vervoer en over de op te pakken uitdagingen. In deze laatste editie van het kalenderjaar treft u al twee van deze artikelen aan gericht op de tweewielers- en zakelijke markt.

Alphabet lanceert Electric Charge Challenge

Alphabet lanceert de Electric Charge Challenge. Hiermee daagt de leasemaatschappij bestuurders van semi-elektrische auto’s uit om zo lang mogelijk elektrisch te rijden zonder te tanken. The Electric Charge Challenge heeft als doel de beeldvorming over berijders van semi-elektrische auto’s te wijzigen. Simon Corsèl (Alphabet): ‘De huidige fiscale regeling zorgt ervoor dat veel mensen in staat zijn om een semi-elektrische auto te gebruiken. Er wordt nu te weinig stilgestaan bij de berijder die juist wél een hoge EV-factor – het percentage dat weergeeft hoeveel van de afgelegde kilometers volledig elektrisch wordt gereden – haalt en zo een belangrijke bijdrage levert aan het milieu. Met deze actie willen wij meer bewustwording creëren.’ Om aandacht te genereren voor de challenge kunnen geïnteresseerden een sticker aanvragen op de website van Alphabet. Hierop kunnen deelnemers invullen wanneer zij voor het laatst hebben getankt. Hierna wordt de sticker over de tankdop geplakt. Zo kunnen andere weggebruikers zien wie er bewust met de EV-factor omgaat en hoe lang de bestuurder al niet heeft getankt. Wie toch gaat tanken, verbreekt de sticker en valt af. Berijders worden ook aangemoedigd om hun foto’s te delen via Facebook en Twitter, om zo aan te tonen dat niet iedereen een semi-elektrische auto rijdt voor slechts de bijtelling.

Werkgelegenheid elektrisch vervoer vervijfvoudigd De werkgelegenheid in elektrisch vervoer is sinds 2008 meer dan vervijfvoudigd. Dit is op te maken uit het onderzoeksrapport ‘Verzilvering verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland’, over de economische ontwikkelingen rond elektronisch vervoer tot 2014. Het ministerie van Economische Zaken gaf de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) opdracht tot het opstellen van het onderzoeksrapport. In 2008 waren er nog maar driehonderd banen in elektrisch vervoer, in 2013 zestienhonderd. Een ruime vervijfvoudiging dus. De banen zijn onder meer ontstaan in de laadinfrastructuur, de aandrijftechniek, de ontwikkeling van maatwerkvoertuigen (zoals bussen en light electric vehicles) en de ontwikkeling van speciale software. De omzet in elektrisch vervoer groeide tegelijkertijd van zestien miljoen naar driehonderdtachtig miljoen euro. De bruto toegevoegde waarde van twintig miljoen naar honderdtwintig miljoen euro. De leden van Vereniging DOET verwachten dat de werkgelegenheid, omzet en export de komende vier jaar nog eens zullen verdubbelen. Uit het rapport blijkt verder dat er meer grote bedrijven en partijen als branche- en netwerkverenigingen betrokken zijn bij elektrisch vervoer. De markt pakt elektrisch vervoer goed op en kansen worden concreet. Dit duidt er volgens de onderzoekers op dat de innovatie ‘elektrisch vervoer’ langzaam maar zeker uitgroeit tot een volwassen systeem.

Legenda Smart E-Mobility Bij de verschillende artikelen in dit magazine treft u onderaan de pagina een gekleurde balk met aan. Deze kleuren refereren aan het thema waarover de artikelen gaan. De balken symboliseren de volgende thema’s: = Smart Grids = Elektrisch rijden op waterstoftechnologie = Elektrisch rijden op batterijtechnologie

4

Green Deal: ‘In 2020 Rotterdams goederenvervoer emmissievrij’

Honderdzevenenzestig Tesla-taxi’s op Schiphol in gebruik genomen

In Rotterdam moet het goederenvervoer in 2020 volledig emissievrij zijn. De gemeente Rotterdam en goederenvervoerders hebben deze ambitie bekrachtigd in de Green Deal 010 Zero Emission Stadslogistiek. Door de bevoorrading van winkels in 2020 grotendeels met elektrische voertuigen te doen en dit beter te spreiden over de dag zijn er volgens de betrokken partijen grote voordelen te behalen voor de luchtkwaliteit en geluidsbelasting. Zo wordt de Rotterdamse binnenstad een stuk schoner en neemt geluidshinder af. Met TNO als kennispartner zijn de gemeente Rotterdam en enkele koplopers van het reeds lopende Ecostars-programma om de tafel gaan zitten om een gedeelde ambitie neer te zetten. Dit resulteerde in de Green Deal. De maatregelen in de Green Deal 010 ZES zijn verdeeld in drie sporen: schone(re) oplaaden voertuigtechniek, efficiëntere logistieke oplossingen en verbeteren gedrag chauffeurs. De koplopers Bidvest DeliXL, G. Van der Heijden Distributie, Getru Bedrijven, Klok Containers, Post Kogeko en Roadrunner Koeriers rekenen op actieve navolging van andere vervoerders, verladers en overige logistieke partijen. De gemeente Rotterdam wil dit faciliteren. Niet alleen in de ondersteunende wet- en regelgeving, maar ook door het opzetten van een platform waar kennis en ervaring gedeeld worden. TNO zal daar een belangrijke bijdrage aan leveren.

Nederlands-Duitse contacten versterkt tijdens Woche der Elektromobilität Nederland was eind oktober prominent aanwezig tijdens de Woche der Elektromobilität in Aken. De Nederlands-Duitse contacten werden verder aangehaald en krijgen 27 november opnieuw een boost met de organisatie van het Kompetenztreffen Elektromobilität NRW. RVO.nl organiseert dit evenement samen met het ministerie van Economische Zaken. ‘Het uiteindelijke doel van het ministerie is om samen met onze Duitse collega’s cross-borderprojecten

te faciliteren’, aldus Felix Lacroix, adviseur duurzame mobiliteit bij Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. ‘Op welke manier zou Nederland bijvoorbeeld een bijdrage kunnen leveren aan de Duitse doelstellingen? Waar zijn we sterk in? Om concrete Partners for International Business (PIB) projecten te realiseren met Duitse partners op het gebied van duurzame mobiliteit, is het nodig om van elkaar te weten waarmee je bezig bent en waarin je elkaar kunt aanvullen.’

INTERNATIONAAL Tesla opent in december eerste accuwisselstation In Californië opent Tesla binnenkort haar eerste accuwisselstation. Een accuwissel gaat tussen de zestig en tachtig dollar kosten. Wordt de oude accu op de terugweg niet opgehaald, dan worden er extra kosten voor de ‘upgrade’ in rekening gebracht. iPhone-producent Foxconn gaat Chinese elektrische auto’s bouwen Foxconn, onder meer producent van de iPhone, gaat elektrische auto’s voor China bouwen. De kosten per auto? Vijftienduizend dollar. Foxconn investeert 811 miljoen dollar in het project.

Reizigers op Schiphol kunnen per direct kiezen voor een elektrische taxi van BBF Schipholtaxi of BIOS-groep. Deze bedrijven bieden gezamenlijk met 167 Tesla’s Model S personenvervoer aan op de luchthaven. Op geen enkele luchthaven rijden zo veel duurzame taxi’s als op Schiphol. ‘Met de honderd procent elektrische Teslas kunnen passagiers hun reis zeer comfortabel vanaf Schiphol vervolgen. Hoogwaardig vervoer en milieuvriendelijkheid gaan op Schiphol hand in hand. Een belangrijke stap bij het verminderen van CO2, we willen tenslotte tot de top drie van duurzaamste luchthavens ter wereld behoren’ , aldus Jos Nijhuis, president-directeur van Schiphol Group. De emissieloze taxi’s gaan voor zeker vier jaar op Schiphol rijden, met een mogelijke verlenging tot maximaal acht jaar.

Vervoersbedrijf Amsterdam wil vanaf 2017 trolleybussen rijden

Volkswagen lanceert twintig elektrische auto’s voor China Volkswagen zal de komende jaren meer dan twintig elektrische en plug-in hybride auto’s in China introduceren. Het portfolio zal bestaan uit kleine stadsauto’s tot grote SUV’s met zowel een plug-in hybride als een volledig elektrische aandrijflijn. Zwitsers verbreken elektrisch acceleratierecord van TU Delft Studenten uit Zwitserland zijn erin geslaagd het snelheidsrecord voor de acceleratie van een elektrische auto te verbreken. Dit was tot dat moment in handen van de TU Delft. De Zwitserse ‘Grimsel’ snelde in 1,785 seconden van nul naar honderd kilometer per uur. fonts

Rotterdams EV Centrum stopt

Het Nieuwe Rijden Elektrisch Vervoercentrum (HNR EVC) sluit per 1 januari 2015 zijn deuren. Volgens voorzitter Bert Klerk zit de klus erop. ‘Wij kunnen terugkijken op een succesvolle periode waarin wij een belangrijke bijdrage hebben kunnen leveren om elektrisch vervoer in Nederland en in Rotterdam in het bijzonder op de kaart te zetten.’ De afgelopen zesendertig maanden zijn in het centrum 278 events georganiseerd en ruim 12.750 proefritten gemaakt met diverse typen en merken voertuigen. Graag waren we nog twee jaar doorgegaan, maar mede als gevolg van een twijfelachtige overheid, ontbrak het aan voldoende draagvlak bij de partners van het centrum om dat mogelijk te maken.’ Wat met de locatie wordt gedaan is nog onbekend.

Het GVB van de stadsregio Amsterdam streeft ernaar om vanaf 2017 trolleybussen in te zetten in de hoofdstad. Alexandra van Huffelen, algemeen directeur van het GVB, heeft dit verklaard tegenover Business News Radio (BNR). Volgens Van Huffelen zijn er geen grote aanpassingen in de infrastructuur nodig: ‘In veel gevallen zijn busbanen en trambanen precies hetzelfde. Je zou de bus voor een deel van de rit kunnen aanhaken op de bovenleiding van de tram.’ Omdat de reguliere bussen in 2017 vervangen moeten worden gaat GVB vanaf dan stapje voor stapje de trolleybussen inzetten. Het is de bedoeling dat de bussen ook elektrisch kunnen rijden, los van de bovenleiding, door in batterijen opgeslagen energie te benutten. Er zullen in 2017 veertig bussen vervangen worden. Met de invoering van de trolleybussen wil GVB de luchtkwaliteit in de stad verbeteren.

Nieuwe batterij zeventig procent vol in twee minuten Onderzoekers van de universiteit van Nanyang in Singapore hebben een batterij ontwikkeld die voor zeventig procent oplaadt in slechts twee minu-

ten. De nieuwe uitvinding kan bovendien tienduizend keer herladen worden, dat is twintig keer meer dan de huidige lithiumion-accu’s. Continental stopt met productie accu’s voor elektrische auto’s Continental trekt naar alle waarschijnlijkheid de stekker uit een gezamenlijke batterij-onderneming met het Zuid-Koreaanse SK Innovation Co omdat de vraag naar elektrische auto’s minder snel stijgt dan verwacht. De auto-onderdelenfabrikant ziet nog maar weinig toekomst in de elektrische auto. Detroit Electric SP:01 klaar voor productie Detroit Electric heeft het definitieve ontwerp van de SP:01 onthuld. De fastback is ’s werelds snelste volledig elektrisch aangedreven auto. De productie start later dit jaar. Het opvallendste aan het ontwerp is het feit dat de auto – de carrosserie is gebaseerd op die van de Lotus Elise – een schuin aflopende achterzijde heeft gekregen. BYD bouwt de grootste elektrische bus ter wereld BYD heeft naar eigen zeggen de grootste elektrische bus ter wereld gebouwd. De BYD Lancaster eBus is 18,2 meter lang, kan honderdtwintig passagiers vervoeren en heeft een range van 288 kilometer. Hij is vernoemd naar de Californische stad waar hij in de afgelopen twee jaar werd ontwikkeld en gebouwd.

Lettercountouren

De rubriek ‘Internationaal’ bevat publicaties van:

Lettercountouren No pay off

‘Elektrische auto kan in 2020 in elke straat, in elke stad en bij ieder kantoor geladen worden’ Drieënvijftig bedrijven, organisaties en overheden van over heel de wereld hebben met elkaar afgesproken dat elektrische auto’s in 2020 in elke straat, in elke stad en op ieder kantoor kunnen worden opgeladen. Dit staat in het convenant ‘Overal opladen’ dat onder andere is opgesteld door autofabrikanten Nissan, Renault en BMW, de gemeente

Berlijn en bedrijven als ABB, Schneider Electric en Siemens. Vanuit Nederland zijn onder meer de gemeente Amsterdam en The New Motion betrokken. Als het aan de deelnemers van het convenant ligt, zullen in 2020 dus ook in elke Nederlandse gemeente diverse oplaadpunten te vinden zijn. Niet alleen in woonwijken, maar ook bij parkeergelegenheden op

bedrijventerreinen, bij winkelcentra, bouwmarkten en restaurants moet het mogelijk worden om elektrische auto’s op te laden. De ambitie is een uitvloeisel van een internationale conferentie over elektrisch rijden, die dit jaar werd georganiseerd door de gemeente Amsterdam en The New Motion. Door het convenant op te stellen, zetten ze hun afspraken

van de conferentie kracht bij. Naast overheden en autofabrikanten waren onder meer energiebedrijven, netbeheerders en financiers aanwezig. Het gemeenschappelijke doel is om het netwerk van oplaadpunten dusdanig uit te breiden, dat het voor automobilisten in 2020 even gemakkelijk is om een oplaadpunt te vinden als een benzinestation.

5

Join the future of Automotive! High Tech Automotive region Eindhoven System oriented education and research • Smart mobility concepts • Clean, efficient & smart vehicle technology Undergraduate Program • Bachelor of Science Automotive Graduate Program Automotive Systems • Master of Science Automotive Technology • Post-Master Automotive Systems Design • PhD program Automotive

-----------------------------------------------------------------------------------------More info: [email protected] - www.tue.nl/automotive

Verkoop van elektrische auto’s stijgt met drieënveertig procent

Oplaadsysteem proov in Londense proef met hybride bussen

Het aantal elektrische voertuigen in Nederland is in 2014 al met drieënveertig procent gestegen. Eind 2013 waren 28.673 elektrische auto’s geregistreerd, in oktober 2014 stond de teller op 41.056 stuks. Dit alles blijkt uit cijfers van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Plug-in hybridevoertuigen hebben in de toename het grootste aandeel gehad: op 31 oktober 2014 stonden er 35.217 exemplaren in ons geregistreerd, tegen 24.512 eind vorig jaar. Het meest populair is de Mitsubishi Outlander PHEV, met ruim vijftienduizend verkochte exemplaren. De hybride Volvo V60 staat met ruim negenduizend exemplaren op gepaste afstand. De derde plaats is voor de Opel Ampera met een kleine vijfduizend verkochte auto’s. De volledig elektrische auto’s vormen een aanzienlijk kleiner deel. Op 31 oktober van dit jaar stonden er 5.839 volledig elektrische auto’s geregistreerd, tegen 4.161 eind vorig jaar. Uit de cijfers blijkt ook dat de Tesla Model S met 2.175 stuks veruit de populairste is in deze categorie. Tegelijkertijd is in dezelfde periode het aantal openbare standaard laadpunten toegenomen van 3.521 naar 5.210. Terwijl het aanbod van snellaadpunten, publiek en semi-publiek, steeg van 106 naar 220.

