De top 10 van de
Jaarverslag FMF 2013
Inhoudsopgave Inleiding
Blz. 3
Big Jump en Poepkasteel
Blz. 5
Fryslân foar de Wyn
Blz. 7
Landbouwenquête
Blz. 9
Kening fan ‘e Greide
Blz. 11
Rughuster buurt natuur
Blz. 13
Topjaar voor Jongerenpanel
Blz. 15
Successen Foodiebag en Friese Voetafdruktest
Blz. 17
Convenant Natuurbescherming
Blz. 19
Werken aan een Energiewerkplaats
Blz. 21
Moai Fryslân
Blz. 23
De Organisatie
Blz. 25
Bijlagen Lijst aangesloten organisaties Nationale Postcodeloterij
mheid
Inleiding Als organisatie staan we goed op de rit. 2013 was – in weerwil van de voortdurende economische crisis – voor ons een goed jaar. We zijn financieel gezond, de bezetting is beter dan ooit en misschien wel het voornaamste: we zijn steeds meer de netwerkorganisatie die we willen zijn. Het aantal aangesloten organisaties steeg het afgelopen jaar tot 36. We initiëren projecten en werken daarbij samen met zowel overheden, groene organisaties als ook marktpartijen. Meest actuele en sprekende voorbeeld daarvan is wel het initiatief Fryslân foar de Wyn. Een project waarbij we samen met de windsector, natuur- en landschapsbeheerders en omwonenden van windparken kijken hoe we windenergie een goede – en breed gedragen – positie in onze energievoorziening kunnen geven. Dit project is niet voor niets gekozen tot een van de tien hoogtepunten in dit digitale, dus ook duurzame, jaarverslag. De Friese Milieu Federatie maakt zich sterk voor de ontwikkeling van een duurzaam Fryslân, waarin een vitale natuur, een gezond milieu en een robuust landschap centraal staan. Wij lopen voorop om kansrijke en duurzame vernieuwingen te stimuleren en dagen anderen uit tot een bijdrage en tot samenwerking. Zie hier onze missie, zoals we die onder meer via nieuwe media, onder de aandacht brengen. We focussen niet alleen op onze leden, potentiële opdrachtgevers en partners, maar ook op de ruim 650.000 Friese burgers. Alleen met hun betrokkenheid, medewerking en inzet kunnen we ervoor zorgen dat Fryslân niet alleen de mooiste provincie van Nederland blijft, maar ook de meest duurzame provincie van Nederland wordt. In 2013 hebben we daartoe samen weer een aantal belangrijke stappen gezet.
In dat rijtje willen we ook een ander netwerkinitiatief – Kening fan ‘e Greide - niet onvermeld laten. Van onderop geïnitieerd en georganiseerd, zoeken groene organisaties belangeloos en samen met boeren, overheden, cultuur- en onderwijsinstellingen, marktpartijen en burgers naar een duurzame oplossing voor een schrijnende ontwikkeling: het verdwijnen van bloemrijke weidegebieden en met uitsterven bedreigde weidevogels. In dezelfde adem noemen we Ik hou van Fryslân. Met dit project verleiden we Friese burgers om – op een eigentijds manier – actief aan de slag te gaan met een mooier en schoner Friesland. Belangrijke rol daarin speelt de facebookcommunity Ik hou van Fryslân met inmiddels in een zeer kort tijdsbestek 7400 ‘likes’. Wie zegt dat duurzaamheid niet leeft!
3
Binnen activiteiten van de FMF spelen de Friese burgers een belangrijke rol. Ze worden niet alleen gehoord, maar ook uitgenodigd om mee te denken en te participeren. Dat gebeurt via publieksacties, informatiebijeenkomsten, enquêtes, debatavonden en het indienen van projectvoorstellen. Maar ook steeds meer en actiever online, via websites en online-communities die een steeds grotere groep aanspreken en tot deelname aanzetten. Veel positieve ontwikkelingen dus. Ook landelijk, getuige het Energieakkoord dat in 2013 is gesloten. Daarmee zetten overheden, belangenorganisaties en bedrijfsleven zich in om over tien jaar 16% duurzame energie te produceren. Ter vergelijking: we zitten nu op een schamele 4%. Je ziet het. We zijn bijzonder tevreden over het afgelopen jaar. Tal van initiatieven, waarvan je de hoogtepunten leest in dit jaarverslag, krijgen in 2014 een passend vervolg. Daarnaast ontplooien we nieuwe initiatieven, zoals de tv-serie Moai Fryslân voor Omrop Fryslân, die ook te zien is op www.moaifryslan.nl. Hierbij nemen we alvast een voorschot op 2014 waarin we samen met de Friese burgers verder werken aan een mooi en duurzaam Fryslân. Hans van der Werf directeur FMF
Pieter de Haan voorzitter FMF
4
1. Big Jump en Poepkasteel Waar komt de Big Jump eigenlijk vandaan? “Het een Frans initiatief. Een zekere Roberto Epple, oprichter van het European Rivers Network, vroeg op deze manier in 1995 al aandacht voor schoner zwemwater in de Loire. Vanaf 2002 is het internationaal opgepakt en duiken jaarlijks tussen de 30 en 50 duizend waaghalzen te water. Altijd op een dag in juli op een vast tijdstip.”
Ludieke acties promoten belang schoon water In Europa is het al langer een fenomeen. Vooral in Frankrijk en Duitsland nemen jaarlijks duizenden mensen op een vaste datum en tijd in juli een flinke duik; Big Jump. Reden? Het op een originele, speelse en vooral ook laagdrempelige wijze benadrukken dat schoon buitenwater belangrijk is. Voor alles en iedereen die in, op en langs het water leeft en daar ook van geniet. “In ons land is de Big Jump minder bekend”, vertelt projectleider Paul van der Vegt. Maar dat verandert snel. “Steeds meer provincies volgen het goede voorbeeld. In 2012 organiseerden we het festijn voor het eerst in Fryslân, in Lemmer. Dat leverde zoveel positieve publiciteit en aandacht op, dat we er dit jaar weer voor gingen. Nu bij het Kameleondorp in Terherne.”
Wat en wie willen jullie ermee bereiken? “We willen dat mensen zich meer bewust worden van het belang van schoon buitenwater. Geen overbodige luxe als je weet dat de waterkwaliteit in ons land niet je van het is. We bungelen ergens in de Europese middenmoot, volgens de zogenaamde KWR (Europese Kader Richtlijn Water).” Big Jump 2013 op Strand Terherne (bij de Strandcamping)
Hier sprongen zondag 14 juli zo’n 40 enthousiastelingen, waaronder Sietse en Hielke, in het Sneekermeer. Gadegeslagen door een veelvoud aan toeschouwers en de pers.
5
“In Fryslân verbinden we de sprong ook met een regionaal thema. In 2012 was dat blauwalg. Dit jaar het ongeoorloofd lozen van afvalwater door watersporters. Je wilt niet weten hoeveel chemische toiletten en containers met spoelwater er geloosd worden. Dat is ook de provincie, het waterschap en het watersportverbond een doorn in het oog. Zij besteden hier aandacht aan onder het mottto ‘de Friese meren zijn geen open riool.’ Bovendien breiden ze het aantal inzamelpunten op de wal sterk uit. Provinciebreed zijn dat er inmiddels zo’n 150. Toch wordt er nog (te) veel overboord gekieperd.” Hoe hebben jullie dat provinciale thema onder de aandacht gebracht? “We hebben het meegenomen in de promotie van de Big Jump en de daaraan verbonden Drollen uit het Water-viswedstrijd. Maar we benadrukken het belang van dit thema ook op andere manieren. Meest aansprekende en succesvolle actie is de uitgave van het prentenboekje Poepkasteel voor kinderen. Dat loopt als een tierelier en wordt op veel basisscholen (voor)gelezen. Kinderen nemen dat verhaal weer mee naar huis. Zo bereiken we ook volwassenen. Dat deden we ook door acteur Frank Groothof van Sesamstraat het boekje te laten voorlezen op Boot Holland. Hartstikke leuk en kreeg veel aandacht.” In 2014 opnieuw een Big Jump? “Zeker weten. Alleen verklap ik nog niet waar en hoe we het dit jaar doen. Vast staat wel dat we hetzelfde thema onder de aandacht brengen. Daar is het belangrijk genoeg voor.”
6
2. Fryslân foar de Wyn drie partners in juni 2013 een voorstel in bij Gedeputeerde Staten die enthousiast reageerden. Wat doen jullie anders dan de provincie? “Mensen hebben vooral problemen met de omvang van de drie windparken die de provincie in het IJsselmeer, op de Afsluitdijk en bij Heerenveen wil aanleggen. Wij kiezen voor meer en kleinere clusters, verspreid over de provincie.” “Bovendien kan iedereen, binnen randvoorwaarden, initiatieven indienen. Er van uitgaande dat daar draagvlak voor is. Zo vergroten we de betrokkenheid en verwachten we minder procedures. Temeer omdat we eisen dat omwonenden bij initiatieven worden betrokken en daar van profiteren. Of voor gecompenseerd worden.”
