De Studiekring is OK!

De Studiekring is OK! Ontmoeting en Kennisverrijking voor ouderen

Volgens recent onderzoek voelt een van de drie Nederlanders zich soms tot vaak eenzaam. Eenzaamheid wordt momenteel als grootste problematiek van het ouder worden gezien. Er zijn allerlei preventie- en interventiemethoden in de markt gezet, maar volgens wetenschappelijk onderzoek leiden die lang niet altijd tot resultaat. Maar er zijn ook initiatieven die wel werken. Zo bestaat in Gelderland al jarenlang het fenomeen studiekringen voor ouderen waarmee niet alleen eenzaamheid wordt voorkomen, maar dat bovendien een zinvolle vrijetijdsbesteding oplevert.

Een initiatief dat meehelpt sociaal isolement van mensen te voorkomen en eenzaamheidsgevoelens tegen te gaan. De studiekring zorgt ervoor dat ouderen ook na het arbeidsproces op eigen wijze aan de slag gaan met actuele onderwerpen. Een initiatief dat niet alleen preventief werkt en zorgkosten drukt, maar bovendien een project waarin persoonlijke ontwikkeling en kennisverrijking voorop staan.

In Gelderland zijn 23 studiekringen met in totaal zo’n 250 actieve leden. De samenstelling van de kringen is heel divers en dat geldt ook voor de uitgekozen studieonderwerpen. Ook de samenwerkingspartners verschillen per gemeente: van bibliotheek, ROC en Stichting Welzijn Ouderen (SWO) tot ouderenbond.

“Een waardevolle ontmoeting die is uitgegroeid tot een vriendenkring waar veel meer gebeurt dan alleen maar kennis verzamelen”

Filosofen, vrijmetselaars en boerengolf “De afgelopen tijd passeerden de beroemdste filosofen op onze club de revue, voor de filosoof Levinas hebben we een boeiende spreker uitgenodigd. We hebben een bezoek gebracht aan de loge van de vrijmetselaars, (als praktische vertaling van een presentatie van een van onze leden) en we gingen op excursie naar de Sint-Jansberg met uitleg door een natuurgids. Na afloop was er een heerlijke lunch en hebben we ‘boerengolf ’ gespeeld.” Studiekring Nijmegen-Brakkenstein

Hoe het werkt ‘De Studiekring is OK!’ Een mooie slogan voor een reclamecampagne van het studiekringenwerk. Niet alleen door de korte en krachtige boodschap, maar juist ook door de inhoud. De letters ‘OK’ staan voor de afkorting ‘Ontmoeting’ en ‘Kennisverrijking’, de twee kernbegrippen van de studiekring. Een studiekring is een educatieve groep van ouderen die elkaar ontmoet en met elkaar van gedachten wisselt over actuele onderwerpen. Een structurele ontmoeting, want men komt één keer per week of in de twee weken bij elkaar. Het is bovendien een laagdrempelige ontmoeting want elke oudere kan zich aansluiten zo lang hij ook maar een bijdrage levert aan de kennisverrijking van elkaar. Een studiekring wordt in het leven geroepen om naast structurele ontmoeting, kennis van ouderen op peil te houden en te vergroten. Zo blijven ouderen actief meedoen in de maatschappij. Aan het begin van het seizoen kiest de groep gezamenlijk één of meerdere (sub)thema’s. Deze worden meestal verdeeld over de deelnemers. Daarna gaat iedereen zelf aan de slag en verzorgt tijdens een bijeenkomst van de studiekringen een ‘voordracht’ van de opgedane kennis over het betreffende (sub)thema. Behalve presentaties kan men ook kiezen uit andere werkvormen zoals excursies of samenwerking met gastsprekers. De werkwijze per studiekring verschilt, de grondgedachte blijft echter zelfwerkzaamheid en na zelfstudie de anderen in de groep tijdens een presentatie met de opgedane kennis te verrijken. Deze kennisverrijking kan ook betekenisvol zijn voor derden. Zo heeft een zelfstudiegroep van ouderen in Ede (evenals in Arnhem) onderzoek gedaan naar woonvormen voor ouderen en vervolgens de gemeenteraad geadviseerd in het woningenbeleid voor ouderen.