In Londen gaan vijf nieuwe hybride dubbeldekkers proefrijden met het oplaadsysteem van het Nederlandse bedrijf proov. Het Duitse IPT Technology, eerder dit jaar overgenomen door Proov, maakt samen met onder meer dubbeldekkerproducent New Routemaster en Siemens deel uit van een consortium dat de aanbesteding van Transport for London (TFL) heeft gewonnen. De proef in het kader van het Europese Zero Emission Urban Bus System (ZEUS) start in het eerste kwartaal van 2015 op lijn 69 in het oosten van de stad. De hybride dubbeldekkers rijden voor tachtig procent op elektriciteit. Bij iedere halte laadt het systeem van proov de accu bij. Dat gebeurt draadloos, met inductiespoelen in voertuig en wegdek. Via een magneet laadt de accu op. Proov heeft de technologie, de levering en de installatie van de draadloze oplaadsystemen in eigen beheer dankzij de eerdere overname van IPT Technology. In Londen rijden al zes elektrische bussen en ook enkele bussen op waterstof. In 2016 wil de stad dat er zeventienhonderd hybride bussen in gebruik zijn, ruim twintig procent van de totale vloot.

Tesla opent tweede vestiging in Tilburg Tesla breidt uit in Tilburg met een tweede vestiging. De nieuwe bedrijfshal is ongeveer drieënveertigduizend vierkante meter groot en wordt in het eerste kwartaal van 2015 in gebruik genomen. Het komt te staan op het nieuwe bedrijventerrein Vossenberg West II. De autoproducent heeft in Tilburg momenteel al een distributiecentrum en een eindassemblagefabriek voor de Europese markt. Doordat de vraag naar elektrische auto’s blijft toenemen wil Tesla uitbreiden.

Overheid past regels voor testen met zelfrijdende auto’s aan Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu past de ontheffingsregels van zelfrijdende auto’s en vrachtwagens aan zodat vanaf volgend jaar grootschalige testen op de openbare weg mogelijk zijn. De RDW wordt bevoegd om voor de testritten ontheffing te verlenen. Het voorstel voor de verruiming van de ontheffingsregels is inmiddels gepubliceerd. Betrokken sectoren en kennisinstellingen kunnen er de komende tijd op reageren. Het voorstel wordt begin volgend jaar aan de Tweede en Eerste Kamer aangeboden. Als de Tweede Kamer akkoord is met de nieuwe regeling kunnen behalve huidige kleinschalige testen ook grotere proeven starten. Minister Schultz van Haegen kondigde voor de zomer aan dat zij wil dat Nederland een voortrekkersrol krijgt bij de ontwikkeling van zelfrijdende voertuigen. Aanpassing van de regels is daartoe een belangrijke stap. Voertuigen die

in een treintje kunnen rijden en met elkaar en met verkeerscentrales kunnen, communiceren kunnen volgens de minister een positieve bijdrage leveren aan de doorstroming van het verkeer, de verkeersveiligheid en het milieu. Inmiddels hebben zich al diverse partijen gemeld die op de Nederlandse wegen testritten willen uitvoeren met zelfrijdende voertuigen. TNO wil in samenwerking met onder andere DAF, havenbedrijf Rotterdam en Transport en Logistiek Nederland komend voorjaar starten met proeven waarbij vrachtwagens virtueel in een treintje gaan rijden. Transport en Logistiek Nederland organiseert dit najaar samen met Scania een demonstratie van zelfrijdende vrachtwagens. De provincie Gelderland en de Wageningen UR verkennen de mogelijkheden voor testen in 2015 met zelfsturende auto’s op de wegen in het gebied Foodvalley tussen Ede en Wageningen.

Where innovation starts 7

BMW start in België met verkoop i3 via internet BMW Group lanceert een online winkel in België. Dit zodat klanten een BMW i3 kunnen kopen via het internet. De ‘multi-channel’-aanpak biedt de klant de garantie dat hij gepersonaliseerde aandacht krijgt, zowel via telefoon als face-to-face. De BMW i3-webwinkel zal verbeterd blijven worden om op de klanten van vandaag, maar ook op die van morgen te kunnen inspelen. Recente studies tonen aan dat consumenten verwachten ook hun volgende auto online te kunnen aankopen én dat ze het appreciëren om een flexibele aanpak te kunnen volgen door een continue bereikbaarheid van een of meerdere verkoopkanalen. Hiermee is BMW, na Tesla Motors, de tweede autofabrikant die het internet gebruikt als platform om elektrische auto’s direct aan consumenten aan te bieden.BMW wil met het online verkoopplatform mensen die dagelijks aankopen doen op het internet doen bereiken.

Gents project elektrisch rijden succesvol afgerond

In samenwerking met Renault en onderzoeksbureau iMinds voerde Partago in Gent een proefproject uit met een elektrische auto. Vijf bewoners uit Gent hadden zich aangemeld om in oktober elk een week elektrisch te rijden. De test overtuigde de gebruikers van het feit dat een elektrisch voertuig ruimschoots voldoet voor dagelijks gebruik. De coöperatie Partago wil nu in 2015 een dertigtal elektrische wagens aan de deelnemers en gebruikers beschikbaar stellen. Deze wagens zal men gepland of volledig spontaan kunnen gebruiken met een applicatie op de smartphone. Eind november is er een evenement gehouden om geïnteresseerden warm te maken.

België krijgt met JM Brabazon eigen semi-elektrische supercar JM Brabazon. Het is de naam van een nieuwe Belgische semi-elektrische sportauto die een maximumsnelheid van vierhonderd kilometer zal kennen. Bovendien moet hij in 2,1 seconden accelereren van nul naar honderd kilometer per uur. De naam Brabazon verwijst niet alleen naar een uitstekende autoracer, maar ook naar één van de eerste Britse vliegeniers. De V12 biturbo belooft duizend pk, wat via drie elektromotoren wordt uitgebreid met tweehonderd pk. Twee elektromotoren komen op de vooras en één aan de achterkant. Op de technische fiche vind men tal van technieken: van vierwielsturing, een koolstofstructuur, een elektronisch geregelde stroomlijn (met mobiele achtervleugel en regelbare luiken vooraan) tot een voortdurende variabele ophanging. In de elektrische modus moet de auto honderd kilometer kunnen afleggen. Er staan twee versies op het programma: de Royale en de Excellence. De eerste is gericht op comfort en kan volledig gepersonaliseerd worden. De tweede versie is meer gericht op prestaties, met enkele hightech accenten.

8

Febiac: ‘Elektrische auto moet op busbaan mogen rijden’ Automobielfederatie Febiac wil elektrische wagens laten rijden op de busstroken zodat ze minder last hebben van de spits. Ze wil op deze manier het gebruik van elektrische wagens stimuleren. In Noorwegen bestaat een dergelijke maatregel al. Daar rijden al enkele tienduizenden elektrische voertuigen rond. België heeft er pas vierduizend. De Belgische automobielfederatie is verder van mening dat de monopoliepositie die busmaatschappij De Lijn en de Maatschappij voor Intercommunaal Vervoer te Brussel (MIVB) hebben op de vrije busbanen dringend en ernstig in twijfel getrokken moet worden. ‘We moeten de capaciteit van de busbanen beter benutten door ze open te stellen voor andere vervoersmodi zoals motoren, bromfietsen en elektrische voertuigen’, aldus Luc Bontemps, afgevaardigd bestuurder van Febiac. De Lijn en de MIVB weigeren tot nu andere vervoersmiddelen toe te laten op hun vrije busbanen met het argument dat de bussen altijd en overal een goede doorstroming moeten hebben. De effectieve bezettingsgraad is momenteel echter maar één procent, dus is het volgens Febiac goed mogelijk om andere vervoersmiddelen toe te laten.

BYD levert vijfendertig elektrische taxi’s aan Brussel

Brussel onderzoekt samen met JC Decaux de introductie van elektrische huurfietsen

Pascal Smet, de Brusselse minister van mobiliteit en openbare werken, heeft de officiële lancering van de eerste uitstootvrije en volledig elektrische taxi in Brussel verricht. Vijfendertig BYD e6 taxi’s zijn geleverd door BYD Auto, de snelst groeiende autofabrikant in China. De Brusselse regering vroeg partijen een voorstel voor vijftig elektrische taxi’s in te dienen. Het voorstel van BYD kwam als winnaar uit de bus. Het gebruik van BYD’s milieuvriendelijke taxi’s is een belangrijke eerste stap naar emissievrij vervoer in Brussel door benzine- en dieselgestookte taxi’s te vervangen door elektrische exemplaren. De BYD e6 is een ruime, vijfpersoons cross-over, aangedreven door ijzer-fosfaatbatterijen van BYD. Met door BYD ontwikkelde laadapparatuur duurt het slechts twee uur om de e6 volledig op te laden. De e6 heeft een actieradius tot driehonderd kilometer. Isbrand Ho, directeur BYD Auto Europe: ‘We zijn verheugd dat Brussel, hoofdstad van Europa, de meest recente stad is die onze e6 emissievrije taxi in gebruik heeft genomen. De beproefde en betrouwbare e6 biedt taxichauffeurs en exploitanten niet alleen een volledig groene vervoersoplossing, maar ook een die belangrijke operationele kostenbesparingen met zich meebrengt door de zeer lage elektriciteitskosten ten opzichte van diesel. Ook de genieten de taxipassagiers van een rustige en comfortabele rit.’

Brussel gaat de mogelijkheid bekijken om elektrische fietsen te verhuren. Samen met JC Decaux, het bedrijf achter verhuurdienst Villo, wordt bekeken of een gedeelte van de huidige vloot fietsen zou kunnen worden vervangen door elektrische exemplaren. Het is niet duidelijk of ook JC Decaux is geïnteresseerd in de inzet van elektrische fietsen. De Franse reclamegroep heeft al wel tests met elektrische fietsen uitgevoerd. Daarbij was echter aangegeven dat een daadwerkelijke introductie niet onmiddellijk verwacht diende te worden.

Cambio autodelen steeds populairder Cambio autodelen vierde recent haar tienjarig jubileum in Vlaanderen. Cambio begon met drie ophaalpunten in Gent. Tien jaar later telt cambio in Vlaanderen honderdvijfenveertig ophaalpunten met in totaal tweehonderdnegentig deelauto’s. Ruim 8.115 Vlamingen maken al gebruik van het systeem. Dit aantal is nog steeds sterk stijgend: in 2013 steeg het aantal gebruikers met negenentwintig procent. Niet alleen het netwerk en het aantal gebruikers is gegroeid, ook inhoudelijk is het aanbod uitgebreid. Zo zijn er inmiddels diverse elektrische voertuigen beschikbaar. De komende jaren hoopt cambio nog meer mensen te overtuigen niet meer voor een eigen wagen te kiezen. In de toekomst zal niet langer het bezit van een wagen maar de toegang tot mobiliteit steeds meer de oplossing blijken. De maatschappelijke relevantie van autodelen zit hem volgens de organisatie in het feit dat onder cambiogebruikers niet alleen het autobezit daalt, maar ook het autogebruik. De autodelers doen vaker beroep op duurzamere alternatieven. Dit omdat ze zich beter bewust zijn van hun mobiliteitsgedrag en er meer over nadenken. Eén cambio-wagen vervangt tot dertien private wagens.

Gent blijft fietsers steunen De gemeente Gent zal blijven investeren in de fietsinfrastructuur in haar stad, dit ondanks grote besparingen op het vlak van infrastructuur. Gent wil de auto’s naar eigen ‘niet wegjagen’, maar wil wel meer mensen op de fiets. Gent wil van haar stad een echte fietsstad maken. Dat werd bevestigd met de recentste campagne ‘Gent, gek op de fiets’. De gemeente wil de mensen in de stad ervan bewust maken dat fietsen aangenamer en sneller is dan autorijden, zeker als een elektrische fiets goed benut wordt. Met de campagne wordt er naar gestreefd om vijfendertig procent fietsers te hebben tegen 2030.

VLAANDEREN

9

Onderzoek toont zwakke en sterke punten van elektrisch vervoerssector:

‘Werkgelegenheid wordt komende drie jaar verdubbeld’ De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) publiceerde in oktober voor de tweede keer het rapport ‘Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland’. De voornaamste conclusie is dat elektrisch vervoer ons jaarlijks vele tientallen miljoenen euro’s oplevert. Per elektrische auto levert het de economie elfduizend euro op. Per twintig verkochte elektrische auto’s wordt één baan gecreëerd. Belangrijker nog is de verwachting voor de toekomst. Tot en met 2017 verdubbelt zowel de werkgelegenheid als de export en de omzet. Smart E-Mobility dook in de rapportage en publiceert de belangrijkste details.

Het lijkt een open deur: in het plaatsen van oplaadpunten – het aanleggen van de laadinfrastructuur – zit veel nieuwe werkgelegenheid. De harde cijfers laten zien dat het aantal voltijdbanen van vierhonderd stuks in 2010 is toegenomen naar zestienhonderd in 2013. De onderzoekers concluderen verder dat de opschaling in Nederland en de rest van de wereld de productie van deelcomponenten en aanverwante dienstverlening een duwtje in de rug geeft. Ook brengen de ontwikkeling van maatwerkvoertuigen zoals bussen en light electric vehicles, de ontwikkeling van speciale software en handel en consultancy werkgelegenheid met zich mee. Als belangrijke bron voor deze werkgelegenheid worden de leden van Vereniging DOET aangehaald. Zij verwachten dat werkgelegenheid, omzet en export in de komende vier jaar blijven stijgen. De trend naar de toekomst is dus een ruime verdubbeling van deze indicatoren in 2017. Knelpunten Gevraagd naar de knelpunten die op korte termijn aangepakt moeten worden voor een verdere groei van

Nederlands bidbook EVS20 Nederland kan volgens de onderzoekers aansluiten bij internationale conferenties om het verdienpotentieel internationaal te helpen verzilveren. Voorbeeld is EVS28, dat in mei 2015 in Zuid-Korea plaatsvindt. Daarnaast wordt momenteel door leden van het Formule E-team een bidbook opgesteld om EVS20 (mei 2017) naar Nederland te halen. Ook handelsmissies kunnen belangrijk zijn, zo vindt in 2015 een missie naar India plaats, dat grote ambities heeft op het gebied van elektrisch vervoer.

10

de elektrisch vervoerssector, geven respondenten in volgorde van meest genoemde onderwerpen achtereenvolgens aan: stimuleringsmaatregelen, langetermijnvisie, publieke laadinfrastructuur, onbekendheid bij het grote publiek, financiering en tenslotte regelgeving.

Verviervoudigd De economische omvang van de sector elektrisch vervoer is de afgelopen jaren toegenomen. Tussen 2010 en 2013 is de werkgelegenheid verviervoudigd naar zestienhonderd voltijd arbeidskrachten.

