De werkzame ingrediënten van LEF

De werkzame ingrediënten van LEF

De werkzame ingrediënten van LEF

Verantwoording

In het voorjaar van 2009 namen LEF future center en Dijksterhuis & van Baaren het initiatief om binnen LEF onderzoek te doen naar de effecten van het werken binnen LEF. Er is experimenteel onderzoek uitgevoerd binnen de ruimtes van LEF met 90 proefpersonen. Dit is daarvan het verslag. LEF Robert Verheule Cees Plug Dijksterhuis & van Baaren Ap Dijksterhuis Rick van Baaren Rene Huijsman Jorn Horstman Jacob Wiebenga Marianne Karstens Contactgegevens: Parkweg 27 6994 CM De Steeg Tel.: 026 - 495 26 28 Email: [email protected]

Pagina 4 van 36

Inhoudsopgave

Verantwoording

4

Inhoudsopgave

5

Samenvatting

6

Inleiding

7

Vooronderzoek

8

Methode Overview en participanten Procedure en materiaal

9 9 9

Resultaten 1. Basale mindset metingen 2. Concrete gedragsmaten

11 11 11

Conclusies en aanbevelingen

13

Bijlage: Literatuuronderzoek Definitie en doel Opbouw

14 15 15

Future centers Fysieke omgeving en creativiteit

16 16

Onbewuste processen Ziendoen Doelgericht gedrag

20 20 21

Stemming en gedrag Benaderings- en Vermijdingsmotivatie Affect

23 23 23

‘Atmospherics’ Een dag op de savanne Ontwerp principes Korreltje zout

25 30 31 33

Referenties

34

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 35 van 40 36

Samenvatting

In samenwerking met LEF future center is onderzocht wat de psychologische effecten zijn van het werken in de experimentele ruimtes van LEF. Na vooronderzoek onder facilitatoren waarbij gekeken werd naar de doelen van groepen die in LEF bijeenkomen, werden de relevante psychologische processen gecentreerd rond drie peilers: 1) openheid en coöperativiteit, 2) creativiteit, en 3) focus, concentratie en productiviteit. Deze processen werden onderzocht in vier verschillende experimentele ruimtes. Twee van de ruimtes waren de door de facilitatoren meest gebruikte ruimtes (huiskamer en werkplaats), twee anderen werden toegevoegd naar aanleiding van literatuuronderzoek (een voornamelijk blauwe en een voornamelijk rode ruimte). Prestaties van proefpersonen in deze ruimtes werden vergeleken met prestaties in een normale kantoorruimte die fungeerde als controleconditie. De resultaten laten zien dat werken binnen LEF resultaat oplevert. De openheid en coöperativiteit wordt vergroot, en dit geldt voor alle onderzochte experimentele ruimtes. Met specifieke ruimtes (de werkplaats en de blauwe ruimte) kan een beter onderling vertrouwen worden bewerkstelligd. Een meer abstracte mindset kan gecreëerd worden door mensen in een blauwe ruimte of de huiskamer te laten werken. Met name de effecten van de blauwe ruimte op creativiteit zijn spectaculair. Tenslotte blijken concentratie en productiviteit verhoogd te kunnen worden door mensen in de werkplaats of de rode ruimte te laten werken.

Pagina 6 van 36

Inleiding

“Het is inspirerend” en “je wordt aangezet anders te denken”.

om de benodigde psychologische processen te bevorderen.

Dat zijn woorden die bezoekers van LEF future center, onder-

Zo kan men in een huiskamersfeer werken om rust en ver-

deel van Rijkswaterstaat, in hun mond nemen wanneer ze

trouwen te bewerkstelligen, en kan men in een vrij zakelijke

het gebouw voor het eerst bezoeken. LEF heeft als doel om

werkplaats werken om geconcentreerd en productief te

met behulp van workshops onder leiding van facilitatoren in

werken. Er zijn verschillende ruimtes gemaakt die als doel

het belang van de samenleving grensverleggende doorbra-

hebben om creativiteit te bevorderen, zoals een variant van

ken te forceren, innovaties te initiëren en met oplossingen

de werkplaats die mensen activeert en nastreeft mensen

voor vraagstukken te komen. Het gebouw bestaat uit meer-

“out-of-te-box” te laten denken.

dere unieke ruimtes en faciliteiten die geavanceerde features bevatten. Met behulp van (wand)projecties, kleur, beeld, geluid, inrichting en catering zijn er specifieke sferen op te roepen die passen bij het proces waarin men zich bevindt. Dat de ruimte waarin we ons bevinden invloed op ons heeft is een understatement. Verklaren hoe de fysieke omgeving ons gedrag beïnvloedt is echter een complex probleem en de beantwoording behoeft een multidisciplinaire benadering. Binnen verschillende wetenschappelijke disciplines is hier onderzoek naar gedaan. Naast de voor de hand liggende disciplines zoals architectuur en ergonomie wordt er ook onderzoek gedaan binnen de gezondheidszorg (e.g. ziekenhuizen en psychiatrie), consumentenpsychologie (e.g. winkelomgevingen) arbeids- en organisatiepsychologie en bedrijfskunde (e.g. bedrijven en organisaties). Binnen de arbeids- en organisatiepsychologie wordt de fysieke omgeving gezien als een variabele die het gebruik van human resources kan faciliteren. Werknemers zijn immers duur en de fysieke omgeving beïnvloedt in hoeverre ze hun werk uit kunnen en willen voeren. Volgens de psycholoog Roger Barker stelt de omgeving ons in staat om bepaalde gedragspatronen uit te voeren, ondersteunt het bepaalde activiteiten en weerhoudt het ons juist van andere. De filosofie achter LEF sluit hier bij aan. Groepen komen in LEF bij elkaar om onder leiding van facilitatoren te leren, vooruitgang te boeken, en soms concrete problemen op te lossen. Voor dit doel zijn vijf verschillende omgevingen gecreëerd (ieder weer met drie meer gedetailleerde varianten)

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 7 van 36

Vooronderzoek

We zijn dit project begonnen met een kort onderzoek

ben we gekozen voor een blauwe ruimte en een rode ruimte.

onder facilitatoren. Er werd ze gevraagd welke ruimtes ze

Kleuren hebben vaak een zeer direct effect op psycholo-

het vaakst gebruikten en met welk (psychologisch) doel.

gische processen. Blauw geeft een “approach-signaal” af.

De grote meerderheid van de facilitatoren hebben gerea-

Mensen worden rustig, nemen een open houding aan, en zijn

geerd. De doelen van de facilitatoren (en daarmee ook de

creatiever. Rood geeft een “avoidance-signaal” af. Mensen

deelnemende groepen) konden worden geclassificeerd in

worden geconcentreerd, analytisch, en productief.

drie bredere categorieën die de peilers vormden onder ons verdere onderzoek: 1) Openheid en coöperativiteit. Voor veel processen is openheid een voorwaarde. Sommige groepen maken van LEF gebruik met als doel concrete problemen op te lossen. Soms is het ook belangrijk om wederzijds vertrouwen te bewerkstelligen of te “repareren”. 2) Creativiteit. Dit behoeft eigenlijk geen uitleg. Een creatieve, “out-of-the-box” houding is voor veel groepen die in LEF werken zeer belangrijk. 3) Focus, concentratie en productiviteit. Dit is binnen LEF vaak geen doel op zich, maar een belangrijke fase in veel verschillende processen. Voor de implementatie van een creatieve oplossing is vaak ook een fase nodig waarbij focus en gericht denken belangrijk zijn. Deze drie peilers komen terug in de metingen in het experiment, zowel in de basale mindset maten (self-disclosure meet peiler 1, en de Navon-taak meet peilers 2 en 3), als in de meer concrete gedragsmaten. Het bepalen van de ruimtes om te onderzoeken vergde een belangrijke afweging. Er is natuurlijk een controleconditie nodig, en we hebben hier voor een normale, nogal saaie kantoorruimte gekozen. De keuze voor de experimentele ruimtes kwam voort uit een compromis: We hebben de twee ruimtes gekozen die het vaakst door facilitatoren worden gebruikt en twee ruimtes waarvan we veel verwachtten op basis van literatuuronderzoek. De twee ruimtes die veel gebruikt worden zijn de “huiskamer met haard” en de “werkplaats creatie”. Op basis van ons literatuuronderzoek (voor meer details, zie de bijlage) heb-

Pagina 8 van 36

Methode

hun partner in het onderhandelingsproces (zie later). Dit werd

Overview en participanten

gedaan met behulp van een 7-puntsschaal (“Helemaal niet waar” – “Helemaal waar”). Een overall score op self-disclosure

In dit experiment participeerden 90 proefpersonen

werd berekend door het gemiddelde op deze drie items.

(waarvan 53% mannen en 47% vrouwen) met een gemiddelde leeftijd van 38.7 jaar (SD = 11.0). De parti-

Navon-taak. Deze taak geeft aan in hoeverre mensen abstract

cipanten doorliepen allemaal twee keer de testbatterij

en globaal denken, en – het omgekeerde – in hoeverre men-

in twee van de vijf verschillende ruimtes. Elke ruimte

sen juist heel concreet en gedetailleerd denken. Let men op

werd derhalve door 36 proefpersonen doorlopen.

het bos als geheel, of op individuele bomen? Deze taak is buitengewoon belangrijk gebleken in psychologisch onderzoek. Scores op deze taak hangen samen met verschillend gedrag.

Procedure en materiaal

Zo leidt globaal denken tot meer creativiteit, en gedetailleerd denken tot meer concreet oplossend vermogen en producti-

Manipulatie: Ruimtes

viteit. Proefpersonen kregen 50 samengestelde letters te zien,

In het experiment werd gebruik gemaakt van vijf verschillende

grote letters samengesteld uit kleine letters (bijvoorbeeld een

ruimtes in LEF future center, waarbij gelet is op de doelen

grote ‘H’ opgebouwd uit kleine ‘X’-jes). Tijdens een van de

van groepen die van LEF gebruik maken. Ten eerste zijn twee

sessies moesten proefpersonen zo snel mogelijk op de grote

ruimtes gebruikt die veel door facilitatoren worden ingezet, de

letter te drukken die wordt gevormd door de kleine letters. In

“huiskamer-setting” en de “werkplaats-setting”. Ten tweede

de andere moesten proefpersonen zo snel mogelijk op de let-

zijn twee ruimtes ingericht op basis van ons eigen literatuuron-

ter te drukken waaruit de grote letter is opgebouwd.

derzoek. Om creativiteit te bevorderen is een ruimte gebruikt met veel blauw licht, voor gericht werken juist een ruimte

2. Concrete gedragsmetingen

gedomineerd door rood licht. De vijfde ruimte diende als

Pasta/namen taak. Deze taak meet creativiteit en meer spe-

controle conditie en was een sobere, wat saaie vergaderruimte

cifiek “out of the box” denken, maar ook productiviteit. Deze

elders in het gebouw. Het experiment werd afgenomen met

taak werd geïntroduceerd als zijnde een taalvaardigheidstaak

behulp van laptops die in de desbetreffende ruimtes waren

en proefpersonen werd gevraagd om nieuwe namen voor

geplaatst.

pasta’s te verzinnen. In de instructies werden vijf voorbeelden van pastanamen gegeven die allen eindigden op de letter ‘i’.

Metingen:

Hierna kregen ze één minuut om zoveel mogelijk nieuwe pas-

1. Basale mindset metingen

tanamen op te schrijven. Met deze taak kan men twee dingen

Self-disclosure. Voor veel psychologische processen die

tegelijk meten. Het aantal woorden dat mensen verzinnen is

in LEF worden gefaciliteerd (groepsgewijs een probleem

een afspiegeling van hoe productief men is. De crux is echter

aanpakken, sluimerende conflicten oplossen) is een open

dat creativiteit ertoe leidt dat mensen afwijken van de voor-

en coöperatieve houding nodig waarbij participanten eerlijk

beelden (namen verzinnen die niet op een ‘i’ eindigen), dus het

zeggen wat ze denken en voelen. Om deze reden hebben we

aantal originele oplossingen wordt apart bekeken.

een self-disclosure meting gebruikt. De proefpersonen gaven aan in hoeverre ze 1) informatie en feiten onthulden, 2) in

Remote Associates Test. De proefpersonen werd gevraagd

hoeverre ze emoties toonden en 3) gedachten onthulden aan

aan een 10-item Remote Associates Test (RAT) te werken.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 9 van 40

Deze test wordt vaak gebruikt om creativiteit te meten. Het

Hiervoor maakte de computer zogenaamd een draadloze

gaat dan met name of creativiteit die nodig is om een concreet

verbinding met een andere computer. De participanten werd

probleem op te lossen. Elke RAT bevatte drie woorden die iets

verteld dat ze van de (eventueel) gewonnen €10,- een deel x

gemeen hebben. De participanten werd gevraagd een vierde

aan de andere participant mochten geven. Dit bedrag werd

woord te vinden die gerelateerd kan worden aan alle drie

vervolgens verdrievoudigd en verzonden naar de partner.

woorden. Zo is bijvoorbeeld het woord ‘bruin’ gerelateerd aan

Deze zou vervolgens informatie krijgen over welk deel de

de drie woorden ‘bonen’, ‘brood’ en ‘vis’. In totaal beant-

participant heeft afgedragen en mocht vervolgens het bedrag

woordde iedere participant 20 items.

splitsen. In werkelijkheid bestond deze partner niet. Het bedrag x is een meting van het vertrouwen dat de participant

Negotiation. Zoals de naam al zegt meet deze taak hoe effectief mensen onderhandelen. Participanten werden ingedeeld naar één van twee rollen (koper vs. verkoper). Daarna werden koppels toegewezen, die elkaar niet kenden, om te onderhandelen over de koop of verkoop van 50 koelkasten [cf. 4]. Men moest onderhandelen over vier onderwerpen, wel te weten: prijs, garantie, leveringstijd en betalingstermijn. Ieder onderwerp had vijf keuze opties. Elke onderhandelaar ontving een schema met informatie over zijn of haar winst, maar niet over dat van de andere onderhandelaar. De taak is integratief, in die zin dat het meest waardevolle onderwerp voor de koper (i.e. betalingstermijn) weinig waardevol is voor de verkoper en het minst waardevolle onderwerp voor de koper (i.e. prijs) het meest waardevol is voor de verkoper. Als de koppels grote concessies maken met betrekking tot minder belangrijke onderwerpen dan is de gezamenlijke winst groter dan wanneer men kiest voor de minder optimale fifty-fifty split. Wanneer participanten deze taak voor de tweede keer uitvoerden moest men onderhandelen over arbeidsvoorwaarden: loon, loonstijging, vakantiedagen en zorgverzekering. Ook wisselde men nu van rol, kopers werden de vakbond (= verkoper) en verkopers werden het management (= koper). Ze kregen tien minuten de tijd om tot een overeenkomst te komen. Tevens werd hen verteld dat wanneer ze de taak zouden winnen van hun onderhandelingspartner ze €10 konden winnen. Trust game. Zoals de naam al zegt gaat het hier om het meten van vertrouwen. Tegen de participanten werd gezegd dat ze een taak gingen uitvoeren met iemand in een andere ruimte.

