DE SPELLING VAN DE ENGELSE

Universiteit Gent Academiejaar 2007-2008

DE SPELLING VAN DE ENGELSE WERKWOORDEN Een onderzoek naar de regels voor de spelling van de Engelse werkwoorden van verleden tot heden

Promotor : Prof. Dr. Johan De Caluwe

Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van master in de taal- en letterkunde: Nederlands - Engels door Ann Declerck

De taal is van de mensen. De mensen zijn niet van de taal. Urbanus

Woord vooraf Graag zou ik enkele mensen in het bijzonder willen bedanken voor hun steun en hulp gedurende het voorbije academische jaar waarin ik aan deze masterproef heb gewerkt. Allereerst natuurlijk Prof. Dr. Johan De Caluwe, want zonder hem was er nooit een masterproef gekomen. Hij heeft mij van in het begin enthousiast ondersteund in mijn ideeën en geholpen waar hij kon. Bedankt voor al uw steun en de tijd die u voor mij hebt vrijgemaakt. Daarnaast wil ik ook mijn ouders bedanken die me altijd hebben gesteund in de keuzes die ik heb gemaakt en mijn mama in het bijzonder omdat zij heeft ook de tijd heeft vrijgemaakt om deze masterproef na lezen. Ten slotte wil ik ook mijn vriend, Maarten Van Looy, bedanken voor het nalezen en voor de vele debatten over dit onderwerp die tot nieuwe inzichten hebben geleid.

3

Inhoud Woord vooraf ……………………………………………………………………..

3

0. Inleiding ……………………………………………………………………….

7

1. De spelling …………………………………………………………………….

10

1.1. Het begin van de Nederlandse spelling ……………………………….......

10

1.2. De beginselen van de Nederlandse spelling ………………………………

11

1.3. Het verschil tussen Nederland en Vlaanderen …………………………….

12

1.4. De optimale spelling ………………………………………………………

13

2. De nieuwe spelling ....….…………….……………...........................................

15

2.1. De groene spelling 2005 …………………………………………………..

15

2.2. De alternatieve witte spelling …………………………………………….. 2.2.1. Hoe is de witte spelling ontstaan? ………………………………… 2.2.2. Wat maakt de witte spelling anders? ......………………………......

16 16 17

2.3. De opkomst van de Engelse werkwoorden in de nieuwe spelling …...........

19

2.4. De spellingregels van de Engelse werkwoorden in 2005 ………………… 2.4.1. De hoofdregel…………………………………………………......... 2.4.2. De uitzonderingsregels ………………………………………..........

19 20 21

3. Methode ………………………………………………………………….……

22

3.1. Het diachrone onderzoek ……………………………………………......... 3.1.1. Het aanleggen van een lijst …………………………………..……. 3.1.2. De keuze voor het Groene Boekje ……………………………...….

22 22 23

3.2. Het synchrone onderzoek ………………………………………………… 3.2.1. Het aanleggen van een lijst ………………………………….….…. 3.2.1.1. De lijst van Timmers …………………………………….…… 3.2.1.2. Andere naslagwerken ……………………………………...… 3.2.1.3. De opgenomen werkwoorden …………………………….…. 3.2.1.4. Het continuüm van de Engelse werkwoorden ……………....... 1. Vernederlandste uitgang ……………………………………. 2. Vernederlandsing volgens de uitzonderingsregels van het Groene Boekje ……………………………….……………. 3. Vernederlandsing van een deel van het werkwoord ………... 4. Engelse leenvertalingen …………………………………….. 5. Vernederlandste werkwoorden ……………………………...

24 24 24 26 27 28 28 29 29 30 31

4

3.2.2. De indeling in categorieën ………………………………………… 3.2.2.1. De criteria …………………………………………………....... 3.2.2.2. De samengestelde en afgeleide werkwoorden …………….….. 3.2.2.3. Het expressiviteitspartikel …………………...……………..…. 3.2.3. Toetsen van de gegevens met Google ….………………………….. 3.2.3.1. Werken met Google …………………………………….…….. 3.2.3.2. Werkwijze ……………………………………………….……. 3.2.3.3. De resultaten …………………………………………….…… 1. Werkwoorden die sinds 1866 zijn opgenomen in de Woordenlijst ……………………………………………….. 2. ICT-werkwoorden die recent in onze taal zijn opgenomen … 3. Twijfelachtige werkwoorden ……………………………….. 4. Moeilijke werkwoorden …………………………………….. 5. Werkwoorden met fricatief (+ e) ……………..…………….. 3.2.3.4. Conclusie ……...……………………………………………….

32 32 34 35 36 36 37 38 38 38 39 40 41 41

4. De categorisering van de werkwoorden ……………………………………..

43

4.1. Enkelvoudige werkwoorden ……………………………………………… 1. De Nederlandse stam en het Engelse woord zijn gelijk ………………. 2. De stam eindigt op -e …………………………………………………. 3. Het Engelse woord eindigt op een /oo/-klank ………………………… a) Het Engelse woord eindigt met een -e …………………..... b) Het Engelse woord eindigt met een -o ……………………. 4. De stam eindigt op een fricatief (+ -e) ………………………………... 5. De stam eindigt niet met een dubbele medeklinker …………………... 6. De stam behoudt de dubbele eindmedeklinkers ………………………. 7. De stam eindigt op -y …………………………………………………. 8. Het werkwoord is afgeleid van een Engelse woord met partikel ………………………………………………………… 9. Het werkwoord is gedeeltelijk vernederlandst ………………………... a) Enkel een metathesis van -le naar -el ……………………... b) Enkel het partikel is vernederlandst ………………………. 10. Het werkwoord is een letterwoord, initiaalwoord of verkorting …….. 4.2. Samengestelde werkwoorden ………………………………………..…… 1. Engels substantief/adjectief/bijwoord + Engels werkwoord …………. 2. Nederlands substatief + Engels werkwoord ………………………….. 3. Nederlands ongeleed bijwoord + Engels werkwoord ………………… 4. Expressiviteitspartikel + Engels werkwoord …………………………. 4. Nederlands geleed bijwoord + Engels werkwoord …………………... 5. Latijns/ Grieks substantief + Engels werkwoord ……………………... 4.3. Afgeleide werkwoorden ………………………………………...………… 1. Nederlands voorvoegsel + Engels substantief/werkwoord …………… 2. Engels voorvoegsel + Engels werkwoord …………………………….. 3. Latijns/ Grieks voorvoegsel + Engels werkwoord …………………….

43 44 44 45 45 45 46 47 47 48 49 49 49 50 51 52 52 52 52 52 53 53 54 54 54 54

5

5. Diachroon onderzoek: de evolutie van de Engelse werkwoorden ………..

55

5.1. De stijging van het aantal werkwoorden ……………………………..…... 5.2. De veranderingen in de spelling ………………………………………..… 5.3. Veranderende spellingpolitieken ……………………………………….....

55 56 57

6. Synchroon onderzoek: de resultaten ……………………….…………..……

59

6.1. Spellingproblemen en suggesties …………………………………..…….. 6.1.1. Aanvullingen bij de bestaande regels ………………………..……. 6.1.1.1. Aanvulling bij de hoofdregel …………………………………. 6.1.1.2. Aanvulling bij de eerste uitzonderingsregel ………………….. 6.1.1.3. Aanvulling bij de tweede uitzonderingsregel ………………… 6.1.1.4. Andere aanvullingen ………………………………………….. 1. Metathesis ……………………………………………….….. 2. Werkwoorden afgeleid van een afkorting ………………...… 6.1.2. Opmerkingen bij de regels van het Groene Boekje ………………. 1. De spelling gaat in tegen de uitspraakregels ……………………. 2. De spelling gaat in tegen andere spellingregels van het Nederlands …………………………………………………….. 3. Woorden met dubbele schrijfwijze in het Engels ………………. 4. Sterke werkwoorden ……………………………………………. 6.2. Evaluatie van de spelling …………………………………………………. 6.2.1. Evaluatie op basis van de lijst ……………………………………... 6.2.2. Evaluatie op basis van een vergelijking met het witte alternatief .… a) De hoofdregel …………………………………..………………. b) Uitzonderingsregel één …………………………..……………... c) Uitzonderingsregel twee …………………………..…………..... d) Verdere aanvullingen ……………………………...……………. e) Conclusie ………………………………………………………..

59 59 59 60 61 62 63 64 64 64 64 65 65 65 65 66 67 68 69 69 70

7. Besluit …………………………………….……………………………………

71

7.1. Verder onderzoek …………………………………………………………. 7.2. Algemene conclusies ……………………………………………………...

71 73

Bibliografie ……………………...………………………………………………...

75

Bijlagen ………………………………………………………….………………...

76

Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5

76 107 129 144 152

De synchrone lijst van de Engelse werkwoorden ………...…………… De indeling van de werkwoorden ………………………………..……. De samengestelde en afgeleide werkwoorden ………………………… De diachrone lijst van de Engelse werkwoorden ……………...………. Vergelijking Groene en Witte Boekje ………………………………….

6

0. Inleiding

In oktober 2005 werd een nieuwe editie van de ‘Woordenlijst Nederlandse Taal’ ofwel ‘het Groene Boekje’ uitgegeven. Op 1 augustus 2006 werd deze ‘nieuwe’ spelling officieel van kracht in het openbare leven. Ongeveer een jaar na de ingangsdatum van de spelling 2005, was het tijd om na te beginnen denken over een onderwerp voor een masterproef. Dit leek ons het ideale moment voor een evaluatie van die nieuwe spelling. Door het korte tijdbestek enerzijds en om niet nodeloos te herschrijven wat al is gezegd in eerdere scripties en artikelen over de tussenletter-n- anderzijds, viel de keuze van het onderwerp van deze masterproef uiteindelijk op de spelling van de Engelse werkwoorden. Er zijn heel wat (hand)boeken op de markt die de spellingregels van deze werkwoorden uitleggen. Dit toont duidelijk aan dat de spelling van de Engelse werkwoorden toch iets is waarmee de gemiddelde taalgebruiker het moeilijk heeft en waarover hij graag wat meer uitleg krijgt. Zelden bieden deze naslagwerken echter meer dan dat, zoals onderzoek naar de toepasbaarheid van de spellingregels of een volledige inventarisatie van de werkwoorden die onder de noemer ‘Engelse werkwoorden’ vallen. Dit is dan ook wat we met deze masterproef willen bereiken. We willen een overzicht creëren van welke werkwoorden nu precies ‘Engelse werkwoorden’ zijn, welke regels er bestaan om deze werkwoorden correct te spellen en hoe adequaat deze regels zijn, gezien de enorme toename van Engelse werkwoorden in de Woordenlijst van het nieuwe Groene Boekje.

We beginnen in hoofdstuk één met het bespreken van het fenomeen spelling. Voor we kunnen beginnen met een masterproef over de huidige spellingregels van de Engelse werkwoorden, moeten we eerst onderzoeken wat de kenmerken van een goede spelling zijn. In dit hoofdstuk bekijken we ook hoe de problemen met de spelling zijn ontstaan. We belichten daarbij ook het verschil tussen Nederland en Vlaanderen die wel een eenheidsspelling hebben, maar geen eenheidsuitspraak.

In hoofdstuk twee zetten we de algemene veranderingen uiteen in de opmaak van het Groene Boekje van 2005 en de specifieke veranderingen in de regels van deze nieuwe spelling. Daarna schetsen we kort de belangrijkste punten van kritiek op de nieuwe spelling

7

en de gevolgen ervan, zoals het ontstaan van een alternatieve witte spelling. We bespreken ook welke zaken veranderd zijn in de spelling van de Engelse werkwoorden ten opzichte van de vorige spelling. Vervolgens onderzoeken we of er problemen ontstaan in de nieuwe spelling door de grote opkomst van de Engelse werkwoorden waardoor een correcte en logische spelling van deze werkwoorden aan belang lijkt te winnen. We eindigen dit hoofdstuk met een bespreking van de spellingregels zoals ze in 2005 in het Groene Boekje werden geformuleerd.