Amsterdam en Eindhoven hotspots Het valt de onderzoekers op dat vooral in de gebieden rond Amsterdam (vierentachtig), Eindhoven (vijfenzestig) en Rotterdam (zevenenveertig) veel actoren te vinden zijn in projecten rond elektrisch vervoer. Opmerkelijk om te zien is de concentratie van verschillende typen actoren bij de opkomst van elektrisch vervoer rondom de stad Arnhem was. Vanaf 2010 is de grootste toename zichtbaar van het aantal actoren, met name in het westen en zuiden van Nederland. Rondom Amsterdam participeren relatief veel grote bedrijven en overheidspartijen, terwijl dit in de regio Brainport Eindhoven meer midden- en kleinbedrijven zijn. In 2014 is te zien dat de grootste concentratie van actoren vooral rondom Amsterdam ligt.

Gebrek aan kapitaal De onderzoekers stellen dat er in de komende jaren meer middelen moeten worden vrijgemaakt om ondernemersactiviteiten te ontplooien. Hierbij kan gedacht worden aan risicokapitaal voor investeringen in startende bedrijven, kapitaal voor het uitvoeren van grote experimenten of publiek kapitaal voor het aanleggen van infrastructuur. Het is in deze fase van groot belang deze activiteiten te monitoren en bij eventuele haperingen een boost te geven. Zo is financiering van startende ondernemers nog een knelpunt. Voorwaarden van bestaande financieringsinstrumenten zorgen er vaak voor dat ondernemers in deze sector niet in aanmerking komen. De nieuwe markt wordt nog als te risicovol ervaren.

Drieënveertigduizend MIA/Vamil-aanvragen Ondernemers hebben afgelopen jaar bijna drieënveertigduizend aanvragen MIA en Vamil ingediend voor investeringen in zeer zuinig en elektrisch personenvervoer. Per aanvraag zijn één of meerdere auto’s aangevraagd. In totaal gaat het maar liefst om 1,88 miljard euro aan investeringen. Hieraan gerelateerd concluderen de onderzoekers dat de ‘elektrisch vervoer’-omzet van importeurs en dealers afgelopen jaar tenminste 1,36 miljard euro bedroeg. Zesennegentig procent van de investeringen in zeer zuinig en elektrisch personenvervoer kwam vanuit het midden- en kleinbedrijf. Bedrijven met een omvang tot tien werknemers deden achtenzestig procent van de investeringen, een groot deel hiervan door zelfstandigen. Een vijfde van de aanvragen is gedaan door leasemaatschappijen.

Octrooien Een analyse van internationale octrooiaanvragen laat een sterke ontwikkeling zien van het aantal aangevraagde octrooien voor de deelgebieden ‘Laadinfrastructuur’, ‘Smart Grid’ en ‘Batterijen’. Nederland speelt geen grote rol in de octrooien voor ‘Elektrisch Vervoer’. Voor het deelgebied ‘Navigatie’ is het aantal octrooiaanvragen het hoogst, deze zijn voor het merendeel afkomstig van TomTom. Verder valt op dat Shell zich in de top vijf van patentaanvragers bevindt.

No such thing as bad publicity?

landen wordt de bijdrage van elektrische mobiliteit aan versterking van de economie een belangrijke reden voor overheidsbetrokkenheid. Bijvoorbeeld voor Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Dergelijke landen

met een nationaal stimuleringsprogramma voor elektrisch vervoer bieden volgens hen kansen voor Nederlandse bedrijven.

Een opvallende passage in het rapport ‘Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland’ gaat over het imago van elektrisch vervoer. De onderzoekers stellen dat Nederland sterk heeft ingezet op laadinfrastructuur, wat leidt tot bewustwording bij consumenten. Diverse bronnen geven echter tegelijkertijd aan dat de overheid en belangenorganisaties sneller zouden moeten reageren op negatieve publiciteit. Elektrisch vervoer heeft vanwege haar duurzame karakter een goede uitgangspositie, maar meerdere bronnen vermelden dat het een opgave zal blijven om de legitimiteit hoog te houden voor de verdere ontwikkeling van de technologie.

Versterking economie Tenslotte wordt het stimuleren van het verdienpotentieel van elektrisch vervoer volgens de onderzoekers steeds belangrijker in de internationale agenda. Voor meer

11

Tweede editie Bustech trekt zevenhonderd bezoekers:

‘Het busvervoer staat aan de vooravond van een historische verandering’ Een definitieve doorbraak van zero emissie busvervoer is dichterbij dan ooit. De eerste succesvolle business cases openbaren zich ook in Nederland en het is slechts een kwestie van enkele jaren voor er een massamarkt ontstaat. Het is de voornaamste conclusie van bezoekers en standhouders tijdens de tweede editie van Bustech. Autotron Rosmalen was half november plaats van handeling van de tweede editie van het tweedaagse evenement.

Robert Goevaers, voorzitter van de adviescommissie en dagvoorzitter van de eerste congresdag, vatte het als volgt samen: ‘Voor bussen zijn er drie kansrijke aandrijftechnologieën: batterij-elektrisch, waterstof-elektrisch en lng. Voor de stad is batterij-elektrisch een goede optie, voor het streekvervoer (bio-)lng en voor de bussen die een conventionele range moeten hebben is waterstof-elektrisch het antwoord. Tegelijkertijd zijn er bij waterstof-elektrisch nog zorgenkindjes zoals de economische haalbaarheid en de tankinfrastructuur. Hoe dan ook, het busvervoer staat aan de vooravond van een historische verandering.’ Toeleveranciers Het congres waarvan Goevaers dagvoorzitter was, trok in twee dagen ruim honderdvijftig deelnemers. De beurs trok zevenhonderd bezoekers, weliswaar iets minder dan de achthonderd bezoekers van de eerste editie, maar nog altijd een behoorlijk aantal. En Bustech toont volgens de overgrote meerderheid van de standhouders aan dat de kwaliteit – de decision makers als het openbaar vervoer aangaat – belangrijker is dan het aantal. De ruim dertig standhouders kijken dan ook tevreden terug. Duurzame bussen waren er te zien van VDL, Volvo, Bluekens, Ebusco, BYD, Composite Mobility/Emoss en Mercedes-Benz. Op het AutomotiveNL-netwerkplein waren bovendien een groot aantal toeleveranciers van de fabrikanten vertegenwoordigd. Bijzondere vis in die vijver van toeleveranciers is Sorama. 3D-beelden Het bedrijf is geen busfabrikant en ook geen toeleverancier van componenten, maar spoort ongewenst geluid op. ‘Want dat kan leiden tot irritatie en zelfs schadelijk zijn voor de gezondheid’, legt oprichter Rick Scholte uit. Hij ontwikkelde met zijn bedrijf een techniek om geluid om te zetten

12

in 3D-beelden. Met behulp van deze visualisatiemethode kunnen ongewenste geluidsbronnen worden opgespoord en teruggedrongen. Met deze vinding haalde hij al onder meer de nationale televisie met De Wereld Leert Door. Een manier voor Sorama om de onbekendheid over de gevolgen van geluidshinder onder de aandacht te brengen. ‘Want onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie toonde in 2011 al aan dat door omgevingslawaai van auto’s, bussen, treinen en vliegtuigen jaarlijks één miljoen gezonde levensjaren verloren gaan. Daarmee staat geluidsvervuiling na luchtvervuiling op de tweede plek als meest schadelijke omgevingsaspecten voor de mens.’

‘Geluidsvervuiling staat na luchtvervuiling op de tweede plek als meest schadelijke omgevingsaspecten voor de mens’

Ondergeschoven kindje Scholte constateert dat er in tegenstelling tot bij automobielfabrikanten bij bus- en truckbouwers weinig aandacht is voor geluid. ‘En dat terwijl recent onderzoek van een vervoerder aanwijst dat reizigers het geluid van een bus als meest storend aan het busvervoer ervaren. Met onze technologie kun je zeer efficiënt de locatie waar de geluidshinder vandaan komt opzoeken en ook zien hoe het zich gedraagt. Oftewel waaróm het geluid maakt.’ In Nederland maken onder meer DAF Trucks, Remeha en Philips gebruik van de technologie van Sorama. En als het aan Scholte ligt wordt het in de bussenbouw de standaard. ‘Het vergt in eerste instantie een extra investering, maar deze wordt altijd terugverdiend. Het mag niet zo zijn dat buschauffeurs net als nu een gehoorapparaat nodig hebben omdat ze lange tijd in een bus zitten waar een laagfrequent geluid te horen is. Ze lopen daardoor gehoorschade op. Het toont aan dat geluid dat bussen produceren – en ook elektrisch aangedreven bussen – een ondergeschoven kindje is dat aandacht verdient. Voor busfabrikanten is het tevens een unique selling point als hun producten prettig klinken. Fabrikanten als Philips hebben dit al begrepen.’

13

High performance power conversion

Bert Pauli, gedeputeerde Noord-Brabant:

Contacten met Duitsland aanwenden voor nieuwe afzetmogelijkheden elektrische mobiliteit Onder het motto ‘World of Energy Solutions’ toonden internationale bedrijven, organisaties en regio’s half oktober in Stuttgart de nieuwste ontwikkelingen in energieopslag. Vertegenwoordigers uit de provincie Brabant lieten in een eigen paviljoen zien waarom de regio ijzersterk is in e-mobility. Een dagboekverslag van Bert Pauli, gedeputeerde Economische Zaken en Bestuur van de provincie Noord-Brabant. Pauli bezocht naast de beurs onder meer de fabriek van Daimler Benz en sprak met Duitse collegabestuurders.

Ultra Fast DC Charging Systems www.heliox.nl/automotive

500 kW

24/7

CCS/MODE 4

Word ook lid van de grootste belangenorganisatie in Nederland op het gebied van elektrisch vervoer!

@DOETdoet DOET

E. [email protected] I. www.doetdoet.nl

‘Als provincie Brabant zetten wij sinds enige tijd in op een strategische samenwerking met vier Duitse regio’s, te weten Baden-Württemberg, Beieren, Nordrhein-Westfalen en Hessen. Deze regio’s investeren met de aldaar aanwezige industrie al decennialang in kwaliteit en innovatie. Bovendien tonen zij qua sectoren waarin zij actief zijn – energie, life sciences, high tech en automotive – sterke gelijkenis met Brabant. Daarbij zoeken de grote Duitse bedrijven naar verbindingen met talentvolle midden- en kleinbedrijven (mkb) om versnellingen te realiseren. Tijdens mijn bezoek aan Baden-Württemberg heb ik gemerkt dat Duitse overheden ‘behoorlijk jaloers’ zijn op het Brabantse model, waarbij open innovatie tussen multinationals en het mkb – om maatschappelijke uitdagingen op te pakken – aan de orde van de dag is. In Duitsland wil men dan ook graag dit Brabantse model overnemen. Vanuit ons perspectief zijn wij er dan ook op uit om tot langdurige en meerjarige samenwerkingsafspraken te komen.

biliteit. Ook daar is men ervan overtuigd dat, als het aanbod goed is, de vraag gaat stijgen. In de Duitse automobielindustrie wordt dan ook fors geïnvesteerd in waterstof. Men kijkt naar het hele gamma van voertuigen; van mini-cars tot personenwagens, trucks en bussen.

maken van schone mobiliteit in hun steden. Zo gaat VDL bijvoorbeeld elektrische bussen aan Keulen leveren. Ik heb de overtuiging dat de producten van de Brabantse bedrijven goed zijn, maar het is zaak te multipliceren om meer afzet en omzet op te bouwen.

Kijk ik naar de uitrol van elektrisch vervoer, zowel in Nederland als Duitsland. Dan moeten wij meer toe naar het organiseren van evenementen waardoor eindgebruikers bereikt worden. Wij moeten hen een totaalaanbod laten zien dat kan bijdragen aan de verduurzaming van onze steden. Brabant zal volgend jaar partnerregio worden van de World of Energy Solutions en het moet de ambitie zijn om daar fors uit te pakken en in gesprek te komen met eindgebruikers. Ik denk vooral aan Duitse overheden die massaal werk

Al met al is Duitsland voor ons een zeer interessant afzetgebied. De export naar onze Oosterburen bedraagt nu al negentig miljard euro. Er zijn dus uitstekende contacten. Het is zaak deze aan te wenden om nieuwe afzetmogelijkheden voor elektrische mobiliteit – en in de toekomst slimme energienetten – te genereren. Een bedrijf als VDL is daarvan een excellent voorbeeld; veertig procent van de omzet is afkomstig uit Duitsland. Ik daag u dan ook uit u aan te sluiten bij het Brabantse collectief!’

Een en ander zal snel zijn beslag krijgen. De Baden-Württembergse minister Schmidt wil Brabant op 3 december aandoen – met dertig bedrijven in zijn kielzog – om op het gebied van (elektrische) mobiliteit afspraken te maken. Er komt op deze dag een matchmaking tussen Brabantse en Duitse bedrijven. De Duitse overheid ziet namelijk dat enkel de grote (familie)bedrijven hun innovatiebeleid goed voor elkaar hebben. Bedrijven als Daimler Benz en Bosch hebben de zaken op orde. Grote zorgen maakt men zich echter over de mkb’ers. Hoe verkrijgen die de benodigde innovatiekracht en hoe ontstaat er een systeem waarbij nieuw ondernemerschap ontstaat? Net als in Brabant zie ik in Baden-Württemberg een grote bereidheid om te investeren in innovatie en elektrische mo-

15

Het multitalent AC- en DC-laden met één systeem

VAKBLAD ELEKTRISC H VERVOER EN SMART GRIDS / DECEMBER 2014

INHOUD THUISBEZORGD.NL NEEMT 200 E-SCOOTERS IN GEBRU

IK

LAGE LANDEN HAKEN AAN BIJ MEGA WATERSTOFC ONSORTIUM

Eerste jaar accu-inzamelsysteem elektrische fietsen levert 83.000 kilo batterijen op

VAKBLAD ELEK ‘EV-W ERKGEHLEGEN TRISC VERVHEID OERWORDT EN SMART GRID IN DRIE S / JAAR SEPTVERDU ’ EMBEBBELD R 2014 NEDERLAND EN BELGI Ë MIDDENVELDSPEL ERS IN SMART GRIDPROJEC TEN SCHIPHOL HEEFT GROOTSTE ELEKTRISCHE TAXIV LOOT

INHOUD

AC

SPECIAL ECOMOBIEL EN ECOLOGISTIEK 2014 KOPSTUKKEN OVER VIJFJARIG JUBILEUM E-MOBILITY ‘SOLAROAD MAAKT SCHOON ELEKTRISCH VERVO ER MOGELIJK’ OPMARS ELEKTRISCH E AUTO MET WATERSTOFTECHN OLOGIE IN PERSPECTIEF GEPLA ATST TIJDSCHRIFT E-MO BILIT Y WORDT SMART E-MO BILIT Y

DC Uniek type 2 AC/DC laadconnectorsysteem De universele, type 2 -inlet maakt het nu mogelijk: slechts één aansluitpunt voor zowel het AC- als DC-snelladen. Phoenix Contact biedt daarnaast alle connector typen uit één hand: type 1, type 2 én GB. Onze laadconnectorsystemen zijn voorzien van ergonomische handgreep en robuust contactsysteem voor lange levensduur. Bel voor meer informatie naar (0316) 59 17 20 of surf naar

phoenixcontact.nl/emobility

Partner of ambassadeur worden? Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 480 euro) • 4 x per jaar vermelding in Smart E-Mobility Industry Register in Smart E-Mobility (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon Smart E-Mobility Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x halve pagina advertentie (waarde 3.800 euro) • 2 x half size banner in nieuwsbrief (waarde 220 euro) • 4 x per jaar vermelding in Smart E-Mobility Industry Register in Smart E-Mobility (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon Smart E-Mobility

www.smartemobility.nl © PhOenix COntACt 2013

Op 1 januari ging in Nederland onder de vlag van de Stichting Batterijen (Stibat) het collectieve inzamelsysteem voor accu’s van elektrische fietsen van start. ‘Waar gewone batterijen vaak liggen te verstoffen in de la, zal bij fietsaccu’s bijna honderd procent terugkomen en gerecycled worden’, aldus projectmanager Robert Rozenberg.