Pagina 10 van 36

heeft in de partner.

Resultaten

Navon-taak. Ook deze taak laat mooie effecten zien. Er is Bij elke meting hebben we twee analyses gedaan.

geen algemeen effect van LEF, maar dat was ook niet verwacht

In de eerste analyse werden de vier experimentele

aangezien sommige ruimtes juist tot globaal denken zouden

ruimtes gezamenlijk vergeleken met de normale

moeten leiden, terwijl anderen juist tot gedetailleerd denken

kantoorruimte. Op deze manier kan een algemeen

zouden moeten bevorderen. Figuur 2 maakt duidelijk dat de

effect van het werken binnen LEF bekeken worden.

blauwe ruimte en de huiskamer mensen globaler laten denken.

In een tweede analyses hebben we alle ruimtes apart

Het eerste is in overeenstemming met de literatuur, het tweede

geanalyseerd, zodat bepaald kan worden hoe effectief

met de ideeën achter LEF. De werkplaats leidt juist tot gedetail-

de verschillende ruimtes zijn

leerder denken.

Globaal denken 120

1. Basale mindset metingen

100 80

Self-disclosure. Zoals Figuur 1 duidelijk maakt hadden de ruimtes van LEF een duidelijk positief effect op self-disclosure. Het effect was groot en statistisch betrouwbaar. Van welke

60 40 20 0 -20

ruimte binnen LEF men gebruikte maakte niet zoveel uit. In

-40

alle ruimtes was men opener dan in de kantoorruimte. Deze

-60

resultaten zijn buitengewoon bemoedigend. Alleen al het

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer

Werkplaats

Rood

Figuur 2: Globaal denken

binnenbrengen van mensen bij LEF zorgt voor een opener en coöperatiever houding. Het is ook goed om te weten dat de

2. Concrete gedragsmaten

effecten van LEF op openheid het sterkst waren voor mensen die tijdens hun eerste sessie in het kantoor zaten. Mensen die

Pasta/namen taak. Ten eerste hebben we naar het aantal

tijdens de tweede sessie (dus nadat ze al een sessie binnen een

woorden gekeken, een maat voor focus en productiviteit.

LEF-ruimte hadden gedaan) in het kantoor zaten waren bijna

Figuur 3 laat opnieuw effecten zien die men op basis van de

net zo open als mensen in de LEF-ruimtes. Dit betekent dat het

ideeën achter LEF en de wetenschappelijke literatuur zou

positieve effect van LEF na afloop dus nog doorwerkt, ook als

voorspellen. De werkplaats en de rode ruimte leiden tot een

men daarna weer een normale kantoorruimte betrekt.

toename in productiviteit. Overigens hing productiviteit ook samen met opleiding en leeftijd. Hoger opgeleiden en jonge-

Self-disclosure

ren waren productiever dan lager opgeleiden en ouderen.

8 7 6 5 4 3 2 1 0 Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer

Werkplaats

Rood

Figuur 1: Self-disclosure

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 11 van 36

dan in de eerste, wat betekent dat wanneer mensen al enige

Productiviteit

tijd binnen zijn, dit positieve effecten heeft. Ook hingen de

9,5

scores samen met leeftijd. Naarmate men jonger was scoorde

9

men beter.

8,5 Aantal woorden

8

Productiviteit

Trust game. Hoeveel vertrouwen heeft men in degene met wie men samenwerkt? Zeer bemoedigend is dat de LEF ruimtes

7,5 9,5

hier beter scoorden dan de kantoorruimte. Dit is in overeen-

97

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer Werkplaats

Rood

stemming met het effect dat LEF leidt tot meer self-disclosure.

8,5

Figuur 3: Productiviteit

Aantal woorden

8

Het verschil wordt vooral veroorzaakt door de blauwe ruimte

Ten tweede hebben we naar het aantal woorden gekeken dat

en de werkplaats, waar men veel beter scoorde dan in de an-

afwijkt van de voorbeelden. Dit is in psychologisch onderzoek

dere condities. Van de huiskamer zou dit effect ook verwacht

een 7 gekende maakt voor creativiteit en “out of the box-den-

kunnen worden, dit is echter niet het geval. De effecten in de

7,5

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer Werkplaats

Rood

ken”. De gemiddelden staan in Figuur 4. LEF heeft een positief Creativiteit effect op creativiteit, maar het verschil met de kantoorruimte

blauwe ruimte en in de werkplaats werden mede beïnvloed

wordt bijna geheel verklaard door de spectaculaire effecten

was. De werkplaats had positieve effecten in beide sessies,

5

4,5

4

door de sessie, dat wil zeggen, door hoe lang men al bezig

van 3,5 de blauwe ruimte. Ook dit is in overeenstemming met de

de blauwe ruimte echter alleen in de tweede sessie, waar een

3 wetenschappelijke literatuur.

grote toename van vertrouwen werd gevonden.

2,5

Creatieve woorden

2

Creativiteit

1,5

Vertrouwen

51

7

4,5 0,5 40 3,5

6

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer Werkplaats

5

Rood

3

4

2,5

Creatieve woorden

2 1,5

Vertrouwen

3 2

1

1

0,5 0

0

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer Werkplaats

Rood

Kantoor

LEF

Blauw

Huiskamer

Werkplaats

Rood

Figuur 4: Creativiteit

Figuur 5: Vertrouwen

Remote Associates Test. Deze test liet geen verschillen tussen

Samenvattend kan geconcludeerd worden dat de resultaten

condities zien. Heel verrassend is dit niet. Uit veel wetenschap-

zeer bruikbaar en interessant zijn. De positieve effecten van

pelijk onderzoek blijkt dat de test erg ongevoelig is en dat er veel

LEF op, 1) openheid en coöperativiteit, 2) creativiteit, en 3)

proefpersonen nodig zijn om significante verschillen te vinden.

focus en productiviteit, zijn aangetoond.

Negotiation. Ook deze test was niet echt gevoelig voor omstandigheden, al lijkt dat te komen doordat mensen in alle condities erg hoog scoorden, wat betekent dat men zeer coöperatief was. In de tweede sessie was men coöperatiever

Pagina 12 van 36

Conclusies en aanbevelingen

invloed van kleur. Het verdient aanbeveling om buiten de LEF werkt! Werken binnen LEF maakt mensen opener

huidige ruimtes ook gebruik te maken van eenvoudig te ma-

en coöperatiever, en met verschillende ruimtes kan

nipuleren effecten van kleur. Met name het grote effect van de

onderling vertrouwen worden vergroot. Ook kunnen

blauwe ruimte op creativiteit is heel bemoedigend.

creativiteit en productiviteit verhoogd worden. De gevonden effecten zijn grotendeels in overeenstemming

De resultaten geven aanleiding voor verder onderzoek dat zich

met de filosofie achter LEF en met de wetenschap-

zou kunnen richten op twee onderwerpen:

pelijke literatuur.

1. Het testen van meer ruimtes, zowel bestaande ruimtes als nieuwe experimenten met kleur. Zo zou een groene ruimte weleens tot nog meer vertrouwen kunnen leiden. Meer in

Om mensen globaler te laten denken kan men mensen in de

het algemeen is het goed denkbaar dat we een fijnere ana-

huiskamer of een voornamelijk blauwe ruimte laten werken.

lyse kunnen maken van de effecten van de ruimtes. Dit kan

Om mensen juist gedetailleerder te laten denken is het goed

leiden tot een simpel “handboek” voor facilitatoren waarbij

de werkplaats of een voornamelijk rode ruimte te gebruiken.

voor elk beoogd psychologisch proces een geschikte ruimte

Mensen worden creatiever in de blauwe ruimte, en productie-

kan worden geadviseerd. Op basis van het huidige onder-

ver in de rode ruimte en de werkplaats. Openheid en coöpera-

zoek kan dit ook al enigszins, maar het zou uiteraard nog erg

tiviteit worden verhoogd in alle onderzochte ruimtes van LEF.

onvolledig zijn. De resultaten van het huidige onderzoek –

Het gebruik van de verschillende ruimtes voor verschillende

dat laat zien dat de effecten van de ruimtes goed meetbaar

doelen volgt logisch uit de resultaten en de hier bovenstaande

zijn - maken echter wel duidelijk dat het maken van zo’n

twee korte alinea’s. Bij de interpretatie van de effecten dient

handboek zeer realistisch is.

echter het volgende in ogenschouw te worden genomen: 2. In vervolgonderzoek zouden mensen langer binnen LEF 1. De proefpersonen werkten per sessie ongeveer 25 mi-

kunnen werken om zo de effecten van een echte sessie

nuten in LEF. In werkelijkheid zijn sessies binnen LEF veel

beter te benaderen. Blijven de effecten hetzelfde? Worden

langer, en het is aannemelijk dat de effecten op gedrag in

ze nog een stuk sterker? En blijven de effecten van LEF

werkelijkheid nog groter zijn dan in het onderzoek.

evident na enkele uren, of treedt er gewenning op? Dit zijn vragen die beantwoord kunnen worden in een setting

2. Mensen werken binnen LEF onder begeleiding van facilitatoren die de effecten van de ruimtes nog kunnen (en zullen)

die nog wat meer lijkt op de wijze waarop klanten van LEF gebruik maken.

versterken. Ook om deze reden kunnen we aannemen dat de werkelijke effecten binnen LEF nog groter zijn dan in het onderzoek. Op basis van het onderzoek kan een aantal aanbevelingen worden gedaan (behalve het obligate “Ga zo door!”): De sfeer van de verschillende ruimtes binnen LEF hebben duidelijk invloed, maar deze invloed is minder direct dan de

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 13 van 36

Bijlage: Literatuuronderzoek

Burolandschaft of open office, een ontwerpbenadering die vaste Bitner (1992) [1] - “… there is a surprising lack of

muren en opstellingen vervangt door verplaatsbare schermen,

empirical research or theoretically based frameworks

bloembakken en aanpasbaar meubilair om communicatie-

addressing the role of physical surroundings in (con-

stromen te bevorderen. De omgeving zou zo meer responsief

sumption) settings. Managers continually plan, build,

worden voor veranderingen en het bevordert communicatie. Nu

and change an organization’s physical surroundings in

tegenwoordig het werk minder tijd en plaats gebonden is, maar

an attempt to control its influence on patrons, without

tegelijkertijd complexer, creatiever en kennisintensiever wordt

really knowing the impact of a specific design or

is de werkomgeving weer aan het veranderen. Organisaties zijn

atmospheric change on its users.”

steeds meer afhankelijk van innovaties, waardoor ze ‘innovation laboratories’ oprichten. Binnen de arbeids- en organisatiepsychologie en bedrijfskunde wordt er hoofdzakelijk gekeken naar

Zoals bovenstaande uitspraak illustreert is de relatie tussen

de invloed van de werkomgeving op productiviteit, prestatie,

fysieke omgeving en psychologische processen complex.

werktevredenheid, welzijn en stress. Het fysieke ontwerp van de

Een van de eerste studies uit 1933 toonde al de complexiteit

omgeving zal het gedrag slechts ten dele beïnvloeden, het kan

aan van hoe de omgeving ons beïnvloedt. De onderzoekers

het ontstaan van bepaalde activiteiten wel aannemelijker maken

wilden kijken hoe ze de productiviteit van de werknemers van

zoals teamwork en samenwerking.

de Hawthorne fabriek van de Amerikaanse Western Electric Company konden verhogen. Maar wat ze ook deden, zoals het

Binnen de gezondheidszorg werd er traditioneel gekeken naar

veranderen van de verlichting, schoonmaken van werkplekken

de invloed van de omgeving op haar functionaliteit voor de

en vloeren, veranderen van de beloningsstructuur, aanbieden

zorg. Tegenwoordig wordt meer gekeken naar hoe een om-

van meer pauzes en het anders inrichten van de werkplaats, de

geving het genezingsproces psychologisch kan ondersteunen

productiviteit nam eigenlijk altijd (tijdelijk) toe. Ten einde raad

ofwel ‘healing environments’ [2]. De fysieke omgeving kan een

werd gesuggereerd dat het effect ontstond door de interesse

verschil maken in hoe snel een patiënt herstelt van acute of

dat in de werknemers werd getoond door de onderzoekers.

chronische aandoeningen. Daarbij wordt vooral gekeken naar

Tegenwoordig is dit de klassieke anekdote om het begrip reac-

stress, postoperatief herstel, gebruik van medicatie of de duur

tiviteit te verduidelijken, waarbij proefpersonen hun gemeten

van de opname.

gedrag veranderen als reactie op dat het gemeten wordt. Ook tegenwoordig nog wordt de data soms opnieuw geanalyseerd

Pas in 1973 naar aanleiding van een artikel van Phillip Kotler

en blijken er ook andere verklaringen te zijn voor de gevonden

werd er begonnen met het doen van systematisch onderzoek

effecten, zoals seizoenstemperatuur en leereffecten. Dit laat

naar de individuele effecten van ‘atmospherics’ op consu-

nog maar eens zien hoe ingewikkeld de relatie is.

mentengedrag. Hij definieerde de term atmospherics als de bewuste controle over en structurering van omgevingsvari-

In die tijd bestonden werkplekken vaak nog uit lange rijen identie-

abelen. Het idee is dat deze atmospherics consumenten in

ke bureaus of lange tafels waaraan werknemers steeds dezelfde

de juiste stemming kunnen brengen om ze zo te verleiden

handeling uitvoerden, gebaseerd op ideeën van ingenieurs als

tot aankopen. Onderzoek heeft zich daarbij vooral gericht op

Frederick Taylor en populair gemaakt door Henry Ford. Een grote

winkelomgevingen en gedrag, zoals uitgaven en tijd dat men

verandering met betrekking tot werkplekken vond rond 1959

in de winkel is. Ze worden vaak gezien als perifere stimuli die

plaats. Eberhard en Wolfgang Schnelle ontwikkelden destijds het

een consument onbewust beïnvloeden.