Hoe windenergie een plek krijgt in de Friese samenleving Op 4 december 2013 was het zover. De Friese Milieu Federatie, Platform Duurzaam Fryslân en Comité Hou Fryslân Mooi, kregen van Provinciale Staten groen licht. Ze mogen samen hun alternatieve aanpak voor de aanleg van grootschalige windmolenparken in Fryslân in gang zetten. Dit onder de welluidende naam Fryslân foar de Wyn. “Een prachtig resultaat en een mooie kans voor Fryslân”, weet directeur Hans van der Werf van de Friese Milieu Federatie. Hij heeft er – samen met de producenten van windenergie en omwonenden – voor geknokt om bij het plaatsen van windmolens de belangen van lokale burgers, natuur en landschap te betrekken. Hiertoe dienden de
Zijn er meer voorwaarden voor het indienen van plannen? “Ja, het heeft alleen zin om plannen in te dienen voor minstens drie en maximaal tien molens op een locatie. Alleen voor dorpsmolens maken we op verzoek van de provincie een uitzondering. Verder mag de molen(as) niet hoger dan 100 meter zijn. Tot slot moet men de plannen goed onderbouwen en voor 1 april 2014 indienen.” Verwachten jullie veel belangstelling? “De eerste reacties en informatiebijeenkomsten wijzen daar op. Het zal ons niet verbazen als er minstens 50 aanvragen worden ingediend. Komend jaar zal uitwijzen of dat inderdaad het geval is.” Wat is jullie rol precies? “Wij stelden de aanpak, het proces en de randvoorwaarden op. Daarnaast doen we de voorlichting en inventariseren we straks alle initiatieven. Eind 2014 willen we een lijst met de meest kansrijke initiatieven bij de provincie indienen. Die neemt in 2015 een besluit.” 7
Waarom werkt FMF mee aan het plaatsen van windmolens? Dat zijn nu niet direct toonbeelden van ruimtelijke kwaliteit? “Dat klopt, maar het gaat wel om het produceren van duurzame, schone energie. Daar zijn we groot voorstander van. Niet voor niets hebben wij het Energieakkoord ondertekend. Daarmee verplichten wij ons in te zetten om in 2023 in Nederland 16% duurzame energie te produceren. Ter informatie: we zitten nu op slechts 4%. In het verlengde van dit akkoord moet de provincie Fryslân binnen tien jaar 530 MW aan windenergie opstellen. We zitten nu op 160 MW. Er moet dus nog wel iets gebeuren.”
gemiddelde capaciteit van een windturbine is tegenwoordig 2MW, terwijl de meeste oude exemplaren slechts 0,1 MW halen. Tel uit de winst bij vervanging.” “Overigens verbinden we aan het plaatsen van nieuwe molens een levensduur van 27,5 jaar. Na die tijd mag de (lokale) overheid zo’n molen verwijderen. Momenteel is dat een groot dilemma, zodat molens soms tot in lengte van jaren blijven staan.”
“Maar het ruimtelijke aspect vinden we ook zeker belangrijk. Daarom zetten we in op meerdere, kleine clusters. Andere voorwaarde is dat er voor elke vier geplaatste MW er één MW wordt gesaneerd. In de praktijk zal dat meestal betekenen dat één nieuwe molen twee bestaande vervangt. Daarmee worden er ook gebieden molenvrij gemaakt.” Minder molens dus. Maar hoe realiseert de provincie dan de benodigde capaciteit? “Dat klinkt tegenstrijdig, maar is niet het geval. Nieuwe molens zijn niet alleen veel groter, maar ook vele malen efficiënter dan oude. De 8
3. Landbouwenquête Friezen hebben geen grote problemen met schaalvergroting, mits het zorgvuldig gebeurt. Intensieve veehouderij ziet men minder zitten. Dat bleek ook uit de soms heftige discussies tijdens het debat dat we naderhand, op 2 oktober, organiseerden.”
Wees zuinig op het Friese platteland Sla de krant er op na. Volg het nieuws. Vraag het bestuurders en politici. Schaalvergroting en intensivering in de landbouw zijn hete hangijzers. Zeker in de van oudsher agrarische noordelijke provincies. Voor de Friese Milieu Federatie voldoende reden om de mening van de bevolking eens goed te peilen. Dit samen met de natuur- en milieufederaties van Groningen en Drenthe, LTO Noord, Leeuwarder Courant en Dagblad van het Noorden. “Voor herhaling vatbaar”, concludeert projectleider Paul van der Vegt. “De enquête is door maar liefst 4250 mensen ingevuld. Meer dan we durfden dromen. De uitkomst bevestigt het beeld dat leeft. De meeste
Waarom dit initiatief en deze vorm? “Het is een actueel thema dat iedereen aangaat. Bestuurders worstelen met het economisch belang en de gevolgen van schaalvergroting en intensivering voor omgeving en milieu. Producenten en consumenten zitten niet op dezelfde lijn. En natuurlijk vinden maatschappelijke organisaties hier ook iets van. We vonden het, mede met het oog op het loslaten van het melkquotum, een goed moment om de meningen van de noordeling te peilen. En hoe doe je dat beter dan door de regionale dagbladen – en de land- en tuinbouworganisatie – daarbij te betrekken. Zij deden graag mee aan dit initiatief.” 9
Wat was het resultaat? “Grosso modo zijn de meningen eensluidend. Schaalvergroting kan, mits het geen inbreuk doet op het landschap. Agrariër houd rekening met je omgeving. Beperk het bouwoppervlak en kies voor materialen, kleuren en beplantingen die passen bij het landschap. Minder begrip is er voor de intensieve veehouderij. Dierenwelzijn gaat ons aan het hart, we maken ons grote zorgen over de gevolgen voor de volksgezondheid en we zijn ‘niet blij’ met de milieu-overlast. Denk aan stank, lichtuitstoot, antibioticagebruik en mestoverschotten. Tegelijk vindt men dat de consument voor verantwoorde producten moet kiezen. Die speelt hierin dus wel degelijk een rol.” Wat kunnen jullie met de uitkomsten? “Ze bevestigen hoe wij hier in staan. Niet voor niets initiëren en steunen we initiatieven en projecten om de biodiversiteit op het platteland te versterken, het landschap te ontzien en het boerenerf te verfraaien. De uitkomst gebruiken we ook in discussies over ruimtelijk beleid met de Provincie. Aandacht voor dit onderwerp – vooral ook in de pers – is ook goed voor de bewustwording dat we zuinig met ons landschap en het milieu moeten omgaan.” Komt er ook een vervolg? “We zijn enthousiast over de manier waarop dit is aangepakt. Dat leent zich ook voor andere, maatschappelijk relevante items. Dus ja als het om de aanpak gaat, maar dan wel over een ander onderwerp.”
10
4. Kening fan ‘e Greide natuurbeheer vallen. Het kiest voor een multidisciplinaire aanpak, van onderaf. “Bewustwording speelt hierin een belangrijke rol”, aldus directeur Hans van der Werf van FMF, één van de initiatiefnemers van het eerste uur. “Net zo goed als we er vanuit gaan dat er alleen een oplossing komt als melkveehouders zowel duurzaam als rendabel kunnen boeren. Dat is een belangrijk uitgangspunt. We zoeken dan ook samen met boeren naar een oplossing om biodiversiteit en winstgevendheid samen te laten gaan.”
Onorthodoxe aanpak zet belang weidevogel(gebied) op de kaart Wat is Fryslân zonder haar unieke weidevogellandschap? Die vraag stelden een aantal betrokken burgers, landbouwers, natuur-, milieuen landschapsorganisaties, waaronder de Friese Milieu Federatie (FMF). Eerst zichzelf en vervolgens aan de Friese burger. Daarmee was eind 2012 Kening fan ‘e Greide geboren. Een netwerkinitiatief om de weidevogels en het weidelandschap voor latere generaties te behouden. Kening fan ‘e Greide zoekt nieuwe wegen om de toekomst van het weidevogellandschap, en al wat daar leeft en van geniet, veilig te stellen. Het initiatief breekt met bestaande regelgeving van (te) beperkte natuurgebieden en weilanden die onder agrarisch
Waarom dit initiatief? “In de eerste plaats omdat het aantal weidevogels jaarlijks met een kleine tien procent afneemt. Dat is zorgwekkend. Temeer omdat de meeste weidevogels, waaronder de grutto, in Nederland broeden. Dit heeft dus effect op de hele populatie. Bovendien is de melkveehouderij door het opheffen van het melkquotum volop in beweging. Wij willen graag alternatieven aanreiken.” Wat is dan jullie oplossing? “Wij pleiten voor – en stimuleren – het verbinden van grotere, aaneengesloten gebieden waar de weidevogel centraal staat. Dit kan in de vorm van aangepast beheer, maar ook met nieuwe verdienmodellen voor de landbouw en via voorlichting en educatie. We zoeken, samen met agrariërs, naar een oplossing om duurzaam boeren rendabel te maken. Ons grote voorbeeld zijn de melkveehouders van Skriezekrite Idzengea met wie we samenwerken. Overigens is er ook contact met marketeers en zuivelcoöperaties.” Hoe brengen jullie dit verhaal bij het grote publiek onder de aandacht? “Op verschillende manieren. Begin 2013 gingen de website en social 11
media online. Weldra volgde het grutto volgprogramma van de Universiteit Groningen, waarmee je de trek van een aantal gezenderde grutto’s vanuit Afrika naar de broedplaatsen hier letterlijk kunt volgen. Verder is er een burgerjury opgezet en organiseerde de initiatiefgroep collegetours in het Fries Natuurmuseum, omlijst met muziek. De avonden werden druk bezocht en ook door de media voorbeschouwd. Zo bereiken we een divers publiek en maken we mensen bewust van het belang van het weidelandschap en alles wat er in, op en rond leeft.” Wat is het vervolg? “We gaan door op de ingeslagen weg. Organiseren in 2014 een aantal debatavonden. Verder richten we ons met een stripboek, gruttoexpositie in het Fries Natuurmuseum en het project ‘Op Aventoer by de Boer’ op de jongste jeugd. We bereiken ook hun ouders en werken zo aan een groeiend besef dat we zuinig met het mooie Friese landschap moeten omgaan.” “Voor ik het vergeet. Komend jaar gaan we – in het kader van Leeuwarden 2018 – internationaal. King of the Meadows is een van de icoonprojecten waarmee we een brug slaan tussen de landen die op de trekroute van de weidevogels liggen. Een eerste trip naar Extremadura (Zuid-Spanje) staat al op het programma.”
