DE TECHNICIAN *SPECIAL*

LOEF Technische Analyse

DE TECHNICIAN *SPECIAL* 13 januari 2015

‘We study the past, to understand the future’

door Edward Loef CFTe

ASSETS WORLD INDEX ISHS MSCI ETF

KT LT K/V TA ST LT - - 1647.48 - 56.40

ST KT 1649.83 56.40

KOERS 1676.99 57.57

W KT 1696.81 58.40

W LT 1733.31 59.64

RSI 42 42

HK HV 34 7 3 1

AEX-Index BEL20 CAC 40 INDEX FTSE 100 INDEX XETRA DAX PF STXE 50 PR STXE 600 PR

+ + + + + + +

+ + + +

389.31 3088.45 3926.34 6144.72 9219.05 2796.71 318.95

406.30 3186.74 4076.16 6328.59 9382.82 2891.69 330.85

418.41 3257.98 4228.24 6501.42 9781.90 2975.29 339.87

424.58 3306.17 4276.92 6580.82 9860.18 3014.87 342.93

428.32 3319.71 4317.93 6651.96 10084.95 3031.18 345.08

51 52 50 49 53 50 51

4 15 0 0 13 2 33

18 17 1 5 20 1 5

DJ INDU AVERAGE S&P 500 INDEX NASDAQ 100

-

+ + +

+ 17067.59 + 1972.56 + 4089.09

17262.37 1992.44 4090.33

17640.84 2028.26 4169.97

17916.04 2064.43 4253.97

18103.45 2093.55 4322.45

48 46 45

0 1 15

9 5 28

NIKKEI 225 INDEX SSE COMPOSITE HANG SENG INDEX

+ +

+ + -

+ 16672.94 - 2890.90 + 22529.75

16808.26 3191.58 23312.50

17087.71 17540.92 3236.40 3404.83 24203.89 p 24169.06 p

17914.55 3404.83 24169.06

46 63 62

13 53 2

18 1 12

FOREX EUR= FOREX EURJPY= US DOLLAR INDEX

+

+ +

LIGHT CRUDE FEB5 BRENT CRUDE FEB5 BUND FUT 6% MAR5 ISH10-20T BD ETF ZILVER GOUD

+ + + +

+ + -

K K

K

K

+ + + + + -

+ -

1.1753 139.72 87.63

1.1753 139.72 91.12

1.1821 140.11 92.02

1.1968 142.79 92.53

1.2569 147.21 92.53

26 25 73

2 0 20

1 26 14

+

45.62  47.16  153.45 133.52 15.49 1168.25

45.62  47.16  156.10 136.68 16.07 1201.10

44.73 45.73 156.82 138.83 16.72 1236.90

50.37 53.60 157.26 139.40 16.67 1235.90

59.57 63.70 157.26 139.40 16.67 1235.90

19 13 73 67 59 62

46 15 22 12 26 1

1 1 16 2 5 2

p p

p p

Koersdata voorbeurs -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------De rode alerts in de olieprijzen illustreren prijsdalingen naar nieuwe dieptepunten. Het FD meldt:

Bron: Het Financieele Dagblad 15 december 2014

1

LOEF Technische Analyse “In december van 1998 bleek de olieprijs nog 22% verder weggezakt. Indien deze historische maatstaf houvast geeft dan bedraagt de olieprijs binnenkort $ 45 per vat. In januari 2009 schommelde de olieprijs van WTI tussen $ 50,47 en $ 32,70. In deze prijszone zou de daling van WTI dus tot stilstand moeten komen.” (conclusie uit FD-column ‘Langs de lijn’ d.d. 15 december 2014) De prijs van het WTI-contract werd op vrijdag 12 december 2014 bij het aanleveren van de FD-column ‘langs de lijn’ van maandag 15 december 2014 verhandeld tussen $ 57,34 en $ 59,57. Ligth Crude Oil op uurbasis vanaf 12 december 2014