Pagina 14 van 26

Definitie en doel

Opbouw

Een relevante opdeling van de fysieke omgeving is naar

In het eerstvolgende deel zullen we nader ingaan op de weten-

architectonische kenmerken (e.g. permanente kenmerken

schappelijke onderbouwingen die gebruikt zijn bij het opzetten

als grootte en plaats van ramen en deuren), interieur design

of verbeteren van andere future centers. Daarna kijken we hoe

kenmerken (e.g. minder permanente elementen zoals

de omgeving onbewust invloed op ons gedrag kan hebben.

kleuren en meubels) en sfeer kenmerken (e.g. licht, geluid,

We kijken hoe het kan dat we soms mensen onbewust mensen

temperatuur en geur). In de meeste gevallen worden mensen

imiteren, waarom we netter gaan eten als we een schoon-

passief blootgesteld aan elementen uit de fysieke omgeving

maaklucht ruiken en waarom we stiller gaan praten als we in

ofwel stimulus objecten. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld

een bibliotheek zijn. Hierna gaan we dieper in op de individuele

interactionele objecten, zoals computers of mensen. Deze

effecten van omgevingsstimuli, zoals kleuren en verlichting.

stimulus objecten kunnen een directe fysiologische reactie

Aangezien dit onderzoek zich vooral heeft gericht op de effecten

teweeg brengen of kunnen doormiddel van psychologische

die deze omgevingsstimuli heeft op onze stemming schetsen

reacties hun effect bewerkstelligen. Dit laatste proces kan

we eerst een kader hoe stemming onbewust invloed heeft op

cognitief en emotioneel van aard zijn. Zo kun je blootge-

ons gedrag en welke effecten dit teweeg brengt. Zo zou je ver-

steld worden aan een koude kamer waardoor je begint te

wachten dat een goede stemming altijd beter is, maar wanneer

trillen, maar het kan er ook voor zorgen dat je concentratie

je stemming te positief is ben je minder kritisch en makkelijker

verbetert en je beter presteert op een specifieke taak. Soms

over te halen met slechte argumenten. Hierna kijken we naar

zijn fysiologische en psychologische reacties sterk aan elkaar

de specifieke effecten van muziek, lawaai, geuren, kleuren, ver-

gerelateerd. Voor dit verslag definiëren we de fysieke omge-

lichting, temperatuur, vloeren, wanden, meubels, accessoires en

vingsstimuli als volgt:

inrichting. Niemand heeft precies dezelfde associaties met kleuren, muziek of meubels, waardoor een ruimte op ieder persoon

Fysieke omgevingsstimuli zijn een deel van de werkomgeving

een ander invloed heeft. Toch lijken er vanuit de evolutionaire

en kunnen ingedeeld worden naar sfeer, architectonische

psychologie aanwijzingen te komen dat sommige effecten van

of interieur design kenmerken, zijn pure stimulus objecten

fysieke omgevingsstimuli wel te generaliseren zijn. Het laatste

(i.e. niet interactionele) en beïnvloeden ons gedrag (hoofd-

staartje van de inleiding wordt hier aan gewijd.

zakelijk) door de mediërende werking van psychologische processen. Het doel van dit onderzoek is om te kijken welke effecten verschillende fysieke omgevingsstimuli hebben op psychologische processen en zo ons gedrag. Met betrekking tot LEF future center zijn we vooral geïnteresseerd in de invloeden op specifieke psychologische processen, zoals creatief denken. Hier is nog weinig onderzoek naar gedaan, maar uit onderzoek dat gedaan is binnen bovengenoemde onderzoeksvelden kunnen we wel vermoedens afleiden en mogelijk gevonden effecten verklaren.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 15 van 36

Future centers

De fysieke omgeving is een centraal begrip bij future centers: Het eerste future center werd bedacht door Leif

het biedt een fysieke, virtuele en mentale omgeving. Ook

Edvinsson, hij ontwikkelde voor een Zweedse

al heten het future centers, de omgeving hoeft niet perse

verzekeringsmaatschappij in 1997 Skandia. Sinds

futuristisch te zijn. In deze ruimtes worden denken en doen

die tijd zijn er verschillende publieke en commerciële

gecombineerd om tot het gewenste eindresultaat te komen.

future centers gebouwd. Future centers worden over

Ze worden beschouwd als ‘innovation spaces’ ofwel ruimtes

het algemeen beschreven als faciliterende werkom-

binnen een organisatie om creativiteit en innovatie te onder-

gevingen die op een proactieve, collaborerende en

steunen. Ondanks de interesse van bedrijven, organisaties en

systematische manier een organisatie voorbereiden

overheden in future centers is er vanuit de wetenschap weinig

op de toekomst. Ze worden gebruikt om kennis te

bekend over hoe een fysieke omgeving deze processen kan

creëren en toe te passen, voor de ontwikkeling van

beïnvloeden. Uit de literatuur is wel bekend dat de omgeving

innovaties en om verschillende groepen bij elkaar te

veel invloed heeft op het welzijn en de stemming van mensen

brengen. Ze kunnen grofweg gecategoriseerd worden

en een goede stemming heeft positieve invloed op creativiteit

naar bedrijfsgeoriënteerde future centers; publieke

en innovaties (Zie Stemming & gedrag). Ook zijn er aanwijzin-

future centers – ontwikkeld door een publieke organi-

gen dat een goede ‘fit’ tussen de omgeving en het creatieve

satie zoals ministeries of andere overheidsinstanties

proces een onderdeel van de succesformule is. Teresa Amabile

om toekomstige ontwikkeling op nationaal niveau te

van de Harvard Business School geeft ook aanwijzingen

kanaliseren; en regionale future centers.

welke ontwerpkenmerken een omgeving moet hebben om tot creativiteit te komen: vrijheid, uitdaging, bronnen (e.g. informatie, faciliteiten), een leider, collega’s, erkenning en

Een future center bestaat uit vele in elkaar grijpende elementen.

feedback, eenheid en samenwerking en ‘fans’ van creativiteit.

Door de interactie tussen individuen (e.g. intellect, vaardigheden,

Als barrières noemt ze tijdsdruk, evaluatie (e.g. dreigen met of

persoonlijkheid) en groepen (e.g. grootte, heterogeniteit/homo-

negativiteit), status quo (i.e. vermijden van risico’s) en politieke

geniteit) ontstaan er nieuwe en innovatieve ideeën. Maar ook

problemen (e.g. competitie). Maar specifieke literatuur over

zaken als het vakgebied (e.g. theoretisch/praktisch, reductionis-

welke elementen wanneer tot creativiteit en innovaties leiden

tisch/holistisch), taakkenmerken (e.g. simpel/complex, routine/

is niet voorhanden. Het lijkt erop dat organisaties deze ruimtes

nieuw), de organisatie van waaruit het project wordt geïnitieerd

puur ontwerpen op basis van intuïtie en instinct, hoewel dat

(e.g. cultuur, leiderschap) en de omgeving waarin de organisatie

niet slecht hoeft te zijn.

opereert (wereldwijd/lokaal, groeiende/krimpende economie) zijn van belang (zie ook figuur 1). Tenslotte kijken wij meer spe-

Fysieke omgeving en creativiteit

cifiek naar de fysieke werkomgeving (e.g. sfeer, architectuur). De fysieke ruimte is het fundament voor de gepercipieerde ruimte

Er zijn wel onderzoekers die geprobeerd hebben om de fysieke

die psychologische processen moet stimuleren. Deze gepercipi-

omgeving te koppelen aan fases in het creatieve proces. Zo stelt

eerde ruimte is de subjectieve representatie van dezelfde fysieke,

professor Tore Kristensen dat het creatieve proces uit verschil-

objectief waarneembare ruimte. Wij gaan in dit project kijken

lende, lineaire fases bestaat die elk een andere fysieke omgeving

naar de kwalitatieve eigenschappen van een ruimte (e.g. sfeer),

behoeven: voorbereidingsfase, incubatiefase, inzichtsfase en

in tegenstelling tot de kwantitatieve eigenschappen (e.g. hoeveel

de elaboratie- en evaluatiefase [3]. In de voorbereidingsfase

mensen kunnen per minuut door een draaideur).

wordt de data en informatie aangeboden voor het proces.

Pagina 16 van 36

Raamwerken worden onderling uitgewisseld en gezamenlijke

Udo-Ernst Haner van de universiteit van Stuttgart stelt echter

doelen worden gesteld, zodat iedereen op een lijn zit. De ruimte

dat we kritiek kunnen hebben op de lineairiteit van dit model,

moet daarom geschikt zijn voor het uitwisselen van informatie

alsof het creatieve proces altijd deze sequentie volgt [4]. Nobel-

alsmede het opnemen en organiseren ervan. Denk hierbij aan

prijswinnaars beschrijven hun ontdekking vaak als een romme-

flip-overs, computers en grote tafels waaraan overlegd kan wor-

lige en complexe gebeurtenis waarin ze heen en weer geslingerd

den. De incubatiefase is vooral een persoonlijke fase. Incubatie

werden tussen bovengenoemde fases. Volgens Haner moeten

kan plaatsvinden door bijvoorbeeld een andere, irrelevante taak

we een onderscheid maken tussen convergente en divergente

uit te voeren of door simpelweg even te relaxen. Onbewust gaat

processen bij creativiteit. Convergent denken kan omschreven

het proces van probleem oplossen echter gewoon door. Wan-

worden als het gericht denken aan een enkel antwoord terwijl

neer mensen in dezelfde kamer blijven kan de informatie uit de

divergent denken op meerdere punten gericht is waardoor er

voorbereidingsfase als prikkel (i.e. prime) dienen. Sommige men-

conflicterende ideeën, paradoxen, ambiguïteit en twijfel kan

sen zijn graag alleen of zoeken gezelschap. Er moet dus ruimte

ontstaan en daardoor nieuwe inzichten. In het creatieve proces

geboden worden om te overleggen of even alleen te zitten. In

is het beter om in de voorbereidingsfase en de elaboratie- en

de inzichtsfase krijgen mensen hopelijk een ‘Eureka’ moment.

evaluatiefase op een convergente, gerichte manier te denken;

Mensen moeten bij elkaar kunnen zitten en ideeën moeten ge-

divergentie wordt bruikbaarder geacht in de incubatie- en

presenteerd kunnen worden. In de elaboratie- en evaluatiefase

inzichtsfases. Daarnaast heeft Haner aandacht voor de invloed

worden de resultaten tegen het licht gehouden. Gerichte en

van de omgeving op individuen en groepswerk. Individuen

nauwkeurige analyses en evaluaties moeten hier door de ruimte

liggen aan de basis van creativiteit, maar soms is het beter om in

gestimuleerd worden. Volgens Kristensen kunnen we daarnaast

teams te werken. Een ruimte moet dus steun bieden aan groe-

vier cognitieve sub-processen van creativiteit onderscheiden die

pen en individuen alsmede aan convergentie en divergentie.

ieder sterk aan elkaar gerelateerd zijn: waardecreatie, scaffolding, verbeelding en materialisering. In de eerste fase is vooral

James Moultrie en onder andere bovenstaande collega’s

waardecreatie van belang, het stellen van doelen die aansluiten

hebben geprobeerd een raamwerk te ontwikkelen voor het

bij die van de organisatie en de leidraad vormen voor het hele

structureren van onderzoek naar innovatieve ruimtes, zoals

proces. In de incubatiefase is ‘scaffolding’ belangrijk, waarbij het

future centers (zie figuur 1) [5].

creatieve proces plaats vindt binnen een context van ruimte, instrumenten, mensen en informatie. Met andere woorden worden de cognitieve processen beïnvloed door de omgeving waarin ze plaatsvinden. Wanneer we in de inzichtsfase belanden is verbeelding belangrijk. Het is de representatie in ons hoofd van iets wat nog niet bestaat. Dit is het mediërende proces tussen bestaande kennis en kennis die geïntegreerd is tot nieuwe kennis. In de laatste fase worden de ideeën gematerialiseerd. Het is bekend dat we dingen beter kunnen herinneren wanneer we iets proberen te herinneren en we in dezelfde ruimte zijn als waar we die kennis opgedaan hebben. Het is dus zaak het premature idee meteen op te schrijven of te schetsen voordat je de ruimte verlaat en het idee weer kwijt bent.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 17 van 36

• • • • • • • •

Strategic goals Symbolic goals Efficiency Effectiveness Teamwork Customer input Cultural change Capabilities

• Intended link with innovation process • Intended creative activities • Potential users & facilitators • Available resourche & constraints • Intended events

Strategic intent

• • • • • • • •

Geographic location Scale Real vs virtual Flexibility Design values & imagery IT resources Data & information Modelling & visualisation resources • Constraints • Evolution

Proces of creation

Physical space

Evaluation

• Supporting innovation • Supporting design • Supporting creativity • Enabling teamwork • Actual users & facilitators • Actual events

Proces of use

• Archievement of strategic intent • Qualitative & quantitative evidence

Realised intent

Evaluation

Strategic & operational context Figuur 6: Transitional Framework of Innovation Spaces (Moultrie et al., 2007)

Vooral in het ontwikkelen, gebruiken, aanpassen en evalueren

de vraag naar een inspirerende plaats om mensen samen te

van LEF future center is dit een handzaam model omdat het

brengen en te zoeken naar creatieve ideeën, probleem oplos-

hele innovatieproces beschreven wordt in relatie tot de fysieke

singen en scenario planning. Aan de hand daarvan werd een

ruimte. Het laat zien hoe de strategic intent geconcretiseerd

visiedocument opgesteld met de beoogde doelen en gebruik

wordt door een fysieke ruimte. De uitkomsten van dit proces

van het future center. In het creatieproces werd gezocht naar

zijn de realised intent. Het toetsen van deze uitkomsten met

een metafoor voor de gestelde doelen (in dit geval het schip

de fysieke ruimte en de strategic intent geeft ons nieuwe

de Batavia van de VOC) en werden er kamers ontwikkeld met

kennis over hoe de fysieke ruimte heeft gewerkt. Zo ontstaat

verschillende functionaliteiten. De gebruikers van deze ruimtes

er een leerloop wat zou moeten leiden tot aanpassingen en

geloofden dat leren een proces van interactie tussen mensen is.

veranderingen.

