DE ZAGENDE MAN EN DE KUNST VAN

DE ZAGENDE MAN

EN DE KUNST VAN HET MAKEN

01 1. 2. 3. 3.1. 3.2. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4.

VOORWOORD CREËREN / PRODUCEREN ELEMENTEN KENNIS EN HANDELINGEN IMPLICIETE EN EXPLICIETE KENNIS KENNIS IN DE PRAKTIJK NIEUWE MOGELIJKHEDEN / PROBLEMEN PROBLEMEN EN HET DOEL PROBLEMEN ALS ONDERWERP NIEUWE MOGELIJKHEDEN EN HET MOMENT ONBEKENDE KENNIS NAWOORD BRONVERMELDING COLOFON

De zagende man en de kunst van het maken door Vincent Knopper Sandberg Instituut / Material Utopias 2015

De zagende man en de kunst van het maken

01 03 07 11 12 14 17 18 19 20 22 24

1. Cornel Bierens - De handgezaagde ziel 2013 2. Richard Sennett - De Ambachtsman 2008

01 VOORWOORD Als maker ben ik geïnteresseerd in het proces van het ‘maken’. Als beeldend kunstenaar en als meubelmaker roept het maakproces veel vragen bij mij op. Het werk van de kunstenaar en het werk van de meubelmaker wordt altijd als gescheiden gezien, en in mijn praktijk merk ik tijdens ‘het maken’ dat deze twee processen in de kern ook van elkaar verschillen. En als dat zo is, waar liggen dan de verschillen? Zijn er naast verschillen ook overeenkomsten? Deze scriptie heeft als doel deze gescheiden processen theoretisch te onderzoeken om ze vervolgens in de praktijk te bekijken. Hiervoor gebruik ik twee termen: creëren en produceren. Zwartwit gezegd is creëren iets wat kunstenaars doen en produceren iets van vakmensen. Twee verschillende praktijken, twee verschillende termen. Om deze termen te onderzoeken gebruik ik twee hoofdbronnen die beide ingaan op ‘het maken’ vanuit verschillen perspectieven. Om de term creëren te onderzoeken gebruik ik het essay ‘de handgezaagde ziel’ van Cornel Bierens1. Hij onderzoekt de belangrijke relatie tussen hand en hoofd van de kunstenaar en plaatst dit in een breed kunsthistorisch kader. Zijn bevindingen over het maakproces gebruik ik om de term ‘creëren’ verder te analyseren en te onderzoeken binnen mijn eigen praktijk. ‘De ambachtsman’2 geschreven door Richard Sennett, gebruik ik als leidraad om de term produceren te onderzoeken. Zijn boek is een sociaal maatschappelijk onderzoek naar de vakman. Voor mijn onderzoek gebruik ik Sennett’s analyse op het daadwerkelijke maakproces om te begrijpen waaruit het ‘produceren’ bestaat en hoe dit zich tot mijn eigen praktijk verhoudt. In de onderzoeken van Bierens en Sennett wordt duidelijk hoe

02 de termen afzonderlijk van elkaar zijn ontwikkeld maar de teksten verhelderen de scheiding tussen de twee termen zelf niet. Om te begrijpen hoe de termen ‘creëren’ en ‘produceren’ zich historisch tot elkaar verhouden leg ik de onderzoeken van Sennett en Bierens naast elkaar. Welke ontwikkelingen in de geschiedenis hebben invloed gehad op onze perceptie omtrent deze termen? En hoe verhouden de maakprocessen van kunstenaars zich tot die van ambachtslieden?