12
5. Rughuster Buurt Natuur vierkante meter waarmee iedereen kleinschalig zijn eigen groenten en kruiden kan kweken. Het geldbedrag besteedde hij aan een handleiding voor kinderen.
Rughuster Buurt Natuur wint eerste Pluk van de Petteflet Natuurprijs Burgers staan steeds meer aan de lat om goede dingen te doen voor natuur en landschap. Om burgerinitiatieven te stimuleren, riepen De Natuur- en Milieufederaties samen met het radioprogramma Vroege Vogels in 2013 de Pluk van de Petteflet Natuurprijs in het leven. De winnaars van de twaalf provinciale voorrondes gingen door voor de landelijke hoofdprijs van € 3000,- en een serie exclusieve litho’s van Fiep Westendorp. De Friese Milieu Federatie organiseerde de wedstrijd zowel in de eigen provincie als landelijk. De 19-jarige Jelle Medema uit Groningen won de landelijke Pluk van de Petteflet Natuurprijs met zijn Makkelijke Moestuin: een kist van een
(c) Fiep Amsterdam bv; Fiep Westerdorp Ilustrations
Pluk van de Petteflet zet zich in voor natuur en milieu in zijn achtertuin. Hij doet dat op een bijzonder slimme en creatieve manier. Met onorthodoxe middelen lukt het Pluk de dieren en planten in zijn omgeving te redden.
13
In Fryslân wonnen de buurtbewoners van Ruigahuizen, die al sinds 1993 hun eigen ‘buurtnatuur’ onderhouden. De zussen Judith (7) en Myrthe (10) Hovinga kregen een eervolle vermelding voor hun plan voor een konijnenheuvel met veel speelzand. In de zomer geschikt voor een picknick en in de winter om sleetje te glijden. En de heuvel is ook nog eens fijn voor dieren. Organisator Gerrit Geerds van de Friese Milieu Federatie vond de nieuwe prijs een van de hoogtepunten van 2013. “Het is bijzonder om te zien hoeveel burgers samen voor elkaar krijgen. Dat inspireert ons ook weer.”
van een paar prachtige Veluwe Heideschapen die de heide begrazen. Dat is voor hen de winst van dit initiatief.”
Hoe groot was het animo? “We hebben zo’n twintig plannen binnengekregen. Een aantal viel af omdat het geen echte burgerinitiatieven waren, maar projecten van professionele organisaties waaraan burgers meedoen. De buurtbewoners van Ruigahuizen namen juist zelf het initiatief toen Staatsbosbeheer het bos naast het dorp wilde vernatten. Uit angst voor wateroverlast en muggen bedachten ze onder andere een stuk heide als alternatief, dat ze vervolgens ook grotendeels zelf realiseerden.”
Vervolg? “De Pluk van de Petteflet Natuurprijs wordt een tweejaarlijkse prijs. Ik ben nu al weer aan het praten met uitgeverij Querido van Pluk van de Petteflet en Vroege Vogels over de volgende editie in 2015.”
“Wij vonden het fantastisch om te ontdekken wat er allemaal gebeurt in Fryslân. Veel activiteiten kenden we nog niet. Sommige plannen hebben we overgenomen. Bijvoorbeeld het verspreid over de provincie inzaaien van een aantal bijenweides. Bovendien vinden we het contact met burgers belangrijk. Als we weten wat ze doen, kunnen we ze ook ondersteunen als ze daaraan behoefte hebben.”
Wat willen jullie met de Pluk van de Pettefletprijs bereiken? “De Friese Milieu Federatie ondersteunt burgers bij het vergroten van de leefbaarheid in hun buurt. Nu de overheid minder doet aan natuur en milieu, moeten burgers aan de bak. Met de Pluk van de Petteflet Natuurprijs dagen we de Friezen uit die verantwoordelijkheid te pakken. Alle Friezen die meededen aan de Pluk van de Petteflet Natuurprijs zijn voor ons inspirerende voorbeelden.” Wat heeft dit initiatief opgeleverd? “De buurtbewoners van Ruigahuizen dienden hun plan in omdat ze steeds lastiger geld kunnen vinden voor het onderhoud van hun stukje natuur. Het prijzengeld van € 500 hebben ze gebruikt voor het kopen 14
6. Topjaar voor Jongerenpanel weidevogels. Ga daarvoor het gesprek aan met landbouwers, luidt één van de tien adviespunten. Ook pleit het panel voor een realistisch beleid, de dialoog met burgers en boeren en publiciteit voor concrete resultaten. Want draagvlak is essentieel stellen de jongeren. Het advies is verwerkt in de nota die medio juni 2014 naar Gedeputeerde Staten gaat.
Jongerenpanel Duurzaam Fryslân In 2012 werd het Jongerenpanel Duurzaam Fryslân opgericht. Een jaar na dato hebben de jongeren al hun plekje verworven in de provinciale politiek. ‘Verfrissend’, noemt gedeputeerde Poepjes hun inbreng. Statenleden en gedeputeerden vragen het panel regelmatig om advies. En dus wist het panel al op diverse beleidsstukken zijn stempel te drukken. Een inventarisatie. Jongeren: ‘Weidevogelplannen te beperkt’ In januari 2013 adviseerde het panel gedeputeerde Johannes Kramer over de ‘Koersnotitie Weidevogels’. Ook spraken leden tijdens de vergadering van Statencommissie Lân, Loft en Wetter. Het plan van de provincie om speciale weidevogelgebieden te creëren, is te beperkt volgens de jongeren. Ook hierbuiten moet men rekening houden met
Meer onderzoek nodig voor ganzenbeleid Er zijn te veel ganzen in Fryslân. Zelfs diverse migrerende soorten blijven tegenwoordig het hele jaar in Nederland. De grote groepen ganzen beschadigen landbouwpercelen, kades, dijken en natuurgebieden. De nota ‘Gans in Balans’ moet orde scheppen. Het jongerenpanel gaf op verzoek van gedeputeerde Kramer zijn kritische kijk op het stuk. Daaruit rolde opnieuw tien adviezen. De belangrijkste: Onderzoek voordat je iets doet. ‘Gans in Balans’ focust zich op afschot van ganzen. Dit terwijl er nog veel onduidelijk is over de beste methode om de ganzenpopulatie in balans te brengen. Into fairtrade De tweede helft van 2013 concentreerde het jongerenpanel zich op het thema fairtrade. Leden overlegden met provinciaal projectleider Duurzaamheid Nynke Blijham over hun rol bij Fryslân Fairtrade 2015, de Friese ambitie om in 2015 een fairtrade provincie te zijn. Ook zaten ze de maandelijkse vergadering van de fairtrade werkgroep van de 15
provincie bij. Zeker december stond bol van de activiteiten: de jongeren spraken met 3FM over fairtrade koffie, thee en smoothies in het Glazen Huis (helaas zonder resultaat), benaderden Leeuwarder studentenvereniging Osiris om een fairtrade-vereniging te worden (loopt nog) en interviewden Leeuwarder horecaondernemers over hun fairtrade-beleid: Tenslotte adviseerde het panel in april gedeputeerde Hans Konst over plannen voor windenergie. En de communicatie van het voorgestelde beleid. Ook werd meegedacht over het betrekken van leeftijdsgenoten bij het onderzoek naar de Friese ecologische voetafdruk, dat de Friese Milieu Federatie jaarlijks uitvoert.
Behoefte aan online achterban Ook voor 2014 staat het nodige op stapel. Zo blijven diverse panelleden betrokken bij de fairtrade-werkgroep en wordt vinger aan de pols gehouden bij de totstandkoming van de weidevogelnota. Ook is een afvaardiging betrokken bij gesprekken over waterbeleid en de Veenweidevisie. Ook zijn er plannen voor een online achterban. Van Dijk: “Het panel wil graag, middels korte online enquêtes, standpunten kunnen voorleggen aan een grote groep jongeren. Om zo tot breed gedragen adviezen te kunnen komen. Een goed idee vinden wij. We onderzoeken de mogelijkheden.”
Beleidsbepalers nemen panel serieus Simon Bijlsma en Yvette van Dijk van de Friese Milieu Federatie begeleiden en ondersteunen het Jongerenpanel Duurzaam Fryslân. Ze leiden vergaderingen, organiseren workshops, bereiden met de provincie vraagstukken voor en helpen het panel adviezen opstellen. Volgens Van Dijk was 2013 een topjaar van het panel: “In januari had het panel twaalf leden, later het jaar maar liefst twintig. Maar belangrijker: We merken dat het panel serieus wordt genomen door de beleidsbepalers. Partijen halen adviezen van de jongeren regelmatig aan tijdens Statenvergaderingen.”