Initiatiefnemers van het inzamelsysteem zijn Accell Group, Gazelle, Giant en Trek en inmiddels zijn er zes andere merken aangehaakt. Rozenberg schat in dat daarmee negentig procent van de markt aangesloten is. In het kalenderjaar 2013 werden er in Nederland 192.000 elektrische fietsen verkocht. Daarmee werd de grens van één miljoen exemplaren gepasseerd. Eén op de vijf nieuwe fietsen die momenteel verkocht worden, is vandaag de dag elektrisch. ‘De fietsmerken doen naast hun wettelijke verplichting een stapje extra door een landelijk dekkend systeem voor fietsaccu’s te operationaliseren’, aldus Rozenberg. ‘De richtlijn vanuit de Europese Unie, die is vertaald naar landelijke wetgeving, is het innemen van accu’s als deze aangeboden worden. Daar mag de leverancier geld voor vragen, waarbij hij de verplichting heeft de accu op een verantwoorde

manier te recyclen. Een fietsaccu is in de wet aangemerkt als industriële batterij en deze dient in tegenstelling tot de draagbare batterij – zoals de bekende AA-batterij – dus actief ingezameld te worden.’ Vloot bekend Aan het eind van het kalenderjaar staat de teller volgens Rozenberg op drieëntachtigduizend kilo ingezamelde accu’s, wat neerkomt op vijfentwintigduizend exemplaren. De fietsmerken hebben hiervoor per kilo drie euro afgedragen aan Stibat, omgerekend zo’n tien euro per accu. ‘Wij zijn een stichting die opereert zonder winstoogmerk’, vervolgt Rozenberg. ‘Wij zijn in het leven geroepen om juist dit soort problemen zo efficiënt mogelijk te tackelen. De prijs die wij doorrekenen aan de importeurs voor het inzamelen van de accu’s is dan ook voor iedereen gelijk. Ongeacht de omvang van het bedrijf. Overigens zal het inzamelvolume naar onze verwachting in de komende jaren verder toenemen. Niet alleen is de totale vloot van elektrische fietsen – en daarmee het aantal accu’s – bekend, maar is de bereidheid om de accu’s in te leveren veel

groter. Waar gewone batterijen vaak liggen te verstoffen in de la, zal bij fietsaccu’s bijna honderd procent terugkomen. Ook omdat ze veel groter zijn en eerder “in de weg liggen”.’ Sorteercentrum Stibat kent een fijnmazige inzamelmethode en een die uitgaat van bulkpartijen. Inmiddels zijn er voor de eerste variant zo’n kleine tweeduizend inzameltonnen geplaatst bij de dealers van (elektrische) fietsen. Grotere volumes worden apart opgehaald. De vijfentwintigduizend accu’s die zo ingezameld zijn, zijn afgeleverd bij het batterijsorteercentrum in Lelystad. Vervolgens vindt sortering naar chemische samenstelling plaats. Tenslotte worden de gesorteerde batterijen overgedragen aan de verschillende recyclingbedrijven. Rozenberg hierover: ‘Het grote voordeel van het collectieve inzamelsysteem is dat er één partij is die alles inzamelt. De fietsmerken zien de retourstroom immers niet als hun core business, maar nemen hun verantwoordelijkheid als producent. Ze hebben voor de uitvoering hiervan afspraken gemaakt met Stibat. Per saldo kost de inzameling en verwerking van fietsaccu’s geld. Het is dus niet zo dat de inzameling geld oplevert vanwege het terugwinnen van bepaalde grondstoffen. Een zo veilig, verantwoord en efficiënt mogelijke inzameling staat bovenaan.’

DE 2WIELER

17

Dagboekverslag REXEL E-Mobility Tour Op de Dag van de Duurzaamheid, 10 oktober, vond de eerste Rexel E-Mobility Tour plaats. Dit als onderdeel van de EV-Installer Community die de elektrotechnische groothandel 18 september van dit jaar lanceerde. Maurice Rebel, National Sales Consultant E-Mobility bij Rexel Nederland, is een van de drijvende krachten achter de EV-Installer Community. De E-Tour leidde Maurice Rebel en de vijftien deelnemende installateurs van Gouda naar de fabriek van MENNEKES in Kirchhundem (Duitsland). Een dagboekverslag van Maurice Rebel.

‘Drie Tesla Model S’, een Toyota Prius Plug-In, een Opel Ampera, een Volvo V60 Plug-In Hybrid en vijf Mitsubishi Outlanders. De karavaan van elektrische auto’s waarmee ik met de leden van onze EV Installer Community door het land reisde, was van divers pluimage. Zo ook de deelnemers, vanuit het verre noordoosten en zuidoosten van Nederland kwamen zij naar het hoofdkantoor van Rexel in Gouda om gezamenlijk te vertrekken. Vier locaties stonden gedurende de dag op het programma. Vanuit ons hoofdkantoor in het genoemde Gouda, waar EV-Box voor een ontvangst zorgde en de auto’s bijgeladen konden worden via de aanwezige EV-Box laadstations, vertrokken we naar Breukelen. Daar werden we ontvangen door GreenFlux, een van onze nieuwste samenwerkingspartners op het gebied van elektrische mobiliteit. Zij liet onze community onder meer de snellaadmogelijkheden zien die ter plekke door GreenFlux gecreëerd zijn. De reis werd vervolgd naar Nijmegen waar Hager haar laadportfolio presenteerde en van de lunch genoten werd. Op deze plek werden ook de look-and-feels van de

verhuisde en vernieuwde Rexel-vestiging ervaren. Eindbestemming van de dag was de MENNEKES-fabriek in Kirchhundem. Op een bij de fabriek aanwezig laadplein zijn gedurende de nacht alle voertuigen bijgeladen. Absoluut hoogtepunt was de rondleiding door de stekkerfabriek van MENNEKES. Dit Duitse familiebedrijf is natuurlijk zeer bekend van het laadtype 2. Dit is ontwikkeld door MENNEKES en gekozen tot de universele standaard voor heel Europa. Bijzonder was het dat directeur Walter Mennekes zelf aanwezig was om onze community met alle egards te ontvangen en rond te leiden. Al met al is met de E-Tour de volgende stap gezet binnen de EV-Installer Community. De trein is in beweging gekomen en de leden kennen elkaar nu. Hierdoor zal het gemakkelijker gaan om advies te vragen, kennis te delen en mogelijk zelfs orders uit te wisselen. In lijn met ons ‘honderddagenplan’ zullen wij eind januari opnieuw bijeenkomen en kijken naar de honderd dagen die achter, maar zeker ook voor ons liggen. Door elkaar met regelmaat te ontmoeten wordt niet alleen de dynamiek geborgd, maar ook de kennisdeling gefaciliteerd.’

Vierde editie Vlaamse Smart Grid School:

Smart Grids Flanders presenteert gids ‘Eerste Hulp Bij Onduidelijkheid over Smart Grids’ Het is langzamerhand uit aan het groeien tot een traditie: de Smart Grid School van Smart Grids Flanders. Half oktober vond de vierde editie plaats. Dit jaar kregen de deelnemers een primeur overhandigd: de papieren versie van de gids ‘Eerste Hulp Bij Onduidelijkheid over Smart Grids – Wat je moet weten over het elektriciteitsnet van morgen’.

De introductie van slimme energienetten vergt een lange adem. Om die adem verse lucht te verschaffen presenteerde Smart Grids Flanders de gids. De gids heeft aandacht voor de technologische, maar ook sociale en economische uitdagingen die er zijn. Ruimte is er ook voor een analyse van de twijfel van België over een massale uitrol van slimme meters. Decentralisatie Allereerst worden in de gids nog maar eens de drie redenen uiteengezet waarom ook België over moet schakelen naar smart grids. ‘Ten eerste betekent meer duurzame energie een toenemende decentralisatie van de energievoorziening. De integratie van al die hernieuwbare energie in het net vraagt behoorlijke aanpassingen aan de bestaande infrastructuur. Ten tweede is er meer flexibiliteit nodig. Tenslotte zal elektriciteit in de toekomst een belangrijke rol spelen op terreinen waar ze nu nog marginaal is. Om tot duurzame mobiliteit te komen moet er bijvoorbeeld een doorbraak komen van elektrisch rijden. Ook het aandeel van warmtepompen in de verwarming van gebouwen neemt sterk toe. Hoe zal het net omgaan met deze toenemende elektrificatie? Smart grids vormen het antwoord, aldus de schrijvers. Slimme meters Belangrijke aandacht is er voor de Belgische twijfels over de massale uitrol van slimme meters. ‘Zestien Europese landen

18

zeggen ja, België twijfelt’, kopt een apart hoofdstuk van de gids. Gezien de hoge investeringskosten kiest België er voorlopig in ieder geval voor om slimme meters alleen daar te plaatsen waar ze voor een belangrijke meerwaarde zorgen. Tussen april en november 2010 deden de eerste 4.750 slimme meters hun intrede in Vlaanderen. Netbeheerders Eandis en Infrax wilden de technische haalbaarheid van de nieuwe generatie verbruiksmeters voor elektriciteit en gas uittesten in reële omstandigheden, in een gezamenlijke praktijkproef. Een efficiëntiestudie verbonden aan de praktijkproef berekende dat slimme meters op Vlaams niveau een gemiddelde jaarbesparing van drie procent kunnen realiseren op het elektriciteitsverbruik van gezinnen. Overigens moeten Europese lidstaten die twee jaar geleden geen gemotiveerd standpunt innamen over een nationale uitrol van slimme meters, van Europa tachtig procent van hun oude meters in 2020 vervangen hebben door slimme varianten.. Na een grondige kosten-batenanalyse aan Vlaamse en Waalse zijde, beslisten de Belgische gewesten tegen een nationale uitrol. Daarmee is België een van de zeven landen die niet meewerkt aan de uitrol. Kosten-batenanalyses Of zoals de schrijvers het verwoorden: ‘Slimme meters kunnen elektriciteitsconsumenten snel persoonlijke gebruiksfeedback geven. Dit moet leiden tot een posi-

Eerste Hulp Bij Onduidelijkh eid over Smart Grids:

wat je moet weten over het elektriciteitsnet van morgen

tieve gedragsverandering en een verstandiger verbruik. Daarnaast kunnen slimme meters het mogelijk maken dat consumenten hun elektrische huishoudtoestellen van afstand aansturen via de smartphone. Voor distributienetbeheerders vormen slimme meters een bron van real time data en een monitoring-, controle- en sturingsplatform. De kosten-batenanalyses laten zich moeilijk vergelijken omdat ze uitgaan van sterk verschillende basisscenario’s en wetgevende contexten. Zo variëren de geraamde kosten voor het plaatsen van een slimme meter van zevenenzeventig tot 766 euro, de baten van achttien tot 654 euro.

19

Thuisbezorgd.nl neemt tweehonderd elektrische scooters van GOVECS in gebruik ‘De opkomst van de elektrische scooter is “a way of no return”.’ Aan het woord is Robert van de Nadort van RR Mobility. Smart E-Mobility spreekt iedere editie met een fabrikant/importeur van elektrische tweewielers en met een eindgebruiker die een omvangrijke vloot elektrische tweewielers heeft. In deze editie aandacht voor RR Mobility, importeur van de elektrische scooters van GOVECS, en Thuisbezorgd.nl, dat eind dit jaar over tweehonderd GOVECS beschikt.

Stop nu met betalen voor benzine! Bespaar

€5

Robert (R) van de Nadort en Roelof (R) Schiltmans zijn de spreekwoordelijke founding fathers van RR Mobility, de exclusieve importeur voor de Benelux van het elektrisch scootermerk GOVECS. RR Mobility zag als spin-off van Double R Trading in 2010 het levenslicht. ‘Wij zijn al sinds 1996 actief in de import van en handel in gemotoriseerde tweewielers’, duidt Van de Nadort. ‘Toen wij in 2010 op een Europese producent van hoogwaardige kwaliteit elektrische scooters stuitten, het Duitse GOVECS met productie in Polen, raakten wij als echte “petrol heads” overtuigd van dit merk. Na een uitgebreide test van de scooters tijdens een beurs in Berlijn wisten wij het namelijk zeker: deze elektrische GOVECS-scooter heeft de toekomst.’ Total cost of ownership RR Mobility wist het exclusieve importeurschap voor de Benelux te verkrijgen. Sinds 2010 heeft Van de Nadort met zijn bedrijf een omvangrijk dealernetwerk op weten te bouwen met een ongeveer veertig dealers. ‘Helaas moeten wij wel constateren dat de markt nog niet zo hard gaat als zou kunnen. Dit komt mede doordat “milieuvriendelijke” kleine voertuigen fiscaal sterk gestimuleerd worden. Een elektrische scooter van enkele duizenden euro’s wordt door de eindgebruiker daardoor al snel als relatief duur gezien. Bovendien rijden steeds minder jongeren een scooter door de strenge rijbewijsrichtlijnen. Hierdoor krimpt de totale scootermarkt, dus die van de brandstofscooters.’ De levering van tweehonderd elektrische GOVECS-scooters aan Thuisbezorgd.nl geeft Van de Nadort echter al het vertrouwen met het oog op de toekomst. ‘In de afgelopen jaren hebben wij ontdekt dat de kracht van de elektrische scooter juist in de zakelijke markt uit de verf komt. Een van onze dealers in Amsterdam verkoopt bijvoorbeeld voertuigen aan de politie en de stadswacht. Hierdoor rijden er inmiddels honderd GOVECS’ rond in de hoofdstad. Ook bij gemeenten en zorginstellingen krijgen wij steeds meer voet aan de grond. Het zijn organisaties die niet alleen bereid zijn de hoge aanschafprijs te betalen, maar dit ook kunnen. Zij zien namelijk dat de total cost of ownership (tco) van een elektrische scooter vele malen gunstiger is. Grote klapper is voor ons dit jaar de levering van meer dan honderd scooters aan

20

Thuisbezorgd.nl. Deze rijden al rond en voor 31 december worden nog eens honderd exemplaren uitgeleverd.’

nog even op zich wachten, het succes is er voor ons nu al. Als bedrijf hebben wij dit jaar voor het eerst zwarte cijfers geschreven met elektrische scooters.’

Binnensteden Thuisbezorgd.nl is volgens Van de Nadort een ware ‘believer’. ‘Zij zien niet alleen het belang van het verduurzamen van binnensteden, maar hebben ook een marktmodel ontwikkeld waarmee zij het voor horecaondernemers ongekend aantrekkelijk maken om elektrisch te bezorgen. Pizzabedrijven hebben bijvoorbeeld niet de financiële middelen om de hogere aanschafprijs te betalen, maar zijn momenteel wel enkele duizenden euro’s per jaar kwijt aan het onderhoud van conventionele scooters. Dit onderhoud betalen zij echter in wekelijkse of maandelijkse termijnen. Thuisbezorgd.nl maakt het mogelijk dat dergelijke ondernemers nu voor gemiddeld tien euro per dag een elektrische scooter kunnen rijden. Die afnemende bedrijven besparen zo niet alleen op de onderhoudskosten van brandstofscooters, maar ook al snel zo’n vijf euro per dag op de benzine.’

