De Tachtigers
En de Nederlandse literatuur in de periode
1880 - 1910
Claude Monet, Impression, soleil levant, 1872
Edward Munch, De schreeuw, 1893
Theo van Doesburg, Contra-compositie V, 1924
Overzicht 1. Ca. 1880 - 1910: literatuur en context 2. De Tachtigers en De Nieuwe Gids 3. Enkele auteurs: – – – –
Herman Gorter Frederik van Eeden Lodewijk van Deyssel Louis Couperus
Ca. 1880 - 1910: literatuur en context 1. 2. 3. 4. 5.
Impressionisme Naturalisme Symbolisme Gemeenschapskunst Fin de siècle
Impressionisme
Vincent van Gogh, Vaas met twaalf zonnebloemen, 1888
Vincent van Gogh, Vaas met vijf zonnebloemen, 1888
Vincent van Gogh, Vaas met vijftien zonnebloemen, 1889
Vincent van Gogh, Vaas met twaalf zonnebloemen, 1889
Impressionisme • • • • • • •
Het momentane en het subjectieve Individualisme Sensitivisme: zintuigen, emoties Beelden en (homerische) vergelijkingen Neologismen Ongewone verbindingen Synesthesie
Impressionisme • Neologismen schitterzon, ritsellicht
• Ongewone verbindingen moe-dood water, grijze vrede droog water, tranelach
• Synesthesie gouden lichtgeluiden, het hete licht schreeuwde
Naturalisme
Oudezijds Achterburgwal, Amsterdam (Het Kolkje) - George Hendrik Breitner, ca. 1890 - 1900
George Hendrik Breitner, Soepuitdeling (1880-1885)
Naturalisme • • • • • • •
Ontstaan rond 1870 in Frankrijk Emile Zola (1840-1902) Positivisme Hippolyte Taine: `race, milieu, moment’ Nadruk op milieu en afkomst De roman als laboratorium Taboes
Naturalisme Marcellus Emants (1848 – 1923)
Naturalisme in Vlaanderen Cyriel Buysse (1859 –1932)
http://www.youtube.com/watch?v=1zK1SzCe-sM
Stijn Streuvels (1871 – 1969)
http://www.youtube.com/watch?v=Kddl4H_QmUc&feature=relmfu
Naturalisme • Beschrijving psychische en fysieke eigenschappen (medische wetenschap) • Niet moralistisch – geen auctoriële (alleswetende) verteller • Dialogen realistisch (bijv. onvolledige zinnen, Frans, dialect,…)
Symbolisme
Jean Delville, Orpheus, 1893
Symbolisme "Understood in its metaphysical sense, Beauty is one of the manifestations of the Absolute Being." —Jean Delville
Symbolisme • • • •
Op zoek naar een diepere waarheid Beelden en symbolen Anti-mimetisch Sprookjesachtige en mythische elementen
Gemeenschapskunst
Henriette Roland Holst (1869 – 1952)
Gemeenschapskunst Ontwaakt, verworpenen der aarde! Ontwaakt, verdoemde in hongers sfeer! (…) Makkers, ten laatste male, Tot den strijd ons geschaard, en D’Internationale Zal morgen heersen op aard.