In hoofdstuk drie beschrijven we de verschillende stappen die we hebben genomen om het materiaal te verzamelen. We onderscheiden twee delen. Enerzijds het diachrone deel, waarin we de spelling van de werkwoorden in vorige spellingen bekijken en de toename van deze werkwoorden in de laatste woordenlijsten. Anderzijds het synchrone deel, waarin we onderzoeken welke Engelse werkwoorden er nu in onze taal worden gebruikt en hoe zij de huidige spellingregels volgen. Dit doen we aan de hand van lijsten. Hoe we tot deze lijsten komen, leggen we in dit hoofdstuk uitvoerig uit. Daarnaast onderzoeken we met Google hoe vaak bepaalde werkwoorden voorkomen en welke invloed dit uitoefent op hun (correcte) gebruik.

In hoofdstuk vier komen we tot de kern van deze masterproef. De hoofdregel voor de spelling van de Engelse werkwoorden zegt dat de stam van het een Engels werkwoord soms wordt aangepast aan de Nederlandse spelling. Wanneer de stam wordt aangepast en hoe, wordt echter niet gezegd. Dit is één van de zaken die we in deze masterproef willen ophelderen door de werkwoorden in te delen in categorieën volgens de aanpassingen die zijn gemaakt bij de overname uit het Engels en de kenmerken van hun vervoeging in het Nederlands. Er wordt een gedetailleerde beschrijving gegeven van de categorieën waarin we de werkwoorden uit de synchrone lijst hebben ingedeeld. We maken een onderscheid tussen de ‘gewone’ Engelse werkwoorden die gevormd zijn door aan een Engels grondwoord -en toe te voegen en de samengestelde en afgeleide werkwoorden die apart in het Nederlands zijn ontstaan door de combinatie van twee elementen.

In hoofdstuk vijf bespreken we het diachrone onderzoek van deze masterproef. We zetten de resultaten van onze diachrone lijst om in cijfers om zo de evolutie van de Engelse werkwoorden te bekijken. We onderscheiden enerzijds de evolutie van het aantal Engelse werkwoorden in onze taal en anderzijds de evolutie van de spelling. Om de eventuele 8

veranderingen in de spelling te kunnen plaatsen, geven we daarna een korte toelichting bij de verschillende Woordenlijsten.

In het zesde hoofdstuk bespreken we dan de resultaten van het synchrone onderzoek. Eerst bespreken we welke problemen er zich nu precies voordoen bij de huidige spellingregels en we geven suggesties hoe het eventueel beter kan. Daarna evalueren we de huidige spelling op basis van drie zaken. Eerst bekijken we het aandeel van de besproken problemen in het totale aantal werkwoorden en daarna vergelijken we met het Witte Boekje om te zien of één van beide een beter alternatief heeft uitgewerkt.

In het laatste hoofdstuk ten slotte vatten we de belangrijkste conclusies van ons onderzoek samen. We geven ook aan op welke vlakken er nog verder onderzoek is gewenst.

9

HOOFDSTUK 1: De spelling

In deze masterproef zullen we onder andere de regels voor de spelling van de Engelse werkwoorden onderzoeken. Voor we hieraan kunnen beginnen is het echter belangrijk dat we eerst het fenomeen ‘spelling’ onderzoeken. Voor we conclusies trekken over de adequaatheid van de regels is het immers belangrijk dat we weten wat de grenzen van de spelling zijn en aan welke eisen een goede spelling moet voldoen.

1.1. Het begin van de Nederlandse spelling Het schrift is ontstaan lang nadat de gesproken taal is ontstaan. Door het schrift kon wat vluchtig werd gezegd, langer worden onthouden. Het is dus de schrijftaal die de gesproken taal volgt en niet andersom. Dit is de basis voor heel wat van de problemen met spelling. Toen men het Nederlands wilde neerschrijven, heeft men daarvoor geen nieuw alfabet bedacht, maar gebruik gemaakt van het bestaande Latijnse alfabet. Aangezien beide talen andere klanken kennen, is dit alfabet al van in het begin ontoereikend geweest om de vele Nederlandse klanken neer te schrijven. Een volledig fonologische schrijftaal, waarbij één klank door één letter wordt gerepresenteerd, was dus van in het begin onmogelijk. Doordat de geschreven taal een reflectie is van de gesproken taal die uit verschillende dialecten bestond, ontstond er ook in de schrijftaal grote variatie. Al van in het begin was men echter op zoek naar een voorbeeld om te volgen zodat de geschreven teksten gemakkelijker te lezen zouden zijn door anderen. Toen volgde men de schrijftaal van het politiek en economisch belangrijkste gebied. Natuurlijk is het Nederlands enorm geëvolueerd sinds de eerste pogingen om het neer te schijven. Die evolutie in de gesproken taal gebeurt langzaam en haast onopgemerkt door de taalgebruiker. De taalgebruiker staat er echter meestal niet voor open om zijn geschreven taal aan te passen aan het veranderde gesproken taal. De redenen hiervoor worden uitgelegd in 1.4. Hierdoor worden sommige woorden etymologisch gespeld. De verschillende spellingen bijvoorbeeld van de [εi], namelijk <ei> en , zijn ontstaan doordat er vroeger ook twee verschillende klanken waren. Het verschil in de uitspraak is verdwenen, maar de spelling is onveranderd bewaard.

10

Uit het bovenstaande blijkt dat eenheid en stabiliteit heel belangrijk is voor de taalgebruiker. Wanneer men iets schrijft, wil men iets communiceren en om de aandacht niet af te leiden van de boodschap is er eenheid in de drager van die boodschap nodig. Het is namelijk zo dat wanneer de lezer het woordbeeld niet meteen herkent, hij zich zal concentreren op dat woordbeeld zelf en niet meer op de betekenis van wat er staat. Al in 1805 deed Matthys Siegenbeek in ons taalgebied een eerste poging om voor meer eenheid in de geschreven taal te zorgen met zijn ‘Verhandeling over de Nederduitsche spelling’. Later volgden er nog verschillende pogingen om de taal vast te leggen in woordenlijsten beginnend met de Woordenlijst van De Vries en Te Winkel. Het duurde echter tot 1954 voor de Nederlandse en Belgische overheden zelf het initiatief namen door de opdracht te geven voor het maken van het eerste ‘Groene Boekje’. Vandaag is het de Nederlandse Taalunie die in het Nederlandstalige gebied voor de eenheid in de schrijftaal zorgt door de spelling te beregelen. De beginselen waarop de Nederlandse spelling is gebaseerd, zijn echter al die jaren hetzelfde gebleven.

1.2. De beginselen van de Nederlandse spelling In onze spelling hanteren we drie beginselen. In de Leidraad van het Groene Boekje van 2005 zijn ze als volgt geformuleerd: beginsel van de standaarduitspraak We spellen een woord met de klanken die we horen in de standaarduitspraak van dat woord. beginsel van de gelijkvormigheid We spellen een woord of woorddeel zo veel mogelijk op dezelfde wijze. beginsel van de etymologie De spelling van een woord wordt soms bepaald door zijn herkomst. (het Groene Boekje 2005: 16-17)

Zoals we hierboven hebben gezegd, is het probleem bij de toepassing van het eerste beginsel dat er meer klanken zijn dan letters in het alfabet. In het Nederlands kennen we bijvoorbeeld zestien klinkers 1. We hebben echter maar vijf klinkertekens om die weer te geven. We kunnen deze klinkertekens wel combineren, maar toch blijft er een tekort: pet en de bijvoorbeeld worden wel met dezelfde klinker geschreven, maar worden elk toch anders uitgesproken. Bovendien wordt het eerste beginsel vaak opgeheven door de andere twee beginselen. Er is echter geen strikte hiërarchie die bepaalt wanneer het eerste 1

Deze zestien vocalen zijn [e:], [ø], [o:], [a:], [i:], [y:], [u:], [i], [y], [u], [I], [Λ], [ε], [ə], [ ], [ ].

11

beginsel door welk van de andere twee beginselen wordt doorbroken. Sommigen pleiten daarom voor een vereenvoudiging van de spelling door een fonologische spelling te hanteren die dus enkel werkt met het eerste beginsel. Zo nam Kollewijn in zijn ‘Nederlandse Woordelijst’ volgens de beginselen van de ‘Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal’ in 1913 woordbeelden op als ‘sitroen’, ‘Kersmis’ en ‘innerlik’. Intuïtief lijkt een fonologische spelling de beste oplossing voor de meeste spellingproblemen, maar veel taalgebruikers hebben problemen met bovenstaande woordbeelden. Vormen zoals ‘sjampanje’ of ‘odeklonje’ zijn voor de meeste taalgebruikers dus helemaal onaanvaardbaar. Ten slotte zorgt een fonologische spelling ervoor dat de oorsprong van woorden van vreemde herkomst verloren gaat. Hierdoor kan er gemakkelijker verwarring ontstaan over de betekenis. Een Engels werkwoord als stacken ‘opeenstapelen’ zou fonologisch kunnen worden gespeld als ‘stekken’. Hierdoor kan de taalgebruiker die het Engelse woord stack wel kent, de betekenis van het werkwoord niet zomaar meer achterhalen en anderzijds kan er verwarring ontstaan met het Nederlandse ‘stekken’ ‘prikken, vastgrijpen’.

1.3. Het verschil tussen Nederland en Vlaanderen Niet alleen de vreemde woordbeelden houden ons tegen een fonologische spelling te hanteren. Een strikt fonologische spelling is, zoals gezegd, niet te realiseren met de letters in ons alfabet. Bovendien moeten we ons ook afvragen wat de standaarduitspraak precies is. De Nederlandse Taalunie beregelt de spelling voor het hele Nederlandstalige gebied. Dat zijn Nederland, Vlaanderen en sinds kort ook Suriname. Het taalgebruik in deze verschillende delen binnen het Nederlandse taalgebied verschilt dan ook in grote mate. Een fonologische eenheidspelling voor het hele taalgebied zou onvermijdelijk de keuze betekenen voor de uitspraak van een bepaalde groep en het aanleren van de spelling zou voor de rest van de taalgebruikers opnieuw problemen opleveren omdat zij een andere uitspraak hebben. Door het verschil in uitspraak tussen Nederland en Vlaanderen is het problematisch om spellingregels op de uitspraak van woorden te baseren. Later in deze masterproef zullen we zien dat dit echter het geval is bij één van de spellingregels van de Engelse werkwoorden. Deze regel zegt dat bij woorden die in het Engels eindigen op een dubbele medeklinker (to stress, to pass) de stam wordt vernederlandst en de medeklinker enkel wordt geschreven (ik stres) tenzij dit een andere uitspraak oproept (ik pass).

12

In Vlaanderen is het echter zo dat woorden veel gemakkelijker worden vernederlandst in de uitspraak dan in Nederland, waar de Engelse uitspraak langer behouden blijft. Voor de werkwoorden passen ‘de bal doorspelen’ en baseballen ‘baseball spelen’ houdt dit in dat er in Vlaanderen al lang geen verschil meer is met ‘passen’ (kleren uitproberen) of ‘(voet)ballen’. Toch moeten deze twee Engelse werkwoorden hun dubbele medeklinker ook in Vlaanderen behouden omdat de vorm in Nederland anders een andere uitspraak oproept. Niet alleen in de uitspraak van woorden bestaat er een verschil tussen Nederland en Vlaanderen, ook in het gebruik. In Nederland gebruikt men veel sneller een Engels woord voor iets waar ook een Nederlands alternatief voor bestaat. Daardoor klinken veel van de werkwoorden uit onze lijst de Vlaamse taalgebruiker misschien onbekend in de oren omdat ze enkel in Nederland worden gebruikt. Vlaanderen is daarenboven nog altijd beïnvloed door het Frans bij de vorming van woorden en men zal sneller voor een Frans alternatief kiezen. Dit verklaart waarom men in Nederland het Engelse recyclen gebruikt en in Vlaanderen vooral het Franse recycleren.