Vijfduizend restaurants Thuisbezorgd.nl, onderdeel van Takeaway.com telt in Nederland meer dan vijfduizend aangesloten restaurants. Via de website of app’s van Thuisbezorgd.nl kunnen bij deze restaurants maaltijden besteld worden. Europabreed telt Takeaway.com zelfs ruim zevenentwintigduizend aangesloten restaurants. ‘Maandelijks bezorgen al die restaurants in Nederland meer dan één miljoen bestellingen’, vertelt Brenno Misuraca van Takeaway.com. ‘Hiervoor worden maandelijks vier miljoen kilometers afgelegd met verschillende voertuigen, waaronder auto’s en scooters. Omgerekend zijn dat 109 rondjes om de aarde, tien rondjes om Jupiter of één ronde om de zon. Wij zijn al met al de grootste speler van continentaal Europa als het om online eten bestellen gaat.’

Way of no return Ondertussen groeit RR Mobility door het succes op de zakelijke markt volgens Van de Nadort tegen de stroom in. ‘Waar wij afgelopen jaar een kleine tweehonderd elektrische scooters afzetten, zullen dat er dit jaar in een krimpende markt driehonderd zijn. Een groei van vijftig procent. Wij zien de toekomst dan ook rooskleurig tegemoet. De opkomst van de elektrische scooter is “a way of no return”. Zeker met de wetenschap dat conventionele auto’s en vrachtwagens qua milieuwetgeving al op het niveau van Euro VI zitten en tweewielers pas op Euro III. Dit verschil gaat in de komende jaren versneld teruggedrongen worden. Daardoor gaan ongekend veel goedkope Aziatische benzinescooters verdwijnen. Want waarom zou je een brandstofmotor onder zo’n licht voertuig plaatsen als het ook elektrisch kan? Wat daar nog voor nodig is? Je moet een omslagpunt creëren waarbij de techniek en componenten goedkoper gaan worden. Niet voor niets is GOVECS bezig om modulair te gaan opereren zodat zij haar accutechniek voor verschillende doeleinden kan aanwenden en de kostprijs verlaagd wordt. Ook al laat de prijsdaling misschien

Vierentwintiguurs-wisselservice Misuraca legt uit dat Thuisbezorgd.nl logischerwijs de restaurants niet kan dwingen om de maaltijden elektrisch te gaan bezorgen, maar dit wel met een zo aantrekkelijk mogelijk aanbod kan faciliteren. ‘Toen wij in contact kwamen met GreenMo (red. een van de aangesloten dealers bij RR Mobility) hebben wij onze situatie uitgelegd en zijn samen met hen gaan nadenken over een elektrische propositie richting de aangesloten restaurants. De oplossing hebben wij gevonden in de vorm van een leasecontract waarbij een vast bedrag per dag betaald wordt. Een normale restauranthouder kan namelijk niet vele duizenden euro’s investeren in de aanschaf van elektrische scooters.’ Het leaseconcept dat Thuisbezorgd.nl aanbiedt, kent een vierentwintiguurs-wisselservice, onderhoud en verzekering. Misuraca: ‘De grootste winst voor de gebruiker zit in de besparing op benzine en het onbezorgd bezorgen. Dat scheelt de ondernemers iedere dag geld. Het milieueffect is een mooi extraatje, maar voor hen niet de belangrijkste beweegreden. Overigens zijn alle elektrische scooters voorzien van een gps-tracker. Hierdoor kunnen restaurants hun

per dag

Kijk nu op thuisbezor gd.nl/scooter of bel 024-8200201

bestellingen nog efficiënter verwerken. Daarnaast biedt het de mogelijkheid onze “Foodtracker” in de toekomst nog specifieker te maken.’ Utrecht en Haaglanden Misuraca legt uit dat de pilot die in Utrecht uitgevoerd is tot het huidige succes heeft geleid. ‘Na de eerste reeks testen zijn zowel wij als GreenMo actief restauranthouders gaan benaderen. In Utrecht ging dat van meet af aan goed en ook in de gemeente Haaglanden – waar elektrische scooters gesubsidieerd worden – is het een succes. In de twee regio’s rijden opgeteld nu bijna honderd elektrische scooters. Natuurlijk vergt het wel de nodige uitleg om de restauranthouders te overtuigen van het voordeel.’ De juiste actieradius is volgens Misuraca logischerwijs voor de restaurants essentieel. ‘Bij veel elektrische scooters die wij getest hebben, konden wij het opgegeven gebruik door de fabrikant halveren. De scooters kennen bij het bezorgen van maaltijden heel veel stop-and-go-momenten omdat ze korte ritjes maken. Bij Govecs komt de actieradius in de praktijk het meest overeen met het opgegeven verbruik. Wij hebben door GreenMo de scooters ook op maat laten afstellen op ons specifieke gebruik. Bovendien hebben de Govecs-scooters in tegenstelling tot hun concurrenten een laag zwaartepunt. Dat is voor maaltijdbezorging essentieel omdat het rijgedrag in de bochten goed moet zijn. De bezorger wil met maaltijden in zijn scooterbox natuurlijk niet zwabberend door de bochten gaan. Daar komt bij dat de scooter de mogelijkheid heeft om tussendoor te snelladen. Essentieel voor restaurants die meer dan honderd kilometer per avond afleggen.’

21

De vraagstukken van Smart (E-)Mobility

Lage Landen haken via Waterstofnet aan bij Europa’s grootste waterstofconsortium

Niet alleen electric mobility is hót, maar ook smart mobility is hót. Maar wat is nu eigenlijk smart mobility? Er wordt met ict-oplossingen invulling gegeven aan de maatschappelijke uitdagingen van de automobilist. Met smart mobility krijgt de automobilist ondersteuning om efficiënter, schoner en veiliger te reizen.

Begin november sloot een Europese call waar bedrijven en kennisinstellingen subsidie konden aanvragen voor gezamenlijke innovatieprojecten rond brandstofcellen en waterstof. De Europese Commissie schreef deze uit in het kader van het Fuel Cells and Hydrogen 2 Joint Undertaking (FCH 2 JU). Het te verdelen budget bedraagt drieënnegentig miljoen euro. De eerste projecten die gehonoreerd worden gaan in de eerste helft van 2015 van start. België en Nederland hebben via Waterstofnet kans gezien aan te haken bij het grootste ingediende project.

WaterstofNet, dat in de regio Nederland-Vlaanderen medio 2009 van start ging op basis van een Europees Interreg-project, heeft in de afgelopen periode dus met succes geprobeerd ook de Lage Landen aan te laten haken bij het FCH 2 JU. Cruciaal, want dit jaar nog stelde Waterstofnet-directeur Adwin Martens dat de regio tot de kopgroep van het Europese waterstofpeloton wil behoren. Volgens Martens zijn er zowel kleine als grote projecten ingediend in de nieuwe Europese call, maar ook ontwikkel- en demonstratieprojecten ‘Het is een sterk industrieel programma waardoor wij als Waterstofnet voor één project hebben moeten kiezen’, legt Martens uit. ‘Het is ondoenlijk om in meerdere projecten te participeren.’ Drieëntwintig waterstoftankstations Het grootste project dat vrijwel zeker goedgekeurd gaat worden en volgend jaar juni van start zal gaan, voorziet in de bouw van drieëntwintig waterstoftankstations en het op de weg krijgen van honderd waterstofauto’s. De Europese Unie moet tweeëndertig miljoen euro bijdragen en de totale projectomvang is vijfenzestig miljoen euro. Waterstofnet is een van de – weliswaar kleinere – partners in het project. ‘Alle grote Europese automobielfabrikanten zijn bij dit project betrokken’, duidt Martens. ‘De focus van het project ligt op Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Scandinavië. De automotive industrie “dwingt” dat af. Zij signaleert dat in deze drie regio’s incentives vanuit de overheid aanwezig zijn om waterstofvoertuigen op de weg te krijgen en de benodigde tankstations te realiseren. Die landen die nog geen infrastructuur en incentives hebben, laten ze vooralsnog links liggen.’ Volgens Martens erkent Waterstofnet dat de overheid in Nederland en België minder investeringen doet in waterstof dan in de andere drie genoemde gebieden. ‘Maar de Lage Landen liggen wel exact tussen Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Scandinavië in. Het zou gek zijn om die regio een zwarte vlek te laten. En daar hebben wij de deelnemers in het consortium van weten te overtuigen. Daardoor hebben wij toe kunnen treden als partner en gaan wij de resultaten uit het project

22

vertalen naar de Benelux. In een volgende call zullen wij bovendien een project indienen om ook in Nederland en België te komen tot tankstations en voertuigen. Wij hebben de toezegging dat wij dan ook een volwaardig partner zullen worden van het consortium.’ Volwaardig partner Martens is tevreden dat Waterstofnet nu al heeft kunnen aanhaken bij het consortium. De volgende call waaraan Martens refereert, vindt overigens in de eerste helft van 2015 plaats. ‘Vooralsnog kunnen we echter tevreden zijn dat wij überhaupt betrokken zijn bij het grootste

waterstofconsortium van Europa, en dat als relatief kleine partij. Doordat er volgend jaar al een nieuwe call is en wij als volwaardig partner kunnen aanhaken, lopen wij ook geen grote kansen mis.’ Voor de korte termijn zal Waterstofnet overigens ook naar andere Europese subsidiemogelijkheden gaan kijken. Zoals de volgende editie van Interreg, een interregionaal subsidieprogramma voor gezamenlijke projecten van Belgische, Nederlandse en Duitse bedrijven. Martens: ‘Binnen Interreg IV hebben wij een project uitgevoerd waarbinnen twee waterstoftankstations zijn gebouwd, een waterstoftruck en nog tal van zaken meer. Er zijn dus nog volop kansen.’

Dit kan door middel van het geven van informatie, waarop op actie kan worden ondernomen, gedrag beïnvloed kan worden, maar zelfs door direct in te grijpen door middel van de techniek van de auto, zoals automatisch remmen bij een potentiële aanrijding. Smart mobility is te onderscheiden in drie onderdelen: 1. Connected Car: door middel van internetverbinding worden (bestuurders van) auto’s in staat gesteld met andere (bestuurders van) auto’s en de wereld te communiceren. 2. Cooperative Mobility: via snelle en veilige dataverbindingen worden auto’s verbonden met andere auto’s en de wegkant. 3. Autonomous Driving: auto’s die via van sensoren de omgeving ‘zien’en op gebeurtenissen kunnen reageren. Voorbeelden zijn Drive Lane Assist, Automated Braking, Smart Cruise Control en uiteindelijk volledig zelfstandig rijdende auto’s. Recent bezocht ik een symposium over smart mobility waar ik een ware eyeopener ervoer: safety, security en privacy zijn dé belangrijkste onderwerpen in de context van met name coöperatief rijden en in mindere mate Connected Car-systemen. Technologisch zijn de belangrijkste uitdagingen opgepakt, maar de safety, security- en privacyvraagstukken zijn nog ongekend groot. In principe is het nu al heel goed mogelijk om Connected Caroplossingen in te zetten in het verkeer. We hebben het dan over systemen, gebaseerd op mobiele telefoons of via het internet verbonden kastjes. Omdat safety, security en privacy nog niet honderd procent zeker gesteld zijn, kunnen deze systemen alleen gebruikt worden om adviezen aan autobestuurders te geven. De bestuurders blijven zelf honderd procent verantwoordelijk voor hun acties! Met name kleinere innovatieve bedrijven kunnen via apps en andersoortige software, systemen in de markt zetten, die toegevoegde waarde voor de gebruikers bieden en hier omzet mee genereren. Ons midden- en kleinbedrijf (mkb) excelleert in het commercialiseren van aftermarket Connected Car-producten. Zo denk ik aan bedrijven die voertuigen monitoren en feedback geven aan de fleetowner. Voor ondernemingen als Sycada.Green en V-tron en vele andere Nederlandse mkb-bedrijven is dan ook een interessante toekomst weggelegd in smart mobility. Wij hoeven niet te verwachten dat een brede introductie van coöperatief rijden op korte termijn zal plaatsvinden. Het

verdienpotentieel is vooralsnog laag. Er dient nog veel precompetitief werk verzet worden en dat is investeren in de toekomst. Bij kleine pilots – zoals mogelijk gemaakt door de Rijksoverheid – kun je weliswaar onderling afspraken maken over privacy en security, maar op de benodigde grote schaal is dat veel complexer. Voor coöperatieve autosystemen is het ook maar zeer de vraag of je tot een wereldwijde standaard kunt komen. Het zou al fantastisch zijn als je in heel Europa een uniform systeem kent. Harmoniseren met de Verenigde Staten en Azië is waarschijnlijk een brug te ver. Dit komt grotendeels door het feit dat automobielfabrikanten vaak geen behoefte hebben aan het afspreken van standaarden en liever hun eigen standaard proberen door te drukken. Bij deze vraagstukken liggen hoe lastig ook, kansen voor het Nederlandse bedrijfsleven. Ons land beschikt over veel kennis op het domein van safety, security en privacy en die kennis is geld waard. We kunnen deze internationaal vermarkten. Een autonome auto hoeft niet coûte que coûte connected te zijn om ‘zelf’te kunnen rijden. Een sonar, radars en videocamera’s zorgen er al snel voor dat een auto op basis van zelfstandig vergaarde informatie zijn weg kan bepalen en de verkeerssituatie kan inschatten. Autonoom rijden zonder connectiviteit is vooral een vraagstuk van comfort en veiligheid. Het is duidelijk dat een auto al gauw beter kan kijken dan de mens, niet moe wordt en bijvoorbeeld geen alcohol gebruikt voor het rijden. De zelfrijdende auto kan dat alles zonder connected/coöperatief te zijn. Wil je zelfrijdende auto’s echter zo slim maken dat ze bijvoorbeeld files voorkomen, moeten ze wel connected zijn. Nederlandse bedrijven kunnen geld verdienen door hun technologische kennis te vermarkten en in de sfeer van toeleveranciers van bijvoorbeeld vision gerelateerde systemen. Het grootste verdienpotentieel zal bij de oem’s en hun directe toeleveranciers liggen. Conclusie: het verdienpotentieel van Connected car-systemen kan op korte termijn door Nederlandse bedrijven verzilverd worden, voor Cooperative Driving zal dit veel langer duren. Natuurlijk moeten we niet vergeten dat het maatschappelijk verdienpotentieel heel groot kan zijn. Het voorkomen van files, het verhogen van de veiligheid en het terugdringen van het energieverbruik en vervuiling levert onze hele samenleving veel op. Voor Autonomous Driving ligt het grootste verdienpotentieel bij de oem’s en hun directe toeleveranciers. Het eind doel is natuurlijk dat autonoom rijdende voertuigen die met de wereld, met elkaar en met de wegkant verbonden zijn. Als we zover zijn zal autoverkeer comfortabeler, schoner, efficiënter en veel veilig worden. Godfried Puts, AutomotiveNL

23

Nissan hoopt zakelijke markt open te breken met elektrische bestelwagen

‘Elektrisch rijden is voor DeltaSafe een manier om zichzelf te onderscheiden’ De zakelijke gebruikers van bestelauto’s hadden nog weinig te kiezen als het ging om elektrische varianten van hun conventionele voertuigen. Met de Nissan e-NV200 kwam er dit jaar een nieuwe keuzemogelijkheid bij. Een gesprek met David Schoorl (EV Product en Retail Manager bij Nissan Nederland) en Peter Wolfs (directeur-grootaandeelhouder van DeltaSafe beveiliging en gebruiker van een e-NV200).