Met betrekking tot het gebruiksproces werden ze dan ook vrij gelaten in hun laten en doen. Daarnaast bleek dat advies en/of

Remco van der Lugt en collega’s van de Universiteit van Delft

proces facilitatie gewenst was. Tenslotte worden de uitkom-

hebben dit model ter hand genomen bij een in-depth case stu-

sten geëvalueerd. Wordt de strategic intent gehaald: leiden de

dy naar het future center van de Belastingdienst genaamd ‘de

ruimtes tot inspiratie, tot interactie en informatie uitwisseling

Werf’ [6]. Het laat zien hoe het model werkt. Met betrekking

en tot innovaties. En helpen de fysieke ruimtes bij de processen

tot de strategic intent ontstond er vanuit de belastingdienst

die ze moeten ondersteunen? Wanneer mensen tijdens de lunch

Pagina 18 van 36

niet met elkaar gaan communiceren omdat iedereen aan lange

ondersteunen. Ap Dijksterhuis en Teun Meurs hebben gekeken

tafels zit moet dit veranderd worden. Door deze leerloop wordt

welk psychologisch proces ten grondslag ligt aan creativiteit en

De Werf continu veranderd en aangepast.

meer specifiek in de incubatiefase [8]. Het lijkt erop dat creatieve ideeën vaak ontstaan in een periode waarin we niet bewust

Een van de enige studies die is gedaan naar de effecten van fy-

aan het probleem denken, wanneer we het met rust laten.

sieke stimuli op creativiteit heeft is gedaan door McCoy en Evans

Vervolgens, na een periode van onbewust nadenken, dient

[7]. Ze lieten proefpersonen verschillende plaatjes zien van

het creatieve idee zich plotseling aan: ‘Eureka!’. Vaak wordt dit

klaslokalen, wachtkamers, bibliotheken, kantoren, huiskamers,

verklaard door de ‘fresh-look’: het tijdelijk aan de kant leggen

gangen, restaurants, sportfaciliteiten en winkelomgevingen.

van het probleem zorgt ervoor dat we met een nieuwe frisse blik

Vervolgens werden de foto’s aan de participanten voorgelegd

naar het probleem kijken. Volgens deze verklaring zouden onbe-

en werd hen gevraagd: “Als je een heel speciaal probleem zou

wuste processen daarbij geen rol spelen, het probleem wordt

moeten oplossen en je op veel nieuwe ideeën zou moeten ko-

opgelost doordat het bewuste even ergens anders mee bezig

men, waar zou je dan waarschijnlijk heen gaan?”. Het bleek dat

is. Maar de term incubatie suggereert meer invloed van het

complexe en gedetailleerde ruimtes (e.g. boeken, lampen, vloer-

onbewuste, een actieve bijdrage aan het creatieve proces. In de

kleden, kunst), hout op de vloer of wanden en natuur (e.g. plan-

lijn van Haner zou het bewuste brein meer convergent werken

ten, natuursteen, uitzicht) volgens de proefpersonen de potentie

terwijl het onbewuste brein meer divergent werkt en daardoor

tot creativiteit vergroten. Denk hierbij aan een oude schuur of

creatiever is. In drie experimenten laat Dijksterhuis zien dat on-

skihut. Natuur blijkt dus heel belangrijk te zijn (zie Een dag op de

bewuste processen bij creativiteit niet aan de zijlijn staan. In deze

savanne). Ze erkennen het belang van ramen. Niet alleen haalt

experimenten moesten de proefpersonen drie minuten bewust

het de natuur naar binnen, het zorgt ook voor een gevoel van

nadenken over een oplossing voor een probleem of werd hen

controle over de omgeving en autonomie. Mensen voelen zich

het probleem voorgelegd maar moesten ze daarna drie minu-

gevangen in een ruimte zonder ramen, er is geen ruimte voor

ten een andere opdracht uitvoeren. Zo konden ze niet bewust

verandering zoals de gordijnen dicht doen. Daarnaast zorgen

nadenken over een oplossing voor het probleem. In het eerste

uitzichten voor afleiding en onconventionele gedachtes. Ook

experiment moesten de proefpersonen zoveel mogelijk pasta’s

meubilair lijkt stimulerend te werken aangezien het comfort

opnoemen en werden er vijf voorbeelden gegeven die eindig-

uitstraalt, maar belangrijker nog de mogelijkheid om sociale

den met een ‘i’ (i.e. impliciete regel). Wanneer ze bewust over

interactie aan te gaan zoals samenwerking. Het is bekend dat

het probleem na hadden gedacht noemden ze meer namen die

sociale steun, aanmoedigingen en samenwerking creativiteit

eindigden met een ‘i’, terwijl de groep die onbewust over het

ondersteunen. Koude kleuren en kunstmatig gefabriceerde

probleem na had gedacht meer namen zonder ‘i’ noemden. De

materialen zoals beton en metaal hebben daarentegen een ne-

laatste groep was dus creatiever en dacht niet zozeer volgens de

gatief effect. Denk hierbij aan een saaie vergaderruimte. In een

regel dat de namen op een ‘i’ moesten eindigen. In een tweede

tweede studie lieten ze mensen collages maken van papier in

experiment moesten ze namen van steden en dorpen noemen.

een ruimte die creativiteit wel of niet zou stimuleren. Het bleek

Proefpersonen die hier onbewust over na hadden gedacht

dat mensen in de creatieve ruimte zich inderdaad interessanter,

noemden meer kleine, relatief onbekende dorpen. In het derde

ongewoner en slimmer gingen uiten in de collages.

experiment leidde onbewust nadenken tot meer creatieve en ongebruikelijke ideeën voor wat je met een baksteen kunt doen.

We hebben gezien dat het creatieve proces verschillende fases

Het lijkt er dus op dat divergent denken en onbewuste proces-

kent en dat de omgeving het creatieve proces in die fases kan

sen een belangrijke rol spelen bij creativiteit.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 19 van 36

Onbewuste processen

Ziendoen Maar onbewuste processen spelen dagelijks een belangrijke rol in ons leven. Een groot gedeelte van ons

Imitatiegedrag

gedrag is volledig onafhankelijk van bewuste proces-

Wanneer we ’s avonds gezellig met een wijntje op de bank

sen. Ook onze omgeving heeft onbewust veel invloed

zitten en we zien dat onze gesprekspartner met de benen over

op ons. Echter bij bijvoorbeeld een consument wordt

elkaar zit imiteren we vaak dit gedrag zonder er bij na te den-

vaak aan een bewuste beslisser gedacht. Wanneer we

ken. En wanneer we twee tortelduifjes in een restaurant zien

naar een winkel gaan en we een product willen kopen

zitten hebben ze vaak precies dezelfde houding. We imiteren

denken we een goede afweging te maken voordat we

onbewust hetgeen we waarnemen. Hoe werkt dat? Het zien

een beslissing nemen. Maar vaak doen we dat niet [9].

van iemand met de benen over elkaar activeert in onze her-

De Amerikaanse psycholoog Robert Cialdini spreekt

senen dezelfde representatie van het gedrag als wanneer we

in zijn boek over “klik-zoem” reacties [10]. Hij wil

het gedrag zelf uit zouden voeren. Door te doen wat anderen

daarmee zeggen dat bepaalde prikkels in de omge-

doen begrijpen we wat ze doen. Slechts de activatie van zo’n

ving direct van invloed zijn op ons gedrag. We zien

representatie is voldoende om onze spieren aan te zetten tot

een bordje in de winkel met “op=op” wat ons erop

dat gedrag. Zoals uit ons voorbeeld blijkt kan deze geactiveerd

attendeert dat we alleen nu dit koopje kunnen slaan

worden door waarneming, maar ook denken. Bijvoorbeeld

(klik), waarop we bijna automatisch het product in ons

als je denkt aan netjes zitten. De derde mogelijkheid om zo’n

karretje leggen (zoem). Vervolgens kom je thuis en

representatie te activeren is door het maken van een bewuste

vraag je jezelf af waarom je in hemelsnaam die rode

beslissing. Bijvoorbeeld als je beredeneert dat het beter is om

wijn hebt gekocht want je drinkt alleen rosé. Veel van

je zithouding even te veranderen. De eerste twee mogelijkhe-

ons gedrag is onbewust en niet slechts het resultaat

den maken duidelijk dat een groot gedeelte van ons gedrag

van goed doordachte plannen.

voortkomt uit onbewuste processen en onafhankelijk is van bewuste processen [11].

Aangenomen kan worden dat vele factoren in diverse om-

Zoals gezegd begrijpen we onze sociale partner beter wanneer

gevingen (onbewust) van invloed zijn op ons gedrag. Meer

we ze imiteren. Je zou kunnen zeggen dat imitatie ervoor zorgt

specifiek gaan we daarbij in op de onbewuste beïnvloe-

dat we op een juiste manier met elkaar omgaan. Dat imitatie

ding. Het is immers niet aannemelijk dat binnen de preset

belangrijk voor ons is blijkt uit het feit dat we mensen aardiger

huiskamer-openhaard bezoekers tijdens een groepsgesprek

vinden wanneer ze ons imiteren. Rick van Baaren heeft de ef-

bewust alles in de omgeving waarnemen en zich continu

fecten van dit imitatiegedrag op een leuke manier aangetoond

bewust bedenken zich open en informeel te gedragen. De

[12]. Serveersters in een restaurant werden geïnstrueerd om

facilitator kan hier aan het begin van het gesprek eventueel

exact de bestelling van een klant te herhalen (of juist niet).

wel op wijzen, maar wanneer de presets hun werk doen zal

Wanneer de bestelling letterlijk herhaald werd stegen de

de omgeving de participanten onbewust prikkelen. Om te

fooien, maar wanneer herhaling vermeden werd verminderde

begrijpen hoe dit proces in zijn werk gaat zullen we dieper

het bedrag van de fooien zelfs tot onder het gemiddelde van

ingaan op twee lijnen van onderzoek, die we voor het gemak

wat de serveersters normaal kregen. Andersom werkt het ook,

ziendoen en doelgericht gedrag noemen.

mensen die we aardiger vinden imiteren we meer. Dat verklaart waarom tortelduifjes vaak dezelfde houding aannemen.

Pagina 20 van 36

Geavanceerde imitatie

brutaal, beleefd, behulpzaam, coöperatief, competitief, agres-

Niet alleen het daadwerkelijke gedrag van anderen heeft via

sief, netjes, slordig, snel, langzaam etc. maken [11]. In relatie

imitatie invloed op ons gedrag, maar ook de associaties die we

tot LEF future center zou dit betekenen dat door mensen met

bij anderen hebben beïnvloeden dit. Wanneer we een man in

bepaalde doelen, stereotypen of eigenschappen te primen ze

pak in een dure auto zien stappen activeert dit een represen-

eerder gewenst gedrag, zoals creativiteit, gaan vertonen.

tatie in onze hersenen van de stereotype zakenman en zien we als het ware plotseling ook een zakenman. Ook andere

Mensen kunnen ook op een andere manier geprimed worden

representaties van het stereotype kunnen dan geactiveerd

dan alleen door woorden. Rob Holland en zijn collega’s lieten

worden, waardoor we ‘zien’ dat hij ook druk is en in dure

zien dat wanneer proefpersonen in een ruimte zaten die rook

restaurants eet.

naar een fris schoonmaakmiddel ze hun directe omgeving schoner hielden bij het eten van een beschuitje. Dus ook

De Amerikaanse onderzoeker John Bargh bedacht een slimme

omgevingsvariabelen zoals geuren kunnen ervoor zorgen dat

onderzoeksopzet om de effecten hiervan te onderzoeken [13].

bepaalde representaties geactiveerd worden en ons aanzetten

Hij vermoedde dat slechts door het aanbieden van woorden die

tot bepaald gedrag.

zo’n stereotype omschrijven een representatie geactiveerd kan

Bovenstaande toont aan dat de relatie tussen waarnemen en

worden (primen) wat vervolgens gedrag beïnvloedt. Hij stelde

gedrag erg sterk is. Onbewust wordt ons gedrag aangepast

proefpersonen bloot aan woorden die gerelateerd zijn aan

aan de omgeving waarin we ons bevinden. Bij het ontwerp van

bejaarden (e.g. bingo, grijs, oud). Bij het verlaten van het gebouw

een creatieve ruimte wordt er vaak van uitgegaan dat het een

moesten de proefpersonen een eind naar de lift lopen en de tijd

soort metafoor voor onze cognitie moet zijn; wat we waar-

die hen dit koste werd opgemeten. Het bleek dat mensen die

nemen heeft vergelijkende effecten op onze cognitie. Als de

aan woorden waren blootgesteld die gerelateerd zijn aan het

ruimte maar speels genoeg is dan zullen onze gedachten ook

stereotype bejaarde er langer over deden om bij de lift te komen

wel speels en creatief zijn. Hoewel deze aanname vaak intuïtief

dan mensen die niet aan deze woorden waren blootgesteld.

was lijkt er een kern van waarheid in te zitten.

Met andere woorden vertoonden mensen gedrag (i.e. langzaam lopen) wat overeenkwam met het geactiveerde stereotype.

Doelgericht gedrag

We kunnen nog een stapje verder gaan want naast het gedrag

We hebben net gekeken waarom we relatief simpel waarge-

kunnen ook cognitieve processen geïmiteerd worden onder

nomen gedrag nadoen. Tevens hebben we gezien dat we soms

invloed van de omgeving. Voor een experiment moesten

ook gedrag imiteren wat we niet echt zien maar afleiden uit

proefpersonen zoveel mogelijk woorden opschrijven die

onze veronderstellingen en associaties. Wat we afleiden uit

ze associeerden met professors om zo de stereotype van

bijvoorbeeld stereotypen leidt automatisch tot corresponde-

intelligentie te activeren [14]. Daarna moesten ze voor een

rend gedrag.

ogenschijnlijk ongerelateerde taak 42 algemene vragen

Naast imitatie kan ook het nastreven van doelen leiden tot

van het spel Trivial Pursuit beantwoorden. Participanten die

automatisch, onbewust gedrag. Het activeren van een doel leidt

geprimed waren met intelligentie hadden meer vragen goed

tot het zetten van een doelstelling. Het hebben van een doel-

dan andere proefpersonen. In een ander experiment werd

stelling kan vervolgens leiden tot gedrag om dat doel te halen.

aangetoond dat het denken aan voetbalhooligans juist leidt

Het zien van je baas kan bijvoorbeeld het doel tot presteren acti-

tot een slechtere prestatie. Op deze manier kun je mensen

veren waarop je zonder dat je het door hebt harder gaat werken.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 21 van 36

Een relevant onderzoek met betrekking tot LEF future center is

facilitatoren overeenkomen, komen ze ook overeen met het

een onderzoek van de Utrechtse psycholoog Henk Aarts samen

doel van de preset zoals beschreven in het moodbook. Met

met Ap Dijksterhuis [15]. Het laat zien dat een omgeving in staat

betrekking tot deze eerste aantekening is het van belang op te

is gedrag te beïnvloeden. In een eerste experiment lieten ze een

merken dat de facilitatoren weten met welk doel een preset

groep proefpersonen naar een plaatje van een bibliotheek kij-

gebruikt dient te worden en dat iedereen het daar over eens is.

ken. Ze kregen de opdracht deze goed te inspecteren en tevens werd verteld dat ze hier later een bezoek aan zouden brengen.