“You can see a lot just by looking” (citaat Yogi Berra) DEFINITIE VAN EEN NEERGAANDE TREND Een neergaande trend wordt in de technische formeel gedefinieerd. Waarom? Omdat op basis van een definitie trendherkenning daadwerkelijk betekenis krijgt en er geen misverstand meer kan bestaan over de actuele status van de ingeslagen weg/richting. Deze geheugenopfrisser lijkt nodig. Een neergaande trend wordt gedefinieerd (lees: herkend) zodra wordt voldaan aan het proces van twee(!) opeenvolgende lagere toppen in combinatie met twee(!) opeenvolgende lagere bodems (zolang dit proces niet wordt verstoord). De zakenbank Goldman Sachs en Franse bank Société Générale hebben de verwachtingen voor de olieprijs ‘voor de komende periode’ verlaagd (bron: www.fd.nl d.d. 12 januari 2014 om 16:35 uur). Volgens zakenbank Goldman Sachs zal de oliemarkt pas weer in balans komen, als de prijs van WTI rond de $ 40 per vat ligt. De Franse bank Société Générale denkt dat de gemiddelde prijs van Brent op $ 55 en van WTI (zie grafiek boven) op $ 51 zal uitkomen. Indien we de twee visies van genoemde banken realistisch achten, dan mag een bodem tussen $ 40 en $ 51 worden verwacht. De prijs van het WTI-contract noteert thans $ 44,73.

2

LOEF Technische Analyse INTERESSANT Interessant is nog het verband dat analisten zien tussen het koersverloop van de olieprijs en de Amerikaanse aandelenmarkt: “De dalende olieprijs heeft een drukkend effect op het verwachte rendement van Amerikaanse aandelen” (bron: Bloomberg poll onder 6.000 analistenramingen). DEFINITIE VAN EEN OPGAANDE TREND Een opgaande trend wordt gedefinieerd (lees: herkend) zodra wordt voldaan aan het proces van twee(!) opeenvolgende hogere bodems in combinatie met twee(!) opeenvolgende hogere toppen (zolang dit proces niet wordt verstoord). DEFINITIE VAN EEN TRENDOMSLAG Een verstoring in het proces van een neergaande of opgaande trend wordt herkend indien het proces van opeenvolgende hogere toppen respectievelijk opeenvolgende lagere bodems hapert of wordt doorbroken door een tegengestelde reactie. Een voorbeeld aan de hand van de bijgewerkte uurgrafiek van ‘SPY’ treft u hieronder aan (in het verlengde van de daggrafiek op 9 december jl.): SPDR S&P 500 ETF Trust (‘SPY’) op uurbasis

Op 16 december 2014 werd in ‘SPY’ een hogere bodem gezet op $ 197,91 (boven de correctiebodem van 15 oktober 2014 op $ 181,92, zie daggrafiek onder). De rally vanaf 16 december jl. op uurbasis toont een proces van hogere bodems (o.a. vergezeld van koershiaten / ‘gaps’). Uit ervaring weten we dat deze ‘gaps’ vroeg of laat worden gesloten. Met die kennis kan een verwachting worden gewekt. Het proces van hogere bodems in de uurgrafiek werd op 9 december jl. verstoord, hetgeen een eerste aanwijzing was dat het aanbod opeens de vraag begon te overheersen (zie grafiek boven). “Een negatieve divergentie ‘sell’-alert wordt gesignaleerd in ‘SPY’ als gevolg van de terugval binnen de BollingerBands. Een correctiefase naar het 120-daags gemiddelde mag worden verwacht. De oude weerstand rond $ 202 biedt steun voor ‘buy on dips’-adepten.” (citaat ‘LOEF DE TECHNICIAN’ 9 december 2014). 3

LOEF Technische Analyse HERINNERING LES 1 ECONOMIE: de prijs is het resultaat van vraag en aanbod(factoren) De koersdaling in ‘SPY’ resulteerde in een prijs onder $ 202 en test van het 120-daags SMA

