De wereld door
les 9
Noord-Amerika
1. Dit is Noord-Amerika 1.1 Amerika
1.2 Vespucci
1.3 Nieuwe Wereld
Noordelijke IJszee
Als mensen jou vertellen dat ze naar Amerika gaan, dan bedoelen ze meestal dat ze de Verenigde Staten van Amerika (VS) gaan bezoeken. Aardrijkskundig bestaat Amerika uit twee grote werelddelen die verbonden zijn door een smallere strook land. Het noordelijke deel heet Noord-Amerika en het zuidelijke deel Zuid-Amerika. De landen er tussenin heten samen Midden-Amerika. De Europese landen ontdekten Amerika in 1492. Eén van de eersten die aankwam in dit gebied, de Italiaan Columbus, dacht dat hij al in Indië was, want daarnaar was hij onderweg. De bewoners van het land werden door hem dan ook indianen genoemd. Later, toen bleek dat dit land niet Indië was, werd het genoemd naar één van de beschrijvers van het land, Amerigo Vespucci (spreek uit: "Vespoetsjie").
Groenland
Alaska
Canada
Verenigde Staten van Amerika Grote Oceaan
Atlantische Oceaan
Mississippi
Er is ook een naam voor Noord-, Midden- en Zuid-Amerika samen: "De Nieuwe Wereld". Deze naam kreeg het continent omdat zoveel Europeanen verhuisden naar het nieuw ontdekte werelddeel om daar een nieuw leven te beginnen. In Europa was het volgens velen te vol geworden, en er was weinig werk te vinden. Noord-Amerika bestaat uit Canada, de Verenigde Staten, Alaska en Groenland.
2. Zo ziet Noord-Amerika eruit 2.1 ijstijd
Tijdens verschillende ijstijden is een groot deel van NoordAmerika bedekt geweest met ijs. Het ijs van de noordpool zette Standbeeld van Columbus in Nassau, op de Bahama’s in deze koude tijden zo ver uit dat het vele honderden kilometers naar het zuiden over het land geduwd werd. Dit ijs noemt men landijs. Door het schuren van deze ijsmassa’s (soms meer dan een kilometer dik!) ontstonden grote kuilen, waarin later, in warmere tijden, smeltwater liep. Zo zijn ook de Grote Meren ontstaan.
2.2 bergen
Bergen vind je langs de oostkust en langs de westkust: langgerekt, steil en hoog: de Appalachen in het oosten en de Rocky Mountains in het westen. Het vlakke middendeel heet de Great Plains ("De Grote Vlakten").
2.3 bijzonder gebied
Een bijzonder gebied vind je rond Salt Lake City. Water uit dit gebied kan niet naar zee, zodat grote zoutmeren zijn ontstaan. Wasatchgebergte in Utah (VS)
© Agteres, Rijssen / Wilsum
93
De wereld door
les 9
Noord-Amerika
2.4 rivieren
Grote rivieren zijn de Mississippi, de Yukon en de Mackenzie. De Grand Canyon is een honderden kilometers lange rivierkloof. De Coloradorivier heeft eeuwenlang deze kloof steeds dieper uitgeslepen. Ook nu nog wordt de kloof steeds dieper.
2.5 breuk
De San Andreasbreuk is een lange scheur in de aardkorst. Deze loopt vanaf Californië tot noordelijk van San Francisco. Deze miljoenenstad loopt dus gevaar in te storten: op die breuk komen veel aardbevingen voor.
3. Planten 3.1 van noord naar zuid
Als je van het noorden naar het zuiden reist, zie je in Noord-Amerika toendra’s, waar veel mos groeit, naaldwouden, grasvlakten (prairies), loofwouden, steppen en tropische regenwouden. Een zeer groot gedeelte van Noord-Amerika is bedekt met bossen. In de noordelijke streken zijn dat naaldwouden, naar het midden toe worden het gemengde bossen (loof- en naaldbomen).
