De verhalenmachine Iris Boter
De verhalenmachine – Hoe schrijf je een boek? – tips - techniek - inspiratie
De verhalenmachine Copyright © Iris Boter 2014 Herziene uitgave Omslagontwerp & illustraties: Iris Boter ISBN: 978 90 822860 0 7 NUR: 624 Uitgave: Boterletters www.irisboter.nl | www.boterletters.net
Inhoudsopgave Inleiding...............................................................................................9 Verhalen.............................................................................................10 Eigen baas..........................................................................................11 Voor je begint....................................................................................12 Goed of fout......................................................................................13 Wat heb je nodig om een verhaal te schrijven?...........................13 Hoe woorden werken......................................................................14 Deel 1 Ideeën...................................................................................17 De verhalenmachine........................................................................18 Wat als? Stel je voor dat?.................................................................22 Fantasie..............................................................................................23 Luisteren en kijken...........................................................................23 Echt gebeurd.....................................................................................24 Deel 2 Het verhaal...........................................................................26 Wat heb je nodig voor een verhaal?...............................................27 Gebeurtenis/probleem....................................................................28 Gebeurtenissenketting....................................................................28 Loop der dingen...............................................................................30 Indeling van het verhaal..................................................................31 1. Begin..............................................................................................31 2. Midden..........................................................................................33 3. Oplossing.......................................................................................34 4. Einde..............................................................................................35 Open einde........................................................................................35
Hoe erger, hoe beter.........................................................................36 Personages.........................................................................................37 Hoofdpersonages..............................................................................38 Interview je personages...................................................................38 Verschillende karakters...................................................................40 Verandering.......................................................................................42 Inleven...............................................................................................43 Uiterlijk..............................................................................................46 Bijpersonages....................................................................................46 Buschauffeurs en hotdogverkopers...............................................46 Deel 3 Schrijven..............................................................................48 Voorbereiding...................................................................................49 De vijf W's & H................................................................................51 Je innerlijke criticus.........................................................................54 Brainstormen....................................................................................55 Leeglopen..........................................................................................57 Verspilde moeite...............................................................................59 Zin!.....................................................................................................60 Werk zoals een schilder...................................................................60 Titel.....................................................................................................61 Eerste zinnen.....................................................................................62 Perspectief.........................................................................................64 Voor- en nadelen perspectiefkeuze...............................................66 Alwetend perspectief.......................................................................66 Tijd.....................................................................................................68 Ik-perspectief en tegenwoordige tijd............................................69
Dialoog..............................................................................................69 Afwisseling........................................................................................71 Past het?.............................................................................................72 Spanning............................................................................................73 Vragen oproepen..............................................................................73 Onduidelijkheden............................................................................74 Tijd.....................................................................................................74 Noodzaak..........................................................................................75 Cliffhanger.........................................................................................76 Informatie..........................................................................................76 Vooruitblik........................................................................................77 Meeleven............................................................................................77 Show, don't tell..................................................................................78 Het veelzeggende detail...................................................................79 Stijl......................................................................................................80 Tips voor een pakkende stijl...........................................................80 Beeldend schrijven...........................................................................82 Sfeer....................................................................................................83 Geloofwaardigheid...........................................................................86 Research.............................................................................................87 Karakter.............................................................................................89 Doelgroep..........................................................................................90 Deel 4 Tips........................................................................................92 Tips voor tijdens het schrijven.......................................................93 Meelezers...........................................................................................97 Voorlezen...........................................................................................98
Je schrijversbrein ontwikkelen.......................................................98 Schrijfwedstrijden..........................................................................100 Computer of papier?......................................................................100 Illustraties........................................................................................102 Spellingscontrole............................................................................104 Alinea's............................................................................................105 Hoofdstuk........................................................................................105 Dialoog............................................................................................106 Stopwoorden...................................................................................106 Synoniemen....................................................................................107 Checklist..........................................................................................107 Genres..............................................................................................109 Blog..................................................................................................113 Blogtips............................................................................................114 Een echt boek..................................................................................115 Uitgeven bij een reguliere uitgever..............................................115 Uitgeven bij een POD-uitgever....................................................117 Zelf maken......................................................................................118 Ten slotte.........................................................................................119 Over de schrijver............................................................................121 Publicaties.......................................................................................122
Inleiding Schrijven is geweldig. Verhalen uit je hoofd halen, onder je vingers iets zien ontstaan wat er eerst niet was, verrast zijn door wat je zelf bedenkt. De voldoening als het lukt iets onder woorden te brengen of twee losse eindjes aan elkaar te knopen. Schrijven verandert de manier waarop je om je heen kijkt. Overal zit een verhaal in. Op school leer je schrijven. Eerst hoe de letters heten en hoe je een woord maakt en daarna wanneer je iets met een d of een t schrijft. Maar een verhaal schrijven is iets anders. Daar zijn ook regels voor, maar een ander soort regels. Schrijven kun je vergelijken met lego. Van lego kun je alles maken. Je mag het helemaal zelf weten, je bent zelf de baas. Toch zul je je moeten houden aan bepaalde regels. Want als je te veel blokjes op een klein blokje zet, stort de boel in. En als je een groot bouwwerk maakt, is het erg vervelend als je halverwege geen blokjes meer hebt. Het is ook niet het allerhandigst om met het dak te beginnen, hoewel het niet verboden is natuurlijk. Je kunt daarom het beste van tevoren al een beetje bedenken wat je wilt gaan maken. Want als je halverwege tot de ontdekking komt dat het heel anders had gemoeten, moet je opnieuw beginnen.