1.4. De optimale spelling De vraag is nu of er zoiets bestaat als de optimale spelling en zo ja wat de kenmerken ervan zijn. In deze masterproef zullen we immers trachten enkele suggesties te doen om de regels voor de spelling van de Engelse werkwoorden indien mogelijk te verbeteren. Voor we dit kunnen doen, moeten we eerst weten wat de kenmerken zijn van een goede spelling. Vandendriessche (2007: 12-20) bespreekt twee zaken waarmee rekening moet worden gehouden bij de spelling: de leerbaarheid en de bruikbaarheid. Men is tot de vaststelling gekomen dat een fonologische spelling inderdaad sneller leerbaar is door kinderen. Wat de bruikbaarheid betreft, ligt een fonologische spelling niet zo voor de hand. Onder de bruikbaarheid van de spelling verstaan we het lezen en het schrijven. Voor lezen en schrijven bestaan twee spellingstrategieën, namelijk een visuele en een klankvormende strategie. Bij de klankvormende strategie wordt letter per letter een woord gevormd door het woord inwendig uit te spreken. Dit is de strategie van de beginnende lezer en schrijver. Een geoefende taalgebruiker heeft echter een grote predispositie voor de visuele strategie waarbij het woordbeeld wordt gememoriseerd. Bij het spellen ziet de taalgebruiker het woord als het ware inwendig voor zich en schrijft hij het vervolgens volledig op. Ook de

13

lezer herkent het woord in zijn geheel en niet de letters op zich. Belangrijk voor het onderwerp van deze masterproef is dat vreemde woorden, zoals ‘computer’ en ‘champagne’, voornamelijk aan de hand van de visuele strategie moeten worden aangeleerd, geschreven en gelezen omdat ze anders worden uitgesproken dan geschreven. Het belang van de visuele spellingstrategie, die gebruik maakt van gememoriseerde woordbeelden, verklaart waarom we zoveel belang hechten aan stabiele woordbeelden. Zelfs moeilijke woorden waarvan de schrijfwijze niet overeenstemt met de uitspraak, zoals manoeuvre, kunnen zo aan de meeste taalgebruikers worden aangeleerd. Bij iedere spellinghervorming zijn het echter de regels die veranderen en gesystematiseerd worden. Volgens Verhoeven zijn enkel de best geschoolden in staat om van de visuele strategie over te schakelen op een regelstrategie (Vandendriessche 2007: 15). De meeste taalgebruikers zouden bij een spellingverandering dus meer hebben aan een aparte lijst met woorden waarvan de spelling is veranderd, die kan worden gememoriseerd in plaats van de (ingewikkelde) regels te moeten leren. Met betrekking tot de Engelse werkwoorden betekent dit dat veel taalgebruikers bijna twee jaar na de invoering van de nieuwe spelling niet weten dat barbecueën met een trema wordt geschreven. Waarschijnlijk kennen veel taalgebruikers de regel niet die deze schrijfwijze beregelt, hoewel de nieuwe schrijfwijze van het vroegere *barbecuen niet zo moeilijk te memoriseren is. De optimale spelling is dus niet noodzakelijk een fonologische spelling, maar wel een stabiele spelling. Voor het schrijven is een stabiele 1/1-verhouding tussen gesproken en geschreven woord belangrijk, zelfs belangrijker dan een fonologische weergave. Voor het lezen is gelijkvormigheid een gemak, maar biedt het principe van de analogie geen meerwaarde. Deze psychologische predisposities bestaan dus voor het leren, het schrijven en het lezen. Een optimale spelling vindt een balans tussen deze drie parameters. (Vandendriessche 2007: 20)

Toch is volgens ons een spelling zonder regels geen goed idee. De regels moeten wel helder zijn geformuleerd en tot een minimum worden beperkt. Men moet kunnen terugvallen op duidelijke regels en naar analogie van een voorbeeld bij de regels een woord correct kunnen spellen, wanneer men een woord wil schrijven dat men niet vaak gebruikt en waarvan men dus niet de kans heeft gehad het woordbeeld te memoriseren. Er zullen natuurlijk altijd woorden zijn waarbij voorkennis is vereist, zoals ‘eau de cologne’. Als men niet weet dat dit woord van Franse oorsprong is, zal men de schrijfwijze nooit correct kennen. 14

HOOFDSTUK 2: De nieuwe spelling

2.1. De groene spelling 2005 Al in 1995 kondigde de Nederlandse Taalunie aan dat de ‘Woordenlijst Nederlandse Taal’ ofwel ‘het Groene Boekje’ om de tien jaar zou worden geactualiseerd. Voor de nieuwe uitgave van 2005 hield dit in dat de in onbruik geraakte woorden werden verwijderd, net als veel samenstellingen die door hun doorzichtigheid niet voor problemen zorgen bij de taalgebruiker. Daarnaast werden er ook nieuwe trefwoorden opgenomen die ofwel frequent voorkomen ofwel voor spellingproblemen (kunnen) zorgen (het Groene Boekje 2005: 5). Het was echter niet de bedoeling om verder iets aan de bestaande spellingregels te veranderen. Toch vond het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie dat dit voor een van de regels wel noodzakelijk was omdat die op veel verzet stuitte. Men schrapte één van de vijf uitzonderingen op de hoofdregel van de tussenletter-n-. Deze regel luidde als volgt: als het eerste deel een dierennaam is en het tweede deel een plantkundige naam, wordt er geen tussenletter-n- geschreven (het Groene Boekje 1998: 25). Door het schrappen van deze regel werden woorden als ‘paardebloem’ en ‘kattekruid’ na tien jaar opnieuw ‘paardenbloem’ en ‘kattenkruid’. Naast de Woordenlijst, werd ook de Leidraad waarin de regels beschreven staan, volledig herzien. De Leidraad werd volledig herschreven door Ludo Permentier. De regels zijn opnieuw geformuleerd en ingedeeld in verschillende hoofdstukken zodat de Leidraad gemakkelijker door de taalgebruiker kan worden geconsulteerd voor het opzoeken van de regels wanneer een twijfelgeval niet is opgenomen in de Woordenlijst. Hierdoor werd de Leidraad maar liefst drie keer zo lang als in 1995 2. Maar het ging duidelijk niet enkel om een herformulering. Hoewel dit niet in het ‘Woord vooraf’ van het Groene Boekje 2005 wordt vermeld, zijn er ook andere aanpassingen aan de spellingregels gemaakt. Permentier beschrijft deze aanpassingen wel in de inleiding van zijn Leidraad: [W]aar uit de praktijk is gebleken dat er onduidelijkheden bestonden, en zeker waar er schijnbare of echte tegenspraak bestond tussen de regels, werden ze anders verwoord. Daarbij worden enkele kwesties die in de vorige edities niet uitputtend waren behandeld, nu duidelijker beschreven. Het gaat bijvoorbeeld om het al dan niet aaneenschrijven van diverse soorten woordgroepen en samenstellingen (50 eurobiljet, Middellands Zeegebied, pseudoklassiek, re-integratie, 2

In 1995 was de Leidraad 36 pagina’s lang, in 2005 telde hij 106 pagina’s.

15

accountmanager), om het gebruik van hoofdletters en puntjes in afkortingen (ADSL, aids) en om de schrijfwijze van namen van talen en dialecten (het Standaardnederlands, het New Yorks). (het Groene Boekje 2005: 14)

Er zijn echter nog meer zaken veranderd in de spelling van 2005. Wim Daniëls beweert zelfs dat er meer dan veertig spellingregels zijn aangepast (Daniëls 2006: 5). Hoewel dit bijvoorbeeld nergens wordt vermeld, blijkt ook de spelling van enkele Engelse werkwoorden te zijn aangepast. Zo wordt de infinitief van barbecuen nu als barbecueën geschreven. Het werkwoord housen kreeg een vaste stam die verplicht eindigt op -e, zoals in het Engelse woord waarvan het afkomstig is. Ten slotte kregen werkwoorden zoals briefen er een extra vervoeging bij: terwijl in 1995 enkel briefde/gebriefd mogelijk was, kan je nu ook briefte/gebrieft schrijven. 1995 barbecuen housen housde housede briefen briefde

2005

gehousd gehoused gebriefd

→ → →

barbecueën housen housede housete briefen briefde briefte

gehoused gehouset gebriefd gebrieft

Deze aanpassingen zijn relatief klein en zijn door het grote publiek onopgemerkt gebleven. Dit kwam voornamelijk doordat enkele andere aanpassingen op heel wat verzet stuitten zoals het schrijven van de afleiding ‘ideeënloos’ als ‘ideeëloos’ naar analogie met ‘grenzeloos’ en ‘zedeloos’. Zoals we in het eerste hoofdstuk zagen, is de beste spelling een stabiele spelling en dus volgde er opnieuw, net als in 1995, een golf van protest tegen de veranderingen. Ondertussen is de controverse rond de nieuwe spelling uit de media verdwenen, al heeft ze in Nederland wel grote gevolgen gehad.

2.2. De alternatieve witte spelling 2.2.1. Hoe is de witte spelling ontstaan? Het protest ontstond in Nederland vlak na het verschijnen van de nieuwe editie van het Groene Boekje. Enkele grote tijdschriften en kranten voelden zich verkeerd voorgelicht over de nieuwe spelling. Hoewel er steeds was gezegd dat er slechts één regel ging veranderen, bleken er, zoals hierboven gezegd, heel wat meer veranderingen te zijn doorgevoerd.

16

Een van de spellingveranderingen waarover de protesterende groepen niet te spreken zijn, betreft de kwestie dat tijdperken voortaan een kleine letter krijgen. Benamingen als Middeleeuwen en Mesolithicum zijn in het Groene Boekje veranderd in middeleeuwen en mesolithicum. Andere zaken die irriteren, zijn spellingvormen als re-integreren versus reïncarneren, havoër naast vwo’er en Eskimo naast indiaan. Ook meer op zichzelf staande kwesties hebben ergernis opgewekt, zoals het veranderen van appèl in appel. (Daniëls 2006: 5-6).

Vanzelfsprekend zochten de protestgroepen een alternatief voor de nieuwe spelling. Teruggaan naar 1995 of 1954 bleek geen optie omdat de regels van deze spellingen ook niet optimaal waren en de woordenlijsten ondertussen verouderd zijn. De zoektocht eindigde bij het Genootschap Onze Taal, dat voorstelde om zelf een spellinggids uit te brengen. Al in 1995 had het Genootschap Onze Taal ‘Spellingwijzer Onze Taal’ uitgebracht, een boekje waarin de officiële spellingregels op een overzichtelijke manier werden uitgelegd en dat óók een woordenlijst bevatte. Het boekje werd toen al door zijn witte omslag ‘het Witte Boekje’ genoemd. In 2005 herzag het genootschap het Witte Boekje volledig naar aanleiding van de nieuwe spelling en bracht het in augustus 2006 ook onder deze naam op de markt. Het Genootschap steunde bij deze uitgave niet langer op de regels van het Groene Boekje, maar ontwierp zijn eigen regels aan de hand van enquêtes bij de abonnees van het tijdschrift ‘Onze Taal’. De media in Nederland, zoals ‘de Volkskrant’, ‘NRC Handelblad’, ‘HP/De Tijd’ en andere, die ontevreden waren met de nieuwe spelling, besloten zich te verenigen onder het platform ‘de witte spelling’ en voortaan enkel de witte spelling te hanteren.

