De tuinen van...
DE TUINEN VAN.... DE VITAMINE G
De vitamine G, ook wel vitamine Groen genoemd, is de titel van een serie onderzoeksprogramma’s (2005-2009) uitgevoerd door het Nederlandse Instituut voor onderzoek van de Gezondheidszorg (NIVEL) en Alterra (WUR). Hierbij onderzocht men de relatie tussen groen en gezondheid, de achterliggende mechanismen en het sociaal welbevinden. Tenslotte diende de onderzoeken als een aanzet tot beleid op dit vlak. De verschillende promotieonderzoeken en onderzoeken van de gezondheidsraad wezen uit dat groen daadwerkelijk bijdraagt tot gezondheid en leidt tot versnelde genezingsprocessen. Groen heeft grote invloed op stress en aandachtsvermoeidheid en zelfs korte blootstelling levert al een gunstig effect op sneller herstel, minder complicaties bij operaties en vermindering van medicijngebruik. Opnamedagen kunnen afhankelijk van de aandoening met 1 à 2 dagen worden verkort (Ulrich 1984). In het verleden is regelmatig gesproken over Green Health Environment voor het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Daarbij stond MTD Landschapsarchitecten vooral voor ogen ‘een mooie en volwassen groene terreininrichting, die recht doet aan de natuurlijke omgeving waarin het ziekenhuis is gebouwd, die een sfeer van genoeglijk vertoeven creëert en die een lange levensduur beschoren is’. Reeds bij aankomst is het groene karakter herkenbaar. Op het plein, langs het fietspad en de nieuwe randweg en midden op het terrein, overal zijn grotere bomen geplaatst en wanneer men verder het ziekenhuis ingaat ‘ontmoet’ men verschillende bijzondere binnentuinen met een eigen karakter vol vitamine G.
5
JHERONIMUS BOSCH
Jheronimus Bosch (1450-1516) is de kunstenaar naar wie het ziekenhuis is vernoemd. Met zijn ‘Tuin der Lusten’ zorgde ook hij al voor een vorm van landschapsbeleving, zij het met een uniek laatmiddeleeuwse beeldentaal. Tijdens de samenstelling van dit boekje is er naar overeenkomsten gezocht, maar deze zijn interpretabel, net als elke afbeelding op het beroemde drieluik. En waar het schilderij vol staat met de verschrikkelijkste beelden, stralen terrein en patio’s van het JBZ een serene rust uit. Doen we toch een poging dan zien we op het linkerpaneel Adam en Eva in een aards paradijs met alle aspecten van flora en fauna, een beeld dat binnentuinen en omliggende groenvoorzieningen ook willen uitstralen. Het middenpaneel toont de ‘levensbron’ terwijl er op het voorplein een fontein is gelegen die de entree een ‘levendig karakter’ geeft. Op het rechter paneel ten slotte worden muziekinstrumenten (als attributen van de zonde) vervormd tot vreemde werktuigen die met een knipoog zouden kunnen verwijzen naar de vreemde kunstvormen in de patio’s. Natuurlijk zijn er op een dergelijk schilderij altijd wel enkele overeenkomsten te vinden die te relateren zijn aan de tuinen van het JBZ, maar laten we met twee benen op de grond blijven staan; de tuin en de patio’s zijn vooral een ‘lust voor het oog’.
9
11
DE TUINEN VAN.... IEGELIJK
Iegelijk betekent iedereen, een ieder, alle mensen, allemaal, allen, alle. ‘Iedereen’ kan genieten van het groen in de tuinen van het Jeroen Bosch Ziekenhuis; patiënten, bezoekers, passanten, specialisten, verpleging en ondersteunend personeel, maar ook de cliënten en het personeel van de overige organisaties op het JBZ-terrein; kortom ‘een ieder’ die het ziekenhuisterrein wil leren kennen. Het plein is een sfeervolle ontmoetings- en verblijfsruimte geworden waar ‘alle mensen’ welkom zijn, terwijl de patio’s aangename kijktuinen zijn waar je als mens in contact kunt blijven met de jaargetijden, de kringloop van het leven en je eigen plek daarin. Reflectie- en zingevingprocessen kunnen ontstaan die belangrijk zijn voor het fysieke, psychische en sociaal welbevinden. ‘Allemaal’ hebben we min of meer een bijdrage geleverd aan dit resultaat. Dankzij de inzet van ons ‘allen’; de Stichting vrienden Jeroen Bosch Ziekenhuis, de ambassadeurs van de tuinen, de financiële bijdrage van de sponsoren en de inzet van Erik van den Akker is de uitstraling van JBZ geworden zoals de landschapsarchitect, Ruud Dubbeld, deze voor ogen had. ‘Elementen als bomen, fonteinen, verlichtingselementen en zitbanken bepalen in belangrijke mate de verblijfskwaliteit (en verblijfsduur) in een omgeving’ Het Jeroen Bosch Ziekenhuis, EGM Architecten en MTD Landschapsarchitecten danken ‘alle’ betrokkenen, sponsoren en begunstigers voor deze ondersteuning. Dank gaat ook uit naar het bestuur en de ambassadeurs van de Stichting Vrienden van Jeroen Bosch.