03

Creëren / Produceren

04 CREËREN / PRODUCEREN

De term creëren wordt vaak geassocieerd met kunst en het scheppen. Produceren wordt in verband gebracht met ambacht en uitvoeren. Waarom gebruiken we deze twee verschillende termen voor deze maakprocessen? De hedendaagse associaties met de term creëren ligt niet ver verwijderd van zijn Latijnse oorsprong creāre3, dat ‘scheppen, voortbrengen; kiezen en benoemen’ betekent. Het woord creāre komt voort uit het woord crēscere, wat ‘groeien’ betekent, een natuurlijk proces dat buiten onze macht staat. Deze herkomst is interessant in relatie tot het mysterieuze beeld wat wij van creëren hebben. Deze associaties die wij met creëren hebben had men tot het eind van de negentiende eeuw helemaal niet. In het begin voerden kunstenaars hun werk uit in opdracht en waren zij net zo goed vakmannen. De magie en de geest kwamen pas aan het einde van de negentiende eeuw in beeld. Rond die tijd ontstond een behoefte aan een hogere (theoretische en filosofische) standaard. Gustave Flaubert omschreef dit in 1852 als: een behoefte aan de geleidelijke bevrijding van het stoffelijke4. Het idee werd de norm en een correcte voorstelling van de werkelijkheid en ambachtelijke kwaliteit voldeed niet meer. Bierens verhelderd deze filosofische behoefte in de vergelijking5 tussen de schilderijen ‘Friedland’ van Ernest Meissonier en ‘Le Bon Bock’ van Edouard Manet. Bierens laat hiermee een belangrijk punt in de kunstgeschiedenis zien waar de behoefte aan de geest sterker werd dan de behoefte aan ambachtelijke kwaliteit. Meissonier werd vanwege zijn extreem hoge vakbekwaamheid als een van de belangrijkste schilders van de negentiende eeuw gezien. In 1873 presenteerde Meissonier zijn schilderij ‘Friedland’. Alle details en penseelstreken waren van hoge ambachtelijke kwaliteit. Het schilderij was technisch perfect uitgevoerd, maar ook niet meer dan dat: de geest ontbrak. Juist de geest die in Friedland ontbrak werd door criticus Marie-Amelie Montifaud in dat zelfde jaar wel ontdekt in het werk van Manet. Hij had zijn grove, impressionistische werk voorzien van een extra inhoudelijke laag. Een laag die alles uitmaakte en tegelijk niets meer voorstelde. Tegelijkertijd werden er nog steeds gewone dingen gemaakt door


3. Etymologisch woordenboek van het Nederlands. 4+5. Cornel Bierens - De handgezaagde ziel

1.

6+7. Richard Sennett - De Ambachtsman

05 ambachtslieden in hun werkplaatsen. Gebruiksvoorwerpen en andere zaken werden getoetst aan de hand van hun functionaliteit, kwaliteit en beschikbaarheid. Ambachtslieden waren niet bezig met het overladen van hun werk met gedachten en theorieën maar waren gericht op goed werk omwille van het werk6. In tegenstelling tot de drang om kunst meer waarde te geven werd aan het werk van de ambachtsman steeds minder waarde toegekend. De industriële revolutie zorgden ervoor dat ambachtslieden werden vervangen door machines en het werk dat ze nog wel mochten uitvoeren was eentonig en smerig. Zoals in Amerika en Engeland, waar de ontwikkelingen in de staalproductie de ambachtsmannen verplichtte afstand te doen van hun vaardigheden7. De rol van de ambachtsman werd overbodig en de waarde van het maken verdween. Het maken werd ondergeschikt aan het doel. Er ontstond een kloof tussen maker en object, tussen ambacht en maatschappij. Het toelaten van de geest en een hogere filosofische standaard is mede verantwoordelijk geweest voor de kloof die ontstaan is tussen het maken van kunst en het maken van ‘gewone dingen’. Een kunstwerk werd niet meer beoordeeld op zijn ambachtelijke kwaliteit maar op intellectueel niveau en stelde daardoor niet alleen het denken boven het doen, maar ook de kunst boven de ambacht. Het verband tussen deze twee gebeurtenissen in de geschiedenis is misschien een van de belangrijkste redenen dat de termen creëren en produceren van elkaar verwijderd raakten. Tegenwoordig is het niet veel anders. Kunst wordt geanalyseerd en getheoretiseerd en bevind zich op een heel ander niveau dan de gefabriceerde producten waar menig gebruiker geen enkel spoor van de maker in terug kan vinden. Maar als we verder kijken zien we gelukkig nog steeds kunstenaars en ambachtslieden, die net als ik, het maakproces veel waarde toekennen.

1. Creëren / Produceren

06


07

Elementen

08 2.

ELEMENTEN

Binnen mijn eigen maakproces liggen creëren en produceren dicht bij elkaar. Om deze verhouding verder te onderzoeken wil de termen los van hun historische context verder analyseren. Hiervoor concentreer ik mij verder op de verschillende elementen waar deze processen uit bestaan. Ik denk dat, kijkend naar mijn eigen maakprocessen en de onderzoeken van Sennett en Bierens, de volgende interpretaties een duidelijk beeld geven van de termen ‘creëren’ en ‘produceren’:

CREËREN:

een scheppende vorm van maken. Scheppend in de zin dat door te maken dingen kunnen ontstaan. Dit kunnen nieuwe vormen en composities zijn maar ook een techniek of betekenis. Waarbij je die dingen zou kunnen omarmen als een mogelijkheid tot iets nieuws. Het is een combinatie van kennis, moment, handelingen, materialen, gereedschappen en nieuwe mogelijkheden die samen de essentie vormen van creëren.