“Support and resistance are not edged in stone” leerde een ervaren vakgenoot/chartist mij ooit. Ergens tussen $ 202 en het koersniveau van het stijgende 120-daags simpel gemiddelde ($ 198,43 op 9 december 2014) zou de ‘kopen op zwakte’-tactiek aansluiten op het bespelen en daarmee respecteren van de langetermijn onderliggende trend. ‘SPY’ testte op 16 december de 120-dagenlijn, welke samenviel met het 61,8% Fibonacci-retracement, waarna de opgaande trend werd hervat. Op 29 december jl. sloot ‘SPY’ op $ 208,72 met een uitbraakmarge van 0,6% fractioneel boven de intraday top van 5 december jl. ($ 207,55). Het momentum van de opwaartse krachten achter de vraagzijde liet het echter afweten (zie lagere top in de RSI = relatieve sterkte index). Hierna viel ‘SPY’ terug, waardoor de voormalige top haar rol van ‘resistance’ feitelijk succesvol heeft vervuld. ‘SPY’ op dagbasis met mechanische signalen op basis van het dynamische technische model LOEF

4

LOEF Technische Analyse Het onvermogen van ‘SPY’ eind december om overtuigend opwaarts uit te breken is in combinatie met het verzwakkende momentum een argument om rekening te houden met een verandering in de richting van de langetermijn trend. Deze trendomslag is nog niet geformaliseerd. Immers, nadien is de (hogere) bodem van 16 december jl. op $ 197,86 nog niet neerwaarts gepasseerd. Sterker nog, op 6 januari werd opnieuw de 120-dagenlijn ($ 199,62) intraday onder $ 202 getest, waarna een herstel op 7 januari jl. de opgaande langetermijn trend wederom bevestigde (zie ‘buy & hold’-alert). ‘SPY’ op weekbasis met mechanische signalen op basis van het dynamische technische model LOEF

Natuurlijk baart de aanblik van het (bearish) ‘rising wedge’-patroon (ook wel aangeduid als ‘ending diagonal’) de chartist in zijn klassieke rol van patroondeskundige zorgen. Maar zolang deze stijgende wig niet neerwaarts is doorbroken zijn deze technische analyse zorgen voornamelijk een uiting van emotie als gevolg van de subjectieve interpretaties van de chartist. PERCEPTIEMANAGEMENT

Bron: Het Financieele Dagblad 10-01-2014 (citaat Fernando Hagel Franco / Alex Vermogensbeheer) Het mechanische model van LOEF Technische Analyse op dagbasis, weekbasis enz. is bedoeld als een objectief(!) hulpmiddel om die emoties zoveel mogelijk weg te nemen. Of samengevat ‘in goede banen te leiden’. Het echt probleem schuilt immers in de kwade kans dat elke analist die in ons hoofd schuilt patronen meent te zien en verbanden legt of zoekt die er niet zijn (…of wel zijn, maar dat de ‘voorspellende waarde’ ervan op enig moment vervagen, zie ook de onjuiste aanname van de systeemontwerper van Alex computermodellen dat aandelen en obligaties contrair aan elkaar bewegen.)

5

LOEF Technische Analyse Het verband tussen de daling van ‘WTI’ en ‘SPY’ + relatieve sterkte ‘SPY’/’WTI’

De correlatie tussen de olieprijs (WTI) en de Amerikaanse aandelentracker (SPY) leek jarenlang (tussen 2009 en medio 2014) een ‘appeltje eitje’. Maar opeens blijkt het verband zoek (zie stijging). De hierboven afgebeelde koersgrafiek maakt (hopelijk) duidelijk dat het herkennen – laat staan het goed voorspellen – van trends in beurskoersen niet ‘iets makkelijki is, iets wat je zomaar even doet’. GEVAARLIJK Daarom is het ook gevaarlijk om af te gaan op de mening van 6000 geraadpleegde analisten met hun voorspellingen (zie ‘interessant’ pagina 3 van deze publicatie). De consensus lijkt soms logisch, maar als ‘iedereen hetzelfde denkt, denkt er iemand niet na’ (citaat George S. Patton). BOODSCHAP De moraal van deze tweede uitgebreide special van ‘LOEF DE TECHNICIAN’ is dat wij allen (dus zowel de professionele vermogensbeheerders als de particuliere beleggers zelf) gezond kritisch moeten nadenken over de verantwoordelijkheden verbonden aan beleggingsbeslissingen en beheer.