HET JEROEN BOSCH ZIEKENHUIS Het Jeroen Bosch Ziekenhuis heeft in beginsel al een zeer groene uitstraling gekregen. Dit ondanks het feit dat de bomen en planten nog geen half jaar in de grond staan. De reden hiervoor is de eerder genoemde geweldige financiële bijdrage die personen, bedrijven en organisaties hebben gedaan omdat zij geloofden in het plan, de waarde van het groen erkende en de visie van MTD Landschapsarchitecten en het Jeroen Bosch Ziekenhuis daarin ondersteunden. In aanloop naar de realisatie is er vaak gevraagd ‘welke soorten bomen komen er’ of ‘wat voor een boom kan ik schenken’. Daarom wordt er op de nu volgende bladzijden een overzicht gegeven van alle bomen en planten die op het JBZ-terrein zijn geplant. Specifiek worden de patio’s en het voorplein er uitgelicht, omdat hier het merendeel van de gesponsorde bomen staan. Om aan te duiden wat voor een boom er geschonken is en door wie, worden daarbij tevens de specificaties vermeld en de sponsoren. Er wordt geen recht gedaan aan sommige sponsoren wanneer we elementen als banken, fontein en brug niet zouden vermelden. Deze inrichtingselementen dragen eveneens bij aan het gebruik en de uitstraling van het ziekenhuisterrein en daarmee aan de identiteit van het Jeroen Bosch Ziekenhuis.
13
15
PATIO 1 Boomsoort Ginkgo biloba Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Japanse notenboom) 15-25m. piramidaal lichtbruin tot bruinachtig grijs waaiervormig blad, meestal 2lobbig met golvende rand, 5-8cm, lichtgroen, in het najaar goudgeel onopvallend, 2 knopjesachtige eikels op stokjes (vrl.), korte aren (mnl.) juni/juli abrikoosvormige vrucht China
Onderbegroeiing Taxus Baccata Hoogte: Groeivorm: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
SPONSOREN - Kees van de Ven - Peter Langenbach - Thymen Ploegmakers
(Taxus) 12-20m. breed kegelvormig of eirond tot onregelmatig rond takken horizontaal of opwaarts groeiend en uiteinden hangend, schors roodbruin tot grijsbruin en schubbig afbladderend 2-3cm lange donkergroene, glanzende naalden, wintergroen onopvallend maart-april scharlakenrode, klokvormige, vlezige bessen Europa, Noord-Afrika, West-Azië
17
PATIO 2 Boomsoort Prunus serrulata Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Japanse sierkers) 4-8m. vaasvormig galdde bruine stam, twijgen roodbruin elliptisch, top lang toegespitst, donkergroen, 7-12cm in bundels, wit tot zachtroze eind april/begin mei zelden aanwezig Japan, China
Onderbegroeiing Viburnum tinus Hoogte: Groeivorm: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
SPONSOREN - Van den Ban - Drain Design & Construct
(Sneeuwbal) 1,5-2,5m. zeer dicht, breed-opgaand twijgen kaal of licht behaard tegenoverstaande bladeren smal en eirond tot langwerpig, 3-10cm, wintergroen wit tot witachtig roze, breed en bijeen in schermen maart-april steenvruchten zijn eivormig, diepblauw tot zwart landen rond Middellandse zee
19
PATIO 3 Boomsoort Magnolia stellata Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Stermagnolia) 3-5m. rond, bolvormig grijze, gladde bast, jonge twijgen behaard langwerpig tot lancetvormig, groen, 6-14cm stervormig, helder wit maart/april n.v.t. Japan
Onderbegroeiing Buxus sempervirens Hoogte: Groeivorm: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Herkomst:
SPONSOR Familie Lathouwers
(Palmboompje) 3-6m. breedopwaarts groeiende, dichte bos houtige takken tegenoverstaand, eivormig blad, 1,5 tot 3cm. lang, leerachtig en sterk glanzend donkergroen, wintergroen klein en onopvallende geelachtige bloemen in bosjes maart-mei Midden- en Zuid-Europa en West-Azië
21
PATIO 4 Boomsoort Koelreuteria paniculata Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Blazenboom) 5-17m. breed, bijna rond, iets onregelmatig grijsbruin, licht gegroefd (dubbel) geveerd, dofgroen, 30-35cm geel, in grote eindstandige pluimen juli/augustus blaasvormig, bronskleurig, zaden zwart, Ø circa 4,5cm Noord-China, Korea
Onderbegroeiing Ilex meserveae ‘Blue Princess’ / Ilex meserveae ‘Blue Prince’ (Blauwe hulst) Hoogte: 1,5-3m. Groeivorm: breed opgaand Schors en takken: purperviolet berijpte twijgen Blad: licht gestekeld en donkergroen, wintergroen Bloemen: wit en onopvallend Bloeitijd: april-juni Vruchten: talrijke bessen, helderrood (vrl.), stuifmeelleverancier (mnl.) Herkomst: U.S.A.