8
Er zijn ook regels waar je je soms wel en soms niet aan hoeft te houden. Normaal gesproken horen bijvoorbeeld alle ramen van een huis op dezelfde hoogte te zitten. Maar als je dat niet doet, kun je toch nog gewoon naar buiten kijken. Dus daar hoef je je niet per se aan te houden. Zo is het ook voor het schrijven van een verhaal. Maar wat zijn die schrijfregels en hoe werken ze en wanneer moet je je er aan houden? In dit boek komen ze allemaal aan de orde.
Verhalen Verhalen worden al vanaf het prilste begin van de mensheid verteld. Eerst bij het kampvuur, van generatie op generatie, later werden ze opgeschreven en zo doorgegeven. Verhalen zijn heel belangrijk. Je leert er iets van zonder dat je het zelf hoeft mee te maken. Je gaat op reis zonder uit je stoel te komen. Je levenservaring neemt toe en je begrijpt meer van de mensen en de wereld om je heen. Reacties op de vraag: waarom lees je graag? • 'Je komt in een andere wereld terecht.' • 'Ik dacht echt dat ik de enige was die zulke gedachten had.' • 'Je kruipt in de huid van iemand anders.' 9
• • • • •
'Ik weet nu hoe het was om in de middeleeuwen te leven.' 'Toen ik een boek las over iemand die hetzelfde meemaakte als ik, voelde ik me niet meer zo alleen.' 'Je maakt iets spannends mee zonder echt in gevaar te komen.' 'Nu snap ik echt hoe het voelt om gepest te worden.' 'Toen ik dit boek uit had, begreep ik mijn vriendin opeens veel beter.'
Natuurlijk zijn verhalen er ook om je te vermaken, om te lachen, om de spanning door je keel te voelen gieren. Maar zelfs dan maak je een stukje van iemands leven mee. Lezen is altijd goed. Verhalen staan niet alleen in boeken. Films zijn ook verhalen, net als games, liedjes, theaterstukken en zelfs moppen.
Eigen baas Het mooie van schrijven is dat je er niets voor nodig hebt. Voor een schilderij heb je doek nodig en verf, voor muziek een instrument, voor een film een crew, locaties en de juiste weersomstandigheden. In verhalen kun je het laten stormen als het nodig is en met één vingerknip de zon laten schijnen, je verzint eenvoudigweg alle personen die je nodig hebt, je kunt over de wereld reizen en 10
door de tijd, je kunt het spaghetti laten regenen zonder enig special effect en dat allemaal achter je bureau met niets meer dan een pen en papier of je toetsenbord.
Voor je begint Je zou kunnen denken dat schrijven heel moeilijk is. Er wordt gewichtig over gepraat en serieus bij gekeken. Laat de moed niet in je schoenen zakken! Als je veel leest en veel films kijkt, weet je globaal hoe verhalen in elkaar zitten en doe je het vanzelf al min of meer goed. Dit boek is een mooi houvast als je soms denkt: • • • • • •
Er mist nog iets in mijn verhaal maar ik weet niet wat. Ik weet niet hoe het verder moet. Het wordt maar niet echt spannend. Ik krijg geen goede ideeën. Ik ben zo kritisch dat er niets uit mijn vingers komt. Ik weet niet hoe ik moet beginnen/eindigen.