Bron: Het Financieele Dagblad 12 januari 2014 “Voor het vertrouwen onder beleggers is van belang dat ook zij de trend en de gevolgen van de automatisering van transacties beter begrijpen. Het alternatief is zelf proberen de dagelijkse fluctuaties beter te beheersen” (zie conclusie hierboven in de FD-column ‘Langs de lijn’). 6

LOEF Technische Analyse MENSELIJKE CONTROLE Een computermodel van Alex Vermogensbeheer of LOEF Technische Analyse (of andere partijen!!!) is en blijft een hulpmiddel. De juistheid van de aannames en uitkomsten zijn ‘not edged in stone’. Toevallig verscheen er vandaag(!) een buitengewoon interessant en actueel artikel in Het Financieele Dagblad, waarin mijn waarschuwing over ‘zelfdenkende computers’ en de gevolgen hiervan werden bevestigd door mensen die écht verstand hebben van kunstmatige intelligentie (zie onder).

Bron: Het Financieele Dagblad 13 januari 2014 Let op! ‘De vrees is dat computers zichzelf gaan verbeteren en zo ontsnappen aan de menselijke controle’ Conclusie: de mens (= emotie) zal altijd blijven proberen ‘macht’ over de techniek te behouden! RESEARCHRAPPORT ‘TECHNISCHE ANALYSE TAKEN SERIOUSLY’ (oktober 2007) In 2007 schreef ondergetekende een ‘special’, getiteld ‘TECHNISCHE ANALYSE TAKEN SERIOUSLY’, in opdracht van Theodoor Gilissen Bankiers Private Bankers. In dit rapport wordt ingegaan op een reconstructie van succesvolle technische analyses, hoe de menselijke emoties beter te beheersen en het belang van money management voor het realiseren van een optimaal rendement (zie onder):

7

LOEF Technische Analyse ADVIES OMGAAN MET KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE & COMPUTERMODELLEN Mensen die écht verstand hebben van kunstmatige intelligentie, zoals Vasant Dhar (zie onder), geven zowel de aanbieders als gebruikers van computermodellen bij het nemen van beleggingsbeslissingen uiterst waardevolle informatie:

Bron: ‘Theodoor Gilissen Research: ‘technische analyse, taken seriously’ oktober 2007, pagina 44 HET DOEL De meest waardevolle opmerkingen van Dhar gaan over ‘patronen die de toets des tijds hebben doorstaan’ en het in staat kunnen zijn (op basis van ervaringgestuurde intuïtie) of de interpretatie (lees: ‘I’m smelling here….’) voldoende aanleiding geeft om hiervan te leren met als uiteindelijk resultaat met vol vertrouwen een beleggingsbeslissing te nemen.

8

LOEF Technische Analyse LOEF METHODE Het mechanische handelsmodel van LOEF Technische Analyse levert dagelijks/wekelijks aanwijzingen over de richting van de trends, veranderingen in de kracht (momentum) van de trends, relatieve aantrekkelijkheid ten opzichte van alternatieve trends en daarbij aansluitende handelssignalen of alerts. Op www.edwardloef.com krijgt u een indruk e.e.a. inhoudt en/of voor u kan betekenen. I’M SMELLING SOMETHING HERE Het mechanische handelsmodel van LOEF Technische Analyse heeft als doel informatie te leveren aan iedereen die zelf wil nadenken of LOEF’s technische ‘signalen die de toets des tijds’ doorstaan. Het gaat immers niet over die ene specifieke transactie in het aandeel Aegon of Renault of over een afzonderlijk periode (2014), maar over een reeks van transacties over een reeks van perioden. Wie dit niet begrijpt zou zich niet actief op de financiële markten mogen wagen (= mening Edward Loef). SIGNALEN & TOETS DES TIJDS Om u een indruk te geven of het mechanische handelsmodel van LOEF Technische Analyse tegemoet komt aan het gevoel ‘smelling something here’ volgt hieronder een voorbeeld uit de recente praktijk:

Bron: Het Financieele Dagblad 9 januari 2015 Indien u op zoek naar goede rendementen nu denkt of vaak de gedachte bekruipt ‘had ik dit maar eerder geweten’ , lees dan met een gezond kritische houding verder…