PRODUCEREN:

een fysiek proces dat het middel is om een doel te bereiken. Tijdens dit maakproces doen zich onverwachte problemen en hindernissen voor die eerst opgelost moeten worden om het doel te kunnen bereiken. Het is een combinatie van kennis, problemen, handelingen, materialen en gereedschappen die samen de essentie vormen van produceren.

Aan de hand van mijn eigen maakprocessen en de onderzoeken van Bierens en Sennett heb ik een aantal elementen opgesteld die kenmerkend zijn voor creëren en produceren. Interessant is dat zowel Bierens als Sennett de termen ‘kennis en handelingen’ gebruiken. Volgens Bierens is ‘het moment’ juist specifiek voor creëren en ik voeg daar zelf ‘nieuwe mogelijkheden’ aan toe. Sennett schrijft over de rol van ‘problemen’ als onderdeel van produceren en zelf zet ik daar het element ‘doel’ bij.


09 Door al deze elementen afzonderlijk van elkaar te analyseren wil ik onderzoeken hoe ze zich tot elkaar verhouden in de praktijk. Hoe beïnvloed kennis het oplossen van problemen? Welke rol speelt kennis in het toelaten van nieuwe mogelijkheden? Waarom zijn sommige elementen juist specifiek voor creëren en andere voor produceren?

2. Elementen

Steekbeitel van een vakman

Duimstok van een vakman De zagende man en de kunst van het maken

Potlood van een vakman

Zaagblad van een vakman

10


11

Kennis en handelingen

12 KENNIS EN HANDELINGEN

Dat kennis en handelingen belangrijke onderdelen zijn van de maakprocessen is voor mij vanzelfsprekend. Om te maken, te creëren of te produceren, zijn speciale handelingen nodig en komt er specifieke kennis bij kijken. In de onderzoeken van Sennett en Bierens komen de kennistypen ‘expliciet’ en ‘impliciet’ regelmatig voor. Deze twee begrippen zijn waardevol om de relatie tussen handelen en denken te begrijpen.

3.1. IMPLICIETE EN EXPLICIETE KENNIS Expliciete kennis is bewuste kennis. Hiermee wordt kennis bedoeld die te verbaliseren is omdat het bestaat uit informatie zoals feiten, technieken en regels. Expliciete kennis vormt de basis om een handeling of opdracht uit te voeren door informatie te selecteren, interpreteren, combineren en te waarderen8. Expliciete kennis kan bijvoorbeeld bestaan uit technische informatie die betekenis toekent aan het ’hoe’ en aan het doel. Deze technische informatie is feitelijk, zoals welk zaagblad geschikt is om gelamineerd spaanplaat 9 te zagen. Op basis van deze kennis kan een vakman zijn proces en werk kaderen en beoordelen. Impliciete kennis is een ingewikkelde term die lastig te vatten is omdat het kennis is die gebaseerd is op ervaringen, instincten, ideeën en handelingen en is specifiek voor een bepaalde context10. Het is onbewuste kennis die moeilijk te verbaliseren is en is nauw verbonden met de motoriek van het lichaam. Langzaam maar zeker ontwikkeld een breed spectrum van impliciete kennis door te doen, te oefenen en te herhalen. Richard Sennett beschrijft het belang van deze oefeningen: het is impliciete kennis die is ingesleten waar de ambachtsman (en kunstenaar) op kan De zagende man en de kunst van het maken

8. + 10. Kennis van kennisbanken. Maatwerk in de professionaliseing van beginnende leraren. 9. Spaanplaat wordt gemaakt uit zaagsel, kleine stukjes (spaanders) hout en een bindmiddel, meestal een kunsthars. De eerste commerciële productie vond plaats tijdens de tweede wereldoorlog in Duitsland.

3.

11 + 13. Richard Sennett - De Ambachtsman 12. Kennis van kennisbanken. Maatwerk in de professionaliseing van beginnende leraren.

