DE VELE FACETTEN VAN MEDIAWIJSHEID
INLEIDING Omdat het gebruik van de termen media-educatie en mediawijsheid niet voor iedereen duidelijk is eerst even dit: De Raad voor Cultuur spreekt van mediawijsheid en niet langer van media-educatie, omdat: media-educatie zowel in de praktijk als in het overheidsbeleid te exclusief gericht is op onderwijs, kinderen en jongeren, aanbod en bescherming; mediawijsheid legt meer dan media-educatie de nadruk op het zelf maken of produceren van media-inhouden; 1 mediawijsheid voegt 'mentaliteit' of houding toe als belangrijk aspect van mediawijsheid. Dit betekent een verbreding van het 'vak'gebied dat toch al breed is, waardoor het voor docenten soms moeilijk is uit te maken wat mediawijsheid nu precies inhoudt. Dit document gaat in op de vele facetten van mediawijsheid.
1
Zicht op... media-educatie en mediawijsheid.
1
INFORMATIE De Raad voor Cultuur geeft de volgende definitie voor mediawijsheid (ook gehanteerd door Kennisnet, Cultuurnetwerk en het mediawijsheidexpertisecentrum): “Mediawijsheid staat voor het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld.” Het betreft hierbij alle media: oude media: kranten, radio, televisie, tijdschriften, fotografie, film; nieuwe media: computer, mobiel en handheld: internetinformatie, socialsoftware (delen) en andere software ((gezamenlijk) informatie verwerken). Dit onderscheid is echter door de tijd achterhaald. Een oud medium als tv is immers al gemixt met een nieuw (internet, mobiel, enzovoort). Er is wel een verschil met de oude situatie, veroorzaakt door het feit dat de wereld gemedialiseerd is: het proces waarin media steeds meer de context, inhoud en bemiddelaars worden van informatie, kennis en ervaring. ‘Het is een proces dat wordt ondersteund door een fascinatie voor beelden - een fascinatie die zijn wortels vindt in de behoefte de wereld te begrijpen door hem te visualiseren en die versterkt wordt door de explosieve toename van mogelijkheden om beelden te produceren. Ook de groei van het internet en de verschillende gebruiksvormen ervan heeft de rol van media in de samenleving ingrijpend veranderd. Dat er vrijwel 2 geen enkel cultuur-, kennis- en ervaringssegment is dat niet wezenlijk beïnvloed wordt door media.’ Je bent dus in en met media of je wilt of niet, dat was vroeger niet zo. De context voor leren en opgroeien is veranderd, dus moet de begeleiding van leerlingen zich ook aanpassen. Een ander belangrijk fenomeen is het laagdrempelige karakter: bijna iedereen in de westerse wereld heeft beschikking over internet en bijna iedereen kan een filmpje uploaden, een foto bewerken, enzovoort. Verschillende aspecten Alle media zijn integraal onderdeel van mediawijsheid en in principe van eenzelfde aard waarbij 3 verscheidene aspecten te constateren zijn . 1 Voor zowel oude als nieuwe media: kennis, houding en bewustzijn over verschillende sociale en maatschappelijke aspecten van media: mediabewustzijn of mediageletterdheid. Wat zoveel inhoudt als de kritische omgang met media; het herkennen en interpreteren van betekenissen als mediaconsument en mediaproducent. 2 Het zoeken en selecteren (vooral nieuwe media), het interpreteren en verwerken van informatie (uit alle media) en het creëren en communiceren (vooral nieuwe media); dus informatie- en strategische vaardigheden. 3 Voor de nieuwe media: de ICT-vaardigheden; het bedienen van computer, foto- en filmcamera’s en de diverse software, maar ook het technisch juist bedienen en instellen van zoekmachines of digitale lees- en schrijfvaardigheden. 4 Nieuwe media (van sociale netwerken tot mobile telefonie) maar ook reclame en tv-commercials bevatten een zeker gevaar voor de gebruiker: veilig (technische aspecten: virus, spam, firewall) en sociaal mediagebruik (sociale aspecten en ethische aspecten als digitaal pesten, de omgang met persoonlijke informatie). 2
Zicht op... media-educatie en mediawijsheid.