De studiekring levert een bijdrage aan de sociale redzaamheid. Ouderen moeten namelijk zelf op zoek naar de kennis over het gekozen of toegewezen onderwerp. Ze verzamelen deze kennis in de bibliotheek, via internet, lokale zorg-, welzijns- of kunst- en cultuurinstellingen, of bijvoorbeeld via het plaatselijk archiefcentrum. Hiervoor moeten zij op pad gaan en wegwijs worden in de lokale infrastructuur. Ze leggen contact en maken kennis met allerlei instanties, wijk- en buurtbewoners. Hun sociaal netwerk kan hiermee vergroot worden en daarmee vermindert het risico van eenzaamheid.

Presentaties, excursies en lezingen “Wij hebben vanaf 2002 inmiddels meer dan 60 presentaties gedaan, een viertal lezingen en zes excursies georganiseerd. Presentaties over bijvoorbeeld ruim 150 jaar wonen en welzijn in Nederland, over de opvoeding van acht kinderen of over Twee Nijmeegse verzetshelden: Titus Brandsma en Robert Regout. Lezingen door een notaris over het nieuwe erfrecht, een pastoraal werkster over rouwverwerking en over acupunctuur en neurale therapie door een arts. Excursies naar het Bevrijdingsmuseum, Den Bosch en Maastricht.” Studiekring Malden I

Leren in diversiteit voor zingeving Het hierboven beschreven concept van de studiekring sluit naadloos aan bij de visie van Baars (2006). Hij beschrijft in zijn uiteenzetting over ‘het nieuwe ouder worden’ dat er vroeger twee theorieën werden gehanteerd om een aanbod (activiteiten) voor ouderen te verwezenlijken, te weten: de activiteiten- en de disengagementtheorie. Kort door de bocht: men zorgde voor standaardactiviteiten zoals biljarten en bridge voor ouderen die nog actief konden zijn; of de oudere moest verzorgd worden in een bejaardentehuis. Baars wil een stap verder. Hij beaamt dat bij de ontwikkeling van een aanbod voor ouderen men weliswaar rekening moet houden met de leefsituatie en de beperkingen van de ouderen, maar vindt het wel wenselijk dat ouderen zelf de regie in handen houden. Zij moeten zelf hun wensen kenbaar kunnen maken en zich binnen een sociaal netwerk kunnen ontplooien. Deze denkwijze sluit aan bij het eerder beschreven concept van de studiekringen. De studiekring creëert het sociale netwerk waarin ouderen op basis van hun eigen leerwensen zichzelf kunnen ontwikkelen. Om zicht te krijgen op deze leerwensen zeggen Jarvis en anderen (2003) dat ouderen hun nieuwe levensfase een nieuw elan moeten geven. Simmelink (1994) noemt dit proces een herbezinning op keuzen om verder te kunnen gaan. Onderzoek van De Boer (2006) toont aan dat de huidige oudere ook meer te wensen heeft. Het opleidingsniveau van de huidige oudere is hoger dan 22 jaar geleden. In het

verleden heeft 49% van de mannen en 66% van de vrouwen lager onderwijs gehad (tegenover nu 17% van de mannen en 29% van de vrouwen). Maar ook de koopkracht is gestegen. Was in 1994 zo’n 30% van 75 jaar en ouder arm, nu is dat nog maar 7% (De Boer, 2006). De toename in koopkracht en opleidingsniveau vertaalt zich ook in een doelgroep die steeds meer diversiteit vertoont. Wetenschappers en onderzoeksbureaus proberen steeds een nieuwe onderverdeling van de doelgroep ouderen te maken, zoals de segmentering van het 50+Expertisecentrum in behoudende zorgzamen, oudere afwachtenden, stoere prijsbewusten, jongere ruimdenkers en vrijgevochten voorlopers (Lammers, 2006). Of de onderverdeling in leefstijlen van Motivaction in traditionele burgerij, moderne burgerij, opwaartse mobielen, postmaterialisten, kosmopolieten, nieuwe conservatieven, gemaksgeörienteerden en postmoderne hedonisten (De Bock & Dekker, 2007). Deze diversiteit is volgens Nijhof (1995) een extra uitdaging bij het ontwerp van de leerweg voor ouderen gezien hun verschillende referentiekaders na zoveel jaren van (levens)ervaring. Aangezien de deelnemers van de studiekring zelf hun eigen thema’s kiezen en zelf de inhoud bepalen, is er ruimte voor deze diversiteit. Kijkend naar effectenonderzoek van oudereneducatie concludeert Langendoen (1995) dat juist de bovengeschreven vorm van educatie op het gebied van zingeving zeer welkom is voor de ouderen. Educatie moet zin geven om actief te blijven en redzaam te zijn in de maatschappij. Tegenwoordig ook het uitgangspunt van nieuwe wetgeving zoals de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO).