SPONSOREN - Van Helvoirt Groenprojecten - Trits zorgapplicaties - Indal Nederland BV
23
PATIO 5 Boomsoort Cornus controversa Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Reuzenkornoelje) 6-8m. rond, vertakking in etages goudbruin met ondiepe groeven breed eirond tot breed ovaal, groen, 8-15cm crèmewit, in schermvormige tuilen mei/juni kleine donkerblauwe bes Japan, Korea, China
Onderbegroeiing Lavandula angustifolia ‘Hidcote’ (Lavendel) Hoogte: 0,50m. Groeivorm: zeer compact Schors en takken: oude takken verhout, nieuwe twijgen grijs/groen Blad: groen/grijs smal blad Bloemen: rijkbloeiend in paarsblauwe aren, sterk geurend Bloeitijd: juni-augustus Vruchten: n.v.t. Herkomst: Zuid-Europa
SPONSOR Vion N.V.
25
PATIO 6 Boomsoort Acer palmatum Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Japanse esdoorn) 8-12m. waaiervormig bruin tot grijsbruin, glad handlobbig, groen, 6-10cm, oranjerode herfstkleur hangende gesteelde tuilen, paarsrood april/mei gevleugelde nootvrucht, 1-1,5cm China, Japan, Korea
Onderbegroeiing Buxus sempervirens Hoogte: Groeivorm: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Herkomst:
SPONSOR Capital at Work
(Palmboompje) 3-6m. breedopwaarts groeiende, dichte bos houtige takken tegenoverstaand, eivormig blad, 1,5 tot 3cm. lang, leerachtig en sterk glanzend donkergroen, wintergroen klein en onopvallende geelachtige bloemen in bosjes maart-mei Midden- en Zuid-Europa en West-Azië
27
PATIO 7 Boomsoort Zelkova serrata Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Japanse zelkova) 10-12m. breed waaiervormig tot rond grijze afschilferende stam, oranjebruine onderschors eivormig tot langwerpig, top toegespitst, zachtgroen, 7-13cm onopvallend, eenslachtig, eenhuizig, groen april/mei kleine boonvormige vrucht, 0,4-0,5cm Japan, Korea, China
Onderbegroeiing Lavandula angustifolia ‘Hidcote’ (Lavendel) Hoogte: 0,50m. Groeivorm: zeer compact Schors en takken: oude takken verhout, nieuwe twijgen grijs/groen Blad: groen/grijs smal blad Bloemen: rijkbloeiend in paarsblauwe aren, sterk geurend Bloeitijd: juni-augustus Vruchten: n.v.t. Herkomst: Zuid-Europa
SPONSOR Boomkwekerij Ebben b.v.
29
PATIO 8 Boomsoort Prunus serrulata Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Japanse sierkers) 4-8m. vaasvormig gladde bruine stam, twijgen roodbruin elliptisch, top lang toegespitst, donkergroen, 7-12cm in bundels, wit tot zachtroze eind april/begin mei zelden aanwezig Japan, China
Onderbegroeiing Viburnum tinus Hoogte: Groeivorm: Schors en takken: Blad: Bloemen: schermen Bloeitijd: Vruchten: tot zwart Herkomst:
SPONSOR EGM Architecten b.v.