3
Vergelijk Mediawijsheid. Leven in de gemedialiseerde samenleving.
2
Het gaat om een breed scala aan kennis, vaardigheden en mentaliteit. Verschillende invalshoeken Afhankelijk van de achtergrond van een organisatie stellen sommige instellingen dat door de snelle ontwikkelingen van de nieuwe media juist deze extra aandacht behoeven. ICT in de klas noemt het bijvoorbeeld ICT-geletterdheid. Andere organisaties leggen meer nadruk op het beschouwen en interpreteren van en kritische omgang met beelden. De SLO legt het accent op visuele geletterdheid of mediageletterdheid. En weer anderen leggen de nadruk op het veilig gebruiken van internet, zoals Stichting its4kids. Terwijl men ten slotte bij audiovisuele vorming de pijlen richt op de productieve kant van mediawijsheid. Vaardigheden Uit de bovenbeschreven aspecten mediageletterdheid, informatievaardigheden, ICT-vaardigheden en veilig en sociaal mediagebruik ontstaat een vaardighedenschema. de kritische omgang met media: herkennen en interpreteren van betekenissen
het bedienen van computer, foto- en filmcamera’s en de diverse software
het zoeken, selec-teren, interprete-ren, verwerken, creëren en com-municeren mediawijsheid
toepassen van netiquette en gebruiken van beschermingsmogelijkheden
Deze vaardigheden staan in verschillende relaties tot de genoemde invalshoeken, de vakinhouden van mediawijsheid, audiovisuele vakinhouden en traditionele vakinhouden, waarbij de leerlingen analyseren, doen, ervaren en reflecteren.
3
Inhouden: − − − −
Filmeducatie AVeducatie Media-educatie ICT
beeld&werkelijkheid, voorlichting&reclame selectie, standpunt, beïnvloeding, manipulatie sexualisering, obesitas, vaccinatie, imago beeldbeschouwing, bronnenkritiek, enzovoort
Mediawijsheid Mediageletterdheid
Oude vakken:
− Nederlands: communicatie − Geschiedenis en maatschappijleer: kennis van de wereld − Kunst: beeldanalyse
Informatievaardighe den ICT-vaardigheden
veiligmediagebruik
Er ontstaat een uitgebreid web van relaties en overlappende inhouden met betrekking tot mediawijsheid. Het toepassen van nieuwe media in de les is niet alleen weggelegd voor de ICTcoördinator of AV-docent. Docenten in bijna ieder vakgebied kunnen een rol spelen in het mediawijs maken van hun leerlingen. Het is daarbij van belang dat er op het gebied van mediawijsheid een samenhangend curriculum ontwikkeld wordt waarbij alle gebieden voldoende aan bod komen. Een school kan ook besluiten om het vak apart op te voeren of mediawijsheid in verschillende projecten aan te bieden. In de lessen, projecten en opdrachten mediawijsheid moeten leerlingen op kritische wijze beeld, geluid en tekst: bekijken; gebruiken; maken. Bekijken: mediageletterdheid en (beeld)beschouwing Daarvoor is nodig dat de leerling inzicht krijgt in: hoe aan tekst, beeld, geluid en beweging betekenis gegeven wordt; hoe die betekenissen invloed hebben op zichzelf en op anderen. Tekst, (bewegend) beeld en geluid kunnen op verschillend niveau bekeken worden: inzicht in betekenissen, het effect op jezelf, het effect op anderen in relatie tussen jou en anderen. Zie voor deze niveaus en meer vakinhouden Invoeren van mediawijsheid in het curriculum. Het leren beschouwen is een belangrijk instrument voor het vak. Voor het beschouwen van tekst, beeld, geluid en beweging kan het schema op de volgende pagina gebruikt worden.