Ten tweede laten mensen hun gedrag beïnvloeden door

Een derde groep kreeg ook het plaatje van een bibliotheek te

hoe zij denken dat belangrijke anderen zich in zo’n specifieke

zien, maar kregen geen verdere instructies. Het bleek dat wan-

situatie gedragen. Vanuit het perspectief van de participan-

neer de proefpersonen een doel hadden (i.e. naar de omgeving

ten zou de facilitator (of chef, manager etc.) zo’n belangrijke

gaan) en een plaatje van de bibliotheek te zien kregen ze daarna

ander kunnen zijn en kan het dus van belang zijn dat deze het

sneller reageerden op woorden die met stilte te maken hadden.

gewenste gedrag communiceert. Misschien dat de bezoekers

In een tweede experiment werd aangetoond dat het tonen van

niet spontaan de associatie leggen tussen de omgeving en het

een plaatje van een bibliotheek niet alleen invloed heeft op ons

gewenste gedrag, maar dan nog kan benadrukt worden wat

denken maar ook op gedrag. Wanneer de proefpersonen woor-

het gewenste gedrag is.

den op moesten lezen bleken ze na het zien van het plaatje van de bibliotheek zachter te praten. Dat komt omdat de situatie

Ten derde blijkt dat men (gelukkig) niet veel ervaring met de si-

ons eraan herinnert wat de norm ofwel het doel in die specifieke

tuatie hoeft te hebben om zodoende te leren wat het gewens-

situatie is. Dit gebeurt onbewust en zonder intentie, met andere

te gedrag in zo’n situatie is. Men hoeft dus niet door ervaring

woorden hoeft er dus niet op gewezen te worden. In een derde

geleerd te hebben dat de werkplaats-creatie preset bedoeld

experiment moesten mensen een beschuit eten. Nadat mensen

is om creatief te denken. Wel is het zo dat hoe sterker mensen

een plaatje van een luxe restaurant gezien hadden ontdeden ze

een omgeving met gewenst gedrag associëren (bijvoorbeeld

de tafel vaker van kruimels die ongetwijfeld vallen bij het nut-

door ervaring) hoe sterker het gedrag beïnvloed wordt. Ben je

tigen van beschuit.

vaker aan de werkplaats-creatie preset bloot gesteld en heb je daar vaak creatieve ideeën opgedaan hoe sterker die associ-

Hier kunnen we drie relevante aantekeningen bij maken. Het (onbewuste) effect van de omgeving op ons gedrag is sterker wanneer blootstelling aan de omgeving doelbewust is. We zijn ontvankelijker voor de beïnvloeding door de omgeving als we gebruik maken van de omgeving zoals het bedoeld is. Als je in een bibliotheek bent om te studeren zul je stiller zijn dan wanneer je er even doorheen moet lopen om naar de andere kant van het gebouw te geraken. In de huiskamer-openhaard preset zul je opener zijn wanneer dat je doel is dan wanneer je even iemand wilt vertellen waar het op staat. Uit de vragenlijst die we hebben afgenomen bij de facilitatoren blijkt dat de vier meest gebruikte presets grofweg voor vier verschillende doelen gebruikt worden. Naast dat de beschrijvingen van de

Pagina 22 van 36

atie tussen de preset en creatief denken wordt.

Stemming en gedrag

vermijdingsmotivatie is fundamenteel aan gedrag [17]. Zo is het

Benaderings- en vermijdingsmotivatie

waar te nemen bij eencelligen tot dieren en mensen. De keuze tot het benaderen of vermijden van iets is altijd een belangrijke

Het onderzoek dat hierboven beschreven is laat dui-

adaptieve beslissing geweest in ons evolutionaire verleden. Uit

delijk zien dat de omgeving onbewust invloed op ons

onderzoek blijkt dat we de meeste, zo niet alle, stimuli uit onze

heeft. Maar aangezien dit recent cognitief psycho-

omgeving direct evalueren op een positief/negatief dimen-

logisch onderzoek is sluit de terminologie en verkla-

sie. Dit systeem wordt ook op verschillende manieren in ons

rende paradigma’s niet altijd naadloos aan bij (ouder)

lichaam gerepresenteerd, bijvoorbeeld in de reflexen vanuit het

consumenten- en omgevingspsychologisch onderzoek.

ruggenmerg en subcorticale en corticale processen.

Zoals we in de definitie als stelden kunnen psychologische reacties zowel cognitief als emotioneel van aard

Affect

zijn. De invloed van omgevingsstimuli is echter vooral binnen deze disciplines onderzocht en zij verklaren de

Zoals gezegd evalueren we alle stimuli om ons heen. De respons

effecten vaak doormiddel van de regulerende werking

op deze evaluaties kunnen we kort gezegd een affectieve reactie

van stemming, en dus niet zozeer cognities. Stemming

noemen (i.e. stemming) en dit gaat erg snel en automatisch –

wordt ook gebruikt om bijvoorbeeld intuïtie, instinct of

merk op hoe snel je gevoelens ervaart bij het woord ‘schat’ of

onbewust processen te verklaren. Zo stelde Bob Zajonc

het woord ‘ruzie’. We zien geen huis, maar we zien een mooi of

in 1980 dat stemming primair is, dat het zich voordoet

lelijk huis. Diezelfde Bob Zajonc liet proefpersonen blije of boze

voor cognitie en het cognitie ook niet nodig heeft. Dit

gezichten zien voor 4 milliseconde of voor 1 seconde. Na deze

zal hieronder nader toegelicht worden. We moeten

plaatjes liet hij ze Chinese tekens zien en moesten ze hun waar-

echter in ons achterhoofd houden dat het achterlig-

dering hiervoor uitspreken. Het bleek dat wanneer de proefper-

gende idee hetzelfde blijft: vaak zijn we ons niet bewust

sonen de gezichten niet bewust waar hadden kunnen nemen

van de effecten die een omgeving op ons gedrag heeft.

(i.e. 4ms) dit invloed had op hoe mooi ze de Chinese tekens vonden. Wanneer de gezichten wel bewust werden waargenomen corrigeerden mensen voor hun gevoelens. Deze subtiele

Simpel gezegd wordt er vaak uitgegaan van een stimulus-

gevoelens activeren representaties in onze hersenen. Wanneer

organisme-respons (SOR) model, waarbij de elementen van een

deze plezierig zijn raken we gemotiveerd deze gevoelens te

ruimte leiden tot een evaluatie en vervolgens tot een response.

reproduceren. Als de representaties onplezierig zijn motiveert

Hoewel gedrag op vele manieren tot stand kan komen wordt

dit ons om deze gevoelens te vermijden. Wanneer je een keer je

het benaderings- en vermijdingsparadigma vaak gebruikt als

vingers hebt gebrand aan het gasfornuis zullen er, wanneer je la-

verklarend model voor gedrag [16]. Benaderingsmotivatie kan

ter weer bij het fornuis in de buurt komt, negatieve gevoelens en

opgeroepen worden door iets positiefs dat op dat moment niet

representaties opgeroepen worden die proberen te vermijden

aanwezig is of door het willen houden van iets positiefs dat op

dat je weer je vingers brand.

dat moment aanwezig is. Op dezelfde manier kan vermijdingsgedrag opgeroepen worden door het op afstand willen houden

Gedrag als functie van stemming is hierbij het resultaat van een

van iets negatiefs of afstand willen nemen van iets negatiefs

associatief proces. Als je als kind altijd roze medicijnen hebt ge-

dat aanwezig is. Dit brengt een psychologische respons in

slikt, en zo dus roze met ziekte hebt geleerd te associëren, is het

beweging wat zich al dan niet omzet in gedrag. Benaderings- en

niet verstandig om als je ouder bent je kamer roze te schilderen.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 23 van 36

Als je dat wel doet kan het zo zijn dat je altijd een onplezierig

Mensen met een goed humeur denken meer op een abstract

gevoel in die kamer hebt, een vermijdingsmotivatie, maar je

niveau (i.e. dier, verkiezingen, mening) terwijl mensen met een

hoeft niet te weten waarom. Maar gedrag kan ook voortko-

minder goede stemming op een specifieker niveau denken

men uit een cognitief associatief proces. Als je een schilderij

(i.e. de hamster van mijn zus, de verkiezing van Obama, voor

van de zee ziet kan dit je eraan herinneren en aanzetten tot het

euthanasie zijn). Wanneer we informatie verwerken en we in

boeken van de vakantie. Maar het kan ook positieve gevoelens

een goede stemming zijn gebruiken we vaak standaard regeltjes

oproepen. De relatie tussen deze twee associatieve processen is

(i.e. heuristieken), maar wanneer we in een minder goede stem-

complex. Daarnaast heeft niemand precies dezelfde associaties

ming zijn verwerken we de informatie dieper. Goede argumen-

met kleuren, muziek of meubels, waardoor een ruimte op ieder

tatie is daarom vooral van belang wanneer we in een minder

persoon een ander invloed heeft. Zo associeert de een rood

goede stemming zijn, terwijl de hoeveelheid argumenten, ook

vooral met gevaar en een ander met liefde en gezelligheid. Ieder

al zijn ze niet erg goed, belangrijker is wanneer we in een goede

persoon heeft individuele ‘place memories’, wat invloed zou

stemming verkeren. Kortom als we in een goede stemming zijn

moeten hebben op de inrichting van een ruimte. Het is zaak te

maken we verwerken we informatie oppervlakkiger; we gebrui-

achterhalen welke omgevingsstimuli de sleutel zijn tot een suc-

ken standaard regels, maken snel beslissingen en vermijden

cesvolle ruimte.

veeleisende denkprocessen. Voordeel hiervan is dat we vaak ruimdenkender, creatiever, constructiever en flexibeler zijn. In

Onderzoek naar de invloed van winkelomgeving op ons gedrag

een negatieve stemming leidt juist tot systematische, nauw-

beschrijft vaak de resultaten in termen van positief of negatief

keurige en intensieve informatieverwerking. Dit komt overeen

affect. Onderzoek naar de affectieve reacties op omgevingssti-

met convergent en divergent denken dat we eerder beschreven.

muli hebben zich vooral gericht op positief affect. Achterliggen-

Bovenstaande bevindingen zijn logisch te verklaren als we affect

de gedachte is vaak dat mensen altijd positief affect na zouden

zien als een hulpmiddel om beslissingen te nemen; mood-as-

streven. Ondanks dat we misschien positief affect nastreven is

information. Als verschillende situaties verschillende stemmin-

het toch belangrijk te realiseren dat positief en negatief affect

gen oproept kun je stemming gebruiken als een snelle en valide

verschillende effecten op het repertoire heeft. Een negatieve

indicator van je situatie. Wanneer je in een slechte stemming

stemming hoeft bijvoorbeeld niet altijd nadelige gevolgen te

bent, wat vaak wil zeggen dat je in een problematische situatie

hebben op de prestaties. De Duitse onderzoekers Herbert Bless

verkeert, zet dit aan tot een meer systematische verwerking van

en Klaus Fiedler stellen dat een goed humeur leidt tot de energie

je omgeving. Wanneer het business as usual is kun je gewoon

en het zelfvertrouwen om spontaan, zelfgekozen, risicovol

vertrouwen op bestaande, oude kennis (i.e. kennisgedreven, top

gedrag te vertonen (i.e. assimilatie) [18]. Dit heeft verschillende

down), maar wanneer de situatie problematisch is vertrouwen

effecten op ons gedrag. Een minder goede stemming leidt tot

we liever op de informatie die aanwezig is (i.e. informatie gedre-

gewoon, norm conformerend gedrag dat bepaald wordt door

ven, bottom up).

externe en sociale regels (i.e. accommodatie). Blije mensen vertonen bijvoorbeeld meer onbeleefd gedrag en zijn minder

Nu we hebben gezien dat stemming een regulerende werking

terughoudend, maar tegelijkertijd nemen ze dezelfde com-

op ons gedrag heeft kunnen we kijken welke invloed de verschil-

municatie waar als beleefder dan mensen in een minder goede

lende atmospherics op onze stemming en gedrag heeft.

stemming. Tevens produceren ze meer ongewone associaties en in onderhandelingen nemen ze meer risico’s, ze houden zich met andere woorden minder strikt aan regels en strategieën.

Pagina 24 van 36

‘Atmospherics’

Muziek

blijer en prikkelender dan lage, lage toonhoogtes verdrietiger

Muziek en geluiden worden in onze maatschappij vaak toege-

dan hoge, luider als levendiger en zachter als rustgevender.

past in bijvoorbeeld films, therapie en marketing. Dit vaak met het idee dat het emoties oproept en gedrag kan initiëren of

Slimmer door Mozart

beïnvloeden. Patrik Juslin en Daniel Västfjäll stellen dat muziek

In een door het gezaghebbende Nature gepubliceerd artikel

op verschillende manieren invloed op ons kan hebben [19].

werd aangetoond dat door het luisteren naar Mozart het IQ van

In dit geval gaan we in op twee onbewuste processen, omdat

ruimtelijk redeneren tijdelijk met 8 of 9 punten steeg. Dit heeft

deelnemers tijdens sessies van LEF in de meeste gevallen niet

tot absurde overheidsuitgaven geleid voor cd’s met klassieke

bewust luisteren naar muziek.

muziek voor ouders van jonge kinderen! Twee Canadese onder-

Ten eerste heeft muziek onbewust invloed op ons door een

zoekers zijn met dit vraagstuk aan de slag gegaan [20]. Ze lieten

proces waarbij we (door herhaling) een stuk muziek gaan as-

personen naar zowel Mozart en Albinonini luisteren en opnieuw

sociëren met bepaalde positieve en negatieve herinneringen.

vonden ze dit effect. Maar ze hadden ook gekeken naar de mate

Daarom is het elke keer zo fijn om het nummer van jou en je

van psychologische en fysieke activatie of emotie door de mu-

partner te horen. Dit proces is onbewust, bewuste aandacht

ziek (i.e. arousal) en of het een positieve of negatieve stemming

hindert dit zelfs. Het verklaart waarom we soms muziek mooi

opriep. Het bleek dat Mozart zowel op arousal als stemming

vinden terwijl het slecht is of we blij worden van droevige

hoger scoorde wat tijdelijk tot een goed gevoel leidt en daardoor

muziek. Het effect van muziek is in dit geval dus erg persoonlijk

tot betere prestaties op de ruimtelijke redeneertaak. In een later

(i.e. verschillende luisteraars hebben verschillende histories). Het

onderzoek toonden ze dit effect op meerdere terreinen aan,

gaat in dit geval niet om de muziek zelf, maar om waarmee de

zoals creativiteit en bij andere culturen. Tevens hoeft het geen

muziek geassocieerd wordt.

klassieke muziek te zijn, bekende muziek werkt nog beter.