16
7. Successen Foodiebag en Friese Voetafdruktest Het ontwikkelen van de Friese Voetafdruktest had behoorlijk wat voeten in aarde, vertelt projectleider Simon Bijlsma. “De test bestaat uit een groot aantal vragen over leefstijl en gedrag. Aan de antwoorden is een enorme hoeveelheid kengetallen en formules gekoppeld. Ongelooflijk complex, maar het is ons wel gelukt, al moesten we uitwijken naar België om een bedrijf te vinden dat het voor ons kon maken.”
Ik hou van Fryslân Met Ik hou van Fryslân wil de Friese Milieu Federatie alle Friezen praktische handvatten bieden om duurzamer te leven. Niet belerend, maar inspirerend en door te laten zien dat het leuk en uitdagend is om er met z’n allen voor te zorgen dat de ecologische voetafdruk kleiner wordt. Daarvoor ontwikkelde zij in 2013 onder meer de Foodiebag en de Friese Voetafdruktest. Twee mooie voorbeelden die enthousiast door veel Friezen werden opgepakt. 17
Foodiebag De Foodiebag was eenvoudiger te realiseren. Het is een van de middelen die de Friese Milieu Federatie samen met Koninklijke Horeca Nederland inzet om de verspilling van voedsel terug te dringen. Inmiddels bieden 23 restaurants in Friesland de foodiebags met bijbehorende lepelclip aan de gasten aan. Door de clip aan hun bord te klemmen, kunnen gasten laten weten dat ze wat ze niet opkregen, graag meenemen naar huis. De Foodiebag is vooral een manier om restaurants en gasten te laten nadenken over voedselverspilling. En dat werkt, bleek uit de enorme belangstelling bij media en publiek.
gemiddelde voetafdruk per bewoner terug te brengen. Wij hopen dat de test daaraan een flinke bijdrage levert.” Volgend jaar vervolg? “We zijn de resultaten nu aan het analyseren, op basis daarvan willen we de tips die de test geeft nog beter afstemmen op de gebruikers. We willen bijvoorbeeld met de adviezen inspelen op de verschillen tussen gedrag van mannen en vrouwen die we terug zien in de testresultaten.”
Waarom een voetafdruktest? “Met de voetafdruktest wilden we een complete én betrouwbare test ontwikkelen die mensen inzicht geeft in de impact van hun handelen op het ruimtebeslag op aarde, inclusief tips voor wat ze kunnen doen om hun voetafdruk te verkleinen. Om met de test ook jongeren aan te spreken, hebben we hem voorgelegd aan het Jongerenpanel Duurzaam Fryslân . Daaruit kwamen goede adviezen, zowel over de inhoud als over de vormgeving.” Hoe groot is de animo? “Groot. De eerste maand is de test door zo’n zeshonderd jongeren gedaan. In totaal is hij in die periode ongeveer 2500 keer ingevuld. We zien onder meer dat er scholen mee bezig zijn geweest. Dat is ontzettend leuk. Dat we The Voice-winnares en onze ambassadrice Iris Kroes hebben betrokken bij de lancering op het Nordwin College heeft beslist bijgedragen aan het succes. Zij spreekt jongeren aan.” Wat en wie willen jullie ermee bereiken? “De test is voor iedereen. Door bewustwording proberen wij de
In Nederland is de gemiddelde voetafdruk 6,3 ha per persoon. De wereld heeft een biocapaciteit van 1,8 ha per persoon. Als iedereen op de wereld net zo zou leven als de gemiddelde Nederlander dan zijn er 3,5 werelden nodig om natuurlijke bronnen niet uit te putten. 18
8. Convenant Natuurbescherming Met het convenant spreken Politie Noord-Nederland, Staatsbosbeheer, It Fryske Gea, Sportvisserij Fryslân, de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, Natuurmonumenten en de Provincie Fryslân af intensiever samen te werken. Om zo strenger te kunnen toezien en de natuurhandhaving in Fryslân naar een (nog) hoger plan te tillen. De Toezichtkring, die al sinds 2000 bestaat, is daarmee landelijk een voorloper. Welke meerwaarde heeft het convenant voor de samenwerking? “Met het convenant zijn afspraken aangescherpt over de aanpak van handhaving en uitvoering van controles. Bovendien is het een effectief middel om beleidsbepalers opnieuw bewust te maken van het belang van intensieve samenwerking voor groenhandhaving”, aldus Arnoud de Vries, die namens de Friese Milieu Federatie betrokken is bij de Toezichtkring en het convenant.
Natuur beter beschermd dankzij Convenant Natuurhandhaving
Het illegaal dumpen van afval, vernielen van dassenburchten of vergiftigen van roofvogels. Triest, maar het gebeurt. Ook in Fryslân. Wel lopen natuurovertreders een steeds grotere kans gepakt te worden. Mede dankzij het Convenant Toezichtkring Natuurhandhaving Fryslân dat op 12 april 2013 door zeven organisaties werd getekend in Bakkeveen.
Wie en wat willen jullie bereiken? “Belangrijke afspraak in het convenant is het geven van extra voorlichting. Doel daarvan is mensen bewuster te maken van de regels en gevolgen van natuurovertredingen. Zo weet menig bestuurder van een recreatieboot niet dat te snel varen schade toebrengt aan natuurlijke oevers. Met het veranderen van kennis en houding is al veel winst te boeken.” “Een ander verhaal zijn natuurlijk zwaardere incidenten als wildstroperij of afvaldumping. Daarop volgen boetes of zwaardere straffen. Om een indruk te krijgen: In 2012 schreef de Toezichtkring 116 processen-verbaal en 902 bekeuringen uit. Er waren 232 inbeslagnames. Die overtredingen varieerden van het negeren van 19
een verbod op loslopende honden tot genoemde zware vergrijpen. Zorgwekkend is het stijgend aantal meldingen van roofvogelvervolging. En dan met name vergiftiging. In 2012 waren daarvan 122 meldingen, ten opzicht van 117 een jaar eerder. Ook dassen hadden het te verduren in 2012. Zo werden er dassen vergiftigd en acht burchten vernield.”
Wat is jullie rol? “Als secretaris hebben we het convenant voorbereid. Van overleggen tot en met tekst en afstemming daarvan. Ook coördineren we de periodieke risicoanalyses. De algemene coördinatie ligt in handen van de provincie, maar verschuift op den duur mogelijk naar de FUMO (Friese Uitvoeringsdienst Milieu en Omgeving). Deze omgevingsdienst bundelt kennis en ervaring van zowel specialisten als allrounders van verschillende Friese overheden.”
“Met het convenant willen we die ontwikkeling stoppen. En wel met een zogenaamde programmatische methode. Deze houdt grofweg in dat de partijen gezamenlijk periodiek een risicoanalyse uitvoeren, welke de meest urgente problemen vaststelt. Per probleem wordt een team van partners samengesteld. Het team spreekt vervolgens zelf een strategie en onderlinge taakverdeling af.”
20
9. Werken aan een Energiewerkplaats dat dit is gelukt en dat we daarmee ook de provincie hebben weten te overtuigen deze samenwerking in 2014 en 2015 financieel te ondersteunen”, vertelt projectleider Oscar Jansen.
FMF ondersteunt veel lokale duurzame energie-initiatieven Met inspiratiebijeenkomsten, verdiepingsworkshops en informatie heeft de Friese Milieu Federatie ook in 2013 weer veel lokale duurzame energie-initiatieven ondersteund. Wijken en dorpen die gezamenlijk energie willen in- en verkopen, zonnepanelen willen aanschaffen of zelfs een windmolen, zijn door het servicepunt Hier! Opgewekt Fryslân geholpen met advies op maat
Daarnaast is achter de schermen hard gewerkt aan synergie; in de Energiewerkplaats, waarin het servicepunt van de FMF, Doarpswurk en het Netwerk Duurzame Dorpen samenwerken. Vanaf 2014 gaat het servicepunt op in de Energiewerkplaats. “Ik ben heel blij
Eigen coöperatie In 2013 kon ook de start van Us Kooperaasje worden gevierd: de overkoepelende eerste eigen energiecoöperatie. Samen met de twee koepelorganisaties in Drenthe en Groningen startte zij een coöperatief energieleveringsbedrijf: NLD energie. Deze coöperatie mag sinds 8 april 2014 energie leveren, maar koopt ook energie van lokale initiatieven in. Dat doet zij zodat voor elke klant van het lokale initiatief 50 euro terugstroomt naar het dorp, dat daar weer nieuwe duurzame initiatieven mee kan financieren.