Elektrische bestelwagens verdienen volgens David Schoorl veel meer aandacht dan ze nu al krijgen. Zeker daar met de komst van de Nissan e-NV200 de sluitende business case volgens Schoorl aanwezig is. ‘Wij hebben als Nissan op de eerste plaats de overtuiging dat volledig elektrische voertuigen het serieuze alternatief zijn voor ICE-motoren,

zowel voor benzine als diesel. Met de wetenschap dat luchtkwaliteit in de grote Nederlandse steden een issue is, is de overstap naar schoon vervoer noodzaak. Dat zal gedeeltelijk via personenvoertuigen moeten, maar zeker ook via het zakelijke gebruik van bestelauto’s. Met de e-NV200 presenteren wij een oplossing.’

Bewezen technologie ‘Doordat wij drie jaar ervaring hebben kunnen opdoen met de Leaf, bevat de e-NV200 bewezen technologie’, vervolgt Schoorl. ‘Deze is voor negenennegentig procent hetzelfde als bij de Leaf. Enkel de batterijkoeling is een toevoeging omdat wij verwachten dat bij een elektrische

bestelauto vaker gebruikgemaakt zal worden van een snellader. Ten aanzien van de business case geldt dat het voertuig in de grote steden qua total cost of ownership makkelijk meekan met een dieselbestelauto.’ Twee belangrijke aspecten van de e-NV200 die Schoorl niet ongenoemd wil laten is de standaard aanwezigheid van een automaat en de mogelijkheid om het voertuig te leveren als personen- én bestelauto. In het komend jaar hoopt Nissan in Nederland volgens Schoorl de grens te slechten van duizend verkocht e-NV200’s. En dan is Nissan er nog niet, want er zitten meer modellen in het vat. ‘Het is niet zo dat een groter formaat bestelauto al productierijp is, maar als bedrijf onderzoeken wij wel de opties. Hiervoor is het zaak dat de batterijtechnologie verder ontwikkeld wordt. De batterijcapaciteit vormt voor een groter formaat bestelauto een van de belangrijkste uitdagingen.’ Groepsvervoer Schoorl heeft geen enkele vrees dat de e-NV200 op bepaalde punten tekort schiet ten opzichte van haar conventionele concurrenten. ‘De auto presteert eerder beter dan minder dan een reguliere diesel. Product-technisch zijn wij dus overtuigd van de goede eigenschappen. De uitdaging ligt bij het overtuigen van het grote publiek om over te stappen op een elektrisch voertuig.’ Doordat het met de voertuigeigenschappen volgens Schoorl goed zit, ziet hij voor het voertuig ook kansen in de markt van groeps- en personenvervoer. ‘De auto kan niet alleen dienstdoen als bestelauto, maar ook voor taxivervoer, shuttleservices bij hotels en vliegvelden of bij kinderdagverblijven. Kortom voor groepsvervoer in de breedste zin des woords.’ Amsterdam Deltasafe Beveiliging rijdt in Amsterdam sinds kort rond met één e-NV200. Het bedrijf is onderdeel van de DeltaSafe Groep en bestaat al meer dan vijfentwintig jaar. De e-NV200 maakt onderdeel uit van een vloot van vijf bestelvoertuigen en wordt ingezet voor de beveiliging van collectieve (bedrijfs)terreinen.

24

De overstap van Peter Wolfs, directeur-grootaandeelhouder van DeltaSafe Beveiliging, was er een zoals de autofabrikanten hopen dat er in de komende jaren velen zullen volgen. Wolfs was namelijk niet doelbewust op zoek naar een elektrische bestelwagen, maar liep hem tegen het lijf in de showroom. ‘Een van onze bestelbussen was aan vervanging toe en bij de dealer zag ik de e-NV200 staan en na een proefrit was ik meteen verkocht’, aldus Wolfs. ‘Na de proefrit zijn wij daarom als bedrijf snel gaan schakelen. Elektrisch rijden is voor ons bedrijf ook een manier om ons te onderscheiden. Het geeft extra cachet. De e-NV200 is immers iets volledig anders dan het geijkte beveiligingsautootje.’

‘De stilte is fantastisch. Als je dat ervaart, wil je niet anders. Minpunt is de actieradius die moet in de komende jaren verbeterd worden’ Actieradius Wolfs heeft naar eigen zeggen bij de aanschaf van de elektrische bestelwagen dan ook niet de business case tot achter de komma rondgerekend. ‘Ik weet echter zeker dat het een en ander financieel gunstig uitpakt en dat heeft de overstap vergemakkelijkt. Als het te duur zou zijn, maak je als ondernemer een andere keuze. Doordat wij in Amsterdam gevestigd zijn hebben wij naast het fiscale voordeel vanuit de Rijksoverheid ook vanuit de gemeente vijfduizend euro subsidie gekregen. Desalniettemin blijft het in de aanschaf nog steeds een duurdere auto, maar op de middellange termijn verdient het zichzelf terug.’ En willen alle voertuigen uit de vloot van DeltaSafe

Beveiliging elektrisch worden, dan heeft Wolfs nog wel één wens. ‘Je kunt nu met het voertuig honderdtwintig à honderdveertig kilometer afleggen. Zeker nu het kouder begint te worden en onze beveiligers uiteraard de verwarming aanzetten, bevinden wij ons aan de onderkant van de range. Kortom de actieradius moet omhoog willen wij de gehele vloot elektrificeren.’ Ploegendiensten Wolfs legt uit dat zijn bedrijf twee ploegendiensten kent. De eerste beveiliger stapt om vier uur ’s middags in zijn voertuig en om twaalf uur ’s nachts neemt de volgende beveiliger het over. ‘En de e-NV200 moet momenteel tussendoor bijgeladen worden. Wij redden het nog niet om de volledige dienst elektrisch te rijden. Momenteel bekijken wij met Nissan de mogelijkheden om dit toch voor elkaar te krijgen, want het is natuurlijk ons streven om de veertigduizend kilometers die per jaar gereden worden volledig elektrisch af te leggen.’ Tenslotte het grootste plus- en minpunt van elektrisch rijden? Wolfs: ‘De stilte is fantastisch. Als je dat ervaart, wil je niet anders. Minpunt is zoals gezegd de actieradius. Deze moet in de komende jaren voor zakelijke gebruikers verbeterd worden.’

25

Ecomobiel maakt succesvolle balans op en trekt 4.047 bezoekers Oud-staatssecretaris Pieter van Geel en Michael Rutgers van het Longfonds hadden dit jaar de eer om Ecomobiel en Ecologistiek officieel te openen. In totaal wist de beurs in twee dagen tijd 4.047 bezoekers te trekken, een fractie meer ten opzichte van vorig jaar. Traditiegetrouw stond de vakbeurs in het teken van talloze primeurs, workshops en een groot aantal testritten.

Nederland eind 2015 tien waterstofbussen rijker:

‘Nationale subsidie geeft impuls aan living lab voor openbaar vervoer’

Van Geel stond in zijn speech uitgebreid stil bij het thema ‘Energie in mobiliteit’. ‘Vrijwel alle belangenbehartigers uit de mobiliteits- en transportsector hebben zich het afgelopen anderhalf jaar met veel energie ingezet voor een toekomstgerichte mobiliteitssector, zowel voor de Brandstofmixvisie als in de praktijk. Deze vakbeurs is hiervan het overtuigende bewijs. Een toekomstbestendige mobiliteitssector is een sector die de eisen van de tijd begrijpt op het gebied van energie, economie en luchtkwaliteit.’

Nederland is eind volgend jaar tien elektrische bussen met waterstoftechnologie rijker. De Rijksoverheid maakt hiertoe begin november bekend dat de stadsregio’s ArnhemNijmegen, Eindhoven en Rotterdam en de provincies Zuid-Holland en Groningen subsidie krijgen. Het geldt wordt aangewend voor tien nieuwe waterstofbussen en twee extra vulpunten. ‘De subsidie geeft een impuls aan het regionale living lab voor openbaar vervoer’, aldus de Helmondse burgemeester Elly Blanksma.

De plannen van het ministerie van Infrastructuur en Milieu komen voort uit de ontwerprichtlijn ‘On the deployment of Alternative Fuels Infrastructure’ van Europa. Hierbinnen vraagt Brussel de lidstaten voor 2020 een waterstoftankinfrastructuur te ontwikkelen. Hetzelfde verwacht de Europese Unie voor elektrisch rijden op batterijtechnologie en groengas (lng). De 4,25 miljoen euro – vermoedelijk is hiermee eindelijk het potje van vijf miljoen aangeboord dat meermaals door minister Schultz van Haegen toegezegd werd voor waterstofpilots – wordt dus besteed door vijf vervoersregio’s. Nederland telt daarmee eind volgend jaar tien nieuwe waterstofbussen. Eerder werd onder meer al ervaring opgedaan met waterstofbussen in Amsterdam en Arnhem. Aangepaste werkplaats Arnhem valt nu weer in de ‘prijzen’. Als onderdeel van stadsregio Arnhem-Nijmegen krijgt zij net als de stadsregio’s Rotterdam en Eindhoven achthonderdvijftigduizend euro subsidie om twee waterstofbussen aan te schaffen. Ook de provincies Groningen en Zuid-Holland krijgen een zelfde bedrag. Overigens is de subsidie niet alleen bestemd voor de aanschaf van bussen, maar ook om meer waterstoftankstations te creëren. In Rotterdam is het openbaar vervoerbedrijf RET degene die de twee bussen aanschaft. Algemeen directeur Pedro Peters toont zich content met de subsidie: ‘De tram en metro rijden al elektrisch op groene stroom. De uitdaging is om in onze havenstad ook de bussen met nul uitstoot te laten

26

rondrijden. Met de subsidie worden wij in staat gesteld om met de aanschaf van deze eerste twee waterstofbussen alvast ervaring op te doen. Overigens gaan wij ook zelf in huis het onderhoud uitvoeren waarvoor komend voorjaar de werkplaats aangepast zal worden.’ Vulpunt De stadsregio Arnhem-Nijmegen vult op haar beurt de subsidie van achthonderdvijftigduizend euro van staatssecretaris Mansveld aan tot drie miljoen euro om zo samen met vervoerbedrijf Breng en automotive bedrijf e-Traction Europe – bekend van de wielnaafmotor met direct drive, een elektromotor geïntegreerd in het wiel – twee waterstofbussen in het veld te krijgen. De enige verrassing? Het ministerie van Infrastructuur en Milieu meldt dat het waterstofvulpunt dat mede-gesubsidieerd wordt in Arnhem komt te staan. De betrokken regionale overheidsorganisaties stellen dat ‘dit niet in het projectplan staat’. Een andere regio die eveneens een nieuw vulpunt krijgt is de provincie Groningen, in de stadsregio’s Rotterdam en Eindhoven maakt men van bestaande vulpunten gebruik. Meer duidelijkheid ‘Met de subsidie kunnen wij samen met onze partners – VDL, Hermes, stichting Zero Emissie busvervoer, Waterstofnet en de provincie Noord-Brabant – de eerste stap zetten in de totstandkoming van dit project’, stelt het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE). ‘De

komende maanden werken we gezamenlijk het projectplan verder uit zodat er snel meer duidelijkheid is over de precieze invulling van het project en de regionale financiering.’ De Helmondse burgemeester Blanksma, wiens gemeente al over een vulpunt beschikt en als stad ook onderdeel van het SRE is, laat weten blij te zijn met de subsidie omdat zo ‘een impuls gegeven kan worden aan het “living lab” in de regio op het gebied van openbaar vervoer’. Dan Zuid-Holland. De provincie heeft naast de achthonderdvijfduizend euro voor de waterstofbussen subsidie in Europa aangevraagd (één miljoen euro) en steekt ook zelf geld in het project, vermoedelijk twee miljoen euro. Zo moeten er geen twee, maar eind 2015 vier waterstofbussen in de Hoeksche Waard en op Goeree Overflakkee rondrijden. Kritische geluiden Overigens zijn er ook kritische geluiden te horen over de nieuwe pilots. Erik van der Staak is woordvoerder van De Werkgroep. De leden van de Werkgroep ontwikkelden voor bestuurders eerder ‘The Real Green Deal’, een routekaart met concreet stappenplan voor verduurzaming van het openbaar vervoer binnen vier jaar. Van der Staak had het geld van de pilots liever in de vergroening van een volledige vloot gestoken zien worden. ‘Alsmaar experimenteren om te kijken of het beter kan is zonde. Met de kennis die we hebben kunnen we nu al concessies vergroenen. Wij begrijpen niet waarom er steeds maar weer pilots komen, in plaats van ervaringen uit eerdere proeven door te voeren.’

Rutgers benadrukte vanuit het Longfonds het ongekend grote belang voor betere luchtkwaliteit waaraan duurzame mobiliteit volgens hem een cruciale bijdrage moet leveren. ‘Schonere lucht bevordert de gezondheid en het verminderen van verkeersemissies heeft daar een belangrijk aandeel in. De vele uitdagingen die we als samenleving tegemoet gaan, vereisen nieuwe vormen van samenwerking: tussen brancheorganisaties, maar ook tussen maatschappelijke organisaties en overheden.’ De primeurs van de standhouders waren tijdens Ecomobiel en Ecologistiek net als het recordaantal workshops te talrijk om alle genoemd te worden. Bijzondere aandacht was er in ieder geval voor de Mercedes-Benz Ener-G-Force die voor het eerst in Nederland was te zien. Net als de indrukwekkende aanwezigheid van vijftig elektrische Nissan-bedrijfsvoertuigen e-NV200’s. Ook in het lichtere segment waren primeurs te vinden, zoals de elektrische bolderkar Stint Cargo waarvan het eerste exemplaar in gebruik genomen werd. Ecomobiel 2015 en Ecologistiek 2015 vinden plaats op woensdag 7 en donderdag 8 oktober 2015, meer informatie is te vinden op www.ecomobiel.nl en op www.ecologistiek.nl

27

Raoul Bernards (TU/e) over innovatieproject Smart Planning:

‘Streven naar het beste netbeheer via smart grids voor de BV Nederland’ Smart Planning, is de titel van een van de innovatieprojecten die plaatsvinden binnen de TKI Switch2SmartGrids. E-Mobility belicht iedere editie een of meerdere innovatieprojecten waarin bedrijven aan elektrische voertuigtechnologie of smart grids werken. Ditmaal spreekt de redactie met Raoul Bernards van de Technische Universiteit Eindhoven. Hij is betrokken bij Smart Planning waarbinnen men inzicht probeer te krijgen in hoe met smart grids optimaal gebruik kan worden gemaakt van de flexibiliteit van de gebruikers, leveranciers en netbeheerders.