Maar soms luisteren we naar een nummer dat we nog nooit

Muziek in de winkelomgeving

eerder gehoord hebben en roept het toch associaties op. De

Enkele studies hebben gekeken naar de invloed van muziek op

luisteraar neemt de expressie van de muziek waar en imiteert

commerciële bedrijven, zoals restaurants en winkels [21]. Het

deze expressie in zijn hoofd. Dit kan er voor zorgen dat we

goede gevoel dat door Mozart opgeroepen wordt leidt niet al-

onbewust onze spieren aansturen of gehaast voelen. Misschien

leen tot betere prestaties, relevant voor werksituaties, maar ook

luister je in de file wel eens naar muziek en realiseer je dat je

tot benaderingsmotivatie wat relevant is voor deze bedrijven.

met een vertrokken gezicht aan het meezingen bent, waarop je

Wanneer dat goede gevoel door muziek opgeroepen wordt

verschrikt om je heen kijkt of andere filerijders je hebben gezien.

blijken bezoekers van een bank namelijk vaker een gesprek aan

Dit kan verklaard worden doordat muziek patronen bevat die

te willen gaan met de bankmedewerker. Ook in een restaurant

lijken op die van spraak. Onze hersenen reageren daarop door

gaan mensen vaker een gesprekje aan wanneer de muziek tot

ze te imiteren om te begrijpen wat de muziek ‘zegt’, net zoals we

een goede stemming leidt en willen ze er ook vaker terugkomen.

gedrag imiteren om te begrijpen wat een ander doet. Onbewust

Mensen zijn ook bereid langer op iemand te wachten wanneer

kunnen we dan met ons gezicht gaan trekken of meezingen.

er muziek afgespeeld wordt. Muziek lijkt dus benaderingsgedrag

Het leuke van muziek is dat het veel meer kan dan de menselijke

te stimuleren.

stem in termen van snelheid, intensiteit en klanken. Snellere muziek wordt als blijer gezien, ritme werd gezien als serieuzer

Ook kan muziek klanten onbewust primen (i.e. blootstellen aan

dan vlakke muziek, muziek met een hoge pitch wordt gezien als

een stimulus) wanneer de muziek past bij een bepaald product

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 25 van 36

of omgeving. Wanneer een winkelier geen klassieke maar top

Lawaai

40 muziek ten gehore brengt wordt er minder wijn verkocht.

Muziek kan natuurlijk erg mooi zijn, maar kunnen we, net als

En wanneer dezelfde winkelier Franse muziek draait worden er

bijvoorbeeld pratende mensen of een blazende airconditi-

meer Franse wijnen verkocht en bij Duitse muziek meer Duitse

oning, erg irritant vinden [22]. We hebben het daarbij over

wijnen. Door langzame muziek winkelen mensen langzamer

zachte omgevingsgeluiden, zoals spraak, van rond de 65dB.

(en geven daardoor meer uit). Tevens wordt er dan langzamer

De verstorende effecten van lawaai zijn onbewust, we kunnen

gegeten (en wordt er meer geld gespendeerd aan alcoholische

ze niet controleren, maar kunnen verstrekkende gevolgen

versnaperingen). Wanneer de klanten menen dat een bepaalde

hebben. Van de ongelukken bij de Britse luchtmacht wordt

muzieksoort bij bijvoorbeeld een restaurant hoort heeft dat

15% veroorzaakt door afleiding. Daarnaast is het de meest

positieve bedrijfsresultaten tot gevolg, zoals meer consump-

genoemde bron van ergernis op de werkvloer. Achtergrond

tie, grotere uitgaven, positievere respons op de atmosfeer

geluiden zijn het meest storend wanneer ze vaak en snel

en klanten die langer blijven. De fit tussen de muziek en het

veranderen in pitch en frequentie.

product of de omgeving is vooral belangrijk wanneer mensen erg geïnvolveerd zijn. Het is dus belangrijker wanneer men een

Vaak hebben we een verkeerd beeld van hoe we lawaai aan

autosalon staat dan in snackbar. Luide muziek leidt ook tot

moeten pakken. Een toename van de intensiteit heeft amper

sneller winkelen en het aantal verkochte artikelen per minuut

een verstorend effect. Iemand vragen zachter te praten helpt

nam toe. De gehele verkoop bleef echter gelijk. Het is zelfs zo dat

dus niet. Het verstorende effect kan teniet gedaan worden door

de atmosfeer anders waargenomen wordt onder invloed van

‘acoustic masking’, zodat we verschillende geluidsstromen niet

verschillende muziekstijlen.

meer kunnen onderscheiden. Afleiding komt dus meer voor in een ruimte met weinig weerkaatsing van geluid (i.e. je houdt de

Ook lijkt muziek puur cognitieve effecten teweeg te brengen.

pieken en dalen). Een kind zal zich beter kunnen concentreren

Wanneer naar bekende muziek geluisterd wordt, wordt men

op wat de juf zegt wanneer iedereen fluistert dan wanneer

minder geprikkeld door de omgeving. Hierdoor winkelt men

twee kinderen met elkaar fluisteren. Soms is het dus goed

korter, maar denkt men dat men langer gewinkeld heeft of

achtergrond geluid toe te voegen. Een tweede manier is door

denkt men dat men langer in de rij heeft gestaan. Misschien

geluidsstromen duidelijk te onderscheiden. Een belangrijke

komt dat doordat we de nummers herinneren die we gehoord

waarschuwing voor een piloot kan beter op een andere manier

hebben en zo het gevoel hebben alsof we al lang in de rij staan.

aangeboden worden dan de normale vluchtinformatie.

Wanneer je dus mensen langer in een winkel wilt houden dan aanvankelijk hun bedoeling was is het beter onbekende muziek

Taken waarbij men iets moet onthouden blijken erg gevoelig

te draaien.

te zijn voor achtergrond geluid. Wanneer men taken aangeboden krijgt waarbij men de betekenis moet bepalen is ook,

Muziek wordt ook vaak gebruikt om te ontspannen, bijvoor-

maar minder, gevoelig voor afleiding , maar slechts wanneer

beeld bij therapieën. Voorkeur, bekendheid en ervaring met de

het achtergrond geluid ook betekenis heeft (vs. niet relevante

muziek blijkt vaak nog belangrijker te zijn om tot ontspanning

spraak of geen spraak). Taken die gebaseerd zijn op strakke

te komen dan het soort muziek an sich, zoals relaxte muziek.

regels worden niet beïnvloed door lawaai.

Ontspannen op de harde muziek van Metallica is dus mogelijk voor sommige mensen.

Over het algemeen denkt men dat men minder ontvankelijk is voor geluid dan men daadwerkelijk is, waarbij vrouwen sneller

Pagina 26 van 36

toegeven dat ze er gevoelig voor zijn. Verder blijkt dat intel-

positiever ervaren. Voor gedrag lijkt het belangrijk te zijn dat

lectuelen minder gevoelig zijn voor afleiding, maar wanneer ze

de geur bij het product past, dat er een fit is. In een onderzoek

op hun toppen werken juist meer. Tenslotte worden introverte

werden proefpersonen blootgesteld aan een chocolade- of

mensen meer afgeleid door lawaai dan extraverte mensen.

bloemengeur. Wanneer de geur paste bij het product waaraan men werd blootgesteld, dus snoep of bloemen, genereerden

Maar geluid is niet altijd irrelevant en lastig. Wanneer je op

de participanten meer zelfreferentie, trokken meer conclusies

een smal weggetje fiets en je hoort al rammelend een grote

en vertoonden zoekgedrag naar verscheidenheid. De onder-

vrachtwagen aankomen dan ga je aan de kant. En het geluid

zoekers verklaarden dit door te stellen dat de proefpersonen

op de beursvloer was voor handelaren altijd een voorspeller

de perifere (i.e. divergente, creatieve) route gebruikten bij het

van veranderende marktcondities. Irrelevant geluid kunnen

verwerken van de informatie. Herinnert u zich nog dat mensen

dus onbewust bepaalde associaties activeren waar we naar

in een goede stemming minder analyserend zijn? In een expe-

handelen.

riment kocht 90% van de vrouwen de nylon kousen met een sinaasappelgeur en slechts 10% de kousen zonder geur. De

In de gezondheidszorg blijkt dat het verwijderen van omge-

vrouwen dachten dat de kousen met een aangenaam geurtje

vingslawaai positieve effecten heeft, maar het toevoegen van

van hogere kwaliteit waren, ze gebruikten heuristieken. En

afleidende, positieve geluiden zoals muziek ambigue resulta-

recentelijk bleek dat 22 van de 35 proefpersonen Nike schoe-

ten oplevert. Het toevoegen van oceaan geluiden leidde tot

nen mooier vonden in een geurende paskamer dan in een

meer slaap, maar muziek tijdens bloeddonatie kon rekenen op

paskamer zonder geur. Binnen de gezondheidszorg bleek dat

een hele goede of hele slechte evaluatie van de omgeving.

het verspreiden van een sinaasappellucht in de wachtkamer van een tandarts (alleen bij vrouwen) tot een betere stemming

Geuren

leidde alsook minder spanning en meer rust.

Onderzoek naar geuren heeft zich vooral gericht op omgevings- of sfeergeuren en dus niet van een specifieke bron [23].

Geuren moeten niet alleen passen bij het product maar ook

Daarbij is vooral gekeken naar hoe plezierig, prikkelend en

bij de muziek. Wanneer prikkelende muziek afgespeeld wordt

intens een geur is. De relatie tussen geur en stemming zou

in combinatie met prikkelende geuren (e.g. grapefruit) of rust-

komen door het limbisch systeem in onze hersenen. Dit is een

gevende muziek met rustgevende geuren (i.e. lavendel) zijn

groep structuren die zowel verantwoordelijk is voor emoties

consumenten meer tevreden met de winkelervaring, vertonen

als het verwerken van geurinformatie, dus door sommige

ze meer benaderingsgedrag en impuls aankopen.

onderzoekers wordt gesuggereerd dat er een sterke band tussen beide is. We kunnen geuren ook maar moeilijk benoemen,

Hoe kan het dat geuren ons gedrag beïnvloeden? Opnieuw

maar hebben wel sterke benaderings- of vermijdingsneigin-

wordt een verklaring gezocht in het effect dat geuren hebben

gen bij bepaalde geuren wat blijkt uit de universele aversie

op onze stemming. Een andere verklaring is dat geuren cog-

voor de geur van verrotting. Los van deze extreme situaties

nitieve processen beïnvloeden. In een onderzoek uitgevoerd

blijkt dat het niet uitmaakt of een geur als neutraal of plezierig

in een casino in Las Vegas bleek dat geur invloed heeft op

ervaren wordt en hoe sterk de geur is. Wanneer er in een win-

hoeveel geld mensen in de gokkasten gooiden. Gesuggereerd

kelruimte überhaupt een geur was verspreid dachten mensen,

werd dat de geuren nostalgische herinneringen en associaties

net als bij muziek, minder lang in een winkel te zijn geweest

opwekten, waardoor hun stemming positiever werd.

dan dat ze daadwerkelijk waren en tevens werd de winkel als

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 27 van 36

Kleuren

pen verschillende gebruiksmogelijkheden voor een baksteen

Kleuren hebben mensen altijd geïntrigeerd en het speelt dan

op moesten noemen, kwamen ze op evenveel ideeën maar

ook een belangrijke rol bij cognitie en gedrag. Al rond de jaren

bleken de personen in de blauwe groep meer creativiteit te

’70 deed men onderzoek naar de fysiologische effecten van

tonen en op meer creatieve gebruiksmogelijkheden te komen.

kleuren. Het bleek dat rode kleuren inherent prikkelend en

De kleuren beïnvloedden dus de kwaliteit van de antwoorden.

stimulerend zijn voor onze hersenen – bloeddruk en hartslag

Maar ook binnen andere domeinen werd dit effect aange-

namen toe en de participanten knipperden vaker men hun

toond. Wanneer proefpersonen een speelgoedauto moesten

ogen. Blauw heeft daarentegen een rustgevend effect. Maar

construeren van verschillende onderdelen, dan werd de auto

ook de geleerde associaties met bijvoorbeeld andere mensen,

creatiever wanneer de onderdelen blauw gekleurd waren

plaatsen of objecten zijn belangrijk bij kleuren. Recentelijk heb-

en werd de auto praktischer wanneer de onderdelen rood

ben twee Canadese onderzoekers de invloed van kleuren op de

gekleurd waren. (Dit in tegenstelling tot het onderzoek van

prestatie van proefpersonen op taken, zoals creatief denken en

McCoy en Evans)

nauwkeurigheid, onderzocht [24]. Ze stelden dat kleuren ons

Tenslotte toonden de onderzoekers aan dat we ons niet

hoofdzakelijk beïnvloeden door aangeleerde associaties, zo

bewust zijn van de invloed van kleuren. Ze vertelden de proef-

kan bijvoorbeeld de kleur rood een sterke associatie met gevaar

personen dat ze een nauwkeurige of creatieve taak moesten

oproepen en zo onbewust ons gedrag beïnvloeden. Ook in de

uitvoeren en dat ze zelf mochten bepalen of ze een blauwe of

hedendaagse taalmetaforen komt dit terug. Denk bijvoorbeeld

rode achtergrondkleur wilden hebben. In beide gevallen kozen

aan zwart geld, groen zien of de prins op het witte paard. De

de proefpersonen voor de blauwe kleur, terwijl rood voor de

onderzoekers stelden dat rood vaak geassocieerd wordt met

nauwkeurige taak beter zou zijn geweest.

gevaar, fouten en gehoorzaamheid. Blauw daarentegen wordt vaak geassocieerd met openheid, rust en vrede. De risicovolle

Op basis van dit experiment kunnen we stellen dat afhankelijk

kleur rood zou daarom vermijdingsmotivatie oproepen terwijl

van de taak die uitgevoerd moet worden kunnen verschillende

de uitnodigende kleur blauw benaderingsmotivatie oproept.

kleuren voordelig zijn. Wanneer een taak nauwkeurigheid

Rood en blauw kunnen ook andere associaties oproepen, zoals

en gerichte aandacht behoeft (e.g. tot een beslissing komen)

rood met passie en kracht en blauw met vreedzaam en kalm.

dan kan rood (of een andere kleur die vermijdingsmotivatie

Naast dat kleuren dus verschillende associaties op kan roepen

oproept) gepast zijn. Wanneer een taak echter creativiteit,

zouden ze ook binnen verschillende culturen andere associaties

openheid en inbeeldingsvermogen vergt (e.g. brainstormses-

oproepen. In Frankrijk is groen bijvoorbeeld de kleur van afgunst

sie, kennismakingsronde) dan kan blauw (of een andere kleur

en jaloezie, terwijl dat in Duitsland geel is. Blauw en rood bevin-

die benaderingsmotivatie oproept) geschikt zijn.

den zich elk aan een uiteinde van de visuele gevoeligheidscurve,

In onderzoek naar de invloed van winkelomgevingen is

respectievelijk 400nm en 700nm.

wederom veel aandacht geschonken aan de kleuren rood (en geel) en blauw (en groen). Consumenten worden onbewust

In een experiment moesten de proefpersonen woorden

aangetrokken door rode kleuren, maar ze vinden zo’n omge-

onthouden. Beide groepen konden evenveel woorden

ving onplezierig, negatief, gespannen en minder attractief dan

onthouden, maar de personen in die de woorden op een rood

winkels met koele kleuren. Beide kleuren werken wel even

beeldscherm zagen maakten aanzienlijk minder fouten dan de

prikkelend. Doordat met een blauwe omgeving plezieriger

personen die de woorden op een blauw beeldscherm hadden

vond, en men daardoor in een positievere stemming was,

gezien. Zij wilden dit immers vermijden. Wanneer beide groe-

deed men daarin meer (virtuele) aankopen. Ook stelde men de

Pagina 28 van 36

aankoop minder vaak uit en de geneigdheid te winkelen en te

van helderheid en duidelijkheid, met als toevoeging dat direct

speuren (i.e. benaderingsmotivatie) was groter.

licht vanaf het plafond ook werkt [26].