4
De bedoeling achter een product (de tekst, het beeld, het geluid of sequentie en meestal een combinatie hiervan) zoeken: 1 Van wie? Wie is de maker en vooral de opdrachtgever? 2 Wat is het doel? Waarom is het beeld gemaakt; wat wil het bereiken? 3 Wat is de boodschap? Welke waarden en normen zijn te herkennen? Let op; ook als deze waarden en normen niet de boodschap vormen wordt de boodschap er wel vaak door gekleurd. 4 Hoe is het gemaakt? Welke technieken en beeldelementen zijn gebruikt? 5 Voor wie? Wie is de doelgroep?
Voor meer informatie kunt u terecht op de websites van de SLO en Kennisnet. Gebruiken en maken: informatie- en strategische vaardigheden Alhoewel het lijkt of jongeren heel goed kunnen zoeken, is de praktijk anders. Goed Google-en is iets anders dan goed zoeken. Google levert altijd duizenden hit op. Jongeren zijn ook onvoldoende toegerust om aan bronnenkritiek te doen en kennen meestal slechts een beperkt aantal mogelijkheden van internet en multimedia. -
Zoeken en vinden Zoekexperts verwachten dat het Google-en zal moeten veranderen. Momenteel is 20% van de resultaten bij zoekmachines vervuild met informatie die te weinig met de zoekvraag zelf te maken heeft. Daarnaast wordt maar 80% van de béste op de zoekvraag aansluitende informatie gevonden. Deze 20-80 verhouding verandert met het groeien van de hoeveelheid informatie. Dit betekent dat leerlingen zich én door een woud van niet ter zake doende vindresultaten heen moeten worstelen én dat zij de beste resultaten niet zomaar vinden. Het toepassen van betekenisvolle zoektermen, het maken van een woordenspin, uitbreiden van zoekcriteria en andere hulpmiddelen bij het zoeken zoals woordenwolken en aquabrowsers helpen de leerlingen bij hun zoekopdrachten.
-
Bronnenkritiek Iedereen kan publiceren. Er is een groeiende waardering voor berichten gevonden via weblogs, twitter en sites als GeenStijl die door jongeren al snel worden beschouwd als nieuwsbron, zonder na te gaan wat de intentie en de kleuring van de afzender is. Er is in het algemeen weinig oog voor bronnenkritiek. Dit wil niet zeggen dat jeugdige leerlingen met een wetenschappelijke objectieve blik moet leren kijken en te interpreteren. Het is echter wel mogelijk hen het belang van bronnenkritiek te tonen en hen een aantal methodes te bieden om een bron te lijf te gaan. Het uitbreiden van de mogelijkheden tot publicatie, expressie en mogelijkheid via gsm, mail en internet is met de veranderende mogelijkheden een lastig onderdeel. Het is echter goed mogelijk om de horizon van leerlingen te verbreden en te laten zie wat de mogelijkheden als consument en producent van media zijn om op onderzoek uit te gaan.
Voor meer informatie kunt u op de website van Kennisnet terecht.
5
Gebruiken en maken: ICT-vaardigheden De techniek is in het verleden vaak een struikelblok gebleken in het onderwijs. Juist uit angst voor of door de grote onbekendheid werd dit onderdeel meer doel dan gereedschap. In relatie met het volgende onderwerp is het van belang leerlingen wegwijs te maken in hoe je je persoonsgevens bij het zoeken of bij het aanmaken van je profielen kunt beveiligen. Hoe je veilig kunt down- en uploaden, chatten en msn-en, hoe je je computer of telefoon kunt instellen. Voor het onderwijs zal in veel gevallen de grens hier liggen. De veranderingen zijn vrijwel niet bij te houden. Ook hier is het van belang om de jongeren op deze mogelijkheden te wijzen. Voor meer informatie kunt u op de website van Kennisnet veel doorverwijzingen vinden. Gebruiken: veilig en sociaal internet Jongeren worden in de huidige gemedialiseerde wereld zoveel blootgesteld aan beeld en geluid dat het gevaar voor hen en hun gezondheid kan opleveren. Ouders en onderwijsgevenden kunnen nauwelijks met de ontwikkelingen in de pas lopen. Mediawijsheid waarbij jongeren voldoende toegerust worden om de mediawereld op een veilige manier tegemoet te kunnen treden, begeeft zich op drie gebieden; beïnvloeding, sociale netwerken en sociaal gebruik.