2.2.2. Wat maakt de witte spelling anders? Het Witte Boekje definieert zichzelf als ‘een flexibel alternatief voor wie daar behoefte aan heeft’ (het Witte Boekje 2006: 6). Met dat flexibele bedoelen ze het volgende: De basis van de spelling blijft voor iedereen gelijk. De witte spelling legt de regels wel duidelijker uit, en geeft daarnaast ruimere regels voor kwesties waarin veel mensen de officiële regels onnodig streng vinden. En de witte spelling is niet bang om uitzonderingen toe te laten als iedereen die heel gewoon vindt. (het Witte Boekje 2006: 6)

Het Witte Boekje vertrekt daarmee vanuit het taalgevoel van de taalgebruiker zelf. Dit is een heel ander uitgangspunt dan dat van de spellingcommissie die in opdracht van de Nederlandse Taalunie het Groene Boekje maakt. Haar doel is het proberen creëren van een sluitend spellingsysteem. Het resultaat zijn echter vaak woordbeelden waarmee de 17

taalgebruiker niet is vertrouwd en die dus het taalgevoel ofwel de visuele spellingstrategie ondermijnen, wat taalonzekerheid oplevert bij de taalgebruikers. Dit verschillende uitgangspunt van beide spellingen, is de drijfveer achter de meeste verschillen tussen het Groene en het Witte Boekje. Dat blijkt ook duidelijk uit de laatste zin uit bovenstaand citaat. Het Witte Boekje is niet bang om uitzonderingen toe te laten, als die heel gewoon zijn voor de taalgebruiker. Een van die uitzonderingen is de spelling van ideeënloos. In de groene spelling 1995 werd deze met -n- geschreven afleiding als een uitzondering beschouwd op de hoofdregel dat afleidingen zonder tussenletter-n- worden geschreven. Deze uitzondering bestond juist omdat de taalgebruiker zó gewoon was aan het woordbeeld dat hij het niet verkeerd zou schrijven, hoewel het een uitzondering op de regel was. In 2005 werd deze uitzondering weggelaten om zo tot een meer sluitend spellingsysteem te komen. We moeten nu dus ideeëloos schrijven, naar analogie met afleidingen zoals grenzeloos. Dit is echter een spelling die voor vele taalgebruikers totaal onnatuurlijk aanvoelt. Het Genootschap ontdekte via de enquêtes waarop de spelling grotendeels is gebaseerd dat ook andere afleidingen zoals wolkeloos en punteloos door de taalgebruiker liever mét tussenletter-n- geschreven worden, terwijl grenzeloos voor de meeste taalgebruikers dan weer helemaal geen probleem vormt. Zij staan deze vormen dan ook toe. Door het gebruik van beide vormen door elkaar toe te staan, krijgt men geen sluitende taalregel, maar komen de woordbeelden wel overeen met het taalgevoel van de meerderheid van de taalgebruikers. De behoefte aan stabiele woordbeelden was een van de uitgangspunten van de witte spelling. Toch beweert de witte spelling niet regelloos te zijn, omdat een spellinggids juist wordt gekocht omdat de taalgebruiker uitsluitsel wil. Of men hierin is geslaagd, lag niet binnen het bereik van deze masterproef. Wel vermeldt het Witte Boekje bij ieder lemma in de woordenlijst of het afwijkt van de spelling van het Groene Boekje, waardoor de taalgebruiker nog steeds vrij is om te kiezen welke spelling hij wil volgen. De taalgebruiker is er zich zo ook van bewust wanneer hij afwijkt van de officiële spelling. Ook wat de spelling van de Engelse werkwoorden betreft, houdt het Witte Boekje er een andere mening op na dan het Groene Boekje. Dit wordt verder besproken in hoofdstuk zes, waar we zullen bekijken of één van beide spellingen een beter alternatief heeft uitgewerkt.

18

2.3. De opkomst van de Engelse werkwoorden in de nieuwe spelling Bij de herziening van het Groene Boekje in 2005 werden er heel wat nieuwe trefwoorden in de Woordenlijst opgenomen. Wanneer we nagaan welke Engelse werkwoorden er in de Woordenlijst voorkomen, valt al meteen op dat dit er in 2005 een pak meer zijn dan in 1995. Na het maken van een inventaris van alle Engelse werkwoorden die in 1995 en in 2005 voorkwamen in de Woordenlijst, zien we in 2005 een stijging van het totaal met tweede derde ten opzichte van 1995 3. Onze taal wordt dagelijks overspoeld door Engelse woorden door de globalisering en de stijgende toegankelijkheid van het internet voor iedereen. We kunnen dus wel veronderstellen dat er ook steeds meer Engelse werkwoorden onze taal zullen binnendringen. Het is dan ook belangrijk dat er in het Nederlands goede regels bestaan om deze werkwoorden te spellen en te vervoegen. Door de commotie die bij iedere nieuwe spelling ontstaat over de beregeling van de tussenletter-n- zou men bijna gaan vergeten dat fouten tegen deze regels door de taalgebruiker als minder ergerlijk worden beschouwd dan fouten tegen de werkwoordspelling (Van der Westen 2005). Wanneer een lezer zich begint te ergeren aan de spelling in een tekst gaat de boodschap verloren. Dit is ten allen tijde te vermijden. Daarom is het belangrijk dat er bijzondere aandacht wordt besteed aan de spelling van de (Engelse) werkwoorden.

2.4. De spellingregels van de Engelse werkwoorden in 2005 Volgens de Leidraad van het Groene Boekje worden de Engelse werkwoorden vervoegd zoals de Nederlandse werkwoorden. De enige opmerking hierbij is dat de stam soms wordt aangepast aan de Nederlandse spelling. Deze aanpassingen zijn echter niet altijd doorzichtig, waardoor ze het grootste probleem vormen bij het spellen van de Engelse werkwoorden. Wanneer de stam wel en wanneer hij niet wordt aangepast aan het Nederlands wordt immers niet gezegd. Dit is een van de zaken die we in deze masterproef willen ophelderen door de werkwoorden in te delen in categorieën naargelang hun aanpassingen. Dat is echter voor het volgende hoofdstuk, eerst geven we nog een overzicht van de spellingregels zoals ze in de Leidraad van het Groene Boekje (2005: 80-84) terug zijn te vinden. 3

In 1995 werden 192 Engelse werkwoorden opgenomen in de Woordenlijst en in 2005 waren dat er al 333. Deze cijfers zijn gebaseerd op eigen onderzoek van de Woordenlijsten dat terug te vinden is in bijlage vijf.

19

2.4.1. De hoofdregel De hoofdregel luidt: De stam van een werkwoord van Engelse herkomst schrijven we op dezelfde manier als in het Engels. Die vorm gebruiken we zoals de stam van een inheems woord. (het Groene Boekje 2005: 81) Oorsprong to delete event

Infinitief deleten eventen

Verleden tijd deletete eventte

Voltooid deelwoord heeft gedeletet heeft geëvent

Betekenis wissen tot een belangrijke gebeurtenis maken

Voor de verleden tijd en het voltooid deelwoord geldt de regel van ‘’t kofschip’. Deze regel zegt dat een werkwoord in de verleden tijd en in het voltooid deelwoord een -t(e) krijgt als de stam eindigt op een van de stemloze medeklinkers die voorkomen in ‘’t kofschip’. Het gaat hierbij om de laatste klank die we horen als we de stam uitspreken, niet om de laatste letter die staat geschreven. Het Groene Boekje vermeldt dat aan de stemloze medeklinkers van ‘’t kofschip’ de klanken /sj/ en /tsj/ moeten worden toegevoegd voor de spelling van Engelse werkwoorden zoals bridgen. Het Groene Boekje vermeldt bij deze eerste regel ook dat het soms onduidelijk is of de klank voorafgaand aan -en tot ‘’t kofschip’ behoort en dus stemloos is of dat het om een stemhebbende medeklinker gaat. In briefen en golfen bijvoorbeeld zeggen sommige taalgebruikers een /f/ (zoals in het Engels) en andere een /v/ (in overeenstemming met de uitspraakregels van het Nederlands). Dit verschil in uitspraak hangt af van regio tot regio en soms van individu tot individu. In dat geval, zo zegt het Groene Boekje, mogen door de dubbele uitspraakmogelijkheden ook twee spellingen worden gehanteerd in de vervoeging. In het volgende hoofdstuk zullen we aan de hand van Google proberen te achterhalen of er een voorkeur voor één van beide uitgangen bestaat. Infinitief

Onvoltooid verleden tijd

Voltooid deelwoord

bridgen briefen golfen leasen

bridgede briefde golfde leasede

gebridged gebriefd gegolfd geleased

of of of of

bridgete briefte golfte leasete

of of of of

gebridget gebrieft gegolft geleaset

Het moet worden opgemerkt dat, afhankelijk van de editie van het Groene Boekje, het aantal werkwoorden varieert die worden gerekend tot deze categorie van werkwoorden waarvan de eindmedeklinker van de stam stemhebbend en stemloos kan worden uitgesproken. In 1995 bijvoorbeeld konden bridgen, (de)briefen, cruisen en housen enkel stemhebbend uitgesproken worden en dus enkel een -d(e) krijgen in de verleden tijd en het

20

voltooid deelwoord. In de spelling van 2005 is men hiervan teruggekomen en kunnen bridgen, (de)briefen, cruisen en housen net als leasen en (midget)golfen zowel met -d(e) als -t(e) worden geschreven.

2.4.2. De uitzonderingsregels Op de hoofdregel gelden twee uitzonderingsregels. De eerste zegt dat als het woord in het Engels eindigt op een dubbele medeklinker, we de stam vernederlandsen en slechts een enkele medeklinker schrijven, tenzij dit een andere uitspraak oproept. Bij het Engelse werkwoord crossen van to cross kunnen we zo, zonder dat de uitspraak verandert, de tweede <s> laten vallen. Dit kan volgens de regel echter niet bij het werkwoord passen. Hier spreken we de anders uit dan in het Nederlands en dus moet de dubbele <ss> blijven staan om dit uitspraakverschil aan te geven. Infinitief crossen ↔ passen

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

croste passte

heeft gecrost heeft gepasst

veldrijden de bal doorspelen

De tweede uitzonderingsregel zegt dat als het woord in het Engels in de laatst uitgesproken lettergreep een lange /oo/ of een daaraan verwante klank heeft, we de stam vernederlandsen en de /oo/-klank ook lang schrijven, bijvoorbeeld bij het werkwoord quoten. Infinitief quoten storen

Verleden tijd quootte stoorde

Voltooid deelwoord heeft gequoot heeft gestoord

Betekenis citeren opslaan

Deze regels lijken vrij eenvoudig, maar dat komt deels doordat ze niet volledig zijn. Zo wordt bijvoorbeeld nergens vermeld wanneer een stam nu wel en wanneer niet aan het Nederlands wordt aangepast. Verder volgen de meeste werkwoorden de regels wel, maar we moeten ook beseffen dat door de toestroom van nieuwe Engelse werkwoorden in onze taal er steeds meer diversiteit onder de werkwoorden ontstaat en steeds meer werkwoorden dus niet meer in de regels zullen passen. In hoofdstuk zes evalueren we de huidige spelling en bespreken we welke zaken eventueel kunnen worden aangepast bij een volgende herziening van het Groene Boekje.

21

HOOFDSTUK 3: Methode

In het vorige hoofdstuk hebben we het doel en de relevantie van deze masterproef uitgelegd. Nu gaan we over tot de beschrijving van de stappen die we hebben doorlopen om tot ons onderzoeksmateriaal te komen. Wat het eigenlijke onderzoeksmateriaal precies inhoudt, wordt in het volgende hoofdstuk uitvoeriger besproken.

3.1. Het diachrone onderzoek 3.1.1. Het aanleggen van een lijst Zowel voor het diachrone als voor het synchrone deel van deze masterproef werd een lijst aangelegd van Engelse werkwoorden. Het was gemakkelijker om eerst de synchrone lijst te maken op basis van verschillende naslagwerken. Onze diachrone lijst werd gedeeltelijk gebaseerd op deze synchrone lijst. Dit wil zeggen dat we aan de hand van de synchrone lijst hebben onderzocht welke Engelse werkwoorden ook voorkomen in het Groene Boekje 2005. Bij het aanleggen van de diachrone lijst zijn we dus omgekeerd chronologisch te werk gegaan door te vertrekken van de huidige Woordenlijst en zo steeds verder in het verleden terug te gaan tot de Woordenlijst van 1866. De Engelse werkwoorden uit het Groene Boekje van 2005 en hun vervoeging vormden het uitgangspunt van onze diachrone lijst. Daarna werd met behulp van de cd-rom ‘200 jaar spelling van het Nederlands’ voor de Woordenlijsten van 1995, 1954, 1904, 1879 en 1866 nagegaan of de werkwoorden die in de Woordenlijst van 2005 voorkomen nog steeds als lemma zijn opgenomen. Een steekproef wees uit dat er in eerdere Woordenlijsten nooit andere Engelse werkwoorden zijn opgenomen dan de werkwoorden die vandaag in de Woordenlijst zijn opgenomen. Het was dus onnodig om de Woordenlijsten op het voorkomen van meer werkwoorden te checken dan diegene die in 2005 waren opgenomen. Wanneer een werkwoord in een Woordenlijst werd aangetroffen, werd nagegaan of er verschillen in de spelling van de infinitief of de vervoeging van het werkwoord voorkwamen. Indien er verschillen waren, werd dit met een nummer aangeduid in de lijst en onderaan de lijst werd weergeven wat de verschillen precies zijn.