Zinvol bestaan of ledigheid Het oorspronkelijke idee van de studiekring werd in Nederland in 1984 overgenomen vanuit Denemarken. De eerste experimentele studiekringen ontstonden daar in de jaren zestig waarna ze in 1975 werden opgenomen in de Wet Vrije Tijdsbesteding. Ouderen in een Deense stad hadden een manier gevonden om bij het ouder zijn er zélf wat van te maken. “Veel ouderen werden ziek door gebrek aan contacten. Zij voelden zich verstoten en ontbeerden hechte contacten met andere mensen, meende een Deense therapeute. Daarom startte zij in de zeventiger jaren kringen van ouderen met als thema: ‘het leven als oudere: zinvol bestaan of ledigheid’. Zij begon met een klein groepje en vroeg de deelnemers iets over hun leven te vertellen: over hun kinderjaren, hun jeugd, het werk, hun gezin of de oorlogsjaren. Stapje voor stapje kwam men op gang. Zelfs ouderen die op een dood punt waren beland, kregen weer moed. Schatkamers vol herinneringen gingen open, nadat zij eenmaal gehoord

Iedereen doet actief mee “Dit jaar hebben we onderzoek gedaan naar bekende vrouwen van de laatste eeuwen. Iedere deelnemer deed actief mee en ging op literatuuronderzoek naar een bekende vrouwelijke persoonlijkheid. Vervolgens is de opgedane kennis in de studiekring met elkaar gedeeld. Ieder heeft hier een stuk over geschreven dat gebundeld is in een boekwerk over bekende vrouwen van de laatste eeuwen. De kaft bestaat uit foto’s van deelnemers van de studiekring waarvan de oudste vrouw 90 jaar is.” Studiekring Wageningen

hadden wat anderen te vertellen hadden. Men kwam tot de ontdekking dat hetgeen men te vertellen had ook van belang was voor anderen. Het project ontwikkelde zich tot een speciaal soort vormingswerk. In Nederland is het idee van studiekringen van ouderen gepromoot door de Bond van Nederlandse Volksuniversiteiten. Vanaf de jaren tachtig heeft het Bureau Volwasseneneducatie (inmiddels gefuseerd met Spectrum) de eerste studiekringen in Gelderland opgericht. Inmiddels zijn er 23 studiekringen actief en is het aantal nog steeds groeiende.

Wereldwijde successtory De studiekring is niet alleen een succes in Gelderland, maar een concept dat wereldwijd veel deelnemers kent. In de meeste gevallen noemt men het de ‘University of Third Age’ of ‘Association Internationale des Universités du Troisième Age’. Ook hier is de basisgedachte dat ouderen bij elkaar komen om elkaar te verrijken en plezier in het leren met elkaar te hebben. Kennisverrijking wordt meestal expliciet als doel vermeld, terwijl informele ontmoeting meer een vanzelfsprekendheid is. Het overkoepelend orgaan van deze studiegroepen voor ouderen is de ‘Universiteit van de Derde Leeftijd’ waarvan het ‘hoofdkantoor’ in Frankrijk is gevestigd. Inmiddels zijn er 22 landen aangesloten in 5 continenten: Noord-Amerika, Centraal Amerika, ZuidAmerika, Europa en Azië.