Bernards voert als onderzoeker aan de Technische Universiteit Eindhoven voor het topsectorenproject momenteel fundamenteel onderzoek uit naar de baten van smart grids in Nederland. Belangrijke aandacht gaat er daarbij uit naar de tegenstrijdige belangen van de verschillende beheerders en gebruikers van het Nederlandse elektriciteitsnet. Waar de gebruikers bij voorkeur een elektriciteitsnet zien dat in alle potentiële toekomstig situaties voldoende capaciteit heeft, is dat onbetaalbaar voor de netbeheerders. En daarmee uiteindelijk ook voor de maatschappij, omdat daar immers de (gereguleerde) inkomsten van de netbeheerders vandaan komen. ‘Slimme planningsscenario’s kunnen soelaas bieden’, aldus Bernards. ‘Met smart planning worden de belangen van netbeheerders en marktpartijen optimaal geïntegreerd en gecombineerd.’ Praktische gang van zaken In het Smart Planning-project dat tot en met eind 2017 duurt, participeren naast de TU/e de netbeheerders Enexis, Liander, Stedin, en Rendo. ‘In de komende periode voeren wij bij de netbeheerders onderzoek uit om vast te stellen hoe de planning momenteel plaatsvindt en hoe de praktische gang van zaken is’, aldus Bernards. ‘Daarbij komen verschillen tussen de individuele netbeheerders naar voren. Zo zijn de netstructuren verschillend en leidt dit tot verschillende planningen. Enexis opereert bijvoorbeeld in een redelijk uitgestrekt gebied, terwijl Stedin in een grotendeels stedelijk gebied actief is. Daardoor ontstaan bij het netontwerp inherent al verschillen.’ ‘De problemen die de verschillende netbeheerders tegenkomen zijn zeer divers’, vervolgt Bernards. ‘Logischerwijs wordt er voornamelijk gekeken naar worst case scenario’s. De netbeheerders bekijken hierbij waar de knelpunten ontstaan als er een maximale belasting van het energienet is. Vervolgens proberen zij dit zo efficiënt mogelijk en daarmee kosteneffectief op te lossen door maatregelen te treffen. Een van de netbeheerders

heeft al aangegeven hierbij in de nabije toekomst ook al rekening te houden met de invloeden van elektrisch vervoer en warmtepompen. Dit komt omdat de warmtepompen en de elektrische auto’s mits zij niet slim worden gestuurd voornamelijk gebruikt en geladen worden op het piekmoment tussen vijf en acht uur ’s avonds.’ Consequenties Bernards: ‘Eind 2015 willen wij een aantal verschillende planningsscenario’s in kaart gebracht hebben. Bovendien moeten er een aantal modellen gegenereerd worden die de kosten en de impact van de verschillende smart grid technieken – bijvoorbeeld energieopslag – inzichtelijk maken. Daarbij moet

het mogelijk zijn om de consequenties van het bedienen van de verschillende schuifjes; zoals het aantal huishoudens met een elektrisch voertuig, het aandeel decentraal opgewekte energie en de hoeveelheid flexibele elektriciteitsvraag.’ Dit om volgens Bernards aan de einde van het looptijd van het project de scenario’s daadwerkelijk geïntegreerd te zien in de planningsrichtlijnen van de netbeheerders. ‘Bij de kosten- en batenanalyses wordt dus niet louter naar de belangen van de netbeheerders gekeken. In de waardeketen zijn de belangen van de eindgebruiker immers regelmatig tegenstrijdig met de belangen van de netbeheerders. Met de scenario’s zoeken wij naar een optimum tussen de investerings- en operationele kosten en het maatschappelijk gewenste net. Je streeft naar het beste voor de BV Nederland.’

29

Juni 2014 Jaargang 5, nummer 2

Nederland en België blijken middenveldspelers in Europese rapportage smart gridprojecten VAKBLAD ELEKTRISCH VERVOER EN SMART GRIDS / SEPTEMBER 2014

De JRC is de onafhankelijke onderzoeksafdeling van de Europese Commissie. Sinds enkele jaren publiceert zij een betrouwbare en volledige database van alle lopende en afgeronde smart grids projecten in Europa. Afgelopen maand werd de tweede update gepubliceerd: de Smart Gridprojects Outlook 2014. De nieuwste lijst toont vierhonderdzestig Europese smart gridprojecten, goed voor een totale

INHOUD SPECIAL ECOMOBIEL EN ECOLOGISTIEK 2014 KOPSTUKKEN OVER VIJFJARIG JUBILEUM E-MOBILITY ‘SOLAROAD MAAKT SCHOON ELEKTRISCH VERVOER MOGELIJK’ OPMARS ELEKTRISCHE AUTO MET WATERSTOFTECHNOLOGIE IN PERSPECTIEF GEPLAATST TIJDSCHRIFT E-MOBILITY WORDT SMART E-MOBILITY

eerste editie LED Trendrapport

Genomineerden Dutch Solar Awards bekendgemaakt

‘Waardering voor montagesystemen hoger op agenda’

Special vakbeurs Solar Event 2014 vanaf pagina 21

LED MAGAZINE NR. 3 - JUNI 2014

September 2014 Jaargang 5, nummer 3

LED MAGAZINE NR. 4 - SEPTEMBER 2014

‘Meer Nederlandse technologie in module het credo’

Sneak preview

JUBILEUMEDITIE VOOR VIJF JAAR SOLAR MAGAZINE

investering van 3,2 miljard euro. De gemiddelde investering per project bedraagt zevenenhalf miljoen euro en meer dan de helft (238) van de geïnventariseerde projecten is al afgerond. Momenteel zijn er in Europa dus 221 smart gridprojecten gaande. Opvallend is dat er inmiddels meer demonstratieprojecten dan onderzoeksprojecten zijn. Hot spots Twee jaar geleden vatte de Outlook pas 372 projecten met een totale investering van 1,8 miljard euro. Daarmee is de gemiddelde budgetgrootte gestegen van 6,86 miljoen naar zevenenhalf miljoen euro. Duitsland, Denemarken, Italië, Spanje en Frankrijk leiden de dans en participeren allen in meer dan

honderd projecten. Rekenen wij het om naar investering per inwoner, dan investeert Denemarken met veertig euro per hoofd van de bevolking veruit het meest. Dit geldt ook als het omgerekend wordt naar het landelijke stroomverbruik. Denemarken scoort ook hier met zesenhalve euro investering per verbruikt megawattuur veruit het hoogst. Hot spots voor smart grids zijn volgens het rapport Parijs (Frankrijk), Rome (Italië), Biscay (Spanje) en Londen (Verenigd Koninkrijk. In desze gebieden wordt meer dan honderd miljoen euro geïnvesteerd. Ook Antwerpen en Gelderland worden aangemerkt als hot spots met investeringen van meer dan vijftig miljoen euro. Nederland behaalt qua aantal projecten in het rapport een zevende plaats, België een negende.

‘Gebouwintegratie zonthermie nodig voor 2020-doel’

NLA wil kwaliteit bij communicatie over led

NSVV: ‘Behoefte aan normen en regelgeving voor led-verlichting’

Lightronics voorziet transformatie van fabrikant naar lichtservicebedrijf

LUXeXcel wil met 3D-printtechniek marktleiderschap

‘Europese productie led-verlichting is volstrekt logisch’

Bailey en LivingLight gaan samenwerken voor lineaire led

Nederland en België blijven middenveldspelers volgens de Joint Research Centrum Smart Gridprojects Outlook 2014. Nederland en België wisten hun positie in de middenmoot in de tweejaarlijkse rapportage van de Europese Unie en België vast te houden.

‘Bits over power gaat een grote vlucht nemen’

www.egmedia.nl

Smart E-Mobility - LED Magazine - Solar Magazine

OVER DE GRENS

31

In de rubriek EVFocus belicht en test de redactie van Smart E-Mobility ieder kwartaal elektrische voertuigen die op de Nederlandse wegen geïntroduceerd worden. Deze maand bericht de redactie over de plug-in hybride Audi A3 e-tron.

Wie instapt in de Audi A3 e-tron heeft in eerste instantie het idee in een ‘gewone’ A3 te zijn gaan zitten. Geen futuristisch dashboard of andere poespas, maar dezelfde looks and feels als je van Audi verwacht en gewend bent. Audi positioneert het voertuig dan ook als een ‘normale auto’, maar met de voordelen van een elektrische auto. Dat is niet in de laatste plaats voor de zakelijke gebruiker de lage bijtelling. De positionering als reguliere auto vindt plaats door de alternatieve aandrijflijnen te verpakken in bij het publiek bekende modellen. Gründlichkeit Smart E-Mobility schreef het al bij eerdere rij-impressies, van de Duitse automerken wordt meer verwacht als het aankomt op elektrische auto’s. Al is het maar om het feit dat de Duitse overheid fors investeert in elektrisch vervoer en in het geval van Audi de merkliefhebbers lang hebben moeten wachten op een elektrische variant. En dan is de Duitse Gründlichkeit nog niet benoemd. In theorie kan de gebruiker van de Audi A3 e-tron vijftig volledig elektrische kilometers afleggen. Hoe dit verbruik zich in de praktijk zal verhouden moet over enkele maanden duidelijk worden als de eerste leaserijders flink wat kilometers hebben afgelegd. Maximale actieradius is met de benzinetank meegeteld negenhonderdveertig kilometer. Het laden van de lege accu neemt overigens tweeënhalf uur in beslag. Pluspunt is dat tussendoor bijgeladen wordt via remenergie en voor vier verschillende modi gekozen kan worden tijdens het rijden.

overigens een snelheid van honderddertig kilometer per uur bereikt worden. Een keuze om de batterij te ontlasten bij topsnelheden. Deze ligt in volledige brandstofmodus op tweehonderdtwintig kilometer per uur. Terug naar de vier rijmodi. Naast volledig elektrisch zijn er de Hybrid Auto, de Hybrid Hold and de Hybrid Charge. Bij Hybrid Auto kiest het voertuig zelf de aandrijving om zo efficiënt mogelijk te rijden, dit kan dus op stroom of benzine zijn. Hybrid is de modus waarin de batterij gespaard wordt om zo veel mogelijk elektrische kilometers te kunnen afleggen. Bij Hybrid Charge wordt volledig op brandstof gereden. De high tech toerenteller laat bij dit alles zien wanneer er zuinig gereden wordt, er via remenergie bijgeladen wordt, wanneer er flink gas gegeven wordt (power) en wanneer de boost gebruikt wordt en dus veel vermogen wordt gevraagd. De aanschafprijs is een kleine veertigduizend euro, maar belangrijker is de leaseprijs. Vanaf 519 euro per maand op basis van twintigduizend kilometer en een looptijd van achtenveertig maanden. Ongetwijfeld reden voor een grote glimlach bij diegenen die er één weten te bemachtigen. Want het grootste nadeel? De liefhebber moet er als de kippen bij zijn. Vermoedelijk zal Audi ook in 2015 maar net aan de hoge vraag kunnen voldoen.

EVFOCUS

Audi zet compromisloze plug-in hybride A3 in de markt

Rijmodi Allereerst is er de volledig elektrische modus. De Audi A3 e-tron rijdt dan ook fluisterstil weg bij de door Autopon Lease en Van den Udenhout gearrangeerde locatie golfbaan de Hooge Vorssel. Die stilte is het grootste pluspunt in de ogen van de redactie van Smart E-Mobility. Want zelfs het monotone geluid van de elektromotor, dat door sommigen als storend wordt ervaren bij elektrische auto’s, is in de Audi A3 e-tron niet te horen. Volledig elektrisch rijdend kan

33

I-Real constateert dat eindgebruikers smart grid nog een ‘brug te ver’ vinden:

‘Early adopters kijken al naar toepassing van smart energy software’ ‘Er gaat een internet van de energie ontstaan dat informatie verwerkt en communiceert.’ Aan het woord is Bouke Siebenga van I-Real. Dit bedrijf ontwikkelt webgebaseerde software en besturingsprogramma’s in het energiedomein. Daarmee is het volgens Siebenga technisch al mogelijk om het verbruik en de opwek van energie te sturen en zo een slim energienet te creëren. ‘De uitrol van smart grids zal echter nog enkele jaren op zich laten wachten, maar early adopters kijken wel al naar het gebruik van smart energy software’, aldus Siebenga.

De managing director van I-Real licht toe dat zijn bedrijf vier stappen heeft gedefinieerd om organisaties te helpen kosten te besparen op hun energierekening. Het ultimum – stap vier – is het aansturen van het verbruik

en de opwek van energie. ‘De eerste stap is het creëren van een overzicht van het energieverbruik op de al dan niet verschillende locaties van de betreffende organisatie’, aldus Siebenga. ‘Door alle energieaansluitingen en het

gebruik te registreren, worden zaken op orde gebracht. Het is verbazingwekkend hoeveel organisaties geen volledig zicht hebben op hun energiekosten. Door het opzetten van een meetregister kunnen wij energiegegevens inlezen, meters op afstand uitlezen en dit alles koppelen aan bestaande systemen.’ Foutdetectie Tot zover stap één. De tweede stap is volgens Siebenga het handelen op basis van de verzamelde gegevens. ‘Ons systeem maakt volautomatische foutdetectie mogelijk. Een voorbeeld is het vergelijken van facturen met de afgesloten energiecontracten. Met stap twee realiseren wij voor onze klanten een gemiddelde besparing van acht procent. De derde stap is het realtime inzichtelijk maken van het energieverbruik. Zodoende kun je bijna op secondewaarde gegevens analyseren en patroonwisselingen eruit filteren. Wij zien bijvoorbeeld bij sommige klanten in het weekend soms plotseling het gasverbruik stijgen terwijl er niemand aan het werk is. Door te detecteren, kun je het probleem verhelpen. Zoals gezegd is stap vier het ultimum. Hiermee ga je op basis van alle “big data” je energieverbruik en -opwek realtime aansturen via onze controlemodule. Bedrijven en consumenten kunnen er dan voor kiezen om bijvoorbeeld te wachten met het laden van de elektrische auto omdat de stroomprijs tijdelijk hoog is of ze kunnen de airconditioning een graadje hoger zetten. Door slim te sturen kun je de grootste besparing behalen, oplopend tot twintig à vijfentwintig procent.’ Siebenga constateert dat het merendeel van de projecten waar zijn bedrijf bij betrokken is en de gebruikers die i-Real inschakelen tot op heden kiezen voor stap één en twee. ‘Sommige bedrijven die zeer veel energie verbruiken kiezen wel al voor stap drie. Daardoor zien zij ook dat stap vier kansen biedt, maar toch vinden de bedrijven dat nog

34

een brug te ver. Technologisch is anno 2014 alles mogelijk, maar het vinden van het juiste business model blijft lastig. Wij hebben een inventarisatie gemaakt van alle smart grid pilots in Nederland. Dit blijken er zo’n vijfenzeventig te zijn. Deze zijn alle voor een wezenlijk deel gesubsidieerd en het aantal commerciële smart gridprojecten dat uitgerold is, is nul. Dit terwijl je substantieel kunt besparen door een smart grid te creëren.’ Ommekeer Siebenga wijt het achterblijven van de uitrol van slimme energiesoftware grotendeels aan desinteresse. ‘Wil je tot de uitrol van de software en de creatie van een smart grid komen, dan moet er een ommekeer komen. Het merendeel van de bedrijven is onvoldoende geïnteresseerd om op energiekosten te besparen. Het is veelal geen onderdeel van de kernactiviteiten. De industriële bedrijven waar energie een groot deel van de grondstoffen vormt, zijn dat wel. Bij kantoorgebruikers of vastgoedbeheerders is het energiedossier echter over allerlei afdelingen verdeeld en is er niet één persoon verantwoordelijk.’ Toch verwacht Siebenga in de komende jaren een verandering. ‘Ik denk dat De Stroomversnelling – het project met woningcorporaties waarbij via 111.000 huurwoningen gerenoveerd wordt met onder meer duurzame energiesystemen – dat gaat bewerkstelligen. Het creëert belangstelling voor de opwek en het verbruik van energie waardoor je zaken kunt gaan optimaliseren.’ Sta-in-de-weg Oude marktmodellen waarbij energiebedrijven nog zo veel mogelijk kilowatturen willen verkopen zijn volgens Siebenga eveneens een sta-in-de-weg voor smart grids. ‘Tegelijkertijd durft de eindgebruiker die het echte voordeel kan behalen het “risico” nog niet aan.’