22

In 2005 bijvoorbeeld is het werkwoord babysitten als volgt opgenomen: babysitten, babysitte, gebabysit (het Groene Boekje 2005: 180)

In 1995 is dit lemma ook opgenomen, alleen wordt dan nog geen vervoeging gegeven. Deze verandering is in de lijst dus enkel aangeduid met een cijfer. Onderaan de lijst vinden we bij dit cijfer het lemma zoals het in 1995 was opgenomen: babysitten. (het Groene Boekje 1998: 110)

Het doel van deze lijst was om enerzijds zicht te krijgen op de veranderingen in de spelling van de Engelse werkwoorden en te achterhalen of er een bepaalde politiek van vernederlandsing werd gevoerd of niet. Anderzijds wilden we de opmars van de Engelse werkwoorden in onze taal aantonen. Zoals gezegd neemt het Groene Boekje enkel frequent gebruikte woorden op of woorden die voor spellingproblemen zorgen. Het Groene Boekje biedt dus geen totaalbeeld van onze woordenschat, maar het kan wel een zekere indicatie geven van het aantal Engelse werkwoorden. Bovendien kunnen we er bij de meeste Engelse werkwoorden (die immers niet voor speciale spellingproblemen zorgen) van uitgaan dat als het werkwoord het Groene Boekje toch haalt, het frequent in onze taal wordt gebruikt.

3.1.2. De keuze voor het Groene Boekje Aangezien het Groene Boekje dus geen totaalbeeld van de Nederlandse woordenschat op een bepaald moment biedt, kan men zich afvragen waarom we dan niet voor een ander naslagwerk, zoals Van Dale, hebben gekozen voor het aanleggen van de lijst. Dit was echter een bewuste keuze, gemaakt op basis van twee redenen. Ten eerste gaat deze masterproef over spelling en hoewel Van Dale altijd een toonaangevend naslagwerk is geweest, wijkt het vaak af van de officiële spellingregels. Dit betekent wel dat de diachrone lijst veel kleiner is dan de synchrone lijst, omdat het Groene Boekje veel minder woorden opneemt in de Woordenlijst. Ten tweede moest het mogelijk zijn om diachroon onderzoek te verrichten. Wegens de beperkte tijd, moest het onderzoek bij voorkeur digitaal kunnen gebeuren. Sinds kort kan dit voor de Woordenlijst Nederlandse Taal. Het Genootschap Onze Taal bracht in 2005 de cd-rom ‘200 jaar spelling van het Nederlands’ uit. Op deze cd-rom zijn de elf Woordenlijsten die zijn uitgegeven tussen 1866 en 1995 digitaal raadpleegbaar. De Woordenlijst van 2005 is natuurlijk gewoon online raadpleegbaar. Dit is niet het geval voor Van Dale, waarvan enkel de twee laatste edities op cd-rom beschikbaar zijn.

3.2. Het synchrone onderzoek 3.2.1. Het aanleggen van een lijst 3.2.1.1. De lijst van Timmers Het eerste wat moest gebeuren bij een onderzoek naar de spelling van de Engelse werkwoorden, is het aanleggen van een lijst van alle Engelse werkwoorden die momenteel in onze taal aanwezig zijn. Deze lijst is in de eerste plaats louter een inventarisatie van alle Engelse werkwoorden in onze taal. Daarnaast zal de lijst ook dienen als het vertrekpunt voor verder onderzoek. De voornaamste bron was het boek van Timmers (2000) ‘Faxen faxte gefaxt. De spelling van ruim 1500 oorspronkelijk vreemde werkwoorden’, aangezien dit boek de meest uitgebreide lijst bevat van vreemde werkwoorden. Bovendien wordt van alle lemma’s ook de betekenis en de oorsprong gegeven. De betekenis is van heel groot belang, want dit is soms het enige onderscheid tussen een Nederlands en een Engels werkwoord, zoals bij het werkwoord dopen. Als inheems werkwoord betekent het ‘dompelen of door het ceremonieel van de doop in een geloofsgemeenschap opnemen’. Recent is in onze taal een nieuw werkwoord ontstaan dat hetzelfde woordbeeld heeft, doordat van het Engelse woord dope een werkwoord is gemaakt met de betekenis ‘dope geven of dope toevoegen aan’ (Van Dale 1999: 795). Beide werkwoorden zijn in hun infinitief en vervoeging niet van elkaar te onderscheiden, dus is het noodzakelijk dat er een betekenis bij wordt gegeven om te weten of het om een Engels werkwoord gaat. Naast de betekenis geeft Timmers ook de oorsprong en het grondwoord van de werkwoorden omdat ze in haar boek niet alleen Engelse werkwoorden behandelt, maar vreemde werkwoorden in het algemeen, zoals de titel van haar boek al aangeeft. Die kennis over de oorsprong van de werkwoorden hebben we gebruikt voor de indeling van de werkwoorden in categorieën (cf. hoofdstuk vier). In bepaalde gevallen hebben we echter de aanduidingen die Timmers geeft niet volledig gevolgd. Het gaat dan voornamelijk over de samengestelde en afgeleide werkwoorden. We hebben namelijk geprobeerd een onderscheid te maken tussen twee types samengestelde en afgeleide werkwoorden. Enerzijds onderscheiden we de werkwoorden die volledig uit het Engels zijn overgenomen, zoals benchmarken (prestaties systematisch vergelijken). In het Engels komt benchmark, waarvan ons werkwoord benchmarken

afkomstig is, voor als werkwoord, substantief en zelfs in de ing-vorm benchmarking (Longman 2003: 127). We hebben deze werkwoorden onder de noemer ‘enkelvoudige werkwoorden’ samengebracht, waarmee we bedoelen dat ze in hun geheel uit het Engels zijn overgenomen. Anderzijds onderscheiden we de werkwoorden waarvan enkel de delen uit het Engels zijn overgenomen en waarmee dan in het Nederlands een Engels werkwoord is gevormd, zoals brainpicken (iets proberen op te steken van deskundige). In het Engels komt de vorm *brainpick of *brainpicking nergens voor. Men gebruikt beide delen wel vaak samen in de uitdrukking to pick someone’s brain (Longman 2003: 1233) dat hetzelfde betekent als brainpicken. In het Nederlands hebben we beide delen onafhankelijk van het Engels samengevoegd tot een werkwoord. Timmers maakt het onderscheid niet altijd correct tussen werkwoorden die in het Nederlands zijn samengesteld uit aparte delen en werkwoorden die in het geheel zijn overgenomen uit het Engels. Van het werkwoord kitesurfen bijvoorbeeld zegt Timmers dat het in het Nederlands is gevormd uit kite + surfen. Uit eigen onderzoek is echter gebleken dat de vorm kitesurfing wel degelijk in het Engels wordt gebruikt en dus geven we in de lijst deze vorm bij de oorsprong. Het is natuurlijk niet altijd honderd procent zeker dat ons werkwoord uit die vorm afkomstig is. Het was niet mogelijk dit ook te onderzoeken binnen deze masterproef, toch leek het ons nuttig dit onderscheid proberen te maken. We hebben dit gedaan op basis van onze kennis van het Engels. Bij twijfel werd het internet geraadpleegd en werd er op Engelstalige pagina’s gezocht naar aanvaardbare voorbeelden van het gebruik van de samenstelling. Oorsprong to benchmark

Engels werkwoord benchmarken

Betekenis prestaties systematisch vergelijken

to pick + brain

brainpicken

iets proberen op te steken van deskundige

Een ander probleem is dat Timmers bij samengestelde en afgeleide werkwoorden de samenstelling van de delen niet altijd consequent weergeeft. Ze lijkt bij het weergeven van het basiswerkwoord willekeurig te kiezen voor de Engelse of de vernederlandste vorm. In onze lijst gebruiken we beide vormen, maar daarmee wordt consequent een verschil aangeduid. Wanneer het tweede lid van een samengesteld of afgeleid werkwoord ook afzonderlijk als werkwoord in onze lijst voorkomt, dan gebruiken we het vernederlandste werkwoord bij het weergeven van de delen van de samenstelling of afleiding, bijvoorbeeld ont + stressen. Stressen kan in het Nederlands immers ook als afzonderlijk werkwoord voorkomen. Wanneer het tweede lid niet apart als werkwoord in de lijst voorkomt, 25

gebruiken we het Engelse woord om de oorsprong aan te geven, bijvoorbeeld out + to bargain, omdat *bargainen niet afzonderlijk voorkomt in het Nederlands. Doordat dit onderscheid wordt gemaakt, weet een raadpleger van de lijst van samengestelde werkwoorden bij het werkwoord ontstressen dat stressen afzonderlijk ook kan voorkomen in het Nederlands en is opgenomen in onze lijst van enkelvoudige werkwoorden. Bij alle enkelvoudige werkwoorden wordt ook het grondwoord gegeven, meestal is het gelijk aan dat van Timmers, maar hier en daar werd het volgens ons eigen inzicht en onderzoek aangepast. Binnen iedere categorie zijn de werkwoorden eerst onderverdeeld volgens oorsprong en dan alfabetisch gerangschikt.

Een laatste opmerking bij het boek van Timmers is dat zij nog de spelling van 1995 hanteert, aangezien haar boek in 2000 werd uitgegeven. Bij het weergeven van de spelling in onze lijst hebben we ons gebaseerd op de spelling die nu van kracht is. Zo hebben we bijvoorbeeld het lemma barbecueën in onze lijst opgenomen terwijl Timmers nog barbecuen schrijft. Tenslotte gaat het hier om de synchrone lijst. Oudere schrijfwijzen zijn terug te vinden in onze diachrone lijst. Los van de spelling van 1995 gebruikt Timmers soms haar eigen spelling bij bepaalde werkwoorden. In tegenstelling tot werkwoorden als rugbyen of bandyen, spelt ze worriën zonder . Nochtans is er niets in het grondwoord dat deze andere schrijfwijze rechtvaardigt. Het werkwoord is niet opgenomen in het Groene Boekje, maar als we de regels correct toepassen, moet dit werkwoord als worryen worden gespeld. Ook vervoegt ze werkwoorden als golfen enkel met -t(e). In 1995 was dit een van de werkwoorden die zowel met -d(e) als -t(e) kon worden geschreven.

3.2.1.2. Andere naslagwerkwerken Deze eerste versie van de lijst werd nadien verder aangevuld met andere naslagwerken. Uit ‘Ik googel, jij googelt’ van Den Boon (2007) konden we maar liefst 139 Engelse werkwoorden toevoegen aan onze lijst die nog niet voorkwamen in de lijst van Timmers. Dit heeft ongetwijfeld ook te maken met het feit dat Den Boon zijn lijst zeven jaar later dan Timmers heeft uitgebracht en in die tijd zijn er natuurlijk heel wat Engelse werkwoorden bijgekomen. Daarnaast waren ook ‘Vraagbaak Nederlands’ van Tiggeler (2005) en ‘Welgespeld. Werkwoordspelling voor hoger onderwijs.’ van Van der Westen (2005) goede bronnen.