Een verhaal schrijven dat echt goed en spannend is, is best lastig. Het gaat niet in één keer goed en misschien zelfs niet in tien keer. Toen je leerde fietsen, ben je ongetwijfeld gevallen en als je leert autorijden, moet je dat heel vaak doen voor het vanzelf gaat. Denk daaraan als je schrijft. Geef het niet te snel op. 11
Goed of fout En dan is er nog iets wat schrijven zowel moeilijk als heel leuk maakt. Bij een som weet je zeker of het antwoord goed of fout is. Eén en één is altijd twee en drie is fout. En Amsterdam is altijd de hoofdstad van Nederland. Zo zwart-wit is het niet met schrijven (en met tekenen, zingen, toneelspelen, voetballen). Dat kun je een beetje goed doen, of iets beter, of iets minder goed. En dan kan het ook nog zijn dat de een vindt dat je het goed doet en de ander vindt het helemaal niet goed. Dat maakt het ingewikkeld, maar tegelijk ook heel interessant en bijzonder. Des te belangrijker is het dat je je eigen stem vindt en zelfvertrouwen opbouwt. Bij bijna alle studies is het de bedoeling dat iedereen hetzelfde antwoord geeft, maar bij schrijven en andere creatieve vakken is het juist de bedoeling dat je zelf iets bedenkt. Want wat jij verzint, verzint niemand anders. Je bent helemaal de baas over je eigen verhaal. En dat is precies waarom schrijven zo bijzonder is.
Wat heb je nodig om een verhaal te schrijven? • • • 12
Talent (een beetje is genoeg) Fantasie (hoe meer hoe beter) Een computer of een stapel papier (maakt niet uit)
• • • •
Geduld en doorzettingsvermogen (veel) Nadenktijd (veel) Mensen die je verhaal willen lezen (strenge) Voorbeelden (veel lezen dus)
Hoe woorden werken Een schilder gebruikt verf, een beeldhouwer steen en een muzikant instrumenten. Zo gebruikt een schrijver taal. Een woord is een verzameling tekens of klanken met een betekenis die we afgesproken hebben.'Bal' betekent een rond geval waar je tegenaan kunt trappen, 'fiets' betekent dat ding met wielen waar je op rijdt. Wat gebeurt er nou als je een woord leest? fiets Iedereen die dit leest, krijgt een plaatje of idee bij dit woord. De een denkt aan een omafiets, de ander aan een racefiets en weer een ander ziet zijn eigen oude barrel, maar iedereen denkt aan een fiets. Maar het zijn niet die vijf letters die het plaatje tevoorschijn halen, dat doen je hersens. Wat gebeurt er als je meer woorden gebruikt?
13
stoep - bananenschil - man slagroomtaart - losse veter Je hersens verbinden die woorden automatisch met elkaar. Waarschijnlijk zie je scènes voor je die veel voorkomen in lachfilms. :-) Maar die stáán er niet. Het zijn gewoon losse woorden, lijntjes op papier zelfs. Het is echt jouw brein dat het verhaaltje verzint! Als de woorden iets minder voor de hand liggend zijn, gaan je hersens helemaal hun eigen gang: broek - egel - feest helikopter - dansen - stem haarspeldje - Ibiza - tempo Vermoedelijk ziet iedereen nu een eigen verhaal voor zich. Woorden roepen dus iets op in het hoofd van de lezer. En dat is heel belangrijk. Van dit mechanisme maak je als schrijver namelijk gebruik. Met de woorden die jij schrijft, ontstaat een verhaal. Maar: niet op papier! Het verhaal speelt zich af in het hoofd van elke lezer. Het interessante hiervan is, dat je dus niet alles hoeft op te schrijven. oog - peper achtbaan – los schroefje cakemix - niesbui
14
Alleen deze woorden zijn al voldoende om spanning op te wekken bij de lezer. Handig! En leuk om mee te experimenteren. Waar ligt de grens tussen te veel en te weinig beschrijven? Als je te veel opschrijft, irriteer je je lezer omdat hij het toch al voor zich zag. Al de hele tijd dat Jan onderweg was, schuifelde er een man achter hem die zich verborg achter een krant. Steeds als Jan verder liep, sloop die kerel achter hem aan. Hij achtervolgt me, dacht Jan. 'Ik ga niet in het reuzenrad,' zei Anna. Het zweet stond op haar voorhoofd. 'Ik eh, ik ben mijn portemonnee vergeten.' Ze durfde echt niet in zo'n ding. 'Nou, eh, weet je, ik dacht ...' Barts gezicht werd rood. 'Ik eh, nou ja, je weet wel.' Hij wist zeker niet wat hij moest zeggen. Ja, dat snap ik ook wel, zal de lezer denken bij die laatste zinnen. Weg ermee dus. Als je daarentegen te weinig opschrijft, ontstaat er in het hoofd van de lezer een ander verhaal dan je bedoeld hebt en zal hij de draad kwijtraken. Daarom alleen al is het goed om je verhaal door anderen te laten lezen. Zie ook: show, don't tell (bladzijde 78).