21
Ideeën daarvoor leven er voldoende. Op de inspiratiebijeenkomsten, die overigens niet alleen over energie gaan, maar bijvoorbeeld ook over zorg en voedsel, komen per keer wel zo’n 100 mensen af. “Het is zo inspirerend om te merken dat je initiatieven echt verder kunt helpen. Daar krijgen wij energie van.” Waarom van servicepunt naar Energiewerkplaats? “We werken alle drie op het thema energie in wijken en dorpen. Door de krachten te bundelen komt alle kennis die we hierover hebben opgebouwd samen en kunnen we bewoners nog beter ondersteunen.” Hoeveel initiatieven ondersteunen jullie? “We organiseren heel veel inspiratiebijeenkomsten, waar initiatieven onderling ervaringen en ideeën kunnen uitwisselen. Daarnaast denk ik dat we zo’n 25 lokale energie-initiatieven op maat hebben geadviseerd; dan gaan we vaak naar een dorp of wijk toe. En we geven workshops, zoals Rekenen met energie. Dan rekenen we bijvoorbeeld samen met een dorp dat energie neutraal wil worden uit waarop ze het beste kunnen focussen om de meeste energiewinst te boeken. Dat is vaak nog best lastig.”
even een steuntje in de rug nodig om succesvol te draaien. Soms gaat het om inhoudelijke kennis, bijvoorbeeld over het type zonnepaneel dat het meest geschikt is, en soms gaat het om het proces. Hoe werf je klanten voor je initiatief, hoe overleg je met de gemeente over de locatie voor een zonneweide? Wij geven dat steuntje. We helpen overigens ook weer gemeenten met de vraag hoe zij om moeten gaan met dit soort initiatieven van burgers.” Wat heeft het servicepunt opgeleverd? “Bijvoorbeeld dat we al heel mooie initiatieven zoals de Tochtstrippenactie in Achter de Hoven in Leeuwarden en Mijn Gaasterland op weg hebben kunnen helpen. Beide initiatieven zijn gericht op het direct benaderen van mensen om samen te werken aan energiebesparing. Dat werkt heel goed. Het zorgt voor draagvlak.”
Wie willen jullie bereiken? “Veel initiatieven hebben net 22
10. Moai Fryslân Zes thema’s In iedere uitzending staat een ander thema centraal. In de eerste is dat wonen. Daarna neemt presentator Albert Jensma achtereenvolgens de infrastructuur, landbouw, energie, bedrijven en recreatie in Fryslân onder de loep. Voor ieder thema trekt hij de provincie in en spreekt op locatie met deskundigen, inwoners, ondernemers en initiatiefnemers. Samen zoomen ze in op plekken waar menselijke keuzes het landschap beïnvloeden. Positief dan wel negatief.
Een kritische blik op de kwaliteit van onze omgeving De mooiste provincie van Nederland. Zo wordt Fryslân genoemd. Maar hoe gaan we met z’n allen om met het landschap in it bêste lân fan d’ierde? Een veelbesproken thema. Zeker nu er windmolens verschijnen, nieuwe snelwegen komen, kenmerkende greide verandert en krimp dreigt in dorpen. Welke keuzes maken we in Fryslân? Welke gevolgen hebben die voor de kwaliteit van onze omgeving? Wat wordt gedaan om die kwaliteit te verbeteren? En wat vinden we daarvan? De zesdelige tv-serie Moai Fryslân brengt het in beeld. Moai Fryslân werd in maart en april 2014 uitgezonden bij Omrop Fryslân. Gemist? Van 23 juni tot en met 28 juni volgen de herhalingen. Bovendien zijn de uitzendingen blijvend te zien op www.moaifryslan.nl.
Wat is de aanleiding voor Moai Fryslân? “Sinds de provincie in 2006 het Streekplan voor Fryslân vaststelde, groeit de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit. Maar vooral bij deskundigen en beleidsmakers. De doorsnee inwoner is veel minder betrokken. Niet zo gek ook, want ruimtelijke kwaliteit is een vrij abstract begrip. Met de tv-serie hebben we dit begrip concreet gemaakt. In begrijpelijke taal en met sprekende voorbeelden. Uiteindelijk doel is inwoners van Fryslân meer te betrekken bij hun landschap en leefomgeving”, vertelt Arnoud de Vries, projectleider namens de Friese Milieu Federatie. Wat is jullie rol? “De serie is een initiatief van de Friese Milieu Federatie, Landschapsbeheer Friesland en Omrop Fryslân. Samen met Landschapsbeheer waren wij verantwoordelijk voor de uitvoering. De voorbereiding begon met een startbijeenkomst waarvoor we een gemêleerd gezelschap van inhoudelijk betrokkenen uitnodigden. Mede op basis van hun input kwamen we tot de onderwerpen, juiste insteek en passende gasten. Om dit vervolgens te vertalen in een goede
23
briefing aan productiebedrijf Wij van PS. In de zomer van 2013 zijn de eerste uitzendingen opgenomen.” “Ondertussen werkten we aan een enquête voor alle inwoners van Fryslân. Deze is na afloop van de serie gepubliceerd. Doel is vast te stellen wat mensen van het Friese landschap en de tv-serie vinden. Wat ze veel waard is, waarover ze te spreken zijn en wat ze juist niet zint. Eind mei 2014 volgen de resultaten.” Komt er een vervolg? “De resultaten van de enquête gebruiken we als input voor eigen beleid, maar – als het aan ons ligt – ook voor een vervolg van Moai Fryslân. Daarin willen we burgers en hun visie nog meer centraal stellen. Het concept nog meer ‘van de Friese burger’ maken. Er zijn al ideeën voor een uitgebreidere uitwerking, met behalve uitzendingen ook een online discussieplatform en bijeenkomsten waar mensen met hun omgeving aan de slag gaan.”
24
De organisatie Doelstelling De doelstelling van de FMF is volgens de statuten: Het bevorderen van de bescherming, instandhouding en verbetering van natuur, milieu en landschap in de provincie Fryslân en verder alles wat daarmee verband houdt, in de meest ruime zin. Missie
Stichting Friese Milieu Federatie
De FMF is een koepelorganisatie van momenteel 36 natuur- en milieuorganisaties die opkomt voor de belangen van natuur en milieu in Fryslân. Ze maakt zich sterk voor de ontwikkeling van een duurzaam Fryslân, waarin een vitale natuur, een gezond milieu en een robuust landschap centraal staan. Ze loopt voorop om kansrijke en duurzame vernieuwing te stimuleren en daagt anderen uit tot een bijdrage en tot samenwerking.
De organisatie Statutaire naam, rechtsvorm en vestigingsplaats De stichting Friese Milieu Federatie (FMF), gevestigd in Leeuwarden is opgericht in 1972 onder de toenmalige naam “Friese Milieuraad”. Deze naam is bij de statutenwijziging in 1992 gewijzigd in Stichting Friese Milieu Federatie. Op 8 februari 2006 heeft een eeerste actualisatie van de statuten plaatsgevonden. Op 1 augustus 2012 heeft een tweede actualisatie plaatsgevonden. De statuten zijn opgemaakt door notaris mr. D. Postma te Leeuwarden. De Stichting is ingeschreven in het Handelsregister te Leeuwarden onder nummer S41000343
25
Verandering In de 40 jaar dat de FMF bestaat is de omgeving drastisch veranderd en daarmee de FMF ook. Ze heeft zich ontwikkeld van een reactieve naar een pro-actieve organisatie waarbij de nadruk ligt op het werken vanuit een breed (duurzaamheids) perspectief, geworteld in de Friese samenleving. Het feit dat de organisatie sterk is veranderd in de loop der jaren betekent niet dat ze op haar lauweren moet rusten. Haar omgeving is volop in ontwikkeling, de reactietijden worden steeds korter. Daarom is een Meerjarenvisie, als piketpaal voor haar toekomstige werkzaamheden, van belang. Meerjarenvisie In 2012 heeft de Friese Milieu Federatie de Meerjarenvisie “Grien foar Elkenien” opgesteld. Deze visie heeft betrekking op de periode 2012 – 2016 en geeft een doorkijk van het toekomstperspectief van de FMF en een doorkijk op de wijze waarop zij zich de komende jaren wil ontwikkelen.
• Eén geluid vanuit natuur en milieu laten horen; • Transitie naar duurzame samenleving ondersteunen bij en bruggen slaan tussen overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties; • Dichtbij de burger staan. Ze wil natuur- en milieubewustwording van de Friese burger vergroten en deze verleiden tot een meer duurzaam gedrag; • In frontlinie opereren door kansen en bedreigingen te signaleren en daar naar te handelen. Handelingsperspectief De werkwijze van de FMF is de laatste jaren, samen met haar missie ook sterk aan verandering onderhevig. In plaats van reageren op, gaat ze zelf aan de slag. Dit doet ze door Verleiding (overheden, bedrijven en burgers verleiden tot een meer duurzaam gedrag), Vertalen (van concept naar concrete aanpak) en Verbinden (coalities sluiten, netwerksturing).
Koers In de Meerjarenvisie borduurt de FMF voort op de koers die al eerder is ingeslagen: zij ziet zichzelf in de toekomst als een onafhankelijke, deskundige en perspectief biedende organisatie die geworteld is in de Friese samenleving, met een centrale plaats in het Friese natuur-, milieu- en duurzaamheidsnetwerk. Ze wil in de toekomst:
26
Bestuur en directie
Raad van Toezicht
Het bestuur bestaat statutair uit ten minste vijf personen en wordt benoemd door de raad van toezicht. Het huidige bestuur bestaat uit vier personen. De zittingsduur van een bestuurslid is vier jaar; bij periodiek aftreden is het bestuurslid tweemaal herbenoembaar. Het bestuur heeft bij directiestatuut last en volmacht verleend aan de directeur om namens het bestuur de dagelijkse leiding over de Stichting te voeren. In 2013 kwam het bestuur viermaal bijeen. De raad van toezicht heeft per 1 februari 2011 dhr. J.R. van der Werf benoemd als directeur.