26

Ten slotte werden tijdens het onderzoek nog enkele werkwoorden toegevoegd die voorkomen in ‘het Groene Boekje’ 2005 en in ‘Van Dale Jaarboek taal’, maar die niet zijn opgenomen in de andere lijsten zoals fotoshoppen, fotofucken, ijsracen, jobben, wilfen, …

3.2.1.3. De opgenomen werkwoorden Zoals gezegd, werd er bij het aanleggen van de lijst, kritisch onderzocht welke werkwoorden in aanmerking kwamen om te worden opgenomen in onze lijst en welke niet. Werkwoorden waarvan de oorsprong niet duidelijk is, werden niet opgenomen in de lijst. Het werkwoord seizen bijvoorbeeld is volgens Timmers’ lijst ofwel uit het Engels ofwel uit het Frans afkomstig en werd bijgevolg niet opgenomen in onze lijst. Als het werkwoord echter door andere naslagwerken wel uitdrukkelijk als Engels werkwoord wordt beschouwd, werd besloten het werkwoord wél op te nemen in de lijst, wat het geval was voor grillen. In sommige gevallen biedt Timmers extra informatie bij de oorsprong van de werkwoorden. Zo vermeldt ze wanneer een Engels woord oorspronkelijk van het Latijn afkomstig is. Dit is echter geen relevante informatie voor ons onderzoek, omdat het grondwoord waarvan het Engels werkwoord afkomstig is, wel aan het Engels werd ontleend en niet aan het Latijn. Space komt dan wel van het Latijn ‘spatium’, maar ons werkwoord spacen baseert zich duidelijk op de Engelse woordvorm. Daarnaast beweert Timmers van enkele werkwoorden die we aan het Engels hebben ontleend, dat ze eerst door het Engels aan het Nederlands werden ontleend, zo bijvoorbeeld hustlen, dat volgens Timmers van het Nederlandse ‘husselen’ komt. Ook hier werd geen rekening mee gehouden, het gaat immers in essentie toch om een ontlening van een Engelse woordvorm. Het belangrijkste criterium voor de opname van werkwoorden in de lijst is natuurlijk dat het basiswoord een Engels werkwoord is. Funskiën werd niet opgenomen omdat skiën van oorsprong een Noors werkwoord is (Timmers 2005: 140). Samengestelde of afgeleide werkwoorden waarvan het basiswoord een Engels werkwoord is, maar het eerste lid niet, zoals zaalhockeyen, werden dus wel opgenomen.

27

3.2.1.4. Het continuüm van de Engelse werkwoorden Bij het maken van de lijst van Engelse werkwoorden, werd al snel duidelijk dat precies moest worden gedefinieerd wat er onder ‘Engelse werkwoorden’ wordt verstaan. Ten eerste zijn niet alle Engelse werkwoorden immers nog als zodanig herkenbaar. Timmers vermeldt in haar lijst bijvoorbeeld het werkwoord ‘hieuwen’, afkomstig van het Engelse to heave. Dit werkwoord komt niet voor in onze lijst omdat het te veel vernederlandst is en dus niet meer relevant voor deze masterproef omdat de spelling volgens de spellingregels van de inheemse werkwoorden verloopt. Maar waar ligt de grens? Wanneer is een werkwoord teveel vernederlandst om nog relevant te zijn voor een masterproef over de spelling van de Engelse werkwoorden? In principe zijn alle Engelse werkwoorden in zekere mate vernederlandst doordat er -(e)n aan hun infinitief wordt toegevoegd en ze worden vervoegd volgens de regels van het Nederlands. Hieronder zullen we proberen het continuüm van de Engelse werkwoorden weer te geven met aan de ene kant de meer typische Engelse werkwoorden zoals carpoolen en hacken en aan de andere kant werkwoorden zoals uitvinden en doe-het-zelven. We geven de criteria op basis waarvan de werkwoorden wel of niet worden opgenomen in de lijst. In het continuüm laten we voor alle duidelijkheid de samengestelde en afgeleide werkwoorden buiten beschouwing omdat de basiswoorden vaak al apart in een categorie volgens de kenmerken van hun vervoeging zijn opgenomen. In paragraaf 3.2.2. worden de samengestelde en afgeleide werkwoorden wel besproken. 1. VERNEDERLANDSTE UITGANG Aan de ene kant van het continuüm vinden we de werkwoorden die het minst vernederlandst zijn zoals carpoolen en hacken. Aan deze werkwoorden wordt enkel de uitgang –(e)n toegevoegd en verder blijft de stam volledig hetzelfde als in het Engels. Infinitief

Stam

Engels grondwoord

Betekenis

acten biken buzzen copyen back-uppen

ik act ik bike ik buzz ik copy ik back-up

to act bike to buzz to copy to back up

optreden; fungeren fietsen zoemen kopiëren reservekopie maken

Deze werkwoorden zijn in bijlage twee te vinden in respectievelijk categorie één, twee, zes, zeven en acht.

28

2. VERNEDERLANDSING VOLGENS DE UITZONDERINGSREGELS VAN HET GROENE BOEKJE

Het Groene Boekje beregelt twee uitzonderingen op de basisregel dat alleen de uitgang wordt vernederlandst. De eerste zegt dat als het woord in het Engels eindigt op een dubbele medeklinker, we de stam vernederlandsen en slechts een enkele medeklinker schrijven. Dit is één van de grondbeginselen van de Nederlandse taal. Het werkwoord billen ‘in rekening brengen’ bijvoorbeeld verliest dus de dubbele van het Engelse grondwoord bill en de stam wordt bil. Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

billen tossen

bilde toste

heeft gebild heeft getost

in rekening brengen kruis of munt werpen

De tweede uitzonderingsregel zegt dat als het woord in het Engels (choke, score) in de laatst uitgesproken lettergreep een lange /oo/ heeft, we de stam vernederlandsen en de /oo/-klank ook lang schrijven. Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

choken scoren

chookte scoorde

heeft gechookt heeft gescoord

blokkeren een doelpunt maken

Deze werkwoorden worden vervoegd naar analogie met enkele Nederlandse werkwoorden die dezelfde kenmerken hebben. Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

smoken koken

smookte kookte

heeft gesmookt heeft gekookt

roken; rook ontwikkelen spijzen bereiden

Ondanks de op het eerste gezicht ingrijpende veranderingen in de stam, leunen de werkwoorden die de uitzonderingsregels volgen nog vrij dicht aan bij de Engelse werkwoorden. Er worden enkel zaken veranderd die essentieel zijn voor de spelling van onze taal.

3. VERNEDERLANDSING VAN EEN DEEL VAN HET WERKWOORD Naast de vernederlandsingen die noodzakelijk zijn om te voldoen aan enkele basisregels van de Nederlandse taal, kunnen werkwoorden ook op andere manieren worden vernederlandst. Een eerste voorbeeld dat we in onze lijst terugvinden, is de metathesis van de -le naar de -el. Het werkwoord puzzelen bijvoorbeeld komt van het

29

Engelse werkwoord to puzzle. In het Nederlands is zo een stamuitgang op -le zeer ongewoon en bovendien wordt hij in de uitspraak ook vaak omgekeerd uitgesproken (cf. infra). Daarom vindt deze omkering vaak plaats bij veel werkwoorden die al wat langer in onze taal zijn. Een tweede gedeeltelijke vernederlandsing is die van het Engelse partikel. Het werkwoord afkicken bijvoorbeeld komt van het Engelse werkwoord to kick off. Aan het werkwoord zelf is niets veranderd, alleen het Engelse partikel off is vernederlandst naar af en op de typisch Nederlandse plaats aan het werkwoord toegevoegd, namelijk vooraan. Door deze aanpassingen valt het de taalgebruiker vaak niet meer op dat hij met een in oorsprong Engels werkwoord van doen heeft.

4. ENGELSE LEENVERTALINGEN Een leenvertaling is een woord dat aan een vreemde taal is ontleend in letterlijke vertaling en analoge constructie (Van Dale 1999: 1838). Voor de Engelse werkwoorden betekent dit dat elk deel van het werkwoord letterlijk is vertaald uit het Engels. Een duidelijk voorbeeld is het werkwoord doe-het-zelven dat een leenvertaling is van do-it-yourself. Op het eerste gezicht lijkt dit geen Engels werkwoord, maar dat komt dus doordat elk deel afzonderlijk werd vertaald uit het Engels. Het enige elementen die nog Engels zijn, zijn de manier waarop het werkwoord is gestructureerd en de betekenis. Engels grondwoord baseball to cough up brain washing

Nederlandse leenvertaling honkbal ophoesten hersenspoeling

Werkwoord honkballen ophoesten hersenspoelen

Een speciaal geval zijn de leenvertalingen die reeds bestaan in het Nederlands. In dat geval wordt op het eerste gezicht enkel de betekenis overgenomen, maar eigenlijk gaat het om twee aparte werkwoorden. Het is niet zo dat de Engelse leenbetekenis afgeleid is van de inheemse betekenis of eraan is toegevoegd. Toevallig bestaat er in het Engels een werkwoord waarvan de leenvertaling overeenkomt met een reeds bestaand Nederlands werkwoord. De leenvertaling ‘uitvinden’ bestaat al in het Nederlands en betekent ‘bedenken, verzinnen’.

30

Het Engelse werkwoord to find out betekent in het Engels ‘ergens achter komen, achterhalen’ en die betekenis is bij de leenvertaling aan het werkwoord uitvinden toegevoegd. Engels woord to find out to dope

Betekenis achterhalen dope geven

Nederlands werkwoord ↔ uitvinden ↔ dopen

Betekenis bedenken, verzinnen door het ceremonieel van de doop opnemen in geloofsgemeenschap

Deze werkwoorden zijn uiteindelijk niet in onze lijst opgenomen omdat ze door hun vertaling in feite Nederlandse werkwoorden zijn en bijgevolg dus niet kunnen bijdragen aan een onderzoek naar de kenmerken van de spelling van de Engelse werkwoorden.

5. VERNEDERLANDSTE WERKWOORDEN Aan de andere kant van het continuüm bevinden zich de volledig vernederlandste woorden. Dit zijn werkwoorden zoals ‘hieuwen’, ‘klikken’ en ‘kwissen’. Ook deze werkwoorden zijn volgens Timmers gewoon Engelse werkwoorden, respectievelijk afkomstig van de werkwoorden to heave, to click en to quiz, maar hun spelling is ondertussen volledig vernederlandst. Deze werkwoorden werden niet opgenomen in de definitieve lijst om drie redenen. Ten eerste waren de meeste werkwoorden ook elders in de lijst opgenomen in hun minder aan het Nederlands aangepaste spelling (bijvoorbeeld quizzen). Ten tweede worden sommige van deze werkwoorden enkel gebruikt in jongerentaal (bijvoorbeeld ‘kalkoenen’ in plaats van cocoonen of ‘bezen’ in plaats van basen). De derde en belangrijkste reden is dat deze werkwoorden, net als de leenvertalingen, door hun aangepaste spelling en uitspraak niet kunnen bijdragen aan een onderzoek naar de spelling van de Engelse werkwoorden.

De grens tussen vernederlandste en niet-vernederlandste werkwoorden is soms echter moeilijk te trekken. Sommige werkwoorden hebben slechts heel beperkte veranderingen in de spelling ondergaan. ‘Typen’ bijvoorbeeld wordt wel nog steeds geschreven zoals in het Engels, maar niet langer zo uitgesproken met /ai/ maar met /ie/ of /ei/. Door dit verschil in uitspraak, werd ook de spelling van de stam vernederlandst van ‘type-’ naar ‘typ-’. Om een duidelijke grens te kunnen trekken, werd besloten dat enkel de werkwoorden die een wijziging in hun spelling hebben ondergaan ten opzichte van het grondwoord die hierboven in het continuüm in één tot drie werd beschreven, zijn opgenomen in onze lijst.

31

Alles wat daarbuiten valt wordt door ons niet als een ‘Engels werkwoord’ beschouwd en is dus niet opgenomen in de lijst. Dit is dus het geval bij het werkwoord ‘typen’. De werkwoorden teletypen en monotypen werden wel in de lijst opgenomen omdat hier zowel de Engelse uitspraak als de Engelse spelling (stam geschreven als type-) behouden bleef.