13 vertrouwen zonder constant te bedenken hoe iets ook al weer moet11. Een kunstenaar zaagt zijn gelamineerde spaanplaat zonder expliciet na te denken, ten minste niet over bijvoorbeeld zijn polsbewegingen. De handeling van het zagen, dus de bewegingen, zijn gebaseerd op impliciete kennis. Het is kennis die diep geworteld is in iemands praktisch handelen en is gepersonaliseerd door eigen waarden en ideeën12. Een meubelmaker heeft expliciete kennis over constructies, materialen, verbindingen, lijmsoorten en gebruikt deze om zijn werk en handelen te beoordelen en te analyseren. Het resultaat van zijn impliciete handelingen kan hij analyseren en kritisch bekijken door zijn expliciete kennis over zijn vak. Als het gelamineerde spaanplaat splintert constateert hij dit expliciet, hij weet dat dit niet hoort dus kan hij dit met impliciet handelen corrigeren. Sennett weet haarscherp te benoemen hoe deze relatie tussen de expliciete en impliciete kennis werkt: “Op hogere niveaus van vaardigheid vindt een continue wisselwerking plaats tussen onbewuste kennis en het van zichzelf bewust zijn; de onbewuste kennis fungeert als anker, expliciet bewustzijn als kritiek en correctie.”13 Een kunstenaar die dezelfde impliciete handelingen uitvoert, zoals het zagen van gelamineerd spaanplaat, beoordeelt deze ook aan de hand van zijn expliciete kennis. In zekere zin kan zijn expliciete kennis, ruimer en opener zijn dan die van de vakman. De expliciete kennis van de kunstenaar beperkt zich niet alleen tot technische en product/doelgerichte kennis, zoals de technische kenmerken van gelamineerd spaanplaat, maar omsluit een veel breder scala aan informatie en kennis. Bijvoorbeeld kunstgeschiedenis, filosofie en poëzie kan worden betrokken bij de waardering en beoordeling van zijn handelingen en uiteindelijke werk. De splinters in het gelamineerd spaanplaat zullen vaktechnisch misschien gecorrigeerd moeten worden maar kan vanuit artistiek oogpunt misschien juist interessant zijn. Nu kennis en handelingen in het kader van impliciet-expliciet geplaatst zijn wordt duidelijk dat de impliciete handelingen zoals het zagen van het gelamineerd spaanplaat, in de essentie gelijk zijn in beide praktijken. Ook de expliciete kennis over de technische

3. Kennis en handelingen

14

3.2. KENNIS IN DE PRAKTIJK Het werk van beeldend kunstenaar Richard Artschwager zou verward kunnen worden met meubels. In zijn oeuvre is een visueel en technisch handschrift te zien dat kenmerkend is voor het denken en doen van een meubelmaker. Vreemd is dat misschien niet. Artschwager vertelt in een interview15 dat hij na zijn dienstplicht een diverse carrière heeft gehad. Voor zijn kunstenaarschap heeft hij een lange tijd als meubelmaker gewerkt waar hij een behoorlijke hoeveelheid expliciete kennis heeft opgedaan. En het is precies die kennis die de kunstwerken van Artschwager interessant maken. Zijn sculpturen zijn geen meubels, eerder driedimensionale representaties van meubels zoals hij ze zelf omschrijft16. En dat het maken van zijn sculpturen geen relevant onderwerp was, is logisch: hij werkte in de hoogtijdagen van minimal art en pop art. Die stromingen toonden allebei op eigen manier aan dat het om De zagende man en de kunst van het maken

14. Richard Artschwager, beeldend kunstenaar (1923-2013) 15. Frieze Magazine - How things get done. 16. Richard Artschwager - Text and Interviews 2013 17. Cornel Bierens - De handgezaagde ziel

eigenschappen kan gelijk zijn. Het verschil zit in de betekenis die wordt toegekend aan het resultaat van de impliciete handeling. De kunstenaar zal een andere betekenis toekennen dan de vakman. De kunstenaar kan het splinteren van gelamineerd spaanplaat zien als nieuwe mogelijkheid terwijl de vakman dit zal zien als een probleem. In mijn eigen werk ben ik benieuwd naar hoe mijn twee praktijken elkaar beïnvloeden. Soms is er een duidelijke visuele gelijkenis die wordt bepaald door bijvoorbeeld een specifiek soort materiaal. Als ik een kast heb gemaakt in opdracht, kan het zeker voor komen dat het restmateriaal in een kunstwerk verwerkt wordt. Maar hoe verhoudt de expliciete kennis die ik heb over het maken van meubels zich tot mijn autonome werk? Om deze vraag te onderzoeken wil ik het werk van Richard Artschwager14 onder de loep nemen.

18. Tammo Schuringa is beeldend kunstenaar en illustrator, woont en werkt in Haarlem. Bron voor analyse is een interview dat ik met hem heb gevoerd over zijn twee praktijken.