Zonsondergang op de prairie in het zuiden
4. Dieren 4.1 diersoorten
In een zo groot werelddeel (Amerika is in grootte het derde werelddeel, na Azië en Afrika) zijn verschillende klimaten te vinden. In deze klimaten leven verschillende diersoorten. Zo zie je in het noorden elanden en oerzons (boomstekelvarkens), in het midden bisons en lynxen en in het zuiden stinkdieren en bisamzwijnen. Eland in Canada
5. Mensen 5.1 eerste bewoners
Inuït (Eskimo's) en indianen waren de eerste bewoners van Noord-Amerika. Men denkt dat hun voorouders vanuit Siberië het ijs zijn overgestoken, of varend met vlotten het land bereikt hebben. Anderen denken, dat in die tijd de Beringstraat nog boven de zeespiegel lag en de mensen dus gewoon over land zijn gekomen. Ook zijn er vermoedens dat Vikingen uit Scandinavië het land al eens bezocht hebben.
5.2 kolonisten
Na de ontdekking door Columbus kwamen er steeds meer Europeanen in Noord- en Zuid-Amerika wonen. Men noemde hen kolonisten. Ze stichtten er plantages. Dat zijn grote boerenbedrijven waar koffie, tabak of katoen werd geteeld.
5.3 cowboys
Andere kolonisten stichtten grote veebedrijven: men hield koeien voor het vlees. Als de koeien groot genoeg waren, werden ze door cowboys (koeienjongens!) bijeen gedreven en naar de vleesfabriek gebracht.
5.4 godsdienst
Veel mensen vertrokken naar Amerika omdat ze daar niet vervolgd werden vanwege hun godsdienst. Zo zijn in NoordAmerika wel 250 verschillende kerkgenootschappen (groepen gelovigen) te vinden. © Agteres, Rijssen / Wilsum
Het Witte Huis in Washington
94
De wereld door 5.5 verdienen
les 9
Noord-Amerika
Zoals in veel westerse landen verdienen de meeste mensen in Noord-Amerika hun geld in de dienstensector (artsen, verzekeringsagenten, enz.). We noemen de VS en Canada ook wel de graanschuur van de wereld. Er zijn boerenbedrijven te vinden die groter zijn dan onze provincie Utrecht!
6. De VS en de wereld 6.1 leger
De Verenigde Staten hebben het modernste leger van de wereld. De VS en Canada hebben in de Tweede Wereldoorlog geholpen Europa te bevrijden van Hitler. Na de oorlog hielp Amerika Europa met geld en spullen weer op de been.
6.2 typisch Amerika
ijsbaan van het Central Park Verder zijn de Amerikanen bekend om hun ruimtevaartprogramma: in 1969 landde een Amerikaan als eerste mens op de maan. De mensen in Europa kijken vaak naar de VS als het gaat om de manier van leven, nieuwigheden en rages. Als iets in Amerika erg populair is, is de kans groot dat die rage overslaat naar Europa. Een belangrijk voorbeeld is de jazzmuziek. Deze muziek was eerst typisch voor de nakomelingen van de zwarte slaven. Daarna werd ze overgenomen door de blanken en kwam toen in Europa terecht. Veel popmuziek gebruikt nog steeds oude jazzmelodieën en ideeën.
Schaatsen in New York op de
6.3 groot, groter, In Amerika lijkt alles groter, luxer, rijker en mooier: twee of drie auto’s voor de deur en een zwembad in de achtertuin. Er zijn echter ook minder goede dingrootst gen die vanuit Amerika overwaaien. Zo leerden de Amerikanen roken van de indianen. Nu is tabakgebruik over de hele wereld bekend en sterven miljoenen mensen aan de gevolgen daarvan. Maar ook als het over drugsgebruik, gewapende overvallen en andere criminaliteit gaat. De inwoners van de VS hadden daar veel eerder mee te maken dan de mensen in Europa. 6.4 kinderen
De meeste kinderen in Canada en de VS krijgen een goede opleiding. Toch is armoede in deze landen nog aanwezig. In ons land zijn de sociale wetten veel beter: als je ziek bent of oud, en je kunt niet meer werken, dan geeft de regering geld om van te leven. Ook als je vader en moeder er niet meer zijn, zorgt de staat voor je. In Amerika is dat veel minder goed geregeld.