(Sneeuwbal) 1,5-2,5m. zeer dicht, breed-opgaand twijgen kaal of licht behaard tegenoverstaande bladeren smal en eirond tot langwerpig, 3-10cm, wintergroen wit tot witachtig roze, breed en bijeen in maart-april steenvruchten zijn eivormig, diepblauw landen rond Middellandse zee
31
PATIO 9 Boomsoort Gleditsia triacanthos Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Christusdoorn) 20-25m. rond donkergrijze schors met ondiepe groeven frisgroen, 15-35cm in lichtgroene trossen (vrl.), in aren (mnl.) mei/juni sikkelvormige peulen, 30-45cm Noord-Amerika
33
SPONSOR Mathijn & Anne-Marie van de Pas
VOORPLEIN Boomsoort Ailanthus altissima Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Hemelboom) 20-25m. rond tot bolvormig lichtgrijs met ondiepe lichtbruine groeven dofgroen, tot 60cm groenwit in pluimen juni/augustus geelgroen tot rozerood China, Korea
Boomsoort Quercus rubra Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
SPONSOREN - Gemeente ´s-Hertogenbosch - 12 mei comité Jeroen Bosch Ziekenhuis
(Amerikaanse eik) 25-30m. breed ovaal grijs, lang glad blijvend, twijgen roodbruin ovaal, diep ingesneden, 12-22cm goudgeel, katjes (mnl.), 5-8cm lang mei breed eivormige eikel, 2-2,5cm Oost- en Midden Amerika
35
HOOFDSTRUCTUUR Boomsoort Robinia pseudoacacia Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Acacia) 20-25m. rond grijsbruin, ruw gegroefd, twijgen olijfgroen tot bruin met kleine doorns oneven geveerd, 20-30cm, 9 tot 19 deelblaadjes hangende trossen tot 15cm, crèmewit, ±2cm, geurend juni platte leerachtige peul, roodbruin, 510cm, lang aanblijvend Oost- en Midden Amerika
37
SPONSOREN - Eureko BV - Mobion - Stichting Nelissen-Smit Fonds - Van der Linden Fonds
NOORDZIJDE Boomsoort Betula pendula Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Ruwe berk) 15-20m. onregelmatig ovaal tot langwerpig wit, iets afbladderend, later aan basis diep gegroefd eirond tot ruitvormig, frisgroen, 3-6cm katjes, geelgroen, opstaand en ±1cm. (vrl.), 3-8cm (mnl.) april hangende vruchtkatjes, circa 2-4cm Europa, Klein-Azië
39
SPONSOREN De Cliëntenraad
ZUIDZIJDE Boomsoort Alnus glutinosa Hoogte: Kroon: Schors en takken: en gegroefd Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Zwarte els) 10-20m. kegelvormig tot ovaal jonge takken paarsgrijs, stam later grijs omgekeerd eirond, glanzend donkergroen, 4-10cm katjes (mnl.), bruingeel, ovaal (vrl.) maart/april eivormige elzenproppen, 1-2cm Europa, Noord-Afrika, Kaukasus
Boomsoort Salix alba Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
SPONSOREN van de zitbanken aan de zuidzijde Firma Van Valderen UVV
(Gewone wilg) 20-25m. ovaal tot eirond geelbruin tot grijs, diep gegroefd, twijgen dun, grijsgroen lancetvormig, heldergroen, 6-12cm gele, katjes, ±5cm lang april katjes, circa 8cm lang Europa, West- en Noord-Azië en Noord-Afrika
41
ZUIDZIJDE Boomsoort Populus alba Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Vruchten: Herkomst:
(Witte abeel) 15-20m. breed piramidaal bast donker grijsgroen handlobbig, donkergroen, onderzijde viltig vrouwelijke katjes vruchtkatjes Noordelijk halfrond
Boomsoort Betula pubescens Hoogte: Kroon: Schors en takken: Blad: Bloemen: Bloeitijd: Vruchten: Herkomst:
(Zachte berk) 15-20m. onregelmatig ovaal wit, in dunne stroken afbladderend eivormig tot ruitvormig, frisgroen, 3-5,5cm katjes, opstaand (vrl.) en 1,5 tot 2cm, hangend en 6-7cm (mnl.) april vruchtkatjes, afstaand tot iets hangend, 2-2,5cm Noord en Midden Europa, Rusland en Siberië
43
KUNST HET NOORDBRABANTS MUSEUM Het Noordbrabants Museum heeft een aantal van haar kunstwerken in permanent bruikleen gegeven aan het ziekenhuis. De kunstobjecten staan in de patio’s tussen de wereld van planten en bomen en moeten als het ware een beetje ‘ontdekt’ worden, als men plots hun aanwezigheid opmerkt. Dan is het aan de verbeelding de betekenis van het beeld te achterhalen en welke emotie het oproept. De ornamenten geven ook rustpunten in de ruimte, trekken het oog naar een bepaalde plaats en accentueren de tuin met kleur of sierlijkheid. De toegepaste kunst bij JBZ is geen decoratie, de objecten dienen ter stimulering van de menselijke zintuigen en moeten de geest prikkelen door originaliteit en/of schoonheid. Net als het groen kan kunst bij mensen aanzetten tot zingeving en naar binnen leiden, naar een gebied waar gevoel en betekenis samen komen. Daarmee kan de kunst ook een rol spelen bij het genezingsproces en stellen we dat de geneeskunde bij het Jeroen Bosch Ziekenhuis wordt ondersteund door de ‘geneeskunst’. We danken het Noordbrabants Museum voor het in bruikleen geven van de kunstobjecten. Naast de beelden van het Noordbrabants Museum heeft JBZ ook een tweetal kunstobjecten van de oude locaties mee verhuisd. Zij krijgen een plek in de zuidelijke zone en kunnen al wandelend door dit natuurlijke gebied worden aanschouwd.