32

3.2.2. De indeling in categorieën 3.2.2.1. De criteria Zodra de lijst van Engelse werkwoorden zo volledig mogelijk was, konden we er verder mee aan de slag. We besloten de werkwoorden in te delen op basis van hun gemeenschappelijke kenmerken: enerzijds de vorm van het grondwoord waar ze van afkomstig zijn en anderzijds hun vervoeging. Zo konden we in de eerste plaats nagaan hoe uniform de spelling van deze werkwoorden is. Immers, hoe meer categorieën we zouden moeten maken gebaseerd op de vervoeging, hoe minder uniform de spelling. Daarnaast zou ook duidelijk worden of er werkwoorden bestaan die volledig op zichzelf staan en buiten alle categorieën vallen en of deze werkwoorden ook de typische werkwoorden zijn die als moeilijk worden ervaren door de taalgebruiker. Bij ieder werkwoord uit de lijst werd dus eerst louter gekeken naar de uiterlijke vorm van het woord waarvan het afkomstig is: zijn er speciale eigenschappen die het onderscheiden van de andere? Of verandert er iets in de vorm van het woord bij het creëren van de Nederlandse infinitief? Daarna werd gekeken naar de specifieke bijzonderheden in de vervoeging. Op die basis werden er tien categorieën gevormd. Daarna werd binnen iedere categorie een onderscheid gemaakt op basis van de woordsoort van het woord waar het werkwoord van afkomstig is. De meest voor de hand liggende woordsoort zijn de werkwoorden, drummen bijvoorbeeld komt van to drum. Maar ook andere woordsoorten zijn mogelijk. Het werkwoord podcasten is bijvoorbeeld afkomstig van het substantief podcast, soften is afkomstig van het bijvoeglijk naamwoord soft, allrounden is afkomstig van het bijwoord all-round en bodybuilden komt van de ing-vorm 4 body building. Ten slotte is het ook mogelijk dat een werkwoord zowel van een werkwoord als van een substantief afkomstig is. Het Engelse werkwoord backen bijvoorbeeld kan zowel van het Engelse back ‘rug’ komen als van to back ‘teruggaan’. Het werkwoord heeft in het Nederlands dan ook verschillende betekenissen die op beide grondwoorden terug gaan. Zo kan het betekenen ‘als back spelen’, in dat geval is het afgeleid van het werkwoord to back. Het kan echter ook betekenen ‘dekking geven’ dat waarschijnlijk afkomstig is van het substantief back.

4

Voortaan noemen we deze vormen die eindigen op –ing, de ing-vorm. In het Engels staan deze vormen bekend als de ‘present participle’.

33

Opvallend is dat een zogenaamd ‘Engels werkwoord’ dus helemaal geen werkwoord hoeft te zijn. Deze term betekent dus gewoon dat de basis is afgeleid van een Engels woord en in het Nederlands tot een werkwoord is omgevormd.

3.2.2.2. De samengestelde en afgeleide werkwoorden Speciale categorieën zijn die van de samengestelde en afgeleide werkwoorden. In deze categorieën bevinden zich werkwoorden die in het Engels (meestal) niet voorkomen als werkwoord, maar die in het Nederlands door de samenvoeging van een Engels of Nederlands eerste lid met een Engels tweede lid toch als Engels werkwoord kunnen worden beschouwd. Engels eerste lid

+ Engels werkwoord

= Engels werkwoord

mind channel

+ surfen + hoppen

= mindsurfen = channelhoppen

Nederlands eerste lid + Engels werkwoord

= Engels werkwoord

ijs

+ surfen

= ijssurfen

schuim

+ partyen

= schuimpartyen

ontspanningsoefeningen doen met de afstandbediening van kanaal naar kanaal gaan

zich voortbewegen op een surfplank met schaatsen deelnemen aan een schuimparty

Ook in de andere categorieën komen soms samengestelde of afgeleide werkwoorden voor, maar die zijn dan rechtstreeks overgenomen uit het Engels en worden daar ook als samenstelling gebruikt. Het werkwoord broadcasten bijvoorbeeld komt als samengesteld werkwoord to broadcast voor in het Engels. Belangrijk om hierbij op te merken is dat het Nederlands dus de merkwaardige mogelijkheid bezit om bijvoorbeeld twee substantieven uit het Engels over te nemen, ze te combineren en vervolgens in het Nederlands als een werkwoord te gebruiken (bijv. brainpicken). Het vormen van samenstellingen en afleidingen is dan ook een zeer productief proces van woordvorming in het Nederlands.

34

3.2.2.3. Het expressiviteitsartikel In het Nederlands verschijnen de laatste jaren steeds vaker partikels bij werkwoorden zonder dat deze een echte betekenis lijken toe te voegen aan het werkwoord. In zin (a) en (b) zou men evengoed de werkwoorden ‘leveren’ en ‘checken’ kunnen gebruiken. Toch vinden we het om een of andere reden logisch dat er een partikel aan deze werkwoorden wordt toegevoegd. (a) We kunnen de ANWB-atlas pas vanaf begin maart weer uitleveren.” (b) “Alle mogelijkheden werden afgecheckt.”

(Onze Taal 2006: 140) Deze partikels behoren tot de ongelede bijwoorden. Normaal gezien drukken deze bijwoorden een resultaat uit. Zo geeft uit in ‘uitbroeden’ het resultaat (gewoonlijk het beëindigen) van de werking van het werkwoord aan: door het broeden komt het ei uit en dit betekent ook het einde van het broeden (ANS 1997: 628). De bijwoorden die aan de werkwoorden worden toegevoegd, zoals af, op, of uit hebben echter vaak een heel vage resultatieve betekenis en ze worden toegevoegd aan werkwoorden die zelf al een resultaat benoemen. De partikels lijken dan ook overbodig, maar dat zijn ze niet, ze onderstrepen het resultaat van de handeling nog eens: de handeling wordt echt tot het einde uitgevoerd. De functie van deze partikels is dan ook niet het toevoegen van nieuwe informatie, maar het uitdrukken van extra expressiviteit. Het tijdschrift Onze Taal (2006: 140-141) heeft het partikel daarom het ‘expressiviteitspartikel’ gedoopt. Het is opvallend dat dit expressiviteitspartikel ook voorkomt bij de Engelse werkwoorden. Werkwoorden zoals afchecken, nachecken, uittesten en uitprinten klinken ons heel vertrouwd in de oren. Van Dale (1999: 85) geeft voor afchecken volgende verklaring: grondig controleren, m.n. door onderlinge vergelijking van verschillende gegevens, syn. nagaan, checken. Van Dale geeft dus aan dat de twee werkwoorden synoniem zijn. De ANS vermeldt bij elk van de ongelede bijwoorden die als expressiviteitspartikel kunnen worden gebruikt echter een duidelijke resultatieve betekenis (ANS 1997: 610-630). Af kan een perfectief betekenismoment toevoegen aan het oorspronkelijke werkwoord. Het nieuwe werkwoord duidt dan het voltooien aan van de werking (tot het einde toe). Na heeft duidt een aanvullende betekeniscomponent ‘controlerende activiteit’ aan op de basisbetekenis ‘in

35

ruimte en tijd volgend op’. Uit betekent ‘gericht op een resultaat (gewoonlijk het beëindigen) van een werking’. Er blijft dus een zeker betekenisverschil bij deze werkwoorden met expressiviteitspartikel dat uitdrukt dat bijvoorbeeld het checken echt grondig en volledig is gebeurd.

3.2.3. Onderzoek van de werkwoorden met Google. Van een aantal werkwoorden die tijdens het onderzoek werden verzameld, begonnen we ons af te vragen hoe vaak ze eigenlijk voorkomen. Van sommige werkwoorden is het duidelijk dat ze behoren tot een specifiek domein zoals ICT (backtracken ‘stappen terug doen in een programma’) of sport (bodychecken ‘een reglementaire duw geven’). Het is dus logisch dat iemand die niet vertrouwd is met dit domein de werkwoorden misschien niet kent. Van sommige werkwoorden vroegen we ons echter af of ze niet al te snel als Engels werkwoord in een door ons geraadpleegde lijst waren opgenomen. Van een werkwoord als sueën ‘vervolgen’ kunnen we ons bijvoorbeeld afvragen hoe vaak het wordt gebruikt, aangezien er een perfect Nederlands alternatief bestaat. Om dit te onderzoeken deden we een beroep op Google. We weten dat we voorzichtig moeten

omspringen

met

de

interpretatie

van

de

absolute

cijfers

bij

deze

onderzoeksmethode. De cijfers geven ons echter wel een indicatie van het gebruik van de werkwoorden en tonen aan of de werkwoorden überhaupt wel voorkomen. Daarnaast is Google iets beter geschikt voor de relatieve vergelijking van cijfers door bijvoorbeeld het aantal pagina’s van twee varianten van een bepaald (werk)woord te vergelijken. We hebben ervoor gekozen beide methodes te gebruiken.

3.2.3.1. Werken met Google Wanneer we een werkwoord googelen, moeten we ons eerst van een aantal zaken bewust zijn. Ten eerste is het internet een groot corpus waarvan we niet weten of het representatief is voor het totale taalgebruik omdat we de oorsprong van de teksten niet kennen. Er zit ook heel wat ruis op de informatie die we van Google krijgen bij iedere zoekactie, bijvoorbeeld door pagina’s waarop het werkwoord niet in de juiste context voorkomt. Dit hoeft echter geen groot probleem te zijn, aangezien een paar onjuistheden gemakkelijk verloren gaan in de massa gegevens. In 2005 telde Google immers al meer dan tien miljard pagina’s.

36

Ten tweede zegt het getal dat we na een zoekactie krijgen niet zo veel. Enerzijds geeft Google ons niet het aantal keren dat het werkwoord werkelijk voorkomt op het internet. We krijgen enkel het aantal pagina’s waarop de infinitief minstens één keer voorkomt. Vaak liggen de werkelijke aantallen dus veel hoger. Anderzijds weten we niet hoeveel pagina’s er in totaal zijn en dus op hoeveel pagina’s onze infinitief niet voorkomt. Er is dus geen basis voor vergelijking. Ten slotte veranderen de cijfers ook iedere dag. Elke dag verdwijnen er pagina’s en komen er nieuwe pagina’s bij op het internet en dus kan eenzelfde zoekactie op twee opeenvolgende dagen een ander resultaat geven (Onze Taal 2006: 167-168). De absolute cijfers zijn dus niet zeer betrouwbaar, maar ze geven zoals gezegd wel een indicatie van het gebruik. Van sommige werkwoorden vroegen we ons bijvoorbeeld af of ze wel degelijk voorkomen in het taalgebruik. Indien deze werkwoorden niet worden teruggevonden met Google wil dit niet zeggen dat ze helemaal niet voorkomen in het taalgebruik, maar dat ze ofwel echt zelden voorkomen ofwel dat ze enkel in een specifieke context worden gebruikt. Voor het vergelijken van relatieve aantallen tussen twee varianten van eenzelfde woord(groep), bijvoorbeeld googelen versus googlen, is het internet iets betrouwbaarder, maar ook hier moeten we opletten om niet in dezelfde valkuilen te trappen. Al deze zaken in acht genomen, moeten we dus voorzichtig zijn om harde conclusies uit de cijfers te trekken. We doen dit onderzoek met Google dan ook niet om er harde conclusies uit te trekken, maar wel om onze vermoedens te toetsen.

3.2.3.2. Werkwijze We hebben ons onderzoek uitgevoerd op 11 april 2008. Bij onze zoekacties in de ‘pagina’s in het Nederlands’ hebben we voornamelijk gewerkt met infinitieven. Enkel bij de vergelijking van twee varianten hebben we ook gewerkt met vervoegingen. We onderzochten telkens tien werkwoorden uit verschillende groepen: werkwoorden die al sinds 1866 in onze taal voorkomen, (recente) werkwoorden uit de ICT-wereld, twijfelachtige werkwoorden waarvan het niet zeker is dat het substantief ook echt als werkwoord voorkomt, moeilijk te spellen werkwoorden en ten slotte werkwoorden die eindigen op een fricatief (+e). Alle werkwoorden zijn naar best vermogen en volledig willekeurig gekozen.