Gemeenschapskunst Ontwaakt, verworpenen der aarde! Ontwaakt, verdoemde in hongers sfeer! (…) Get up, damned of the earth up, slaves of the hunger Makkers, ten laatste male, Get Reason thunders in its crater is the eruption of the end Tot den strijd ons geschaard, This Of the past let us make a clean swipe Enslaved masses, get up, get up The world is about to change its foundation en D’Internationale We are nothing, let us be all is the final struggle Zal morgen heersen op aard. This Let us group together, and tomorrow The International Will be the mankind
(Bewerking van De Internationale door Henriëtte Roland Holst)
Gemeenschapskunst • • • • •
Individualisme - collectivisme Aandacht sociale ongelijkheid Socialisme, marxisme Idealiserend Soms religieus-mystiek taalgebruik
De Vooruit, Architect Ferdinand Dierkens, gebouwd tussen 1911 en1914
De Theaterzaal in het Vooruit-gebouw
Fin de siècle • Verschillende definities • Ca. 1880 – 1910 • Degeneratie en regeneratie, decadentie en vitalisme • Verschillende stromingen
Hotel Tassel, Brussel, architect Victor Horta, 1893
Titelblad van het tijdschrift Van nu en straks door Henry van de Velde
De Tachtigers en De Nieuwe Gids 1. Kloos en Perk 2. Programma van de Tachtigers 3. De Nieuwe Gids
Vooraf
„Een nieuwe lente en een nieuw geluid" (Herman Gorter)
"Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten" (Willem Kloos)
"Kunst is de aller-individueelste expressie, van de aller-individueelste emotie" (Willem Kloos)
Kloos en Perk
Willem Kloos (1859 – 1938)
Jacques Perk (1859 – 1881)
De Kalverstraat (Amsterdam) in de 19de eeuw
Kloos en Perk • • • •
1879-1880: Perks eerste gedichten 1880: Kloos ontmoet Perk in de Kalverstraat 1881: dood Perk 1882: publicatie Perks Gedichten, met een inleiding van Kloos – Programma van de Tachtigers!
Perk Schoonheid, o gij, wier naam geheiligd zij, Uw wil geschiede; kóme uw heerschappij; Naast u aanbidde de aarde geen andren god! Onze Vader Die in de Hemelen zijt, geheiligd zij Uw Naam. Uw Rijk kome, Uw Wil geschiede op aarde als in de Hemel Otče náš, jenž jsi v nebesích, posvěť se jméno tvé, přijď království tvé, buď vůle tvá jako v nebi, tak i na zemi.
Versus domineedichters Onuitspreeklijk Opperwezen, Die voor ons een Vader zijt! (…) Eeuwig worde Uw naam geprezen! (…) Kome Uw rijk, o groote Koning! (…) S.J. van den Bergh, J.J.L. ten Kate en Jacob van Lennep ,1851
Versus domineedichters Geeft, lieve mensen! Helpt en geeft! Met geld is zoo veel goeds te plegen: Het stilt den honger niet alleen, Het warmt en kleedt niet enkel, neen! Het houdt de misdaad tegen.
Liefdadigheidspoëzie uit de 19de eeuw
Programma van de Tachtigers • • • •
Tegen domineepoëzie Anti-moralistisch L‘art pour l‘art Individualistisch
Programma van de Tachtigers • "van weinigen, voor weinigen" • "de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie" (Kloos, naar aanleiding van Verzen van Herman Gorter) • "Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten" (eerste regel sonnet Kloos)
Programma van de Tachtigers • • •
De dichter als Christusfiguur Impressionistisch Emotie –
• • •
"De meeste van jouw verzen zijn gemaakt van emotie, het is niets dan emotie, alles is emotie, ik dank je nog wel. Al die regels zijn van tot zilver gestolten brekende tranen. " (Van Deyssel over Kloos‘ sonnettencyclus "Het boek van kind en God")
Woordkunst Vorm en inhoud één Het sonnet –
Jacquespere – Jacques Perk en Shakespeare
De Nieuwe Gids • De Nieuwe Gids (1885-1943) versus De Gids (1837-…) • Belangrijkste oprichters: Willem Kloos (18591938), Albert Verwey (1865-1937) en Frederik van Eeden (1860-1932) • Belangrijke leden: Lodewijk van Deyssel (1864-1952)en Herman Gorter (1864-1927)
De Nieuwe Gids • Affaires en schandaal – Frederik van Eeden, pseudoniem Cornelis Paradijs, Grassprietjes of liederen op het gebied van Deugd, Godsvrucht en Vaderland – Willem Kloos en Albert Verwey, pseudoniem Guido, Julia, een verhaal van Sicilië – Levensloop van o.a. Kloos
De Nieuwe Gids • Gemeenschappelijke afkeer bestaande kunst • Maar na een tijdje ruzie – verschillende opvattingen over de nieuwe kunst – Ethisch versus esthetisch
Enkele auteurs 1. 2. 3. 4.