7. Slavernij 7.1 Afrika
Twee eeuwen geleden hadden de nieuwe bewoners van Amerika veel sterke en vooral goedkope arbeidskrachten nodig voor hun plantages en boerderijen. Hiervoor werden vanuit Afrika heel veel zwarte slaven ingevoerd in de Nieuwe Wereld. Het zijn vooral Nederlanders, die aan deze handel veel geld verdienden.
7.2 1865
Na de afschaffing van de slavernij in 1865 waren de slaven vrij, maar gediscrimineerd werden de zwarte mensen nog steeds. Ook in onze tijd krijgen deze mensen in Noord-Amerika vaak minder makkelijk een baan of een huis dan blanken. Toch hebben zij volgens de wet gelijke rechten!
© Agteres, Rijssen / Wilsum
Olympisch stadion in Montreal (Canada)
95
De wereld door
les 9
Noord-Amerika
8. Talen 8.1 talen
In Noord-Amerika wordt vooral Engels gesproken. Spaans als tweede taal is ook belangrijk. In Canada spreekt men Engels en een deel van de mensen spreekt Frans.
9. Eten en drinken 9.1 fastfood
Door de mensen uit al die verschillende landen werden ook verschillende eetgewoonten meegebracht: hamburgers, pizza’s, taco’s en tortilla’s. Echt Amerikaans is het om te barbecuen en om snel te eten: fastfood. Over de hele wereld zijn Amerikaanse fastfoodrestaurants te vinden, en natuurlijk drink je bij je eten echte Amerikaanse cola.
9.2 cola
Een Amerikaanse apotheker vond de cola uit: hij maakte een drankje van kolanoten. Mensen gebruikten die noten om op te kauwen: je werd dan minder gauw moe. De bedoeling van het drankje was om het aan zieke mensen te geven. Iedereen vond het zo lekker, dat het al gauw als gezelligheidsdrankje verkocht werd. Cola bevat coffeïne, waar je wakkerder van wordt.
10. Om te weten Oppervlakte: Aantal inwoners: Opvallende Landschappen: Grootste meren: Langste rivieren: Hoogste top:
2
20 miljoen km 300 miljoen
Great Plains, Grand Canyon, Niagara Falls De Grote Meren Mississippi en Missouri Mount McKinley, 6194 m
Philadelphia (VS)
© Agteres, Rijssen / Wilsum
96
De wereld door
les 9
Noord-Amerika
11. Aardrijkskundespellen
11.1 Letterspel In het onderstaande letterblok zijn tien namen en gebeurtenissen verborgen die met deze les te maken hebben. Ze zijn van links naar rechts en van boven naar beneden, of van rechts naar links en van beneden naar boven in het onderstaande letterblok verborgen. Kleur met een kleurpotlood de juiste namen en zet ze op de lijntjes onderaan de bladzijde. Je kunt de antwoorden ook vinden wanneer je de vragen in vragenspel A (basisstof) goed hebt beantwoord!
E J F R T U A V B N U L A S F F A
L I O L I C K E V N R N K F A E M
A H S F C O L U M B U S D F J K E
N K J S W L S B N M I A S D F U R
D Q W A H A J L N B M A O I K O I
P G B M M K B V G T T K A S F I G
M N H R G J S K F N E W L P O L O
E G A T N A L P R G V S D V K M B
G E M C H C A J M B A X E B N M G
1.
6.
2.
7.
3.
8.
4.
9.
5.
10.
A W B M N F V D N K A H N R K T M
© Agteres, Rijssen / Wilsum
K C U M K S E I O D R G M S L Ï N
L D R C F B R A R V T G M I A U R
O F G Y H N N M G H F N D O O N E
P G E G N M I S S I S S I P P I D
D T R J H G J Y T R D C Y H N B A
T H G G F D X E A D R G U O L U I
97
M H G R V C E A O R I K J H F B O
De wereld door
les 9
Noord-Amerika
11.2 Vragenspel A: basisstof (de antwoorden kun je terugvinden in de tekst of in het letterspel)
1.
Hoe heet een platte schijf gehakt, gebakken op de gril, ingeklemd tussen twee helften van een broodje?