15
Deel 1 Ideeën
16
De verhalenmachine In mijn hoofd zit een verhalenmachine. Die gaat aan op het moment dat er iets gebeurt wat anders dan anders is. Zo loopt er elke dag een man door onze straat om de hond uit te laten. Als hij langs ons huis loopt, steekt hij zijn hand op en ik zwaai terug. Ik ken hem verder niet. Op een dag kwam wel de hond langs, maar met een vrouw die ik nog nooit gezien had. Ik dacht meteen: zou hij ziek of dood zijn? Of zou hij getrouwd zijn? Of zou hij een miljoen euro gewonnen hebben en een wereldreis aan het maken zijn en de hond weggegeven hebben? Of zou dit zijn zus zijn die vindt dat hij niet goed voor de hond zorgt? Wat er echt aan de hand was, heb ik nooit geweten en doet er ook niet toe. Er zijn op dat moment tientallen beginnetjes van verhalen ontstaan. En zo gaat het de hele dag door. Een andere keer zag ik twee jongens in één rolstoel voorbijkomen over het fietspad. Waren ze arm en allebei gehandicapt en was er maar geld voor één rolstoel? Of was het een Siamese tweeling? Of was het de rolstoel van hun grootmoeder waar ze stiekem mee aan het racen waren? Ik zal het nooit weten, maar ik kwam thuis met een hoofd vol verhaalbeginnetjes.
17
En zo reed er ooit een mevrouw op een brommer door onze straat. Ze zag er opmerkelijk uit, droeg een jurk, bloemetjeslaarzen, een gebreide muts op haar rode krullen. Achter op de brommer hingen allemaal volle boodschappentassen en daarbovenop zat een hondje.
Ik wist meteen: daar wil ik ooit een verhaal over schrijven. Deze mevrouw is jaren later terechtgekomen in het boek DAT eet ik écht niet! Natuurlijk moest ik er nog heel veel bij verzinnen om er een echt verhaal van te maken, vandaar dat er ook nog een meisje op de brommer zit.
18
Mijn nicht ging verhuizen en vertelde dat toen ze de tweezitter de bestelbus in tilde, de kat er gewoon op bleef zitten. Ik vond dat zó'n grappig beeld, dat het uiteindelijk De kat die niet van de bank af wilde is geworden.
Schrijven is soms lastig. De ene keer heb ik zoveel ideeën dat ik tijd tekortkom en de andere keer heb ik wel tijd maar geen ideeën. 19
Hoe krijg je jouw verhalenmachine aan de praat? Een paar nuttige tips met direct resultaat. • • •
•
• • • •
Stel de vraag: wat als? (Dit leg ik zo uit.) Lees de krant. Kijk naar het Jeugdjournaal en andere programma's waarin echte mensen hun verhaal doen, zoals Over de Streep, Puberruil, DNA Onbekend, Het Familiediner, De Reünie, Hello Goodbye enzovoort. Luister en kijk goed om je heen, in de trein, op verjaardagen, op straat of waar dan ook. Zoek het vooral ook in het kleine. Lees in de tv-gids beschrijvingen van films (een film is ook een verhaal) en achterflappen van boeken. Praat met mensen die iets bijzonders hebben meegemaakt. Houd je ogen en oren open voor alles wat anders is. Gebruik je fantasie.
Tip: neem altijd en overal een notitieboekje mee.
Wat als? Stel je voor dat? Waar je ook bent en wat er ook gebeurt, je kunt altijd denken: wat als? Of: stel je voor dat? Veel mensen hebben dit soort gedachten al. Doemdenkers of 20
dagdromers worden ze wel genoemd. Je kunt die hersenspinsels dus ook gebruiken voor een verhaal. • • • •
• • • • • •
Wat als de deur van de V&D niet meer opengaat en ik hier vannacht in mijn eentje moet blijven? Wat als de stroom voorgoed uitvalt? Wat als een muziekproducent mij hoort zingen door het badkamerraam? Wat doet die vreemde man op kantoor? Stel je voor dat er een mysterieuze ziekte ontdekt is en het gebouw wordt afgesloten? Stel je voor dat ik een middeleeuwer kan ontmoeten. Stel je voor dat ik foto's kan maken van onzichtbare dingen. Stel je voor dat ik gedachten kan lezen. Stel je voor dat er nog iemand dit vakantiehuisje geboekt heeft. Stel je voor dat die belastinginspecteur een spion is. Stel dat ik één ding in het verleden kon veranderen.
Fantasie Een onmisbaar stuk gereedschap voor een schrijver is fantasie. De meeste mensen hebben daar als kind meer dan genoeg van. Helaas wordt er op school en in je studie vooral veel aandacht besteed aan wat anderen bedacht hebben en wat je IN je hoofd 21