In de sectoren waar de historie van i-Real ligt – het bedrijf kent een achtergrond in watermanagement, specifiek bij het sturen en monitoren van afvalwater – ziet Siebenga een grote kans. ‘Een groot onderdeel van het wereldwijde energieverbruik – zo’n tien procent – gaat naar pompen en motoren. Met onze watermanagementactiviteiten monitoren wij het energieverbruik van die pompen en motoren. Dit begint een wezenlijk deel van onze omzet te vormen. De eerdergenoemde stap één en twee worden in dit marktsegment veelvuldig toegepast. Over enkele jaren zal men ook in deze markt gaan kiezen voor het sturen van deze infrastructuur via smart energy software.’ Demand-response-systemen ‘Overigens zie je dat Duitsland en de Verenigde Staten veel verder zijn met de implementatie van smart grids’, vervolgt Siebenga. Demand-response-systemen zijn in Amerika aan de orde van de dag. In Nederland hebben wij natuurlijk voor zonnepanelen een salderingsregel, iets wat de uitrol van slimme energiesoftware deels in de weg staat. Een black-out door een te hoge piekbelasting en/of tekort aan energie – zoals in België komende winter mogelijk het geval is door het stilvallen van kerncentrales – kan een belangrijke eyeopener zijn.’ ‘Al met al zijn er ontzettend veel mogelijkheden om via slimme energiesoftware kosten te besparen op de energierekening’, stelt Siebenga. ‘De kosten zitten niet in het energienet, maar eerder in het energieverbruik. De early adopters hebben dit begrepen en kijken naar de toepassingsmogelijkheden van slimme energiesoftware, maar de gemiddelde Nederlander nog niet. Die is allang blij dat er stroom uit het stopcontact komt; kan de stroom goedkoper ingekocht worden dan graag en groene stroom is enkel mooi meegenomen.’

‘De gemiddelde Nederlander is allang blij dat er stroom uit het stopcontact komt, groene stroom is enkel mooi meegenomen’

Advanced Solar Monitoring i-Real participeert in het topsectorenproject Advanced Solar Monitoring (ASM). Doel van het project is het onderzoeken van de meerwaarde van het slim combineren van ‘big data’-databases met grote hoeveelheden data op het gebied van (zonne-) energie. Binnen het innovatietraject zijn volgens Siebenga anderhalf jaar na de start al leuke resultaten zichtbaar. Siebenga: ‘Het blijkt dat je door het uitlezen van bestaande data van infrastructuur het energienet al zeer goed kan optimaliseren. Daardoor hoef je in wezen minder nieuwe infrastructuur aan te leggen dan nu op basis van foute aannames gedacht wordt. Nu beschik je immers over feiten en is het enkel de kunst van het combineren van nieuwe en conventionele energie.’

35

E-Mobility Activiteitenkalender Slotevenement Vlaamse Proeftuinen EV – 1 december 2014 – Brussel, België Met dit slotevenement worden de Vlaamse proeftuinen rond elektrisch vervoer afgesloten. De best practices en lessons learned worden met de aanwezigen gedeeld. www.proeftuin-ev.be

Gedragsbeïnvloeding door beleid Mensen maken niet altijd een logische rationele keuze. Beleidsmakers houden te weinig rekening met dit aspect bij het opstellen van beleid. Met dank aan het programma Coast to Coast heb ik in de maanden september en oktober in Californië onderzoek kunnen doen naar beleidsbeïnvloeding als onderdeel van mijn master Public Management aan de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. In het bijzonder heb ik gekeken naar stimuleringsmaatregelen die het irrationele (het bekende willen behouden), het automatische (door herkenning) en het sociale (niet uitgesloten willen worden) brein prikkelen. Het beleid in Nederland en Californië verschilt niet veel van elkaar. Beide landen hebben goede rationele financiële prikkels voor het gebruik van zero emission vehicles (zev’s). Ik schrijf bewust zev’s om de kwetsbaarheid van het beleid in Nederland weer te geven. Het is te veel gefocust op één techniek. Nederlandse beleidsmakers hebben het zich hierdoor onnodig moeilijk gemaakt. Bijsturen als de CO2doelstellingen niet worden gehaald, roept onmiddellijk politieke vragen op over het gevoerde beleid. Terwijl een zev-beleid meer beleidsvrijheid had gegeven en doelstellingen gemakkelijker waren behaald. De meest zichtbare irrationele prikkel in Californië is het gebruik van de ‘carpool’-strook. Het is voor een grote groep zev-rijders de aanleiding geweest om een elektrische auto aan te schaffen. Als medewerker van de grootste wegbeheerder van Nederland, weet ik dat een dergelijke stimulatie in Nederland nagenoeg onmogelijk is. Wel kunnen we in Nederland veel meer doen op het gebied van het automatische brein door simpelweg meer zichtbaar te zijn. Ik doel hier specifiek op betere bewegwijzering naar laadinfrastructuur. Bij het inrijden van een woonwijk krijg ik wel reclame van de plaatselijke supermarkt, maar een verwijzing naar een laadpaal ontbreekt. Juist dergelijke eenvoudige maatregelen laten de ‘majority’ overtuigd raken.

36

Evenementen als de Nationale Instapdag werken stimulerend en prikkelen het automatische en sociale brein. Ik pleit voor een publiek private non-profitorganisatie om lokale evenementen te ondersteunen om de zichtbaarheid te vergroten. De organisatie moet niet in handen zijn van RVO.nl of een andere overheidsinstantie. Zij zouden zich juist meer moeten richten op het promoten van zev-beleid binnen de verschillende ministeries. Het zogenaamde systeemdenken ontbreekt geheel op dit beleidsonderwerp. Ik hoef slechts te wijzen naar de wisselende bijtellingspercentages waar de leaserijder de laatste jaren mee is (wordt) geconfronteerd. Het beleid is te veel op deze groep gericht. Een prikkel voor de autoverkoper ontbreekt in beide landen volledig. Beleidsmakers verweren zich dat zij autofabrikanten hebben gesteund, opvallend is dat zij gelijk denken dat er meer financiële middelen moeten komen. Hoewel voor deze branche niet ongewenst, denk ik juist dat Nederlandse beleidsmakers zich samen met brancheorganisaties moeten realiseren dat het huidige business model haar langste tijd heeft gehad. Het alleen verkopen van een auto is niet meer van deze tijd. Men zal zich moeten toespitsen op de verkoop van mobiliteit! Opvallend is dat in beide landen het beleid zich richt op de rijders van nu. Opleiding aan onze tieners, de nieuwe generatie, ontbreekt. Waarom geen module duurzame mobiliteit en energie binnen het voortgezet onderwijs. Deze generatie is gewend om alle apparaten op te laden, het is een gewoonte voor ze. Hen te overtuigen dat een auto ook opgeladen moet worden, is veel gemakkelijker. Het automatische brein is niet anders gewend! Juist deze groep wordt volledig vergeten in het huidige beleid dat enkel gericht is op rationele financiële prikkels. Twee jaar geleden ben ik samen met Nissan naar een vmbo-school geweest voor een presentatie over elektrisch rijden. Het is echt ongelofelijk hoeveel kritische vragen deze groep van toekomstige eindgebruikers kan stellen. Beleidsmakers maak hiervan gebruik!

Slotevenement Smart Energy Solutions – 2 december 2014 – Brussel, België

Het project Smart Energy Solutions, heeft de Vlaamse industrie aangezet gebruik te maken van smart gridtechnologie om een sleutelrol te vervullen in de energiemarkt van vandaag en morgen. Na twee jaar intensieve projectwerking komen de Vlaamse industriëlen zelf aan het woord over de best practices. www.smartgridflanders.be

European Electric Vehicle Congress 2014 – 2-5 december 2014 – Brussel, België

De Europese Elektrische Voertuig Conferentie is een wereldwijd platform waar industrie, overheden en kennisinstellingen samenkomen. www.eevc.eu

Cleantech Business Day – 9 december 2014 – Rotterdam, Nederland

De duurzame en schone groeimarkt cleantech staat centraal tijdens de Cleantech Business Day. Ontwikkelaars, producenten, toeleveranciers, eindafnemers en financiers in de cleantech industrie komen bij elkaar om samen nieuwe business te ontwikkelen. In het uitgebreide lezingenprogramma aandacht voor groen transport, groene industrie en het flexibele energiesysteem. www.cleantechbusinessday.nl

Smart Grids Summit – 19-20 februari 2015 – Nice, Frankrijk

Met de Energie 2020-strategie in het achterhoofd, levert de Smart Grid Summit 2015 waardevolle inzichten in de belangrijkste projecten, onderzoeken en ontwikkelingen binnen Europa op onder meer het gebied van smart grids. www.thesmartgridssummit.com

EVER Monaco – 31 maart-2 april 2015 – Monaco, Frankrijk

De EVER Monaco is een vakbeurs voor producenten van ecologische voertuigen en duurzame energiesystemen. conference.evermonaco.com

EV Taiwan 2015 – 8-11 april 2015 – Taipei, Taiwan

De 2015-editie van EV Taiwan kent volgens de organisatie opnieuw een forse groei en vindt dit jaar wederom tegelijkertijd plaats met MotorCycle Taiwan. De Taiwanese overheid zet sterk in op de ontwikkeling van een industriële sector rond elektrisch vervoer en EV Taiwan is daar een van de vele uitingen van. De organisatie verwacht zo’n tweehonderdvijftig exposanten. www.evtaiwan.com.tw

Holland Energy House Hannover Messe – 13-17 april 2015 – Hannover, Duitsland

Op het gebied van techniek is er één beurs wereldwijd die met kop en schouders boven alle andere uitsteekt: de Hannover Messe. De beurs trekt meer dan zesduizend exposanten en tweehonderdduizend bezoekers. Voor de 2015-editie van de Hannover Messe kunnen bedrijven, organisaties en kennisinstellingen in de energiesector zich door middel van het Holland Energy House presenteren. www.cleantechholland.nl

Frank ten Wolde Rijkswaterstaat

37

E-Mobility Register

COLOFON

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het E-Mobility Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden elektrisch rijden professionals, van autofabrikanten, tot it-bedrijven, materialenleveranciers, financiële instellingen, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘E-Mobility Register’ formulier digitaal in via www.e-mobilitymagazine.nl/industrieregister

AutomotiveNL Branchevereniging automotive industrie Steenovenweg 1, 5708 HN Helmond T. 0492-562500 / E. [email protected]

Nederlandse Waterstof en Brandstofcel Associatie Vereniging ter bevordering van toepassing van waterstofen brandstofceltechnologie T. 06-5145 2034 / E. [email protected]

Nederland mooier maken

Jaargang 5 – Nr. 4 December 2014 Smart E-Mobility is een onafhankelijk vakblad over elektrisch rijden en smart grids en verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 5.000 exemplaren in Nederland en Vlaanderen. Uitgever & Hoofdredacteur Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected] Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) (E). [email protected] Eindredactie Els Stultiens Fotografie Vincent Knoops

APPM management consultants Spicalaan 8, 2132 JG Hoofddorp T. 023-5621630 I. www.APPM.nl

Rexel Nederland Elektrotechnische materialen T. 088-5007180 E. [email protected] / I. www.rexel.nl

Columnisten Frank ten Wolde Godfried Puts

ELEKTRISCH RIJDEN

Druk Roto Smeets

Brabantse Ontwikkelings Maatschappij Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. 088-8311120 / I. www.bom.nl

Dutch Organisation for Electric Transport

Vereniging DOET Branchevereniging voor elektrisch rijden E. [email protected] I. www.doetdoet.nl

Technische Universiteit Eindhoven Diverse wetenschappelijke automotive opleidingen E. [email protected] I. www.tue.nl/automotive

Abonnementen & Advertenties www.emobilitymagazine.nl of [email protected]

JA. JA. JA.

Redactieadviesraadleden Godfried Puts (AutomotiveNL), Frank ten Wolde (RWS), Anton Wolthuis (AW Projects), Marc de Haas (BOM) en Eric Beers (NWBA)

Technolution B.V. The right development Zuidelijk Halfrond 1, Postbus 2013, 2800 BD Gouda T. 0182-594000 / I. www.technolution.eu

Autorijden geeft ons vrijheid. Elektrisch rijden houdt onze steden leefbaar en schoon. Daarom zijn we er al jaren mee bezig. We weten ondertussen alles over (nieuwe) Dutch Organisation for Electric Transport

standaarden, slimme contracten, effectieve technieken en belangrijke partnerships. We helpen u bij het ontdekken van de kansen en mogelijkheden, ontwikkelen actieplannen en zorgen voor succesvolle implementatie. Natuurlijk in samenwerking

Advies- en ingenieursbureau Movares Actief op het raakvlak van energie, mobiliteit, ruimte en infrastructuur / I. www.movares.nl/elektrischrijden T. 030-265 5500 / E. [email protected]

Partners

met alle relevante partijen. Kortom, volop kennis en ervaring waar u uw voordeel mee kunt doen. En de rest van de wereld trouwens ook.

Ambassadeurs

Meer weten? Bel Mark van Kerkhof 06-5582 5874 of mail [email protected] Wij horen graag van u.

© EG Media 2014 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden.

hoofddorp

38

breda

zoetermeer

appm.nl

E-mobility bent u er klaar voor? Ondersteuning bij het totale traject Meestal gaat het inrichten van een laadstation gepaard met de nodige installatie-, graaf- en herstelwerkzaamheden. Maatwerkoplossingen zijn bijna altijd nodig. Daarom ondersteunt Rexel u bij het totale traject: van de selectie van de juiste producten tot het plaatsen van de laadstations en het beheer ervan. Waarom Rexel? Rexel gelooft in elektrisch rijden. Ons bedrijf investeert al jaren in voordelige, milieuvriendelijke en schone alternatieven voor de beperkte voorraad fossiele brandstoffen. Rexel heeft als wereldwijde marktleider in elektrotechnische producten en diensten een flinke voorsprong opgebouwd. Dankzij onze afspraken met gerenommeerde fabrikanten kunnen wij zeer aantrekkelijke totaaloplossingen bieden. Voor iedere situatie. Daarbij werken wij uitsluitend samen met gekwalificeerde installateurs.

Rexel Nederland T: (088) 500 7180 [email protected] rexel.nl