15 van alles ging in de kunst, behalve om het maken ervan17. Maar toch wordt ‘het maken’ relevant, omdat zijn technische kennis het maken van zijn kunst beïnvloed heeft. Dat zijn kunstwerken geen meubels zijn moet betekenen dat ze met een andere intentie zijn gemaakt. Maar zijn sculpturen zijn wel tot stand gekomen met dezelfde expliciete kennis waarmee hij zijn meubels maakte. Waarschijnlijk heeft Artschwager als een echte meubelmaker aan zijn sculpturen gewerkt, de randen gefreesd en de verbindingen verlijmd, met de concentratie en toewijding van een vakman. Hij heeft zijn impliciete en expliciete kennis van zijn vak meegenomen naar zijn kunstpraktijk. In zijn kunstwerken is een precisie te ontdekken die specifiek is voor het denken en doen van een vakman. Artschwager maakte zijn sculpturen door zijn expliciete kennis van het meubelmaakvak te gebruiken maar anders in te zetten. Maar hoe zou zijn kunstpraktijk zijn meubels hebben beïnvloed? Met andere woorden, hoe kan een autonome praktijk een toegepaste praktijk beïnvloeden? De praktijken van Tammo Schuringa18 kan ons misschien meer inzicht geven in deze vraagstelling. Hij werkt als beeldend kunstenaar en illustrator, interessant omdat deze twee praktijken technisch en inhoudelijk dicht bij elkaar liggen. In beide praktijken gaat het om het maken van een beeld en daarmee de kijker mee te trekken in die belevingswereld. Ik vroeg hem of en hoe de praktijken elkaar beïnvloeden. Hij zegt dat het vooral belangrijk is dat de praktijken elkaar zowel technisch als inhoudelijk blijven voeden. Als hij voor een opdracht op een nieuw spoor komt, zoals een techniek of een bepaalde invalshoek, vind hij deze soms terug in zijn autonome werk. Andersom geld hetzelfde, voor illustratie-opdrachten zet hij technieken en materialen in die hij ook in zijn autonome werk gebruikt. De samenkomst van zijn praktijken wordt vooral duidelijk in zijn enorme beeldarchief. Voor zowel zijn autonome als toegepaste praktijk fungeert dit vaak als bron om tot een werk te komen. Dit beeldarchief bestaat uit tekeningen, foto’s, tijdschriften, boeken en ansichtkaarten. “Al zoekend in m’n –autonome-

3. Kennis en handelingen

Steekbeitel van een kunstenaar

Duimstok van een kunstenaar De zagende man en de kunst van het maken

Potlood van een kunstenaar

Zaagblad van een kunstenaar

16 tekeningen kan het dus gebeuren dat ik bedenk dat een bepaalde tekening heel dicht staat bij datgene wat ik zou willen maken voor een opdracht.” Als we naar Tammo Schuringa kijken is het dan nog wel relevant om over twee afzonderlijker praktijken te praten, als ze elkaar zo sterk beïnvloeden en op die manier samensmelten. Een vraag die ik in mijn eigen praktijk ook vaak tegenkom. Wat zou de termen creëren en produceren dan nog wel van elkaar scheiden?


17

Nieuwe mogelijkheden / Problemen

18 NIEUWE MOGELIJKHEDEN / PROBLEMEN

Bij het proces van het produceren kan de vakman problemen tegenkomen die moeten worden opgelost om zo het doel te kunnen bereiken. Bij het creëren is er geen vooraf gesteld doel aanwezig en ontstaan er juist nieuwe mogelijkheden. In theorie is dit een wezenlijk verschil maar blijkt dit in de praktijk ook zo te zijn? De splinters in het gelamineerde spaanplaat zijn voor de vakman een probleem dat moet worden opgelost. Voor de kunstenaar kan dit juist een nieuwe betekenislaag zijn in het werk.

4.1. PROBLEMEN EN HET DOEL Kenmerkend voor 'produceren' zijn de elementen 'problemen' en 'het doel'. Het doel is iets waar de vakman naartoe werkt, dit kan bijvoorbeeld een kast van gelamineerd spaanplaat zijn. Het doel is één van de redenen19 voor de vakman om zijn werk goed en gemotiveerd uit te voeren. Om te 'produceren' moet de verhouding tussen maakproces en doel in goede balans zijn. Dat een ambachtsman betrokken is bij zijn doel én maakproces maakt het proces niet alleen maar een middel tot het doel. Ik denk, net als Sennett, dat het maakproces veel meer is dan het verrichten van een praktische activiteit. Als de meubelmaker het gelamineerde spaanplaat doorzaagt is hij betrokken bij zijn maakproces, hij werkt geconcentreerd en probeert zijn werk zo goed mogelijk uit te voeren om zijn doel te bereiken. Het is deze betrokkenheid die de ambachtsman alert houdt en zijn proces en doel kritisch blijft beoordelen. Een meubelmaker die betrokken is bij zijn werk, neemt geen genoegen met een zaagsnede die net twee millimeter uit het lood loopt. Door zijn kritische en analytische houding zal hij dit als een probleem erkennen en zal hij toegewijd een oplossing proberen te vinden. De zagende man en de kunst van het maken

19. Richard Sennett noemt nog meer redenen voor het geconcentreerd en gemotiveerd werken. Bijvoorbeeld talent, persoonlijkheid en verdere verbintenis met het werk.

4.