Verlichting

Verlichting kan uiteraard door priming en verschillende herin-

Slaap- en gewichtstoornissen komen in Scandinavische lan-

neringen van invloed op ons zijn. En net zoals we bij muziek

den, waar het ’s winters lang donker is en ’s zomers lang licht is,

hebben gezien zijn er onderzoekers die zeggen dat arousal in

vaak voor. Dit wordt toegeschreven aan het effect dat licht op

combinatie met de stemming van belang is. Onderzoek naar

ons heeft. Ogen worden niet alleen gebruikt om te kijken, ze

verlichting probeert de effecten vooral te verklaren door het

staan ook in verbinding met zenuwen die andere processen in

verband tussen verlichting en stemming. Deze stemming beïn-

ons lichaam reguleren. De biologische klok is de belangrijkste

vloedt vervolgens ons gedrag. We raken in een positieve stem-

waarbij cortisol (stresshormoon) en melatonine (slaaphor-

ming wanneer we de kleur en sterkte van het licht prettig vinden

moon) een rol spelen bij het alert blijven of slaperig worden.

waardoor we beter kunnen presteren. En aangezien bekendheid

Daarbij zijn we vooral gevoelig voor kleuren uit het blauwe

tot een positievere stemming leidt hebben lichtcondities waar-

spectrum. Cortisol zorgt er bijvoorbeeld voor dat we meer

aan men vaak is blootgesteld een grote invloed op ons gedrag.

bloedsuikers in ons bloed krijgen, en zo meer energie, wat ons

Maar welke kleuren en welke sterkte precies tot een positieve

afweersysteem stimuleert. Op de werkvloer, waar we gemid-

stemming leidt is vooralsnog niet duidelijk en de resultaten zijn

deld 40-200 keer minder daglicht dan buiten ontvangen, kan

dan ook tegenstrijdig. Het lijkt erop dat vooral de associaties die

zo het natuurlijke dagritme nagebootst worden. ’s Ochtends

we met licht hebben bepalend zijn voor onze stemming. Warme

kan activiteit opgewekt worden door koelere kleuren (i.e.

verlichting lijkt daarbij meestal een positieve invloed te hebben

blauwe spectrum) te gebruiken met een hoge sterkte (i.e. 1000

op stemming. Tevens zijn er verschillen tussen mannen en vrou-

lux), wat vervolgens tot de lunch afneemt naar 500 lux in com-

wen. Vrouwen lijken sterker te reageren op hele koele of lichte

binatie met warmere kleuren (i.e. rode spectrum). Na de lunch

kleuren, waarbij vrouwen een negatievere stemming kregen bij

gebruikt men weer koelere kleuren en een hoge lichtsterkte

lichtere kleuren terwijl bij warme kleuren de stemming neutraal

om activiteit weer te stimuleren. Wanneer de lichtintensiteit

was. Mannen reageerden op een tegenovergestelde manier. Een

op de werkvloer met 300-2000 lux toeneemt, neemt de pro-

neutrale of positieve stemming zou leiden tot het nemen van

ductiviteit met 20% toe [25].

ondoordachte of heuristische beslissingen. Een negatieve stemming zou leiden tot goed doordachte beslissingen. Ook werden

Bij de inrichting van een ruimte wordt vaak amper rekening

er verschillend gevonden tussen 25 en 65 jarigen.

gehouden met de verlichting ervan. Soort licht (kunstmatig vs. natuurlijk), kleur, temperatuur, sterkte, soort lamp (e.g. LED), stijl

De fysiologische en psychologische effecten van kleuren lijken

van de lamp (e.g. direct vs. indirect), vorm en de textuur van de

nogal tegenstrijdig te zijn. Fysiologisch gezien leidt blauw tot

ruimte, objecten in de ruimte, en algemene verlichting door de

meer alertheid, maar psychologisch gezien hebben gedimde,

verschillende verlichtingsbronnen. Dit is allemaal van invloed

warme kleuren invloed op een positieve stemming en zo onze

op hoe een ruimte waargenomen en ervaren wordt. Indirect

prestaties. De fysiologische effecten zouden gebaseerd kunnen

licht via het plafond met een lage sterkte (320 lux) roept een

zijn op evolutionaire ontwikkelingen (i.e. overdag presteren),

plezierige, relaxte en private sfeer op. Voor het scheppen van

terwijl de psychologische effecten meer op associaties geba-

ruimtelijkheid en orde is indirect licht via de muur met een ho-

seerd zijn (i.e. de donkere dagen rond kerst met kaarsjes is altijd

gere sterkte (500 lux) geschikt. Dit is ook geschikt voor een sfeer

zo gezellig).

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 29 van 36

Binnen de gezondheidspsychologie is veel onderzoek gedaan

hun effecten te verklaren. Zo wordt gesteld dat er ook ontwer-

naar de invloed van daglicht op patiënten. Het staat onomsto-

pen van elementen zijn die op ieder persoon dezelfde invloed

telijk vast dat daglicht een positief effect kan hebben op het

hebben omdat ze ingebakken zitten in onze oude hersenen

herstel, maar niet noodzakelijk voor alle patiënten. Zo is de mor-

[28]. Natuurlijke objecten en vormen zijn vaak een bron van

taliteit hoger in donkere kamers en ervaren mensen in een lichte

inspiratie geweest voor ontwerpen. Recent onderzoek laat zien

kamer minder stress, minder pijn, nemen ze minder medicatie

dat deze op de natuur gebaseerde vormen waardevol zijn voor

en worden eerder ontslagen.

ons emotionele en cognitieve functioneren. Onze hersenen zijn zo geëvolueerd om op een geschikte manier te reageren op

Luchtomgeving

gevaren of kansen die aanwezig waren in de natuurlijke om-

Vooral vanuit de arbeids- en organisatiepsychologie is onder-

geving van onze voorouders. De reacties zijn snel, automatisch

zoek gedaan naar de luchtomgeving. Uit verschillende bereke-

en onbewust, waardoor we een omgeving believen of niet en

ningen blijkt dat het verbeteren van deze omgeving kostenef-

wat vervolgens leidt tot benaderings- of vermijdingsgedrag. We

fectief is wanneer gezondheids- en productiviteitsvoordelen

moesten zo snel reageren omdat verspilling van tijd en energie

meegenomen worden in de berekening [27]. Onderzoek met

onze overlevingskansen verminderde. De amygdala lijkt hierbij

betrekking tot de temperatuur toont aan dat de prestatie op

een belangrijke rol te spelen door het uitscheiden van het stres-

kantoorwerkzaamheden vermindert wanneer de temperatuur

shormoon cortisol en ons autonome zenuwstelsel activeert.

boven de 23-24 graden Celsius komt. De productiviteit neemt toe tot een graad of 21-22 en heeft vrijwel geen effect op de

Roger Ulrich, grondlegger van dit model, publiceerde in Science

prestatie tussen 21 en 24 graden. De productiviteit bij 15 en 30

een artikel over hoe het patiënten verging die een galblaas

graden is ongeveer 90% van de maximale productiviteit, dus

operatie hadden ondergaan. De helft van de patiënten keek uit

temperatuur kan vrij veel invloed hebben op ons gedrag als we

op een boom en de andere helft op een muur. Patiënten met

ons realiseren dat we dan 10% onder ons kunnen functioneren.

het uitzicht op de boom herstelden eerder, hadden minder klachten en hadden minder pijnstillers en zorg nodig. Natuur-

Gerelateerd hieraan is er ook onderzoek gedaan naar ventilatie,

lijke omgevingen zorgen ervoor dat ons cortisol niveau daalt

de intentionele toevoer van buitenlucht in een gebouw. Het

en we goed kunnen rusten. Hij verklaart dit doordat we een

blijkt dat buitenlucht tot 45L/s-persoon een voordelig effect

groot deel van onze evolutie in een natuurlijke omgeving, meer

op prestaties heeft. Het toevoeren van meer buitenlucht zal

specifiek een savanne, hebben doorgebracht. Een omgeving

hierna per liter een minder groot effect op prestaties hebben.

die op zo’n natuurlijke omgeving lijkt is minder bedreigend.

Tot 10L/s-persoon neemt de prestatie 2%-3.5% toen, tussen

Andere aanwijzingen vinden we bijvoorbeeld in de afkeer die we

de 10-20L/s-persoon met 1%-2% en tussen de 20-40L/s-per-

hebben tegen het met de rug naar een deur zitten en in het feit

soon met 0.5%-1%. Tussen de 6.6-15L/s-persoon nemen de

dat de meeste mensen boven slapen. Het geeft ons gevoelens

prestaties significant toe. Prestatie is vaak gemeten voor typisch

van veiligheid. We vinden het fijn om in ruimtes te zitten waarin

kantoorwerk maar ook bijvoorbeeld creatief denken.

het plafond lager en het licht iets gedempt is, omdat het ons een veilige schuilplaats biedt. Verder houden we van uitzicht, zodat

Een dag op de savanne

we alles goed in de gaten kunnen houden. Patronen op vloeren en muren moeten niet te complex worden, aankomend gevaar

Met betrekking tot vloeren, wanden, meubilair en accessoires heeft vooral de evolutionaire psychologie zich opgeworpen om

Pagina 30 van 36

zou dan minder goed te zien zijn.

Wanneer we een ruimte in ons opnemen kunnen we twee

op wielen die meteen als scheidingswand dienst doet. Tenslotte

dingen doen. We kunnen ten eerste actief met de omgeving

gebruiken we vaak metaforen om ons op een economische en

bezig gaan, zoals op onderzoek uitgaan, of we kunnen van een

efficiënte manier uit te drukken. Via een simpele referentie van

afstand proberen de ruimte te begrijpen. De eerste benadering

het product naar iets anders kunnen we veel informatie aan het

is gerelateerd aan processen zoals creatief denken en brainstor-

product toevoegen. De voorovergebogen stand van een Senseo

men, terwijl de tweede benadering gerelateerd is aan probleem

kan opgevat worden als een nederige, dienstdoende butler.

oplossen. Een complexe en mysterieuze ruimte zorgt ervoor dat we onderzoekend te werk gaan. Denk daarbij aan vreemde

In de wereld om ons heen worden we overspoeld met infor-

objecten aan de muur, architectonische grapjes, foto’s, video’s,

matie en het is daarom dat we makkelijk relaties waarnemen.

blinde hoeken, afbuigende gangen of een object waar niet bij

Onze zintuigen moeten orde in de chaos scheppen; het tweede

te komen is, of goed te zien is letterlijk in de spotlights zetten.

principe noemt Hekkert daarom eenheid in verscheidenheid.

De tweede houding die we kunnen aannemen is die waarin

Sommige onderzoekers stellen dat het luisteren naar muziek

we proberen de omgeving proberen te begrijpen wanneer

niets anders is dan het waarnemen van regelmatigheden, zoals

deze coherent en leesbaar is. Denk hierbij aan openheid of juist

ritmes en patronen. We vinden het plezierig als we verbanden

geborgenheid. Deze gevoelens kunnen opgewekt worden door

kunnen leggen en het werkt belonend als we ze vinden, zoals

een open ruimte te creëren met een hoog plafond, vergezich-

bij puzzels. Daarom kan het ook zijn dat alleen mensen met een

ten, een verhoging, veel licht, een balkon etc. Gevoelens van

getraind oor, die de relaties en verbanden gemakkelijk kunnen

geborgenheid kunnen opgewekt worden door een laag plafond,

vinden, een muziekstuk mooi vinden. Misschien is dat stuk

een kleine ruimte zonder ruiten en dikke, geluidloze muren. On-

muziek wel te nieuw voor mensen met een ongetraind oor, wat

derzoek hierna is tot op heden nog vrij tentatief. Deze evolutio-

samenhangt met het derde principe.

naire benadering kan lang niet al onze reacties op de omgeving verklaren, maar we kunnen het wel in ons achterhoofd houden.

Het derde principe, most advanced, yet acceptable (MAYA), sluit hierbij aan. De voorkeur-voor-protoype theorie is uitgebreid

Ontwerp principes

getest en hieruit blijkt dat we de meest gemiddelde voorbeeld uit een categorie, bijvoorbeeld PDA’s, het meest prefereren.