De raad van toezicht heeft als algemene taak het toezicht houden op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de stichting alsmede het uitoefenen van die taken en bevoegdheden die in de statuten aan de raad van toezicht zijn opgedragen of toegekend. De raad van toezicht bestaat uit zoveel natuurlijke personen als dat er aangesloten organisaties zijn met een minimum van drie personen. Iedere aangesloten organisatie benoemt een lid in de raad van toezicht. De zittingsduur per periode is vier jaar, het lid is tweemaal herbenoembaar. In 2013 kwam de raad van toezicht tweemaal bijeen.
benoemd P. de Haan,voorzitter Mw. P. Esser, penningmeester Mw. H. Henstra, bestuurslid J. Slager, bestuurslid
november 2009 juni 2012
herbenoemd volgende herbenoeming 2013 november 2017 juni 2016
juni 2010
juni 2014
november 2013
november 2017
27
Benoemd 08-10-2009
vertegenwoordigd namens aangesloten organisatie St. Vrienden van het Nannewiid
Algera G. 13-12-2005
okt-13
okt-17
dec-09/13
dec-17
Ver. N&m Ureterp
Ansingh R.G. 01-4-2010
Volgende Herbenoemd herbenoeming
IVN Ooststellingwerf
Buiten H.K.
apr-14 16-06-2011
St. Historisch Belang Noord Ned.
Brug R. van der
jun-15 21-11-2006
IVN, afd Noord Oost Friesland
Bult, M.
dec-09/13 15-01-2014
Milieuplatform Leeuwarden
Elgershuizen, H.
jan-17 01-07-2010
Bomenstichting
Feenstra H.K.
jul-14 01-05-2012
Waddenvereniging
Fens J.
mei-16 01-05-2012
KNNV Leeuwarden
Folbert A.J.
mei-16 13-12-2005
N&L De Walden De Marren
Frieswijk-Nijhof M.J.M. 23-11-2009 28-10-2013
dec-09/13
dec-17
nov-13
nov-17
Milieuwurkgroep Boalsert
Galama Y.J. Vereniging Moai Skarsterlân
Halma J.T.
okt-17 19-01-2011
IVN Sudwesthoeke
Hijlkema G.
jan-15 20-11-2013
Bond Friese Vogelwachten
Hoekstra M.
nov-17 20-10-2011
Houtsma J.
dec-17
It Fryske Gea okt-15
28
16-06-2011
Natuur- en Vogelwacht Bakkeveen
Klijnstra D.
jun-15 19-10-2012
Natuurmuseum Fryslân
Koopmans G.
okt-16 13-12-2005
St. Vrijwillig Bosbeheer
Lans H.E. van der
dec-09/13 01-05-2012
Fryske Feriening Foar Fjildbiology
Linde J.G. te
mei-16 13-12-2005
Ver. Milieudefensie
Meer J.H.R. van der
dec-09/13 11-01-2012
dec-17
Sportvisserij Fryslân
Meer S. D. van der
jan-16 10-10-2012
KNJV
Niewold-Homan P.M.
okt-16 17-05-2011
Ver. Natuurbescherming Gorredijk e.o.
Oosterbaan, R. F.
mei-15 13-12-2005
St. tot behoud N&L Nijefurd
Persenaire J.B.
apr-10/13 28-10-2013
dec-17
Vereniging Noordenwind
Pré, G. du
okt-17 06-01-2010
St. Gaasterlan-Natuerlan
Ridder A.J. van de 13-12-2005 Rieder R. M. Veldhuyzen van Zanten R.E.J.
dec-17
17-10-2012
jan-14
jan-18
dec-09/13
dec-17
Ver. N&M Educatie Heerenveen Ver. Natuurmonumenten okt-16
29
Als relevante (neven)functies zijn door de volgende leden de volgende meldingen gedaan in de bijlage 12 verklaringen van het Centraal Bureau Fondsenwerving. Relevante (neven)functies van leden van het bestuur en leden van de raad van toezicht R. van der Brug Voorzitter Historisch Belang, bestuurslid Natuur & Milieu Ureterp, Lid gebiedscommissie N381. Mw. P. Esser Directie P.M. Esser Holding Mw. J. Fens, Projectmedewerker Waddenvereniging J. Houtsma Bestuurslid Bond van Friese Vogelbeschermingswachten. D. Klijnstra Technisch beleidsmedewerker Groen en Landschap gemeente Dantumadiel, bestuurslid Natuur- en Vogelwacht Bakkeveen. Dhr. G. Koopmans Directeur Natuurmuseum Fryslân. Mw. J.G. te Linde bestuurslid Fryske Feriening Foar Fjildbiology
Van de overige leden zijn geen relevante (neven)functies bekend. Bureaumedewerkers
Dhr. P. Adema (tot 1-4-2014), projectmedewerker Dhr. ing. G.D. Bergstra, projectmedewerker Dhr. drs. S. Bijlsma, projectleider programma Samen Duurzaam Mw. Y. van Dijk, projectmedewerker Dhr. drs. G. Geerds, communicatiemedewerker Mw. G. de Jong, projectmedewerker Mw. M. Kloppenburg-Antoine, secretaresse Mw. W. Koehoorn-Elzinga, hoofd bedrijfsvoering Mw. C.N. Russchen, trainee Dhr. ir. P.J.M. van der Vegt, projectleider Fryslân de Moaiste Dhr. ir. A.R. de Vries, projectleider programma Natuur als Buur Dhr. drs. J.R. van der Werf, directeur In 2013 heeft zich een aantal wijzigingen voorgedaan in de samenstelling van het medewerkersbestand. Per saldo is het aantal fte licht gedaald van 9,68 naar 9,14. Het verzuim in 2013 is 1,34% en daarmee licht gedaald ten opzichte van 2012 (1,44%). Wat betreft de scholing van medewerkers zijn hun wensen en de wensen van de organisatie vastgelegd in hun persoonlijk ontwikkelingsplannen. In 2013 heeft een aantal medewerkers een korte opleiding gevolgd.
A.J. van de Ridder bestuurslid district Natuurmonumenten frsl, IVN-lid landelijke Raad Amsterdam, Pr-medewerker Vogelwacht A’Waard. 30
Centraal Bureau Fondsenwerving De Stichting Friese Milieu Federatie (FMF) bezit het keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenverwerving (CBF). De FMF is daarmee formeel erkend als “goed doel”, wat weer een van de voorwaarden is om in aanmerking te komen voor een bijdrage van de Nationale Postcode Loterij. Het doel van het keurmerk voor dergelijke instellingen is de donateurs ervan een zo groot mogelijke zekerheid te geven dat hun geld goed en doelmatig besteed wordt. Om voor het keurmerk in aanmerking te komen moeten de organisatie en bedrijfsvoering van de instelling aan hoge eisen voldoen. Jaarlijks toetst het CBF of de instelling aan die eisen voldoet. In december 2012 is het keurmerk verlengd voor een periode van drie jaar. Ook moet de instelling jaarlijks een verantwoordingsverklaring vaststellen. Daarin verklaart ze dat ze de algemene principes van het keurmerk onderschrijft en kan ze ook aangeven wat ze zal doen met de verbeterpunten die het CBF genoemd heeft.
Verantwoordingsverklaring code goed bestuur voor goede doelen 2014 Het Bestuur van de Friese Milieu Federatie onderschrijft de volgende principes:
Binnen de instelling dient de functie ‘toezicht houden’ (vaststellen of goedkeuren van plannen, en het kritisch volgen van de organisatie en haar resultaten) duidelijk te zijn gescheiden van het ‘besturen’ dan wel van de ‘uitvoering’. De instelling dient continu te werken aan een optimale besteding van middelen, zodat effectief en doelmatig gewerkt wordt aan het realiseren van de doelstelling. De instelling streeft naar optimale relaties met belanghebbenden, met gerichte aandacht voor de informatieverschaffing en de inname en verwerking van wensen, vragen en klachten. In deze verantwoordingsverklaring wordt beschreven op welke manier de Friese Milieu Federatie invulling geeft aan deze principes. Ad 1 Functiescheiding tussen toezicht en uitvoering
Bij de wijziging van de statuten van de FMF in februari 2006 en in augustus 2012 zijn de statuten aangepast aan de eisen die het CBF toen stelde. Het is goed bij het lezen van onderstaande verklaring in gedachten te houden dat de eisen van het CBF voor een deel toegespitst zijn op een ander soort instelling dan de FMF is.
Bij de Friese Milieu Federatie is de functiescheiding geregeld door in de statuten de toezichtfunctie bij de Raad van Toezicht te leggen. De Raad van Toezicht houdt toezicht op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de Stichting. Het bestuur is belast met het besturen van de stichting en heeft de eindverantwoordelijkheid voor de (dagelijkse) leiding en de uitvoering van haar programma’s en activiteiten.
31
Het bestuur heeft een Directiestatuut vastgelegd, deze is geactualiseerd op 27 februari 2013. Daarmee krijgt de directeur volmacht om namens het bestuur de dagelijkse leiding over de stichting te voeren. Op 23 november 2009 heeft de Raad van Toezicht op voorstel van het bestuur de Notitie Spelregels vastgesteld. Daarin staan nadere afspraken over de samenwerking tussen Raad van Toezicht, bestuur en werkorganisatie. Optimale samenstelling van het bestuur en het toezichthoudend orgaan De voorzitter, de secretaris en de penningmeester van het bestuur worden in functie benoemd door de raad van toezicht. Het bestuur zorgt ervoor dat voor deze functies kandidaten voorgedragen worden die voldoen aan de profielschetsen die het bestuur voor deze functies vastgesteld heeft.