2.
Wat is de naam van de man naar wie Amerika is genoemd?
3.
Welk groot dier, dat ook in Scandinavië voorkomt, is te vinden in het noorden van Noord-Amerika?
4.
Hoe heet een landbouwbedrijf waar bijvoorbeeld katoen of koffie geteeld wordt?
5.
Hoe heet het als een groep mensen als onbetaalde knecht verkocht en aan het werk gezet wordt?
6.
Hoe noem je het reizen van mensen met een raket door het heelal?
7.
Hoe heet de grote rivier met de vele s'en in haar naam?
8.
Welke Europeaan dacht dat hij in Indië was, in plaats van in Amerika?
9.
Hoe heten Eskimo's eigenlijk?
10.
Welke frisdrank was eigenlijk een apothekersdrankje?
11.3 Puzzelspel A Hieronder zie je 10 stellingen. Ga eens na welke waar en welke niet waar zijn. Kruis dat aan in de vakjes achter de stellingen.
Stelling:
Waar
Niet waar
1. Columbus was de eerste mens die Amerika betrad. 2. Cola is een Amerikaanse uitvinding. 3. Prairies zijn grote grasvlakten. 4. De eerste man op de maan was een Amerikaan. 5. In 1989 landde de eerste mens op de maan. 6. In Canada wordt veel Spaans gesproken. 7. In Alaska wordt veel Engels gesproken. 8. Pizza’s werden het eerst in Amerika gegeten. 9. De slavernij werd afgeschaft in 1865. 10. Verzorging van oude mensen is in de VS beter geregeld dan in Nederland.
© Agteres, Rijssen / Wilsum
98
De wereld door
les 9
Noord-Amerika
11.4 Vragenspel B: extra stof 11.
In wiens naam en opdracht wilde Columbus de weg naar Indië ontdekken?
12.
Bij welk land hoort het eiland Groenland? Zet een cirkel om de juiste letter. a. Verenigde Staten
13.
b. Canada
c. Denemarken
Hoe heette het Amerikaanse ruimtevaartprogramma, dat als doel had mensen op de maan te brengen. Zet een cirkel om de juiste letter. a. Apollo
14.
b. Maanlander
c. Raket
In Canada is een provincie waar overwegend Frans wordt gesproken. Deze provincie heeft ook een Franse naam. Kun je ontdekken hoe deze heet?
15.
Vraag: uit welk land komen tortilla's oorspronkelijk? Zet een cirkel om de juiste letter. a. Spanje
b. Italië
c. Mexico
11.5 Puzzelspel B
In de volgende zinnen zitten woorden uit de tekst verstopt. In elke zin één. Zin 1:Draagt deze boom ook loof?
Woord?
Zin 2:Ze kocht cosmetica nadat zij verkering kreeg.
Woord?
Zin 3:Er stond: Bij brand sla venster in.
Woord?
Zin 4:Lust je nog Spa, Ans?
Woord?
Zin 5:Peter koos als vak reclame, Rika ging in de ziekenzorg.
Woord?
11.6 Snuffelspel Er zijn ook vragen die je niet één-twee-drie kunt beantwoorden. Je zult voor de antwoorden moeten zoeken in het documentatiecentrum, in een atlas, in een elektronische encyclopedie, op internet, enz. Vijf van zulke vragen staan hieronder. Kun jij de antwoorden op deze vragen ontdekken? Schrijf de antwoorden op je snuffelspelkaart. Doe je best en veel succes! 16. 17. 18. 19. 20.
Uit hoeveel staten bestaan de VS en wat zijn de namen van de 2 grootste staten? In Canada liggen heel beroemde watervallen. Kun je erachter komen hoe deze heten? Kun je ontdekken wie Martin Luther King was en wat hij deed tegen de discriminatie van negers in de VS? De Nederlanders hadden in Amerika een stad die Nieuw-Amsterdam heette. Hoe heet die stad nu? Kun je ontdekken wanneer deze stad werd gesticht en door wie? De naam van 1 provincie in Canada is dezelfde als van een hondenras. Probeer te ontdekken over welke provincie het gaat.