Herman Gorter Frederik van Eeden Lodewijk van Deyssel Louis Couperus
Herman Gorter
Herman Gorter (1864 – 1927)
Herman Gorter "In de Lage Landen is Herman Gorter de man die schreef: ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’; in de rest van de wereld is Gorter de man die sprak met Lenin." (literatuurgeschiedenis.nl)
Mei van Gorter Een nieuwe lente en een nieuw geluid: Ik wil dat dit lied klinkt als een gefluit, Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht In een oud stadje, langs de watergrachtIn huis was 't donker, maar de stille straat Vergaarde schemer, aan de lucht blonk laat Nog licht, er viel een gouden blanke schijn Over de gevels in mijn raamkozijn. (Begin van Mei (1889))
Gorter als impressionist • Impressionisme – zintuiglijk! • Taalgebruik: ongrammaticaliteiten, ongewone woorden, vrije syntaxis • Vrijere versvormen dan zijn tijdgenoten
Gorter als impressionist De lente komt van ver, ik hoor hem komen en de boomen hooren, de hooge trilboomen, en de hooge luchten, de hemelluchten, de tintellichtluchten, de blauwenwitluchten, trilluchten. (uit: Verzen, 1890)
Nog een gedicht van Gorter • Zie je ik hou van je • http://www.dichtvorm.nl/flaatjes/main.htm
Gorter als socialist • • • •
Individu --- collectief Socialistische beweging Gemeenschapskunst Soms: religieus-mystiek taalgebruik
http://www.archive.org/stream/eenkleinheldend00gortgoog#page/n7/mode/1up
http://www.archive.org/stream/eenkleinheldend00gortgoog#page/n7/mode/1up
Lodewijk van Deyssel
Lodewijk van Deyssel (1864 – 1952)
Lodewijk van Deyssel • • • •
Criticus, essayist, romanschrijver Bewonderaar Zola Impressionisme (sensitivisme) én naturalisme Later: symbolisme
Lodewijk van Deyssel Een liefde (1887) • Hoofpersonages: Mathilde en Jozef • Ontnuchterende beschrijving van het huwelijk • Impressionisme en naturalisme
Lodewijk van Deyssel Een liefde (1887) • Schandaal • Vrij expliciete verwijzingen naar seksualiteit • Geen moralistisch commentaar van de verteller
Lodewijk van Deyssel Een liefde (1887) - receptie • Gij, en elk naturalistisch artist, grieft de menigte door twee wijzen van doen. Door het niet vermijden van platte uitdrukkingen als gij die noodig hebt voor een artistiek doel - en door het diep ontleden van sommige aandoeningen, het uitpluizen van sexueele gevoelens, het nauwkeurig beschrijven van lichaams-gewaarwordingen. (Van Eeden)
Lodewijk van Deyssel Een liefde (1887) - receptie • ‘De roman van Van Deyssel heeft twee kwaliteiten, hij is mooi en hij is onzedelijk. Om zijn onzedelijkheid wordt hij òf niet genoemd òf uitgejouwd; nu wil ik hem gaan prijzen om zijn mooiheid. Die roman is als iemand, die aan een deur klopt, aan de deur van de literatuur. Sommigen doen of ze niets hooren. Anderen zeggen: Ga weg, je bent onzedelijk. Nu ga ik zeggen: Kom binnen, want je bent mooi’ (Albert Verwey in 1888)
Lodewijk van Deyssel Een liefde (1887) • Bespreking tekstfragmenten • In hoeverre impressionistisch, in hoeverre naturalistisch?