Evaluatie functioneren van de directie, bestuurders en toezichthouders De directeur heeft eens per jaar een functioneringsgesprek met de voorzitter van het bestuur, waarin zijn functioneren geëvalueerd wordt. Tussen bestuur en Raad van Toezicht is afgesproken dat er elk voorjaar een brainstormsessie gehouden wordt waarin de Raad van Toezicht en het bestuur het functioneren van het eigen orgaan en dat van de Stichting als geheel evalueren onder leiding van een externe deskundige. Taakverdeling tussen bestuur en raad van toezicht Het bestuur is eindverantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de Stichting. De Raad van Toezicht houdt toezicht op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de Stichting. Ad 2 Optimale besteding van de financiële middelen
Voor wat de overige bestuursleden betreft, zoekt het bestuur kandidaten die aan het algemene profiel voldoen en die op basis van kennis, deskundigheid, netwerk of andere punten een verrijking vormen van het bestuur. De leden van de Raad van Toezicht worden elk door een aangesloten organisatie benoemd, zo is in de statuten bepaald. Het bestuur streeft er in principe naar zoveel mogelijk organisaties die actief zijn op het gebied van het doel van de Stichting tot aangesloten organisatie te maken. Wie de aangesloten organisatie benoemt als lid van de Raad van Toezicht is aan die organisatie zelf om te beslissen.
De stichting Friese Milieu Federatie heeft ten doel het behoud en de verbetering van de kwaliteit van de natuur, het milieu en het landschap en het bevorderen van duurzame ontwikkeling in het bijzonder in de provincie Fryslân, alles in de meest ruime zin. De Friese Milieu Federatie heeft in de afgelopen jaren voortdurend gewerkt aan verbetering van de projectmatige aanpak van haar werkzaamheden. Alle activiteiten zijn gericht op het realiseren van de doelstelling van de Milieufederatie.
32
Optimalisering van de effectiviteit van de organisatie vindt op de volgende manier plaats:
De directie stelt jaarlijks een werkplan met begroting op, waarin onder meer de gewenste resultaten, begrote kosten en beoogde financiering per project zijn vastgelegd. Het bestuur toetst dit werkplan met begroting en stelt dit vast. De Raad van Toezicht keurt het vervolgens goed. Het hoofd bedrijfsvoering voorziet het bestuur van financiële kwartaalrapportages, waarin de gerealiseerde cijfers t.o.v. de begroting zichtbaar worden gemaakt. De directie informeert het bestuur over mogelijke overschrijdingen van de begroting of verschuivingen van meer dan 10% binnen de hoofdposten op de begroting. Over de voortgang van het werkplan en de afzonderlijke projecten wordt conform de daarover gemaakte afspraken aan de partners en subsidieverstrekkers gerapporteerd. Het hoofd bedrijfsvoering stelt een jaarrekening op conform de Richtlijn 650 Fondswervende instellingen. De accountant controleert deze en voorziet de jaarrekening van een goedkeurende controleverklaring. De accountant rapporteert rechtstreeks aan het bestuur over de jaarlijkse accountantscontrole. Het bestuur stelt de jaarrekening vast en de Raad van Toezicht keurt deze goed. Het hoofd bedrijfsvoering stelt jaarlijks een financieel projectenoverzicht op dat overeenstemt met de jaarrekening. In het financieel projectenoverzicht worden per project vastgelegd: de begrote opbrengsten en kosten én de gerealiseerde financiering, d.w.z. subsidies en overige bijdragen, uren en
kosten. De inhoudelijke verslaglegging wordt samengevat in het externe jaarverslag, dat door geïnteresseerden kan worden opgevraagd. Over de taken, bevoegdheden en procedures rond de besteding van de financiële middelen zijn afspraken vastgelegd in het handboek van de Friese Milieu Federatie. De organisatie streeft naar een verantwoorde verhouding tussen productiviteit en overhead. Als referentiepunten hanteert zij daarbij overheadgemiddelden van vergelijkbare goede doelenorganisaties. Voor de komende jaren richt het beleid zich op handhaving van de beheer- en administratiekosten op gelijk niveau terwijl ze de organisatie in omvang en productie licht willen laten groeien. Daarnaast werkt de Friese Milieu Federatie aan optimalisering van haar effectiviteit door: Structurele samenwerking met plaatselijke groepen, de provinciale milieufederaties, terreinbeheerders en overige partners. Uitwisseling van kennis over organisatieveranderingen en verbeteringsorganisaties met andere provinciale instellingen. Ad 3. Streven naar optimale relaties met belanghebbenden De Friese Milieu Federatie ondersteunt mensen en organisaties, die zich actief inzetten voor hun eigen leefomgeving. Zij vervult de functie van vraagbaak, aanspreekpunt en coördinator van lokale activiteiten in Fryslân. Zij beschikt daarvoor over een breed netwerk aan contacten, die bij deze ondersteuning van dienst kunnen zijn.
33
Gerelateerd aan de doelstelling van de milieufederatie zijn belanghebbenden: 1. plaatselijke groepen en individuen, die zich inzetten voor natuur, milieu en landschap in Fryslân; 2. beleidsmakers en beslissers in openbaar bestuur en bedrijfsleven, die invloed uitoefenen op het terrein van natuur, milieu en landschap in Fryslân; 3.
samenwerkingspartners.
In de Communicatiestrategie van de Friese Milieu Federatie is vastgelegd op welke manier de Friese Milieu Federatie de communicatie met haar belanghebbenden wil verbeteren. De milieufederatie zal zich blijven richten op beleidsbeïnvloeding via bestuurders en bedrijfsleven, maar wil zich daarnaast meer richten op een goede en efficiënte informatievoorziening aan een breed publiek: voor alle in natuur, milieu en landschap geïnteresseerde mensen. De informatievoorziening is erop gericht om de effectiviteit van de activiteiten van de milieufederatie te vergroten. Concrete voorbeelden van de uitvoering van de communicatiestrategie zijn:
de vernieuwde website van de Friese Milieu Federatie, waarmee op een heldere manier inzicht wordt gegeven in de visie, taken en rollen van de milieufederatie, in haar activiteiten en die van haar collega-organisaties; via onze pagina’s Grrroen in de huis-aan-huiskrant Fryslân worden alle huishoudens in Fryslân bereikt;
de inzet van sociale media bij projecten met als doel nieuwe doelgroepen te bereiken. Het jaarverslag en de jaarrekening van de Friese Milieu Federatie zijn bij de organisatie op te vragen of via de website www.friesemilieufederatie.nl te downloaden. Een ieder is vrij om inbreng te leveren en te reageren op onze activiteiten en het te voeren of gevoerde strategische en inhoudelijke beleid. Dat kan op verschillende manieren, maar de website is daarvoor een goed platform. Meningen, opvattingen of reacties worden zeer op prijs gesteld en worden in de reguliere werkprocessen van beleidsvorming en uitvoering meegenomen. Tot slot bestaat er voor belanghebbenden de mogelijkheid om een klacht in te dienen bij de milieufederatie, als zij het bijvoorbeeld niet eens zijn met de uitvoering van activiteiten of constateren dat er sprake is van inconsistentie van beleid. Voor een correcte verwerking van de klachten is een Klachtenprocedure Friese Milieu Federatie ontwikkeld. Doelstellingen van deze procedure zijn: 1. Klachten afhandelen op een vooraf vastgestelde eenduidige wijze, om de servicegraad naar de aangesloten organisaties, relaties, partners en geïnteresseerden te bewaken. 2. Ten behoeve van bestuur en/of management inzicht verschaffen in het totale aantal, de soort en de ernst van klachten om zo, waar nodig en mogelijk, te komen tot aanbevelingen om werkprocessen of de inhoudelijke koers aan te passen of te wijzigen. 34
Deze verantwoordingsverklaring is vastgesteld in de bestuursvergadering van 14 mei 2014
individueel betrokken weten bij het werk van de Friese Milieu Federatie.
Bezoldiging en vergoedingenbeleid
De Friese Milieu Federatie ziet het als één van haar belangrijkste taken om de vrijwilligers onder categorie 1 actief te ondersteunen. Zij doet dit door middel van
De Friese Milieu Federatie volgt voor de bureaumedewerkers de arbeidsvoorwaarden die zijn opgesteld in de CAO Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening. Behoudens de vergoeding voor reiskosten ontvangen de bestuurders van Stichting Friese Milieu Federatie geen vergoeding voor hun werkzaamheden. Vrijwilligersbeleid De Friese Milieu Federatie heeft contacten met verschillende soorten vrijwilligers: 1. de leden van de aangesloten organisaties en andere organisaties, die zich vrijwillig inzetten voor het behoud van natuur, milieu, landschap en duurzaamheid in Fryslân; 2. personen, die zich incidenteel en belangeloos inzetten voor bepaalde activiteiten van de Friese Milieu Federatie; 3. onbezoldigde medewerkers van het kantoor van de Friese Milieu Federatie. Ad 1
• het verstrekken van informatie • advisering • het organiseren van activiteiten • het verstrekken van voorlichtingsmateriaal. Het werven van deze vrijwilligers gebeurt door de desbetreffende organisatie en die is ook verantwoordelijk voor de activiteiten van de vrijwilligers. Bij het werven kan de Friese Milieu Federatie een faciliterende rol spelen. Ad 2 Sinds het bestaan van de Friese Milieu Federatie zijn er altijd personen geweest, die zich belangeloos hebben ingezet voor de organisatie, vooral door middel van advisering over zaken die met het werkveld van de Friese Milieu Federatie te maken hebben. De Friese Milieu Federatie vergoedt onkosten die deze vrijwilligers maken voor het uitvoeren van hun werk ten behoeve van de organisatie. Voorwaarde daarbij is wel dat tevoren afspraken over het
De leden van de actieve achterban bestaan uit leden van aangesloten organisaties en andere natuur- en milieugroepen en personen die zich 35
maken van kosten gemaakt zijn met de medewerker van de Friese Milieu Federatie onder wiens verantwoordelijkheid de activiteit valt.