9

LOEF Technische Analyse

Bron: IEX.nl in samenwerking met RBS ‘Hollandsche Aandelenavond’ (slide 12 mei 2014) Op uitnodiging van www.iex.nl en RBS Markets werd op 12 mei 2014 een seminar georganiseerd waarin vier beursexperts een top-3 van Hollandse aandelen onder de aandacht brachten. Beleggers zijn volgens de organiserende marktpartijen op zoek naar inspiratie en blijven vooral geïnteresseerd in Nederlandse aandelen. Er was ook goed nieuws te melden: de markt kan wellicht toch verslagen worden door fondsmanagers met 1) een gedisciplineerde strategie, 2) een consistente uitvoering en 3) “High conviction”. Deze laatste voorwaarde sluit naadloos aan bij ‘smelling something here’. De top-3 van technisch favorieten van ondergetekende op 12 mei 2014 waren Corio, Ahold, Unilever. Na afloop van het beursjaar 2014 blijken de genoemde drie favorieten beter te hebben gepresteerd dan de AEX-index. Dit is natuurlijk een momentopname, maar er zit een concept in het beheersen van de dynamiek van beurskoersen en het voorspellen van de meest waarschijnlijke richting. Het concept luidt: ‘Look for what is, not what should be’ (zie illustratie onder).

Bron: www.edwardloef.com 10

LOEF Technische Analyse Het computermodel van LOEF Technische Analyse kleurt de grafieken automatisch in op basis van kwantitatieve criteria (raadpleeg de legenda voor de betekenis / toelichting op de trendfasen). CORIO op dagbasis (inclusief de gele candles als ‘setup’ / alert voor een trendomslag)

Het sein heeft voor Corio heel even op rood gestaan, maar de uitdaging van elke belegger op zoek naar koerswinst is een trend te bespelen die (achteraf beschouwd, ‘had ik dat maar eerder geweten’) van linksonder naar rechtsboven beweegt. Deze weg verloopt helaas niet zonder pieken en dalen. De kunst voor de actieve (en passieve) speculant (en belegger) is ‘laag kopen en hoog verkopen’. Het is niet zozeer de specifieke aandelenkeuze die doorslaggevend is voor het eindresultaat, maar de mate van spreiding over de diverse asset classes. Hieronder ziet u een voorbeeld afkomstig uit het weekrapport ‘LOEF Timing, Trends & Tactics’ d.d. 2 november 2014, waarin wekelijks vijf ETF’s (in USD) als maatstaf worden gehanteerd voor het bepalen van de technische status van de trendfasen en de onderlinge relatieve aantrekkelijkheid (zie kolom ‘RS’). Dit brengt structuur in de dynamiek tussen de verschillende asset classes. De weging van de asset classes zijn vaak bepalend voor succes.

Streeft u naar koersstijgingen – in de grafiek zichtbaar op basis van een proces van hogere bodems en hogere toppen – dan lag de volgende keuze voor de hand. Primair ligt de prioriteit in de focus op: 1) het tijdig signaleren van een bodemproces (zie RWO = SPDR DJ Global Real Estate) en 2) daarna participeren in de stijgende trendfasen (zie AGG = iShares Barclays Aggregate Bond Fund). 11

LOEF Technische Analyse ETF’s (in USD) vanaf 2 november 2014

De grafiek vanaf 2 november jl. maakt duidelijk dat internationaal vastgoed en obligaties waarde toevoegen en aandelen (ACWI) en grondstoffen (GSG) waarde vernietigen. De grafiek vertelt wat is. Maar misschien het kan nog beter, want de goudtracker (GLD) bindt de concurrentie met RWO aan. SPDR Gold Trust op dagbasis + 20 daags & 120-daags koersgemiddelde (zwarte candles = overgang)

Het mechanische handelsmodel geeft in GLD een ‘stop short’-alert (= impliciet ‘buy’-signaal voor offensieve beleggers). Beleggers ruiken ‘I’m smelling something here’ vanwege vier redenen: 1) 2) 3) 4)

‘De trend in het edele metaal is nog negatief, maar een verbetering oogt nabij’ (*) In de relatieve sterkte rangschikking op weekbasis schuift GLD naar een tweede plaats (*) De mechanische ‘stop short’-alert is nu geactiveerd boven het 120-daags SMA (zie grafiek) Het bestuderen van de grafiek op basis van patroonherkenning levert een bodempatroon op.