Variatie in eenheid De circa 250 ouderen die deelnemen aan de 23 Gelderse studiekringen hebben één ding gemeen: ze willen zich blijven ontwikkelen. Toch kan men niet spreken over dé oudere deelnemer. Bestudering van deelnemers maakt duidelijk dat achtergrond en interesseveld zeer uiteenlopen. Met name het opleidingsniveau is verschillend. Een groot aantal ouderen heeft na een druk arbeidsbestaan met een hoge functie op de arbeidsmarkt de behoefte zich te verdiepen in verschillende onderwerpen. Van bijvoorbeeld Zuid-Afrika tot het Nederlandse zorgstelsel en van de interactie tussen jong en oud tot een vrouwenstudie over bekende vrouwen van toen en nu. Er zijn ook deelnemers met een heel ander arbeidsverleden. Men moest vroeger direct na het primair of voortgezet onderwijs aan het werk om ervoor te zorgen dat er brood op de plank kwam. Het opleidingsniveau is lager, maar ook zij willen hun kennis verbreden. Onderwerpen als ‘lokale geschiedenis of reismogelijkheden’ kunnen dan gewilde gespreksthema’s zijn. Beide groepen willen zich verrijken en treffen elkaar in de studiekring. Een enkele keer ziet men dat een studiekring meer hoogopgeleiden dan laagopgeleiden aantrekt, maar dit is meer uitzondering dan regel.

Lokale samenwerkingspartners Naast verscheidenheid van de deelnemers verschilt ook de samenwerking met lokale instellingen. Een studiekring was van oudsher gesitueerd in het plaatselijke welzijnswerk voor ouderen of de ouderenbond. Beiden zijn nog steeds goede samenwerkingspartners omdat het prima bij het takenpakket aansluit. Met de komst van de Wmo past de studiekring ook in het aanbod van de plaatselijke (S)WO. Met deze wet wil de overheid immers de sociale redzaamheid bevorderen en de sociale cohesie in kernen en wijken versterken. De studiekring kan een prima bijdrage leveren aan de prestatievelden 1 en 3 van deze wet. Bij de ouderenbonden levert de studiekring een bijdrage aan de versterking van de positie van ouderen. Een studiekring zorgt ervoor dat de oudere zelf als individu in de maatschappij mee kan komen, sterk blijft en ook iets in te brengen heeft. Deze inbreng kenmerkt zich door eigen ervaringen en nieuwe opgedane kennis aan anderen door te geven (tijdens de studiekring). Maar ook het ROC (Regionaal

Opleidingen Centrum) en de bibliotheek gaan in Gelderland de samenwerking met lokale ouderen aan om een studiekring te kunnen starten. Het ROC krijgt middelen vanuit de WEB (Wet Educatie en Beroepsonderwijs) om laagopgeleiden toe te leiden naar arbeidsparticipatie of participatie in de samenleving. Met name kwetsbare groepen kunnen een opleidingstraject volgen bij het ROC. Ouderen worden veelal (soms onterecht) bestempeld als zo’n kwetsbare groep. De bibliotheek tenslotte ziet ook steeds meer mogelijkheden om een studiekring te starten. In het kader van de huidige bibliotheekvernieuwing zijn er meer mogelijkheden om activiteiten te starten die educatie

en ontmoeting als doel hebben. Daarnaast voeren de meeste lokale en regionale bibliotheken een hernieuwd beleid dat inwoners met een vernieuwd aanbod structureel naar de bibliotheek wil krijgen. Een studiekring is bij uitstek een activiteit die ervoor zorgt dat ouderen structureel naar de bibliotheek komen. (S)WO, ouderenbond, ROC en bibliotheek, stuk voor stuk zien ze tegenwoordig hun kans om een studiekring als educatief aanbod voor lokale inwoners in te zetten.