Patio 1 Patio 2 Patio 4 Patio 5 Patio 6 Kapel Zuidzijde Zuidzijde
Pohon Let me be your shelter Kore Stapeling San Gimignano Reflectie kubussen Omarming Water en Zon
Popma, Carola Vleuten, Ton van der Berkulin, Arie Coenen, Theo Kimmenade, Thijs van Stulemeijer, Piet-Hein Iersel, Gerard van Jonk, Nic
45
PATIO 1, 2, 4 en 5
Pohon Popma, Carola
1.
Let me be your shelter Vleuten, Ton van der
2. 47
Kore Berkulin, Arie
4.
Stapeling Coenen, Theo
5.
PATIO 6, 9 EN ZUIDZIJDE
San Gimignano Kimmenade, Thijs van
6.
Reflectie kubussen Stulemeijer, Piet-Hein
9. 49
Omarming Iersel, Gerard van
Water en Zon Jonk, Nic
BANKEN
Altijd gewild dat ik dat was, een lege plek voor iemand, om te blijven R. Kopland
SPONSOR Huisartsenkring Noord-Brabant Noordoost 51
Om snel te reizen ga je alleen Om verder te komen ga je samen
SPONSOR De Groot, houtbewerkingsmachines b.v.
FONTEIN
BRUG
53
JEROEN•BOSCH•ZIEKENHUIS
SPONSOREN - Specialisten van het Jeroen Bosch Ziekenhuis Dermatologen Geriaters Internisten Kaakchirurgen Kinderartsen KNO-artsen Microbiologen Nucleaire Geneeskunde Oogartsen Orthopaeden Pathologen
SPONSOREN - Via Acqua - Waterschap Aa en Maas Waterschap De Dommel
COLOFON Redactie:
Erik van den Akker
Foto’s:
Paul Groenen Mario Hendrikx (patio 2)
Opmaak:
Giel Guffens Katka Tlachova
Reproductie:
ADC ‘s-Hertogenbosch De tuin van het nieuwe ziekenhuis is één van de tien projecten waarvoor de Stichting Vrienden Jeroen Bosch Ziekenhuis ondersteuning heeft gezocht. Andere projecten zijn onder andere de inrichting van 11 familiekamers, de wandschilderingen en speltoestellen voor de kinderafdeling, de nieuwe kinderwebsite, de metimens voor het Skillslab, de revalidatie oefentuin en de kunst. Het is bijzonder om te ervaren hoeveel mensen en organisaties zich inzetten om samen van het nieuwe JBZ een zo fijn mogelijk ziekenhuis. Speciaal bedanken wij de ambassadeurs voor dit project: Marc Claeren Oscar Haffmans Martien van de Heuvel Jan Mannaerts Frits Mutsaerts Ton Nelissen Francis Ploegmakers Irene Smoor Bas van Valderen
Bronnen: ‘Een groene gezonde wijk’ VU Universitair Medisch Centrum, GGD werkgroep groen en gezondheid, Kenniscentrum recreatie, Ministerie LNV en Plant Publicity Holland
publicatie november 2010
Triple E Dhr. Fred Tonneijck
lezing mei 2011
‘Openbare ruimte als identiteitsdrager’ MTD Landschapsarchitecten
publicatie november 2010
Op de website www.vriendenjbz.nl vindt u meer informatie over alle projecten en activiteiten.
55