Paul Hekkert, professor industrieel ontwerpen aan de TU Delft,

Vaak zijn we hier vaak aan blootgesteld en daardoor bekend

verklaart aan de hand van vier overkoepelende, evolutionair

mee. Wanneer we bijvoorbeeld het gemiddelde nemen van tien

gegronde principes wat we mooi vinden en die volgens hem

gezichten wordt dit gezicht meer gewaardeerd dan de andere

houdbaar zijn voor al onze zintuigen (i.e. cross modaal) [29].

gezichten. Aan de andere kant zijn mensen altijd aangetrokken

Ten eerste het principe van het maximum effect voor minimale

geweest door nieuwe, onbekende dingen om verzadiging en

kosten. We willen zo efficiënt mogelijk werken, sneller en met

verveling te vermijden. Vooral voor kinderen is dit ontdekkings-

minder inspanning. Zo vinden we bijvoorbeeld een visueel pa-

gedrag een belangrijk proces bij het opgroeien. Het blijkt dat we

troon mooi als het simpel is en toch veel informatie bevat, zoals

producten waarderen die nog genoeg typische eigenschappen

een karikatuur. Om dezelfde reden waarderen we conjunctieve

hebben maar toch een beetje vernieuwend zijn. Een iPhone zou

ambiguïteit, maar niet disjunctieve ambiguïteit. Een voorbeeld

10 jaar geleden geen succes zijn geworden omdat deze destijds

van disjunctieve ambiguïteit is het bekende plaatje waar je zo-

te vernieuwend zou zijn geweest. Het verklaart ook waarom

wel een eend als een konijn in kunt zien, maar niet beide tegelijk.

een remix van een bekend nummer vaak zo hoog in de hitlijsten

Een voorbeeld van conjunctieve ambiguïteit is een boekenkast

eindigt, zoals “A little less conversation” van Junkie XL.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 31 van 36

Ten vierde is congruentie tussen de zintuiglijke waarnemingen

gelijkvormig zijn met de figuur zelf. Het bekendste voorbeeld is

van belang. We prefereren een omgeving die eenduidig is, zowel

een varen. Golven, vlammen en wolken kunnen gedupliceerd

in bedoeling, affect als intensiteit, en geen verschillende bood-

worden door fractalen. Een fractaal patroon op de muur of vloer

schappen afgeeft. We raken in de war van een luxe restaurant met

stimuleert creativiteit en mentale activiteit.

luide muziek of een theepot zonder oor (i.e. vorm volgt functie). Het is daarom belangrijk dat alle zintuiglijke boodschappen

De kleuren op de wanden en vloeren hebben een sterk effect op

congruent zijn met de bedoelde overall ervaring. Wil je verrassing

hoe een ruimte gepercipieerd wordt. Een muur met donkere,

creëren, dan is het juist wel een goed idee om hier vanaf te wijken.

warme kleuren lijkt dichterbij, terwijl een muur met lichte, koe-

Bijvoorbeeld door een stoel te ontwerpen die er hard uitziet, maar

lere kleuren verder weg lijkt. Dit kan ook toegepast worden op

wanneer je er op gaat zitten zacht aanvoelt.

vloeren en plafonds. Zo kan dus een sfeer opgeroepen worden

Verrassingeffecten zijn makkelijk te creëren door de hieronder

van geborgenheid of openheid, waarin we situaties proberen

genoemde fysieke stimuli. Maar wat het effect van verrassing pre-

te begrijpen en probleem oplossend denken. Ook kan een sfeer

cies is op creativiteit is onbekend. Is het goed om mensen uit hun

opgeroepen worden van mysterie, waarin we op onderzoek

‘comfort zone’ te halen waardoor ze misschien in een mindere

uitgaan.

stemming geraken, of is het juist goed om, zoals uit het onderzoek van McCoy en Evans blijkt, mensen te prikkelen met complexe en

Met wanden en vloeren kunnen ook contrast effecten opge-

verrassende omgevingen (zie ook Nadler & Luckner, 1991).

roepen worden. Een meubelstuk in een donkere, warme kleur lijkt groter in een licht gekleurde kamer. Daarnaast zorgt een

Vloeren en wanden

textuur op de muur ervoor dat door het schaduwspel iedere

Vloeren en vloerbedekking helpen duidelijk te maken waarvoor

kleur donkerder lijkt. Gladde glanzende of reflecterende muren

een ruimte bedoeld is, wat looppaden zijn en geven de aard van

doen een kamer groter lijken. We verwachten donkere kleuren

de ruimte weer. De kleur en de textuur van de vloerbedekking

op de grond, medium kleuren op de muur en lichte kleuren op

moet overeenkomen met het doel van de ruimte. Vloerbedek-

het plafond. Wanneer hier van afgeweken wordt kan dit een

king in een winkel straalt warmte af en ook dat er artikelen uit

verrassingseffect teweeg brengen, maar ook stress [30].

het hogere prijssegment verkocht worden. Vanuit een evolutionair perspectief kunnen we zeggen dat complexe en nieuwe

Meubels, accessoires en inrichting

patronen ons prikkelen, maar over het algemeen prefereren we

De vorm van meubels en accessoires in de omgeving kan ver-

simpele patronen. In een complexe omgeving is het moeilijker

schillende psychologische reacties oproepen bij de bezoekers,

om gevaar op te merken. Tevens hebben we liever kleine patro-

zoals cognitieve en gevoelsmatige reacties [31]. Ontwerpers

nen dan grote patronen die veel inspectie vereisen.

kiezen vaak bepaalde vormen om mensen aan te moedigen op een bepaalde manier over het product te laten denken. Net als

De evolutionaire benadering stelt dat we het beste natuurlijke

vloeren en wanden moet het overeenkomen met het doel van

elementen kunnen integreren in ruimtes. Zo kunnen we echte

de ruimte. Als het goed is wekt de vorm dus bepaalde verwach-

planten plaatsen of de natuur imiteren (e.g. bloemornamenten,

tingen op over de eigenschappen van het product, leggen we

natuurposters). Een tweede manier is om de mathematische

bepaalde associaties of herinneren we ons dingen. Een teddy-

verbanden die in de natuur voorkomen te imiteren. Een fractal,

beer wordt ontworpen van zachte materialen om het knuffel-

soms ook fractaal genoemd, is een meetkundige figuur die

baar over te laten komen en een auto met leren bekleding moet

zelfgelijkend is, d.w.z. opgebouwd is uit delen die min of meer

luxe overkomen.

Pagina 32 van 36

Gestalt psychologen stellen dat we een product als geheel waar-

brengen), toegankelijkheid (e.g. het stimuleren van staan of zitten)

nemen. Dus een auto wordt als een auto waargenomen in plaats

en visueel contact (e.g. zitten aan één ronde tafel of in groepjes

van als een verzameling onderdelen, zoals banden, koplampen en

aan lange tafels). Dit kan echter ook betekenen dat mensen hun

een stuur. Als de vorm diepere verwerking behoeft dan wordt ook

privacy en comfort verliezen, terwijl we dat soms nodig hebben in

gekeken naar de individuele onderdelen. Consumenten proberen

een creatief proces.

te begrijpen wat een product is door te kijken naar de gelijkenis van een object met productcategorieën en

Korreltje zout

voorbeelden. Zo wekte Porsche verbazing met de Cayenne SUV, een sportwagen op een onderstel van een SUV. Het MAYA prin-

Uit bovenstaande blijkt duidelijk dat atmospherics invloed heb-

cipe stelde dat we het als consument waarderen wanneer we een

ben op consumentengedrag. Maar wat gebeurd er bijvoorbeeld

product niet meteen kunnen categoriseren, het net iets anders

als we muziek erg mooi vinden (i.e. positieve stemming), maar

en verrassend is, maar wanneer het te moeilijk is wekt het alleen

dezelfde muziek staat te luid (i.e. te veel prikkels)? Niet alleen op

maar frustratie op.

micro schaal moet onze kennis nog verder uitgewerkt worden maar ook op macro schaal. Want wat gebeurd er als we naar har-

Daarnaast is contrast van invloed op hoe we een meubelstuk of

de muziek luisteren (i.e. veel prikkels) in een kamer met gedimde

accessoire verwerken. Een object dat contrasteert met de omge-

verlichting (i.e. weinig prikkels) of warme verlichting (i.e. positieve

ving roept ook aandacht op omdat het ons verrast, zoals wanneer

stemming). Onderzoek heeft de effecten van stimuli in de om-

het erg groot is, rijk aan detail, het contrasteert met de omgeving

geving tot op heden geïsoleerd waardoor we niet weten welke

als het op een vreemde locatie staat.

elementen de meeste invloed op ons hebben. Ten tweede is er

Daarnaast kunnen we gewoon verliefd worden op het ontwerp

weinig onderzoek gedaan naar segmentatie. We weten bijvoor-

van een product, we krijgen er positieve gevoelens bij. Wanneer

beeld dat vrouwen eerder toegeven gevoelig te zijn voor lawaai

er in de literatuur gesproken wordt over meubels en accessoires

en intellectuelen daar in eerste instantie minder gevoelig voor zijn.

dan gaat het meestal om de esthetiek. Refereerde het woord

Maar wanneer we door een winkelstraat lopen zien we duidelijk

in de Griekse oudheid nog naar de sensorische waarneming,

verschillen tussen winkels voor heren, dames en jongeren. Het lijkt

tegenwoordig denken we eerder aan sensorische voldoening. Iets

er dus op dat managers nog steeds hun winkelomgeving continu

moet er mooi uit zien, lekker ruiken of goed smaken. Esthetische

veranderen om invloed uit te oefenen op de klanten zonder pre-

reacties worden gevormd op basis van de intrinsieke elementen

cies te weten welke invloed deze veranderingen hebben.

van een product die zorgen voor betrokkenheid en aandacht. Een goed ontwerp zorgt ervoor dat het meer positieve dan negatieve reacties oproept. Tenslotte heeft de allocatie van meubels en accessoires invloed op hoe we ons in een omgeving gedragen en of en met wie we interacties aangaan. Zo blijkt uit onderzoek dat creativiteit face-to-face communicatie behoeft en dat ook de frequenties van de interacties een bepalende factor is. Mogelijkheden hiertoe kunnen ingebouwd worden, zoals (gepercipieerde) nabijheid (e.g. mensen in een grote/volgepropte of kleine/open ruimte onder-

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 33 van 36

Referenties

1. Bitner, M.J., Servicescapes: The Impact of Physical Surroundings on Customers and Employees. The Journal of Marketing, 1992. 56(2): p. 5771. 2. Dijkstra, K., M. Pieterse, and A. Pruyn, Physical Environmental Stimuli That Turn Healthcare Facilities Into Healing Environments Through Psychologically Mediated Effects: Systematic Review. Journal of Advanced Nursing, 2006. 56(2): p. 166-181. 3. Kristensen, T., The Physical Context of Creativity. Creativity and Innovation Management, 2004. 13(2): p. 89-96. 4. Haber, U.-E., Spaces for Creativity and Innovation in Two Established Organizations. Creativity and Innovation Management, 2005. 14(3): p. 288-298. 5. Moultrie, J., et al., Innovation Spaces: Towards a Framework for Understanding the Role of the Physical Environment in Innovation. Creativity and Innovation Management, 2007. 16(1): p. 53-65. 6. Van der Lugt, R., et al., Future Center ‘The Shipyard’: Learning form Plannung, Developing, Using and Refining a Creative Facility. Creativity and Innovation Management, 2007. 16(1): p. 66-79. 7. McCoy, J.M. and G.W. Evans, The Potential Role of the Physical Environment in Fostering Creativity. Creativity Research Journal, 2002. 14(3/4): p. 409-426. 8. Dijksterhuis, A. and T. Meurs, Where Creativity Resides: The Generative Power of Unconscious Thought. Consciousness and Cognition, 2006. 15(11): p. 135-146. 9. Dijksterhuis, A., et al., The Unconscious Consumer: Effects of Environment on Consumer Behavior. Journal of Consumer Psychology, 2005. 153(3): p. 193-202. 10. Cialdini, R.B., Influence: Science and Practice. 5th ed. 2008: Allyn & Bacon. 11. Dijksterhuis, A., Het Slimme Onbewuste: Denken met Gevoel. 2007, Amsterdam: Bert Bakker. 12. van Baaren, R.B., et al., Mimicry for Money: Behavioral Consequences of Imitation. Journal of Experimental Social Psychology, 2003. 39(4): p. 393-398. 13. Bargh, J.A., M. Chen, and L. Burrows, Automaticity of Social Behavior: Direct Effects of Trait Construct and Stereotype Activation on Action. Journal of Personality and Social Psychology, 1996. 71(2): p. 230-244. 14. Dijksterhuis, A. and A. Van Knippenberg, The Relation Between Perception and Behavior, or How to Win a Game of Trivial Pursuit. Journal of Personality and Social Psychology, 1998. 74(4): p. 865-877. 15. Aarts, H. and A. Dijksterhuis, The Silence of the Library: Environment, Situational Norm, and Social Behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 2003. 84(1): p. 18-28.

Pagina 34 van 36

16. Turley, L.W. and R.E. Milliman, Atmospheric Effects on Shopping Behavior: A Review of the Experimental Evidence. Journal of Business Research, 2000. 49(2): p. 193-211. 17. Elliot, A.J., The Hierarchical Model of Approach-Avoidance Motivation. Motivation and Emotion, 2006. 30(2): p. 111-116. 18. Bless, H. and K. Fiedler, Mood and the regulation of information processing and behavior, in Affect in Social Thinking and Behavior, J.P. Forgas, Editor. 2006, Psychology Press. p. 65-84. 19. Juslin, P.N. and D. Västfjäll, Emotional Responses to Music: The Need to Consider Underlying Mechanisms. Behavioral and Brain Sciences, 2008. 31(5): p. 559-575. 20. Schellenberg, E.G., et al., Exposure to Music and Cognitive Performance: Tests of Children and Adults. Psychology of Music, 2007. 35(1): p. 5-19. 21. Wilson, S., The Effect of Music on Perceived Atmosphere and Purchase Intentions in a Restaurant. Psychology of Music, 2003. 31(1): p. 93-112. 22. Beaman, C.P., Auditory Distraction from Low-Intensity Noise: A Review of the Consequences for Learning and Workplace Environment. Applied Cognitive Psychology, 2005. 19(8): p. 1041-1064. 23. Peck, J. and T.L. Childers, Effects of Sensory Factors on Consumer Behavior: If It Tastes, Smells, Sounds, and Feels like a Duck, Then It Must Be a... in Handbook of Consumer Psychology, C.P. Haugtvedt, P.M. Herr, and F.R. Kardes, Editors. 2007, Psychology Press. p. 193-221. 24. Mehta, R. and R. Zhu, Blue or Red? Exploring the Effect of Color on Cognitive Task Performances. Science, 2009. 323(5918): p. 1226-1229. 25. Bommel, W.J.M.v., Non-visual Biological Effect of Lighting and the Practical Meaning for Lighting for Work. Applied Ergonomics, 2006. 37(4): p. 461-466. 26. Durak, A., et al., Impact of Lighting Arrangements and Illuminances on Different Impressions of a Room. Building and Environment, 2007. 42(10): p. 3476-3482. 27. Seppanen, O.A.F., W. Some Quantitative Relations between Indoor Environmental Quality and Work Performance or Health. in Proceedings of 9th International Conference on Indoor Air Quality and Climate. 2005. Beijing. 28. Joye, Y., Architectural Lessons From Environmental Psychology: The Case of Biophilic Architecture. Review of General Psychology, 2007. 11(4): p. 305-328. 29. Hekkert, P., Design Aesthetics: Principles of Pleasure in Design. Psychology Science, 2006. 48(2): p. 157-172. 30. Augustin, S., Place Advantage: Applied Psychology for Interior Architecture. 2009: John Wiley and Sons Ltd. 31. Bloch, P.H., Seeking the Ideal Form: Product Design and Consumer Response. Journal of Marketing, 1995. 59(3): p. 16-29.

De werkzame ingrediënten van lEF

Pagina 35 van 36

LEF future center Griffioenlaan 2, Utrecht 088-7971900 www.rws.nl/lef [email protected]