Van 4de Levensfase tot groeitijgers in Zuid-Oost Azië De afgelopen periode zijn we met allerlei onderwerpen actief bezig geweest. Bijvoorbeeld de 4de levensfase waarbij begrippen als wilsbeschikking, erfenis en begraven of cremeren aan de orde kwamen. Ook hebben we ons verdiept in de Schepping en de ideeën van de Deense theoloog en filosoof Soren Kierkegaard bestudeerd. Een laatste voorbeeld van onze studieonderwerpen is de razendsnelle ontwikkeling van Zuid-Oost Azië en de impact die dat heeft. Studiekring Stuifzand Velp

Meerwaarde voor lokale organisaties Naast inhoudelijke redenen zoals preventie van sociaal isolement en bevordering van zingeving, heeft het voor bovengenoemde instellingen ook een meerwaarde voor de eigen organisatie om een studiekring te starten. Een studiekring is een zelfvoorzienende groep die naast uitoefening van zelfstudie ook adviserend kan zijn voor de organisatie. Bij ontwikkeling van nieuw aanbod of behoefte-inventarisatie onder ouderen kan de studiekring geraadpleegd worden (uiteraard op incidentele wijze). Aangezien de studiekring geen eenmalige cursus is, maar een groep die elkaar zal blijven zien, kan de organisatie hen altijd raadplegen over activiteiten en ervaringsdeskundigheid voor ouderen. Ook kunnen de deelnemers van de studiekring ervoor zorgen dat de potentiële doelgroep voor deelname aan activiteiten van de plaatselijke instelling toeneemt. Als zij de kans krijgen om zich te oriënteren op het aanbod van de plaatselijke instelling en hierin geïnteresseerd raken, kunnen ze dit overbrengen op leeftijdsgenoten (kennissen) en hen als ‘ambassadeurs’ naar de instelling en haar aanbod toeleiden. Het zelfvoorzienende aspect is een extra voordeel voor de organisatie. De organisatie van een studiekring is weinig arbeidsinten-

sief en kost dus ook weinig. Na de start (twee à drie bijeenkomsten) hoeft de studiekring geen begeleiding van een beroepskracht en kan de groep op eigen kacht verder. Voorwaarde is wel dat er vanuit de groep een goed functionerend systeem van groepsbegeleiding wordt opgezet. In de meeste gevallen komt de begeleider uit de groep zelf en in een aantal gevallen wisselt deze rol ook wel. De begeleider(s) moeten de kans krijgen om zich voor te bereiden of in enkele gevallen te scholen in hun taak. Dit betekent dus weinig begeleidingsuren voor de organisatie.

Overzicht Studiekringen in Gelderland per 1 mei 2008

Bestaande studiekringen Heerde Studiekringen in oprichting (2 of 3) = meerdere studiekringen in een gemeente Neede Ermelo

Voorthuizen Barneveld

Borculo Zutphen Brummen Eibergen Ruurlo Dieren (3) Rozendaal

Ede

Groenlo

Velp (2) Arnhem

Wageningen

Duiven

Arnhem (kring 2) Culemborg

Tiel Geldermalsen

Druten Nijmegen (3) Wijchen

Malden (2)

Groesbeek

Lichtenvoorde

Winterswijk

Start na kleine investering Waarin moet de lokale organisatie investeren? Allereerst zal zij voor deelnemers moeten zorgen. Schriftelijke werving via het plaatselijke huis-aan-huis-blad en bestaande flyers blijken te werken. Maar nog meer succes wordt geoogst met het benutten van andere lokale kanalen zoals de ouderenadviseur en de bestaande cursusgroepen. In Zutphen hebben bijvoorbeeld de ouderenadviseurs eerst ouderen bezocht en bekeken welke ouderen in aanmerking zouden kunnen komen voor deelname aan de studiekring. Deze ouderen zijn benaderd en bij gesignaleerde interesse was aanmelding het gevolg. Daarnaast wordt er veelvuldig geworven in bestaande cursusgroepen. De meeste cursussen zijn vaak kortstondig en worden binnen een jaar afgerond. De studiekring daarentegen loopt door en kan als vervolg op overige ?Kaart van Gelderland waarin met legenda is aangegeven Bestaande studiekringen cursussen gezien worden door het uiteindeArnhem lijkBarneveld zelfvoorzienende karakter. Brummen Dieren (3, dit aantal wel erbij vermelden) Naast werving zorgt de lokale organisatie Duiven Ede voor een ruimte waar de studiekring kan Ermelo Heerde Lichtenvoorde plaatsvinden. Een cursusruimte voor circa Malden (2, dit aantal wel erbij vermelden) Nijmegen (3, dit aantal wel erbij vermelden) waarbij de 15 personen is toereikend Rozendaal Velp (2, dit aantal wel erbij vermelden) ouderen gebruik kunnen maken van appaVoorthuizen Wageningen ratuur zoals beamer, laptop of overheadproWijchen Zutphen jector met een scherm. Gebruikmaking van • Studiekringen in oprichting kopieerapparatuur, internet of literatuur is Arnhem (kring 2) eenBorculo mooie bijkomstigheid. Als werving en Culemborg Druten ruimte goed verzorgd zijn, kan het leerEibergen Geldermalsen proces in de studiekring beginnen. Groenlo Groesbeek Neede Ruurlo Tiel Winterswijk