Beïnvloeding: reclame, voorlichting, beeldvorming, imago vorming
Internetten: internetten en geld, virussen, spam
Sociale netwerken: cyberpesten, chatten vreemden, profielen, weblogs
Sociaal gebruik: En publiek bellen, tv en visite
Meer informatie over deze onderwerpen is te vinden bij Digibewust en de Mediarakkers.
6
BRONNEN EN VERWIJZINGEN Deze site Invoeren van mediawijsheid in het curriculum Literatuur De mediawijzer van Kennisnet Teun Dubbeldam, Anneke Smelik en Eeke Wevers. Geletterd kijken, werken met beelden in de nieuwe onderbouw - School tv: Het kan mediawijsheid op school L. Hop. Reclame weet wat je ziet H. Aarsman. De Aarsmancollectie J. Luijendijk. Het zijn net mensen Cultuurnetwerk Nederland (2005). Zicht op... media-educatie en mediawijsheid, achtergronden, literatuur, projecten en websites Mediawijsheidexpertisecentrum. Mediawijsheid. Leven in de gemedialiseerde samenleving Internet http://mediawijsheidexpertisecentrum.nl http://mediawijsheidexpertisecentrum.nl/nieuws Mediawijsheid Expertisecentrum is opgezet door Beeld en Geluid, ECP.NL, Kennisnet, de Publieke Omroep en de Vereniging Openbare Bibliotheken. http://mediawijs.kennisnet.nl/ De site over mediawijsheid van Kennisnet. Heel veel achtergrondinformatie, voorbeelden en praktische uitleg. http://www.debibliotheken.nl/content.jsp?objectid=21541 Informatie over de rol van bibliotheken op het gebied van mediawijsheid. www.slo.nl/vg Informatie speciaal over mediageletterdheid, het beschouwen en analyseren en interpreteren van beelden. http://www.infovaardig.nl/ Website over informatievaardigheden. http://videoplein.kennisnet.nl/ Praktische en overzichtelijke ondersteuning voor productie het maken en publiceren van een film. http://www.mediajournaal.nl/ Met berichtgeving over de media. De site bevat regelmatig berichten die als basis voor een interessante discussie bij mediawijsheid kunnen dienen. http://omroep.vara.nl/De_Leugen_Regeert.961.0.html Tv-programma over de media, met een bruikbare column van Francisco van Jole. http://www.krantindeklas.nl/ Met heel veel interessante opdrachten en voorbeelden, zeker de moeite waard. http://www.digibewust.nl/ www.reclamerakkers.nl De website van Media Makkers/Reklame Rakkers. Zij maken veel werk van veilig internet voor kinderen tot en met 12 jaar. http://www.mediawijsheid.org/ Een ‘wiki’ met bruikbare achtergrondinformatie naar aanleiding van een conferentie over mediawijsheid in 2006. http://mediawijs.kennisnet.nl/achtergrondinfo Voor nog meer doorverwijzingen naar achtergrondinformatie over mediawijs.
7
SCHOOLVOORBEELDEN -
Katholieke Scholengemeenschap Etten-Leur, Ettten-Leur, Sjaak Jansen, http://www.k-s-e.nl Thorbecke Voortgezet Onderwijs,Rotterdam, Henk Visscher, http://www.thorbecke-rotterdam.nl/
8