20. Karin F. Osterman - Reflective Practice 21. Jeff Mills - The Exhibitionist 22. Jeff Mills is techno DJ en produce en woont en werkt in Amerika

19 Je zou kunnen denken dat het voor een vakman ideaal zou zijn als zijn werkproces zonder problemen verloopt. In dat geval zou de meubelmaker veel meer werk kunnen uitvoeren en tijd en energie besparen. Maar hoe tegenstrijdig het ook mag klinken, toch zijn problemen van groot belang voor het produceren. Het probleem symboliseert namelijk veel meer dan een foute handeling of gebrek aan expliciete kennis: het probleem wordt een mogelijkheid voor nieuwe kennis, ontwikkeling en verandering van het handelen en denken20. Tegelijkertijd biedt het de gebruiker de mogelijkheid om inzicht te krijgen in het geproduceerde en het omgaan met problemen onderscheidt de ambachtsman van de machines en fabrieken. Het gaat om de dialoog tussen vakman, kennis, problemen, materialen en gedachten die ambachtswerk waarde geeft. Het zijn dus problemen en oplossingen die van belang zijn voor de ontwikkeling van de vakman en houden hem betrokken bij zijn werk. Maar hoe verhouden de problemen zich tot het uiteindelijke doel? In mijn eigen toegepaste praktijk merk ik dat (de oplossing van) een probleem soms interessanter wordt dan het doel. De oplossing en het probleem verbeelden de schoonheid van het denken en handelen van de ambachtsman. Wat gebeurt er als deze problemen het onderwerp worden en daardoor het proces belangrijker wordt dan het doel?

4.2. PROBLEMEN ALS ONDERWERP Om deze vragen te onderzoeken en een beter beeld te krijgen van de potentiële waarde van problemen wil ik het werk ‘The Exhibitionist’21 van Amerikaans technoproducer Jeff Mills22 onderzoeken. Mills is geen beeldend kunstenaar of meubelmaker maar muzikant. In deze 45 minuten durende film luisteren we niet alleen naar een muziekstuk maar zien we een vakman aan het werk. Het werk is een interessant voorbeeld van waar het maakproces en bijbehorende problemen belangrijker worden dan het doel. Het doel van dit werk lijkt misschien een harmonieus muziekstuk, maar volgens mij draait het om meer dan dat. Mills mixt de verschillen4. Nieuwe mogelijkheden / Problemen

20

4.3. NIEUWE MOGELIJKHEDEN EN HET MOMENT Nieuwe mogelijkheden zijn kenmerkend voor de term creëren omdat ze het proces en het kunstwerk laten ‘groeien’. Opmerkelijk is dat nieuwe mogelijkheden nauw verwant zijn met de aard van problemen. Net als problemen ontstaan ze als de relatie tussen handelingen, materiaal en De zagende man en de kunst van het maken

23. Cornel Bierens - De handgezaagde ziel

de muziekstukken als een echte vakman. Hij is volledig in controle van zijn impliciete handelingen en stuurt deze bij met zijn expliciete kennis. Hij analyseert zijn werk niet alleen door te kijken maar ook door te luisteren. Zijn handelingen hebben een directe invloed op het werk. Alles wat hij doet is gelijk hoorbaar en geeft hiermee een interessante kijk in het proces van een vakman. Ik zie in dit stuk een vakman aan het werk en binnen deze context waardeer ik zijn handelen (het proces) meer dan het doel. Critici op verschillende internetfora zijn alleen geconcentreerd op het doel (het muziekstuk) en zijn vooral kritisch op de mix-technische fouten die hoorbaar zijn in het stuk. Als het werk alleen om het doel zou gaan, zou een CD opname voldoende zijn geweest. Maar het werk is een video en dat vraagt mij niet alleen naar het muziekstuk te luisteren maar ook om te kijken naar de vakman. We zien Mills aan het werk, we zien hoe er problemen ontstaan en hoe hij deze probeert op te lossen. Deze problemen maken dit werk interessant omdat hij laat zien hoe iets gemaakt wordt en dat het proces soms belangrijker is dan het uiteindelijke doel. Dat bewijst voor mij dat hij een toegewijde vakman is. De technische problemen die ontstaan worden door de critici beoordeeld als fouten in het muziekstuk. Maar volgens mij zijn de problemen onderdeel van het proces, en niet van het doel. Zij zouden dus ook niet veroordeeld mogen worden als fouten in het muziekstuk maar als waardevol element in het proces. Het zijn juiste deze problemen die betekenis geven aan het werk.