Ad (*) zie gisteren gepubliceerde weekpublicatie ‘LOEF Timing, Trends & Tactics’ d.d. 12 januari 2015 12

LOEF Technische Analyse SPDR Gold Trust (GLD) o.b.v. klassieke trendlijnanalyse de dalende weerstandlijn wordt gepasseerd

CONCLUSIE Computermodellen zijn een hulpmiddel om analisten en beleggers te ondersteunen. In het algemeen blijft het raadzaam om naast een blik op het spreekwoordelijke mechanische dashboard ook aandacht te blijven besteden aan de veranderingen die voor u(w ogen) plaatsvinden. Gebruik grafieken daarom niet om te voorspellen, maar als een ‘reality check’ bij uw persoonlijke beeldvorming. In GLD wordt een (H)oofd(S)chouderbodem herkend. ‘I’m smelling something here’. UITNODIGING Spreekt deze beleggingsaanpak of handelsfilosofie in deze special u aan, neem dan jaarabonnement voor slechts € 377 per jaar. U ontvangt dan niet alleen informatie over de trends in de verschillende beleggingscategorieën, regio’s, (sub)indices, sectoren, lokale beursbarometers, valutaparen en afgeleide instrumenten, maar u krijgt ook kennis van diverse technieken die de ‘toets des tijds’ doorstaan of u inspireren. En niet te vergeten de laatste technische ‘alerts’ om te weten waarnaar u moet kijken of wat om aandacht vraagt. Immers, onze emoties staan op gespannen voet met de ratio. WEBINAR 14 JANUARI 2015 (20:00 -21:00 uur) De meeste particuliere beleggers zijn gewend om via een ‘long only’-benadering van ‘laag kopen en hoger verkopen’ te profiteren van stijgende trends. Maar stijgende trends worden geregeld onderbroken door correcties en die correcties leiden tot zijwaartse trends of zelfs dalende trends. Wilt u weten waar thans momenteel die shortkansen liggen? Meldt u zich dan nu nog vandaag geheel vrijblijvend aan voor het webinar ‘Short posities bieden extra kansen’ via de link hieronder: https://attendee.gotowebinar.com/register/5573683190246732290 Ik vertrouw erop u hiermee een positieve bijdrage te leveren aan uw wens om in 2015 rendabel te beleggen. Informatie & contact Edward Loef, CFTe

LOEF Technische Analyse

website www.edwardloef.com

13

contact: [email protected]

LOEF Technische Analyse DISCLAIMER LOEF TECHNISCHE ANALYSE B.V. (hierna: LTA) LTA levert onafhankelijke beleggingsresearch gebaseerd op methodieken die bekend staan als technische analyse. Op deze publicatie is de disclaimer van www.edwardloef.com van toepassing. Voor nadere informatie en/of het maken van een vrijblijvende afspraak kunt u contact opnemen via [email protected] of direct bellen: 06-51365476. KOERSDATA & KOERSGRAFIEKEN Koersdata: beurskoersen afkomstig van Reuters QuoteCentre for Metastock en VWD Groep Grafieken: gemaakt door Edward Loef CFTe KLEUREN IN DE GRAFIEK Donkergroen Lichtgroen Rood Oranje Blauw Lichtblauw Paars Geel Zwart Rode lijn Blauwe lijn Roze lijn Groen/zwarte lijn onderin grafiek

TECHNISCHE ANALYSE INTERPRETATIE - stijgende trend (long of positief of bullish) - technische correctie binnen stijgende trend (correctiefase) - dalende trend (short of negatief of bearish) - technisch koersherstel binnen dalende trend (herstelfase) - sterk opwaarts momentum tijdens stijgende trend - correctie tijdens sterk opwaarts momentum in stijgende trend - sterk neerwaarts momentum tijdens dalende trend - overdrijvingsfase (= overspannen situatie, hoog risico trendomslag) - overgangsfase tussen stijgende en dalende trend en vice versa - 120 daags simpel gemiddelde (tenzij anders vermeld) - 20 daags simpel gemiddelde (tenzij anders vermeld) - relatieve sterkte ten opzichte van een nader toegelichte benchmark - MACD afgeleid van relatieve sterkte

Behaalde rendementen in het verleden zijn geen garantie voor toekomstige resultaten

14