Gelders Platform Studiekringen De Gelderse Studiekringen worden ondersteund door het Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen. Een vrijwilligersbestuur zorgt in samenwerking met Spectrum voor ondersteuning op Gelders niveau zodat de kwaliteit van en verbondenheid tussen de studiekringen groot blijft. Naast ondersteuning van de studiekringen met betrekking tot werving en opstarten van de groep, heeft het Platform nog een aantal Gelderse taken. Zo wordt elk jaar in samenwerking met een lokale studiekring de Gelderse Ontmoetingsdag georganiseerd. Een bijeenkomst rondom een bepaald thema waar alle deelnemers van de studiekringen bij elkaar komen. Mogelijke thema’s zijn het Nederlands rechtssysteem, het weer, verhalen over en van ouderen, enzovoorts. Een deskundig inleider doet de aftrap waarna op interactieve wijze het thema wordt uitgediept. Het Platform brengt tweemaal per jaar de Platformpost uit met informatie over de Gelderse Studiekringen, de Ontmoetingsdag en interessante wetenswaardigheden voor ouderen. In feite een mededelingenblad met nieuws van en voor de studiekringen. Er wordt in vermeld wanneer deskundigheidsbevordering wordt georganiseerd voor de begeleiders van de studie-

kringen zodat het kwaliteitsniveau op peil blijft. Tenslotte stimuleert het Gelders Platform de oprichting van nieuwe studiekringen. In deze vier taken wordt het Platform ondersteund door Spectrum die hiervoor door de provincie wordt gefinan-

cierd. Zo realiseert men in Gelderland een voorziening voor en door ouderen waarbij enthousiaste deelname aan studiekringen helpt sociaal isolement te voorkomen en de deelnemers wekelijks veel plezier beleven aan de kennisverrijking voor en met elkaar.

Meer informatie Voor meer informatie over de studiekringen of mogelijke ondersteuning bij de realisatie van een lokale studiekring kunt u contact opnemen met Maurice de Greef, adviseur Volwasseneneducatie en ouderenbeleid Spectrum Gelderland, tel. (026) 384 62 52; e-mail: [email protected]

Spectrum Centrum Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland

Wie doet wat bij de Studiekringen Activiteit

Verantwoordelijk

Lokaal Samenwerkingsafspraken lokale instelling realisatie studiekring Werving deelnemers Realisatie ruimte en benodigdheden studiekring Inhoudelijke begeleiding en voortzetting studiekring Begeleiding start studiekring

Spectrum in samenwerking met lokale instelling Lokale instelling Lokale instelling Lokale studiekring zelf Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen

Provinciaal Organisatie Ontmoetingsdag Publicatie Platformpost Deskundigheidsbevordering begeleiders studiekringen Werving nieuwe studiekringen

Postbus 8007, 6880 CA Velp Tel. (026) 384 62 00 [email protected] www.spectrum-gelderland.nl

Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen i.s.m. een lokale studiekring Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen i.s.m. Spectrum Spectrum i.s.m. Gelders Platform Studiekringen van en voor ouderen

Tekst: Maurice de Greef i.s.m. Dirk Aantjes, Erna Roodzant, Henk Vrijhof, Ida Olivers-Bouvrie, Ruud Vreeswijk Eindredactie: John Smeets Fotografie: Novy Print Vormgeving: Gerard Wagemans Druk: Advadi, Westervoort April 2008