© Agteres, Rijssen / Wilsum
99
Noord-Amerika les 9 De wereld door
19
g
RUSLAND
a
A
D 2 3
1
I
m
f
A
17
k
l
B
MEXICO
16
18
15
c
h
4
12
k
j
c 14
b
Copyrights: Uitgeverij Agteres, Rijssen/Wilsum Cartografierechten: Intermap bv, Enschede
11
B
7
II
8
10
6 5
9
13
C
i
CUBA
d
IJSLAND
e
BAHAMA'S
c. M
b. G
a. G
9. M
8. O
7. T
6. N
5. W
4. C
3. L
2. S
1. V
B. G
A. A
B. V
A. C
i. S
h. H
g. Y
f. N
e. L
19. A
18. M
17. D
16. D
15. H
14. N
13. M
12. S
11. D
10. Q
D. C
C. F
Topospel B: extra stof
11.7 Topospel Zoek in je atlas de aardrijkskundige namen van Noord-Amerika op, die overeenkomen met de gegevens in het kaartje hiernaast. Zet de juiste namen op de lijntjes achter de letters of nummers. Let op: hoofdletters (A en B) zijn landen, onderstreepte hoofdletters (A t/m D) zijn deelstaten, cijfers (1 t/m 19) zijn plaatsen, kleine letters (a t/m m) zijn wateren en Romeinse cijfers (I en II) zijn gebieden. Succes met je speurtocht!
d. A
j. B
Topospel A: basisstof
I. R
k. M
l. M
m. C
II. A
100
© Agteres, Rijssen / Wilsum
De wereld door
ANTWOORDENBLAD
11.1 Letterspel
11.6 Snuffelspel 16. De VS bestaan uit 50 verschillende staten. De grootste 2 zijn Alaska en Texas. 17. Niagara Falls (Niagarawatervallen). 18. Martin Luther King was een zwarte predikant en hij streed voor de burgerrechten van de negers. Hij is beroemd geworden door zijn mars naar Washington in 1963. Door zijn inzet kregen de zwarte mensen in de VS meer rechten en werd de discriminatie minder. 19. New York - gesticht in 1626 door Peter Minuit. 20. Labrador.
E L A N D
C C O L U M B R U S
A M E
Noord-Amerika
E G H A M B U R G E R T N L A A M S L A V E R N I J P S S I I M T E V A A R T S S I P P T Ï U N I R I G O
11.2 Vragenspel A 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Hamburger Amerigo Eland Plantage Slavernij Ruimtevaart Mississippi Columbus Inuït Cola
11.3
Puzzelspel A
1. 2. 3. 4. 5.
Niet waar Waar Waar Waar Niet waar
6. 7. 8. 9. 10.
Niet waar Waar Niet waar Waar Niet waar
11.7 Topospel A
11.7 Topospel B
A. B. A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. a. b. c. d. I.
C. D. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. e. f. g. h. i. j. k.
Canada Verenigde Staten Alaska Groenland Vancouver San Francisco Los Angeles Chicago Washington New York Toronto Ottawa Montreal Grote Oceaan Golf van Mexico Mississippi Atlantische Oceaan Rocky Mountains
11.4 Vragenspel B 11. 12. 13. 14. 15.
l. m. II.
In opdracht van een Spaanse koningin. Denemarken (c). Dat programma heette Apollo (a). Deze provincie heet Quebec. Tortilla's komen uit Spanje (a).
Florida Californië Quebec Detroit St. Louis Miami New Orleans Houston Dallas Denver Minneapolis Anchorage Labradorzee Noordelijke IJszee Yukon Hudsonbaai St. Lawrence Bovenmeer Michiganmeer (Lake Michigan) Missouri Colorado Appalachen
11.5 Puzzelspel B 1. 2. 3. 4. 5.
Draagt deze boom ook loof ? kloof Ze kocht cosmetica nadat zij verkering kreeg. Canada Er stond: Bij brand sla venster in. slaven Lust je nog Spa, Ans? Spaans Peter koos als vak reclame, Rika ging in de ziekenzorg. Amerika
© Agteres, Rijssen / Wilsum
Chicago
101