Kaput, mw. M. Schaft, mw. C.N. Russchen. Naast deze vrijwilligers waren er meerdere stagiaires actief.
Ad 3
Financiële paragraaf
Op de verschillende werkterreinen van de milieufederatie zijn medewerkers actief die hun werk onbezoldigd verrichten en een werkplek in het kantoor van de Friese Milieu Federatie krijgen.
De Friese Milieu Federatie is een stichting zonder winstoogmerk. Provinsje Fryslân en de Nationale Postcode Loterij zijn de grootste geldverstrekkers. De besteding van de inkomsten wordt inhoudelijk verantwoord in het jaarverslag en financieel in de jaarrekening. De financiële bijlage bevat een overzicht van de balansrekeningen en de staat van baten en lasten over 2013. Het beleid ten aanzien van de reserves is opgenomen in de jaarrekening. De Friese Milieu Federatie beschikt over een continuïteitsreserve. Deze dient als buffer voor het opvangen van tegenvallers en om de continuïteit van de stichting te waarborgen. De financiële middelen zijn ondergebracht bij de Triodosbank op een rekening courant en een rendementsrekening. Voor verdere financiële informatie wordt verwezen naar de jaarrekening 2013.
De Friese Milieu Federatie vergoedt de onkosten, die deze vrijwilligers maken voor het uitvoeren van hun werk ten behoeve van de organisatie. De aansprakelijkheidsverzekering van de organisatie is ook voor deze medewerkers afgesloten. Vrijwilligers in deze categorie worden zoveel mogelijk de rechten en plichten toegekend die de betaalde medewerkers in dienst van de Friese Milieu Federatie hebben. Dat houdt onder meer in dat er functionerings- en beoordelingsgesprekken met hen gevoerd worden en dat er afspraken gemaakt worden over werktijden en verlof. Vrijwilligers in deze categorie krijgen een aanstellingsbrief van het bestuur waarin de belangrijkste afspraken die gemaakt zijn, vastgelegd worden. In 2013 zijn er drie vrijwilligersovereenkomsten gesloten, deze vrijwilligers waren actief ten behoeve van het bureau: mw. H.
36
Bijlagen Bijlage 1: Lijst aangesloten organisaties 1. It Fryske Gea Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwaag 0512 38 14 48 www.itfryskegea.nl 2. Koninklijke Nederlandse Jagersvereniging, regio Friesland De Finne 38, 9036 KK Menaam 0518 45 19 87 www.knjv.nl 3. Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afdeling Drachten J.M. Houwenstraat 29, 9203 SL Drachten 0512 54 15 78 www.knnv.nl/drachten 4. Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afdeling Leeuwarden Herweystrjitte 51, 9145 SK Ternaard 0519 57 18 19 www.knnv.nl/leeuwarden 5. Vereniging Natuurmonumenten Postbus 764, 9400 AT Assen 0592 30 50 50 www.natuurmonumenten.nl 6. Fryske Feriening Foar Fjildbiology Flevo 38 9204 JP Drachten 06-18986455 www.fjildbiology.nl
7. Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen 0517 49 36 93 www.waddenvereniging.nl 8. St. Vrijwillig Bosbeheer Noord-Nederland Asserstraat 201, 9486 TD Rhee 0592 29 17 15 www.ecoplan.nl 9. Ver. Milieudefensie, kerngroep Leeuwarden Ramstraat 33, 8921 PW Leeuwarden 058 212 88 74 www.milieudefensie.nl 10. Stichting Gaasterlân Natuerlân Mientwei 2, 8572 WB Rijs 0514 58 16 77 www.gaasterland-natuurland.nl 11. Wielenwerkgroep Lanen 33, 8861 CB Harlingen 06 48 96 67 10 www.wielenwerkgroep.nl 12. Natuur- en Landschapsvereniging ‘De Wâlden, De Marren’ Robyntsjewei 20, 9261 XV Eastermar 0512 47 21 02 13. Milieuplatform Leeuwarden Sassingastins 7, 8925 JJ Leeuwarden 058 267 29 77 www.milieuplatform-leeuwarden.tk
14. Vereniging Natuur en Milieu Ureterp e.o. Hagedoarnleane 8, 9247 AG Ureterp 0512 30 19 42
22. St. Van Ommenpolder Wite Muonts 1, 8621 DU Heeg 06 13706140
15. Milieuwerkgroep Terschelling Noord Midslandweg 43, 8891 JG Midsland Terschelling 0562 44 93 38
23. Werkgroep Kerkuilen Lipomwijk 2, 9247 CH Ureterp 0512 30 31 74 www.kerkuil.com
16. IVN, afdeling Heerenveen e.o. De Finne 21, 8458 CT Tjalleberd 0513 62 13 52 www.ivn.nl/afdeling/heerenveen-eo 17. Stichting Milieuwurkgroep Boalsert Snekerweg 1, 8701 PZ Bolsward 0515 57 25 07 www.milieuwerkgroepbolsward.nl 18. IVN, afdeling Ooststellingwerf Lijnakker 5, 8431 PJ Oosterwolde 0516 51 53 81 www.ivn.nl/afdeling/ooststellingwerf 19. Stichting tot Behoud van Natuur en Landschap Nijefurd Pastorywei 15, 8721 GS Warns 0514 68 16 10 www.landschapnijefurd.nl
24. Stichting Bomenridders Leeuwarden Stienserstraat 22, 8917 CE Leeuwarden 06 20 39 19 70 www.bomenridders.nl 25. Bomenstichting Uiterwaardenstraat 308, 1079 DB Amsterdam 020 33 06 008 www.bomenstichting.nl 26. St. It Griene Erfgoed Ottemaweg 4, 9254 HG Hurdegaryp 0511 47 63 79 www.stige.nl 27. St. Vrienden van het Nannewiid Streek 20, 8464 NC Sint Johannesga www.vriendenvannannewiid.nl
20. IVN Noord-Oost Friesland A. Reitsestraat 5, 9851 AT Burgum www.ivn.nl/afdeling/noord-oost-friesland
28. IVN afdeling Súdwesthoeke De Flechtreed 29, 8567 KC Oudemirdum 0514 57 19 93 www.ivn.nl/sudwesthoeke
21. Jeugd Natuur Club “The Nature Kids” G. Emersonstrjritte 59, 9088 BG Wirdum 058 255 33 31 www.jeugdnatuurclub.nl
29. Vereniging voor Natuurbescherming Gorredijk e.o. Tsjotter 16, 8401 MT Gorredijk 0513 46 14 01 www.geaflecht.nl
30. Stichting Historisch Belang Noord-Nederland Wylp 15, 9247 GH Ureterp 06 13490961 www.historischbelang.nl 31. Sportvisserij Fryslân Biensma 27, 9001 XZ Grou 0566 62 44 55 www.visseninfriesland.nl 32. Natuur- en Vogelwacht Bakkeveen Foarwurkerwei 8a, 9243 JZ Bakkeveen 0516 85 06 65 33. Natuurmuseum Fryslân Schoenmakersperk 2, 8911 EM Leeuwarden 058 233 22 44 www.natuurmuseumfryslan.nl 34. Bond van Friese Vogelbeschermingswachten Koaidyk 8c, 9264 TP Earnewald 0511 53 97 50 www.friesevogelwachten.nl 35. Ver. Noordenwind Tesselschadestraat 6, 8913 HB Leeuwarden 058 244 98 08 www.noordenwind.org 36. Ver. Moai Skarsterlan De Stelle 43, 8501 MR Joure 0513 41 29 72 www.moaiskarsterlan.nl 40
Bijlage 2: Nationale Postcode Loterij De Natuur en Milieufederaties werken nauw samen met de Nationale Postcode Loterij. De federaties worden sinds 1996 gesteund door de grootste goede doelen loterij van Nederland. In 2013 ontvingen de Natuur en Milieufederaties een bedrag van 2,25 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij voor hun werk voor natuur, milieu en landschap in de provincies. De cheque werd overhandigd tijdens het Goed Geld Gala 2013 in het Concertgebouw in Amsterdam. Op dit bijzondere gala werd - in aanwezigheid van Bill Clinton - de verdeling van de opbrengsten voor goede doelen bekendgemaakt. In totaal verdeelde de Postcode Loterij 291 miljoen euro onder haar goede doelen. De Friese Milieu Federatie heeft in 2013 dankzij de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij onder meer de projecten Big Jump, Nacht van de Nacht, Pluk van de Petteflet Natuurprijs kunnen realiseren.
Joris Hogenboom (rechts) en Hans van der Werf van De Natuur en Milieufederaties ontvangen de cheque van € 2.250.000 uit handen van Judith Lingeman (Hoofd Afdeling Goede Doelen van de Nationale Postcode Loterij) Foto: Roy Beusker
Het werk van de Friese Milieu Federatie wordt mede mogelijk gemaakt door:
Friese Milieu Federatie Agora 6 8934 CJ Leeuwarden
Telefoon: 058- 289 03 03 Fax: 058- 288 04 25 E-mail:
[email protected] Internet: www.friesemilieufederatie.nl Volg ons ook op:
