De verwantschap van kunst en natuur
Linda Molenaar (performance tijdens Schone Schijn)
Expertmeeting Kunst & Natuur CBK Noord-Holland i.s.m. Stichting Beeldende Kunst Heemskerk. Locatie: Bezoekerscentrum De Hoep, Castricum. Datum: 19 november 2010. Dagvoorzitter Ellie van den Bomen (adviseur, Kunst en Cultuur Noord-Holland) Discussieleider Ellen Klaus (Programmamanager, Kunst en Cultuur Noord-Holland) Deelnemers Marianne van Gils (directeur Kunstenaarscentrum Bergen) Nic Grandiek (Beleidsmedewerker Natura 2000, Provincie Noord-Holland) Saskia Monshouwer (zelfstandig curator) Jan van Mourik (Leidinggevende boswachter, PWN) Marcel van Ool (Beleidsmedewerker cultuur, Staatsbosbeheer) Hidde Posthuma (Boswachter, PWN) Johan Stuart (voorlichter, Landschap Noord-Holland) Ronald Tebra (producent, Schone Schijn) Piet Veel (Directeur, PWN) Jaap Velserboer (curator, Schone Schijn) Paula van Zijl (zelfstandig curator) Verslaglegging Floor Tinga (www.ruimtezicht.nl)
1. Inleiding De natuur vormt een aantrekkelijk podium voor kunstenaars. Niet zelden reflecteren kunstenaars daarbij op de waarden van de natuur en de omgang met het landschap. Voor het publiek dat op tentoonstellingen in de natuur afkomt, voegt kunst een extra laag toe aan de beleving van het landschap. Een gegeven dat natuurbeheerders ook nastreven door hun natuurgebieden open te stellen voor publiek. Toch veroorzaakt de samenwerking met de kunstensector een spanningsveld. De natuurbeheerders hebben immers de taak het kwetsbare natuurbezit te beschermen. Een expertmeeting voor curatoren, natuurbeheerders en adviseurs op het vlak van kunst en natuurontwikkeling, zocht naar de gezamenlijke doelstellingen van kunstorganisatoren en natuurbeheerders. Hierbij stond de vraag centraal of er een protocol of 'kunstenbeheerplan' ontwikkeld kan worden voor beeldende kunstmanifestaties in de natuur. En belangrijker nog: uit welke ingrediënten dient een dergelijk plan te bestaan? Na een inleiding door Jaap Velserboer (Schone Schijn), werd de bijeenkomst onderverdeeld in presentaties door Piet Veel (PWN), Marcel van Ool (Staatsbosbeheer), Nic Grandiek (Provincie NoordHolland) en werd de expertmeeting afgesloten door een discussie onder leiding van Ellen Klaus (Kunst en Cultuur Noord-Holland). 2. Sprekers Vrijheid voor kunst Jaap Velserboer (Curator Schone Schijn)
De beeldende kunstmanifestatie Schone Schijn, georganiseerd door Stichting Beeldende Kunst Heemskerk, vormde de aanleiding voor het organiseren van deze expertmeeting in bezoekerscentrum De Hoep. Tussen 15 augustus en 26 september 2010 werden in het Noord-Hollands Duinreservaat kunstenaars uitgenodigd te reageren op de vermeende 'echtheid' van het duinlandschap. Schone Schijn stede zichzelf de terechte vraag: is er in dit gecultiveerde landschap nog wel sprake van echte natuur? Een waaier van visies op de gecultiveerde natuur werd zichtbaar via site-specific sculpturen en installaties in het landschap. Centraal op het terrein bouwde de architect Anne Holtrop een tijdelijk museum waarin onder meer een groeikunstwerk van Sjoerd Buisman getoond werd, maar ook een contemplatieve houtskooltekening van een duinlandschap door Renie Spoelstra te zien was. Daarnaast zorgden enkele kunstwerken voor een groot contrast met het duinreservaat, waaronder een Babylonisch tafereel met auto's en onttakelde speeltoestellen van Edwin Stolk, maar ook stoplichten waarmee André Pielage de vele bezoekers in grote verwarring en bewondering achterliet. Deze voorbeelden zijn slechts een greep uit de rijkdom aan visies op de natuur, waarmee de kunstenaars van Schone Schijn de tentoonstelling vulden. De manifestatie trok op haar hoogtepunt tienduizend bezoekers op een dag, toen het Kruisbergfestival georganiseerd werd in samenwerking met Zomerpodium Heemskerk en de natuurbeheerder PWN. Voor Jaap Velserboer, curator van Schone Schijn, riep dit evenement de vraag op of een dergelijke hoeveelheid mensen nog wel verantwoord is in een natuurgebied. Hoewel het grote aantal mensen voor de nodige logistieke rompslomp zorgde, was het Kruisbergfestival zeer geslaagd. Tijdens het festival lag de nadruk op de podiumkunsten, een wezenlijk verschil met het meer ingetogen karakter van de beeldende kunst. De kunstdiscipline bepaalt dus in zekere mate de dynamiek die het publiek met zich meebrengt. Met zijn beeldende kunstmanifestaties wil Velserboer het natuurgebied juist versterken en niet laten vertrappen onder de vele voeten die het betreden. Om die reden vraagt hij zich af of het verstandig zou zijn om de kunstprojecten aan te laten sluiten op de doelstellingen die de natuurbeheerder stelt. Je kunt hierbij echter wel in een schemergebied terechtkomen, waarin de kunst nog slechts als PR middel dient. Curator Paula van Zijl heeft hiermee juist een hele andere ervaring opgedaan. Bij de plaatsing van een beeld op een dijk werd ze door de betrokken dijkgraaf verzocht zo min mogelijk promotie te genereren. De dijkgraaf had er namelijk geen behoefte aan dat mensen gestimuleerd werden om actief de dijk te betreden. Voor Velserboer en zijn collega Ronald Tebra geldt dat ze tijdens de conceptontwikkeling van Schone Schijn inhoudelijk helemaal zijn vrijgelaten door PWN. Voorafgaand aan de plannen kregen ze een uitgebreide rondleiding door het gebied, waarbij ze achtergrondinformatie kregen over de ontwikkeling en het beheer van het reservaat. In het vervolg van het proces koppelden de heren hun plannen telkens terug naar Hidde Posthuma, die als boswachter van PWN hun directe contactpersoon was. Posthuma gaf hen dan telkens de fysieke kaders aan waarbinnen ze mochten werken. Maar niets is zo veranderlijk als kunst. Samenwerken met een kunstorganisatie bracht een andere werkdynamiek voor PWN teweeg: 'Je moet als beheerder in een vloek en een zucht kunnen beslissen. Wat ooit begon met een museum op een kruispunt, eindigde met stoplichten.'
Crossroads 2010, André Pielage
Gemeenschappelijke waarden Piet Veel (Directeur PWN)
Het Waterleidingbedrijf PWN beheert ongeveer 7300 hectare duingebied in Noord-Holland. Een formaat dat vergelijkbaar is met vijftien duizend voetbalvelden. Naast het zorgdragen voor een veilige drinkwatervoorziening en het ontwikkelen en herstellen van de natuur, beheert PWN de duingebieden ook voor recreatiedoeleinden. Ze zorgt hierbij voor een goede balans tussen het beschermen en ontwikkelen van natuurwaarden in het duingebied, en ruimte voor bezoekers om te genieten van de natuur. Een taak die enigszins paradoxaal in de oren klinkt. Het is daardoor niet altijd even gemakkelijk voor PWN om in te schatten welke evenementen ze kan toelaten en welke niet. Foto-opnames, kunstmanifestaties en wielerwedstrijden worden op dit moment bijvoorbeeld toegelaten, maar wanneer iemand met het verzoek komt filmopnames te maken waarbij speedboten spectaculair tot ontploffing komen, werkt PWN niet mee. Door de vele evenementen die al worden georganiseerd in de duingebieden, hanteert PWN in principe een stand-still beginsel. Dit houdt in dat de huidige toestand van het gebied door de invloed van het evenement niet verslechtert. Momenteel stelt PWN zich de volgende vragen wanneer er een aanvraag voor een activiteit in het duingebied binnenkomt: 1. Past het binnen de doelstellingen en het imago van PWN? 2. Heeft het evenement een relatie met het duingebied? 3. Wordt het evenement georganiseerd vanuit commercieel of maatschappelijk oogpunt? 4. Is er wel of geen broedseizoen? 5. Is het stand-still beginsel van toepassing? 6. Is het conform de overige regelgeving (zoals veiligheid)? Daarnaast hanteert PWN bij het beantwoorden van de vragen de volgende beslis boom: 1. Heeft de natuur er last van? 2. Hebben bezoekers er last van? 3. Hebben wij er last van? Ondanks deze vragenlijst heeft Piet Veel behoefte aan het ontwikkelen van een nieuw instrumentarium voor evenementen. Ten aanzien van Schone Schijn was de maatschappelijke verbinding die het project door haar onderwerpkeuze aan ging, en het feit dat het een kunstmanifestatie betrof, van doorslaggevend belang om het toe te laten in het gebied. Bij PWN wordt kunst namelijk een warm hart toegedragen. In de ogen van Piet Veel is kunst immers net zo onvoorspelbaar als de natuur. Om die reden werden de stoplichten ook zo gewaardeerd door PWN, het bracht namelijk veel discussie los. Daarnaast vraagt natuurbeheer om een grote dosis creativiteit, iets waardoor PWN zich verwant voelt met de kunstenaarspraktijk zelf.
Genius loci Marcel van Ool (Beleidsmedewerker cultuur Staatsbosbeheer)
Staatsbosbeheer, die in opdracht van de rijksoverheid zo'n 260.000 hectare natuur beheert, onderschrijft de onderzoekende, agenderende en verbindende rol die kunst kan vervullen. Dit blijkt ook wel uit het feit ze een beleidsmedewerker cultuur heeft aangesteld die zich bezig houdt met het ontwikkelen van cultuurbeleid binnen Staatsbosbeheer. Dit houdt in dat Staatsbosbeheer ruimte geeft aan kunst en cultuurprojecten (zoals het jaarlijks terugkerende Oerolfestival op Terschelling), maar ook zelf kunstprojecten initieert. Staatsbosbeheer is van mening dat kunst het landschap nog rijker kan maken. Maar wanneer een organisatie niet zeker is van de kunstingreep, is het verstandig om terughoudend te zijn. Een landschap kun je immers maar één keer verknallen. Bij de organisatie van kunst en cultuurprojecten in de natuur houdt Staatsbosbeheer rekening met vier begrippen: 1. Ecologie (Kan de natuur het aan?) 2. Economie (Door wie wordt het bekostigd?) 3. Esthetiek (Is het een het hoogwaardige toevoeging die de geest van de plek versterkt?) 4. Ethiek (is er voldoende draagvlak voor? Is het 't waard?) Tot de komst van de moderne kunst, bestond er een redelijk eenduidig beeld over de waarde van schoonheid. Marcel van Ool verwijst hierbij naar de visie van de Romeinse architectuurtheoreticus Vitruvius, die er vanuit ging dat er alleen maar een zinvol en harmonieus eindresultaat kon bestaan als in het ontwerp rekening werd gehouden met de volgende drie zaken: 1. Functie (bruikbaarheid en nut, plaatskeuze) 2. Bestendigheid (duurzaamheid van constructie) 3. Schoonheid (gepaste stijl en elegantie) Een stelling waarvan Staatsbosbeheer vindt dat deze vandaag de dag niet aan waarde hoeft in te boeten. Het aspect 'schoonheid' ligt echter gevoelig. Wie bepaalt anno 2010 immers wat schoonheid is? Voor Staatsbosbeheer geldt dat een kunstwerk aan esthetische voorwaarden voldoet wanneer ze in staat is de 'geest van de plek' of 'genius loci' te verbeelden. Oftewel: Waar vraagt de plek om? Ondanks het feit dat Staatsbosbeheer nooit bewust aan collectievorming heeft gedaan, is er ondertussen een verzameling van hoogwaardige kunstwerken in handen van Staatsbosbeheer. De kunstopdrachten die Staatsbosbeheer voor het publiek toont komen tot stand op initiatief van Staatsbosbeheer zelf, of vindt plaats in samenwerking met instellingen op landelijk of provinciaal niveau zoals SKOR (Stichting Kunst en Openbare Ruimte) of NBKS (Nieuwe Brabantse Kunst Stichting). Een succesvol project dat Staatsbosbeheer in samenwerking met het NBKS ontwikkelde, was het landschapskunstwerk De Wassende Maan van beeldend kunstenaar Paul de Kort. Het kunstwerk gelegen in de Brabantse Biesbosch heeft de vorm van een labyrint en vertelt het verhaal van de wisselende inzichten op waterstaatkundig gebied, die in de loop der tijden ook het uiterlijk van De Biesbosch hebben bepaald. De Kort gebruikt zijn labyrint als metafoor voor de historische strijd met het water. Door de invloed van de seizoenen en de wisselende getijden, is De Wassende Maan een kunstwerk geworden dat geen dag hetzelfde lijkt. Meer van dergelijke grote landart werken staan op de planning van Staatsbosbeheer de komende jaren.
De Wassende Maan, Paul de Kort, 2008.
Natura 2000 Nic Grandiek (beleidsadviseur Natura 2000, Provincie Noord-Holland)
Natura 2000 vloeit voort uit de Natuurbeschermingswet 1998, en is een instrumentarium dat op Europees niveau ontwikkeld is om de teruggang van biodiversiteit tegen te gaan. Bijna iedereen die iets wil organiseren in de natuur, krijgt met deze regelgeving te maken. In Noord-Holland bevinden zich elf gebieden die onder de noemer van Natura 2000 vallen. De Provincie Noord-Holland heeft als taak om hiervoor beheerplannen op te stellen, vergunningen te verlenen en de regels te handhaven. Op de lange termijn zorgt Natura 2000 voor het behoud van gebieden die een belangrijk onderdeel vormen van het metropolitane landschap, zoals de Delta metropool. Wanneer iemand een kunstmanifestatie in een duinlandschap wil organiseren, wordt gekeken of de activiteiten voldoen aan de kaders die zijn opgesteld in de beheerplannen. In het kort komt het hier op neer dat waneer de activiteiten geen effect hebben op de natuurwaarden, deze wordt gevrijwaard van vergunningen. Voor de overige activiteiten wordt afgewogen wat de consequenties zijn voor de biodiversiteit. Om die reden raad Nic Grandiek, beleidsadviseur Natura 2000 bij de Provincie NoordHolland aan om altijd in overleg te treden wanneer er wordt getwijfeld aan de mate van overlast die een evenement voor een gebied betekent. Daarnaast dient de organisatie van een kunstproject ook op lokaal niveau afspraken te maken met de beheerder van het natuurgebied. In het geval van Schone Schijn werden de afspraken met PWN gemaakt. De vergunning diende door de organisatie van Schone Schijn bij de provincie te worden aangevraagd. In de praktijk was het toch PWN die hierin een grote taak op zich nam, omdat het immers op haar terrein plaatsvond. Nic Grandiek benadrukt dat de regelgeving veel ruimte biedt, waardoor 'angst' voor Natura 2000 niet noodzakelijk is. Op 30 december 2010 heeft staatssecretaris Bleker 23 gebieden definitief aangewezen als Natura 2000 gebied. Op de website van Economische zaken, Landbouw en Innovatie zijn deze te vinden: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/natuur/natura-2000
3. Discussie Als vertrekpunt voor de discussie stonden de volgende vragen centraal: 'Hoe kunnen kunst en natuur elkaar versterken?' 'Welke type kunst wordt door de deelnemers gewaardeerd in de natuur?' En: 'Hoe dienen kunstprojecten in de natuur georganiseerd te worden?' Het uiteindelijke doel bij de beantwoording van deze vragen, was het leggen van een basis voor een 'kunstenbeheerplan' bij kunstprojecten in de natuur. Op de vraag waarin kunst en natuur elkaar kunnen versterken, kwamen begrippen naar voren zoals: beleving van het landschap, waarneming, genieten, ontdekken, betrokkenheid en diversiteit. De aspecten waarin de deelnemers veel gemeenschappelijke kenmerken zagen tussen kunst en natuur waren: verbinding leggen met de locatie (genius loci), kennisoverdracht, kwetsbaarheid, schaarste, onvoorspelbaarheid en openbaarheid. Wanneer gevraagd wordt naar het type kunst dat de deelnemers graag in de natuur tegen komen, komt het smaakoordeel om de hoek kijken. Een oordeel dat per definitie subjectief van aard is. Door de presentatie van Marcel van Ool, die uitleg gaf aan het begrip 'genius loci', waren de deelnemers het er over eens dat de kunst in kwestie een relatie dient aan te gaan met het karakter van de locatie. Desalniettemin blijft het een gevoelig aspect, want wat voor de een een verstorend element in het landschap betekent, kan voor de ander juist verrassend en plezierig zijn. Verbinding leggen met de geest van de plek en de natuurwaarden hierin respecteren, worden verder als belangrijke voorwaarden gezien voor het plaatsen van waardevolle kunst in de natuur. Hierin ontmoeten de natuurbeheerders en kunstorganisatoren elkaar in een gezamenlijke doelstelling. Daarnaast wordt ook benadrukt dat de kunst niet perse fysiek aanwezig hoeft te zijn in het publieke domein. Ook via nieuwe media kan kunst een rol spelen, waardoor de natuur zelf in tact blijft. Ook wordt tijdelijke en mobiele kunst ook als oplossing gezien. Deze blijft immers niet permanent in het natuurgebied achter. Gebieden die zich hier ook voor lenen, zijn de locaties waar de natuurbeheerder van af wil (waar de natuur op de schop gaat). Hier liggen dus kansen voor de kunst om te experimenteren temidden van de natuur. Daarnaast kan kunst die betrokken wordt in het transformatieproces, waardeverhogend werken. Bij het organiseren van kunst in de natuur zijn de beheerders er het over eens dat de kunst ruimte moet krijgen om te verrassen. Natuurlijk stellen de beheerders kaders op waarbinnen de kunst zich kan bewegen, echter wanneer alles al vooraf uitgekauwd wordt, kan de natuurbeheerder het net zo goed zelf
uitvoeren. Daar waar de natuurorganisatie en de kunstenaar in discussie treden, ontstaat een interessante basis om vanuit te werken. Ook dient er voldoende expertise aanwezig te zijn op het vlak van zowel hedendaagse kunst, als de ontwikkelingen omtrent natuurbeheer. De doelstellingen van zowel de kunstorganisatie als de natuurorganisatie dienen vooraf helder gesteld te worden, zodat beide partijen de overeenkomsten in hun activiteiten kunnen vaststellen. Hierdoor kan een win-win situatie kan ontstaan. Openheid en creatief denken vormen essentiële ingrediënten in de samenwerking tussen beide partijen. 4. Conclusie Uit de expertmeeting werden de vermeende verschillen tussen kunst en natuur, overschaduwd door de overeenkomsten. De verwantschap tussen beide partijen blijkt groot. Zowel vanuit de kunst als vanuit het natuurbeheer, worden het respecteren van de natuur en het stimuleren van de natuurbeleving als belangrijke waarden gezien. Geadviseerd wordt om kunst en natuur niet terug te brengen tot een nutsfunctie, maar juist de intrinsieke waarde te blijven koesteren. Ook wordt benadrukt dat vanuit de wet en regelgeving veel mogelijk is, waardoor organisaties zich niet moeten laten afschrikken door instrumentaria zoals Natura 2000. Naast het grote belang van het denken vanuit de 'geest van de plek', wordt ook geattendeerd op de waarde die kunst kan nemen als onverwacht element in de natuur. De paradox die kunst kan oproepen, versterkt zodoende de beleving van het landschap. Kunst hoeft niet uitsluitend permanent fysiek aanwezig te zijn in de natuur, maar kan zich ook manifesteren via nieuwe media, of ingezet worden als tijdelijke interventie. Door de handen ineen te slaan en kennis uit te wisselen met elkaar, kunnen de twee werelden van kunst en natuur elkaar versterken. Werelden die niet eens zover uit elkaar liggen. Beide zijn immers kwetsbaar, onvoorspelbaar en staan open voor de beleving van de bezoeker. Openheid naar elkaar, het bevorderen van kennisuitwisseling en grensoverschrijdend werken zijn een voorwaarde om tot het opstellen van kunstprojecten in de natuur te komen. De expertmeeting in bezoekerscentrum De Hoep toont aan dat de potentie en motivatie voor samenwerking ten volle aanwezig is.