24. Verf - Hans den Hartog Jager

21 onbewuste kennis niet aansluit bij de verwachting. De splinters in de gelamineerde spaanplaat van het werk van de kunstenaar voorziet het object van allerlei nieuwe details. Het is iets wat hij niet had kunnen bedenken maar wat kan leiden tot nieuwe betekenissen. Om nieuwe mogelijkheden en dus het onverwachte te kunnen toelaten is het volgens Bierens van wezenlijk belang om je expliciete kennis tijdelijk te parkeren23. Het parkeren van de expliciete kennis zorgt voor de ruimte waar het onverwachte kan ontstaan. De kunstenaar zou de splinters in het gelamineerde spaanplaat als probleem hebben beoordeeld aan de hand van zijn expliciete kennis. Maar door zijn expliciete kennis te parkeren kan de kunstenaar de splinters toelaten als mogelijkheid tot iets nieuws. De ruimte die ontstaat is het moment waar de vastgewortelde kennis wordt overstegen. Dit moment heeft de kunstenaar nodig om verder te komen, zich niet te laten leiden door wat hij weet maar door wat hij doet: door wat er ontstaat en wat er groeit. In een interview24 met beeldende kunstenaar Robert Zandvliet vertelt hij hoe dat moment voor hem werkt. Hij vertelt dat als hij bezig is met een nieuw schilderij, hij op een punt komt waarop hij het inzicht krijgt dat er iets moet gebeuren. Het inzicht dat als hij niet iets ‘wezenlijks’ doet, er ook echt niets meer kan ontstaan. Voor hem is dat in zijn werk duiken, waarin hij zichzelf helemaal verliest. Dat is het moment waarin er iets gebeurt, iets wat geen mens kan bedenken. Iets wat alleen heeft kunnen ontstaan omdat hij iets deed. Robert Zandvliet beschrijft precies de essentie van het toelaten. Het onverwachte kan ontstaan door te doen en het kan niet worden bedacht. Het parkeren van expliciete kennis is van groot belang voor de kunstenaar, maar hierbij treden ook complicaties op. Hoe meer vakbekwaamheid en dus expliciete kennis, hoe moeilijker het is om deze te parkeren. In mijn eigen kunstpraktijk merk ik dat mijn kennis over hout en het maken van meubels mij er van kan weerhouden nieuwe mogelijkheden toe te laten. Door mijn technische kennis kan ik stappen vooruit denken en daardoor eventuele nieuwe mogelijkheden over het hoofd zien. Zou het betekenen dat kunstenaars, die grootste kennis van materialen en technieken hebben, nieuwe mogelijkheden niet kunnen toelaten?

4. Nieuwe mogelijkheden / Problemen

22

Omgekeerd zou dit kunnen betekenen dat weinig expliciete kennis over een techniek of materiaal het toelaten van nieuwe mogelijkheden juist zou bevorderen. Om dit te onderzoeken wil ik kijken naar het werkproces van kunstenares Anne van Duuren25. Ze werkt het liefst met materialen waar ze weinig expliciete kennis van heeft. Van Duuren wil zonder expliciete kennis de essentie van een materiaal vatten. Door te ‘doen’ ontdekt zij de eigenschappen van haar materiaal zoals bijvoorbeeld de broosheid en breekbaarheid van ijs. Omdat zij geen expliciete kennis gebruikt ontstaat er volgens haar een strijd tussen haar en het materiaal, die de basis voor haar werk vormt. Haar werk is niet per se te definiëren als sculptuur of installatie maar kan als een onderzoek naar materiaal worden gezien. In haar proces ontdekt ze vaak dat iets niet kan of iets dat juist onverwacht wel kan. Technische complicaties en uitdagingen in het maakproces worden voor haar nieuwe mogelijkheden. Een interessante conclusie die uit haar werkproces getrokken kan worden is dat van Duuren zonder expliciete kennis over een materiaal volledig open kan staan voor nieuwe mogelijkheden. In haar gedachten is niets onmogelijk. Zij kan voorbij de, voor haar onbekende, grenzen van een materiaal denken. Daar waar zij die grenzen van het materiaal ontmoet, ontstaan er de complicaties die betekenis geven aan haar werk. Het niet-weten geeft haar de ruimte om te creëren.


25. Anne van Duuren is beeldend kunstenares, woont en werkt in Amsterdam. Bron voor analyse is een interview dat ik met haar heb gevoerd over haar praktijk.