Frederik van Eeden
Frederik van Eeden (1860 – 1932)
Frederik van Eeden • Internationale bekendheid als psychiater • Experiment commune • De kleine Johannes (1884) – sprookjes
Frederik van Eeden voor zijn hut op Walden, ca. 1924
Etiket voor Walden\'s Cacao-Chocolade & Suikerwerk
Frederik van Eeden Van de koele meren des doods (1900) • Een antwoord op Van Deyssels Een liefde • Ethische visie, idealistisch • Anti-positivistisch • Psychologische roman
Frederik van Eeden Van de koele meren des doods (1900) • Den ganschen nacht liep zij met haar halfdood dochtertje door de kamer, neuriënd en dodeinend, afkeerig van 't bed waarop zij toch niet sliep. Zij praatte en zong onafgebroken, steeds vertellend van vadertje die Charlotte zou komen zien, en die haar zoo mooi en lief zou vinden. Tegen den morgen kwam Janet kloppen, maar Hedwig had de deur afgesloten en stuurde haar weg om een rijtuig te bestellen. ‘Hoe is 't met baby?’ riep het goede meisje. ‘O, heerlijk, heerlijk. Helemaal goed’ antwoordde Hedwig, met het nu doode kindje in den arm.
Louis Couperus
Louis Couperus (1863 – 1923)
Louis Couperus • Den Haag • Grote productie (ca. 50 citels) • Bekendste werken: – Eline Vere (1889) – debuutroman – De boeken der kleine zielen (1901-1903) – Van oude menschen, de dingen, die voorbij gaan... (1906)
Louis Couperus • • • • • •
Realistisch-naturalistisch Fascinatie voor het noodlot De schoonheid van het verval Psychologie De Oudheid Nederlands-Indië
Louis Couperus Eline Vere (1889) • Eerst als feuilleton in een Haagse krant • Naturalistisch • Fascinatie noodlot • Psychologie • Eline sterft aan overdosis morfine
Louis Couperus, Eline Vere Als ze nog enkele druppelen meer dronk dan de dokter uit Brussel haar had voorgeschreven? Zou dat kwaad kunnen? Denkelijk niet, daar zij van de dosis, die zij placht te nemen, thans niets geen invloed scheen te ondervinden. Hoeveel druppels zou zij, zonder gevaar, er nog kunnen bijnemen? Even zoveel als zij genomen had? Neen, dat was natuurlijk te veel. Wie weet wat er dan zou gebeuren. Maar, bijvoorbeeld, de helft? Dus nog... drie droppels? Neen, neen, zij durfde het niet: de dokter had haar zo ernstig op het hart gedrukt voorzichtig te zijn! Toch was het verleidelijk... En zij stond op. Zij nam het flesje om de drie druppels te tellen. Beluister dit fragment op Librivox, hoofdstuk 35
Louis Couperus, Eline Vere Een... twee... drie, vier, vijf... De laatste twee vielen er in voór zij het flesje had kunnen oprichten. Vijf... zou dat te veel zijn? Zij weifelde een poos. Met die vijf druppels zou ze toch zeker slapen. Zij weifelde nog steeds. Maar opeens nam zij een besluit, toegelokt door het vooruitzicht te zullen rusten. En zij dronk. Zij legde zich neer, op de grond, dicht bij de open balkondeur. Het angstzweet brak haar uit, en ze voelde zich zeer dof worden, maar zo vreemd dof, zo anders dan gewoonlijk. "O mijn God!" dacht ze. "Mijn God! Mijn God! Zou het... te veel zijn geweest? " Neen, neen, dat zou te verschrikkelijk zijn! De dood was zo zwart, zo leeg, zo onzegbaar! Maar toch, áls het zo was? En eensklaps versmolt haar vrees in een onmetelijke rust. Nu, als het zo was, dan was het goed....