4.4. ONBEKENDE KENNIS

23

4. Nieuwe mogelijkheden / Problemen

24 NAWOORD Het theoretiseren van maakprocessen is lastig. Begrippen zoals 'kennis' en 'handelingen' blijven op papier erg abstract. Hoewel ik beide maakprocessen in de tekst gescheiden van elkaar heb onderzocht binnen een historisch en maatschappelijk kader, blijft de praktijk ingewikkeld. De zagende man speelt daarom een verhelderende rol in deze tekst. Hij gaat beide processen aan, als meubelmaker en als kunstenaar, en verduidelijkt de theorieën over deze maakprocessen. De elementen in deze processen, zoals handelingen, kennis, problemen en nieuwe mogelijkheden, worden door hem in de praktijk gebracht en worden daardoor concreet. De zagende man toont ons niet alleen waarin 'creëren' en 'produceren' van elkaar verschillen maar dat ze ook heel erg op elkaar lijken. Kennis en handelingen kunnen hetzelfde zijn maar de maakprocessen onderscheiden zich door hoe een kunstenaar of vakman er mee omgaat. Een kunstenaar ziet problemen juist als nieuwe mogelijkheden terwijl de vakman de problemen juist wilt oplossen. Net als de zagende man heb ik twee praktijken. Ik ben aan het creeren als kunstenaar en aan het produceren als vakman. Maar in beide praktijken benader ik mijn maakproces met dezelfde kennis en handelingen. Waar ik problemen oplos, zie ik ook nieuwe mogelijkheden. Doordat ik de zagende man op deze manier heb geanalyseerd, kan ik stellen dat de sterke overeenkomsten ervoor zorgen dat er een ook een tussengebied is ontstaan. Een tussengebied tussen ‘creëren’ en ‘produceren’ waarin beide maakprocessen elkaar constant blijven voeden. Het gaat om de balans tussen de elementen uit beide praktijken die dit nieuwe gebied bepaald. En het is precies dit tussengebied waarin ik mijzelf begeef, net als de zagende man. Een nieuwe gebied dat vraagt om een andere benadering van de praktijk.


BRONVERMELDING

02

1 - Cornel Bierens - De handgezaagde ziel / 2013 2 - Richard Sennett - De Ambachtsman / 2008 - Nederlandse vertaling 3 - Etymologisch woordenboek van het Nederlands. http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/creeren 4+5 - Cornel Bierens - De handgezaagde ziel / 2013 6+7 - Richard Sennett - De Ambachtsman / 2008 - Nederlandse vertaling 8 - Kennis van kennisbanken. Maatwerk in de professionaliseing van beginnende leraren. - http://www.ou.nl/documents/14300/2703de50-0eca-4359-be 25-9bffccd442f3 9 - Spaanplaat wordt gemaakt uit zaagsel, kleine stukjes (spaanders) hout en een bindmiddel, meestal een kunsthars. De eerste commerciële productie vond plaats tijdens de tweede wereldoorlog in Duitsland. 10 - Kennis van kennisbanken. Maatwerk in de professionaliseing van beginnende leraren. - http://www.ou.nl/documents/14300/2703de50-0eca-4359-be 25-9bffccd442f3 11 - Richard Sennett - De Ambachtsman / 2008 - Nederlandse vertaling 12 - Kennisbank - http://www.ou.nl/documents/14300/2703de50-0eca-4359-b e25-9bffccd442f3 13 - Richard Sennett - De Ambachtsman / 2008 - Nederlandse vertaling 14 - Richard Artschwager, beeldend kunstenaar (1923-2013), woonde en werkte in Washington, 15 - Frieze Magazine - How things get done - http://www.frieze.com/issue/ article/how_things_get_done/ 16 - Richard Artschwager - Text and Interviews / 2003 17 - Cornel Bierens - De handgezaagde ziel / 2013 18 - Tammo Schuringa is beeldend kunstenaar en illustrator, woont en werkt in Haarlem. Bron voor analyse is een interview dat ik met hem heb gevoerd over zijn twee praktijken. 19 - Richard Sennett noemt nog een aantal andere redenen, 20 - Karin F. Osterman - Reflective Practice - http://isites.harvard.edu/fs/docs/ icb.topic872691.files/Osterman1990pp133-152.pdf 21 -Jeff Mills - The Exhibitionist https://www.youtube.com/watch?v=vtw2-kL32YM 22 - Jeff Mills is techno DJ en producer, woont en werkt in Detroit, Amerika 23 - Cornel Bierens - De handgezaagde ziel / 2013 24 - Verf - Hans den Hartog Jager / 2004 25 - Anne van Duuren is beeldend kunstenares, woont en werkt in Amsterdam.Bron voor analyse is een interview dat ik met haar heb gevoerd over haar praktijk.

COLOFON Vincent Knopper Sandberg Instituut / Material Utopias 2014 / 2015 4697 woorden scriptiebegeleider: Laurie Cluitmans grafisch ontwerp: Elki Boerdam Heel veel dank aan: Tammo Schuringa Anne van Duuren Jaap Boerdam Elki Boerdam

DE ZAGENDE MAN EN DE KUNST VAN

Recommend Documents