37

3.2.3.3. De resultaten 1. WERKWOORDEN DIE SINDS 1866 ZIJN OPGENOMEN IN DE WOORDENLIJST Hieronder volgen vijf werkwoorden die al sinds 1866, het jaar waarin de eerste Woordenlijst is verschenen, in onze taal voorkomen. In dat jaar stonden er vijftien Engelse werkwoorden in de Woordenlijst. Omdat we enkel met werkwoorden konden werken die niet als zelfstandig naamwoord in het meervoud (planten is ook het meervoud van het zelfstandig naamwoord ‘plant’) kunnen voorkomen, kwamen we tot slechts vier werkwoorden. We rangschikten de werkwoorden van het laagste naar het hoogste aantal pagina’s. drillen bluffen hoppen overlappen

‘africhten’ ‘opscheppen’ ‘wisselen, overstappen’ ‘gedeeltelijk samenvallen’

28 700 37 000 77 600 233 000

Het valt bij deze werkwoorden meteen op dat de aantallen allemaal vrij hoog liggen en dat deze werkwoorden dus allemaal frequent in onze taal worden gebruikt.

2. ICT-WERKWOORDEN DIE RECENT IN ONZE TAAL ZIJN OPGENOMEN De volgende tien werkwoorden zijn werkwoorden die (recent) via ICT in onze taal terecht zijn gekomen. Het zijn werkwoorden die hun Engelse schrijfwijze zo veel mogelijk hebben behouden. crosslinken displayen clicken unzippen debuggen podcasten scrollen internetten upgraden downloaden

‘een crosslink tot stand brengen’ ‘zichtbaar maken op beeldscherm’ ‘een muisknop indrukken’ ‘een gecomprimeerd bestand terugbrengen’ ‘fouten opsporen en corrigeren’ ‘digitaal uitzenden, m.n. met een Ipod’ ‘over het scherm laten bewegen’ ‘zich op het internet bewegen’ ‘software moderniseren’ ‘data binnenhalen’

289 685 4990 9190 28 600 48 600 51 400 436 000 704 000 1 000 000

Het is al meteen duidelijk dat de distributie van deze werkwoorden anders ligt dan bij de Engelse werkwoorden die al lang in onze taal zitten. Werkwoorden zoals downloaden en internetten zitten net als die werkwoorden ondertussen al vrij diep in onze taal verankerd. Het grootste deel van de taalgebruikers weet ook wat ze betekenen.

38

Werkwoorden zoals crosslinken of debuggen komen echter enkel voor in specifieke computertaal tussen kenners van de materie. Deze werkwoorden komen dus minder vaak voor en de gemiddelde taalgebruiker kent niet altijd de betekenis. Van een werkwoord zoals clicken kunnen we vermoeden dat het lage aantal te maken heeft met het feit dat het vernederlandste ‘klikken’ ondertussen de bovenhand heeft genomen.

3. TWIJFELACHTIGE WERKWOORDEN De volgende tien werkwoorden zijn werkwoorden die volgens ons niet vaak voorkomen. De werkwoorden waren ons voor dit onderzoek onbekend. Van sommige werkwoorden vermoeden we dat het substantief veel gebruikelijker is dan het werkwoord, bijvoorbeeld van steeplechase. ambushmarketen backsellen roadpricen steeplechasen brainpicken masqueraden moshen stand-uppen barebacken parsen

‘verkoop richten op doelgroep’ ‘de afgeleide vraag vergroten’ ‘rekeningrijden’ ‘deelnemen aan een hindernisren’ ‘iets opsteken van een deskundige’ ‘zich anders voordoen dan men is’ ‘dansen op heavy-metal muziek’ ‘aan stand-up comedy doen’ ‘seks zonder condoom hebben’ ‘syntactisch analyseren’

1 1 1 2 48 91 755 1320 1510 9170

Uit ons onderzoek blijk dus inderdaad dat niet alle werkwoorden die in onze lijst zijn opgenomen even frequent worden gebruikt. Bij het aanleggen van onze lijst hebben we ons op enkele bronnen gebaseerd en hebben we aangenomen dat deze hun onderzoek correct hebben verricht. Het lag niet binnen het bereik van deze masterproef om te onderzoeken of dit correct is gebeurd en dus of alle werkwoorden wel degelijk in het taalgebruik voorkomen. Met dit onderzoek aan de hand van Google hebben we wel geprobeerd een indicatie van het gebruik te geven. Het is, zoals gezegd, niet omdat een werkwoord niet terug te vinden is met Google, dat het niet bestaat. Als een werkwoord echter niet of slechts op één pagina voorkomt, dan is het in ieder geval een laagfrequent werkwoord. In vergelijking met de werkwoorden uit de eerste groep, kunnen al deze werkwoorden, met uitzondering van parsen, als laagfrequente werkwoorden worden beschreven.

39

4. MOEILIJKE WERKWOORDEN De volgende tien werkwoorden behoren volgens ons tot de moeilijk te schrijven werkwoorden. We hebben telkens de correcte vorm (vet gedrukt) opgenomen en een alternatieve vorm die het logische alternatief vormt. re-engineeren quootte worryen bullyen

‘reorganiseren’ ‘citeren’ ‘zich zorgen maken’ ‘intimideren, pesten’

426 484 9 168

reëngineeren quotete worriën bulliën

7 294 4 2

ge-e-maild queueën barbecueën leasede

‘per elektronische post versturen’ ‘een rij vormen’ ‘vlees roosteren op een open vuur’ ‘huren’

587 78 31 800 160

ge-emaild queuen barbecuen leasde

4000 566 128 000 624

googelen recycelen

‘iets opzoeken met Google’ ‘grondstoffen hergebruiken’

123 000 1860

googlen recyclen

42 600 133 000

Van de eerste vier werkwoorden is het grootste aantal pagina’s terug te vinden met de correcte schrijfwijze. Het valt vooral op dat de taalgebruiker helemaal nog niet klaar is om werkwoorden met een -y, zoals worryen, met -ie te schrijven, zoals Timmers (2000: 51) beweert. We zien echter wel dat werkwoorden eindigend op fricatief +e, zoals leasen bij voorkeur zonder -e geschreven worden in de stam zoals Timmers doet. De volgende vier werkwoorden werden het vaakst teruggevonden in de verkeerde spelling. Het werkwoord e-mailen kunnen we als een hoogfrequent werkwoord beschouwen. Het weglaten van het liggend streepje in de infinitief en het voltooid deelwoord is dus waarschijnlijk niet te wijten aan een gebrek aan kennis van de correcte spelling (vergelijk met re-engineeren dat wel correct wordt geschreven). Het is juist doordat het werkwoord zo vaak voorkomt, dat de taalgebruiker het waarschijnlijk gemakkelijker vindt om het soms zonder liggend streepje te schrijven. Ook de nieuwe schrijfwijze van barbecueën is nog niet ingeburgerd geraakt. Deze resultaten zouden ook te verklaren kunnen zijn doordat de spelling nog niet zó lang geleden is veranderd en er misschien nog veel pagina’s tussen de resultaten zitten die dateren van voor 2005, maar dit is met Google niet te achterhalen. Ten slotte blijkt uit de laatste twee werkwoorden dat de taalgebruiker voor bepaalde werkwoorden op -le een voorkeur heeft voor de vorm op -el (googelen) en bij andere werkwoorden kiest voor de vormen op -le (recyclen).

40

5. WERKWOORDEN MET FRICATIEF (+ E) Van sommige werkwoorden kan de eindmedeklinker van de stam op twee manieren worden uitgesproken. In dat geval kan het werkwoord in de verleden tijd en het voltooid deelwoord zowel met -t(e) als -d(e) worden vervoegd. We vroegen ons af of de taalgebruiker een voorkeur heeft voor een bepaalde vorm. Hieronder zijn tien werkwoorden in de verleden tijd weergegeven. In de linkerkolom vinden we de vorm op -t(e) terug en in de rechterkolom de vorm op -d(e). De vet gedrukte vorm is de vorm die het grootste aantal pagina’s representeert. De meerderheid van deze werkwoorden wordt dus het liefst met -d(e) vervoegd. golfte basete briefte freelancete leasete pleasete pledgete bridgete housete cruisete

‘golf spelen’ ‘zuivere cocaïne roken’ ‘instrueren’ ‘als freelancer werken’ ‘huren’ ‘behagen’ ‘beloven, zweren’ ‘bridge spelen’ ‘dansen op housemuziek’ ‘een cruise maken; doorkruisen’

333 10 992 116 79 1 71 28 33

golfde basede briefde freelancede leasede pleasede pledgede bridgede housede cruisede

20 400 71 951 7 160 4 168 54 66

3.2.3.4. Conclusie Het is in ieder geval duidelijk geworden dat niet alle werkwoorden even frequent worden gebruikt in het Nederlands. Het is dan ook van belang dat vooral de frequent gebruikte werkwoorden correct en efficiënt beregeld zijn aan de hand van een hoofdregel. Van de laagfrequente Engelse werkwoorden is het daarenboven mogelijk dat ze na een tijdje automatisch uit de taal verdwijnen. Dit kan ten eerste worden veroorzaakt doordat het concept verdwijnt. Zo was wappen ‘internetten via de gsm’ enkele jaren geleden een trendy begrip, maar onder andere wegens de hoge kosten wordt het nu haast niet meer gebruikt. Dit werkwoord is dus aan het verdwijnen. Een ander werkwoord dat nu zijn opgang aan het maken is, is podcasten ‘digitaal uitzenden, m.n. met een Ipod’. Dit is een typisch werkwoord dat binnen een decennium mogelijk niet meer zal worden gebruikt, omdat er een efficiëntere techniek is ontwikkeld. Een tweede mogelijkheid die we al hebben aangehaald is dat het werkwoord wordt vervangen door een vernederlandst alternatief. Zo schrijft niemand nog clicken, maar gebruiken we nu ‘klikken’.

41

Ten slotte kan een werkwoord ook verdrongen worden door een ander, niet-Engels alternatief. Zo zegt men in Vlaanderen eerder ‘recycleren’ dan recyclen zoals in Nederland. Door de jarenlange invloed van het Frans op het Vlaams, klinkt dit voor ons veel natuurlijker.

42

HOOFDSTUK 4: De categorisering van de werkwoorden

Op het eerste gezicht kan de spelling van de Engelse werkwoorden in het Nederlands nogal verwarrend lijken. Soms valt de -e die op het einde van de Engelse infinitief staat weg in de Nederlandse stam, soms blijft ze staan (vgl. ik date, van to date ↔ ik compoos, van to compose). Sommige werkwoorden krijgen zowel een -d(e) als een -t(e) uitgang in de verleden tijd en in het voltooid deelwoord (golfde/golfte), andere niet (filmde of hopte). Bepaalde werkwoorden zijn ook scheidbaar en andere dan weer niet (vgl. logde in, van inloggen ↔ inputte, van inputten). Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

daten ↔ composen

datete compoosde

heeft gedatet heeft gecompoosd

uitgaan componeren

golfen ↔ filmen hoppen

golfde/golfte filmde hopte

heeft gegolfd/gegolft heeft gefilmd heeft gehopt

golf spelen bewegende beelden vastleggen van de ene naar de andere plaats gaan

inloggen ↔ inputten

logde in inputte

heeft ingelogd heeft geïnput

zich aanmelden gegevens inbrengen in een pc

Om duidelijk te maken waar al deze schijnbare onregelmatigheden precies vandaan komen, verdeelden we de werkwoorden in categorieën volgens hun oorsprong en de karakteristieken van hun vervoeging.

4.1. Enkelvoudige werkwoorden Niet alle werkwoorden in het Nederlands zijn, zoals eerder gezegd, afkomstig van Engelse werkwoorden. Ook substantieven (benchmark test ‘standaardtest’), adjectieven (blank ‘leeg, blanco’) en bijwoorden 5 (after ‘nadien’) komen in aanmerking om in het Nederlands te worden gebruikt als werkwoord. Een wat speciale categorie is die van de werkwoorden afgeleid van een ing-vorm. In dat geval zijn we uitgegaan van de onderliggende Engelse basisvorm om het werkwoord in een categorie in te delen. Bodybuilden is bijvoorbeeld afkomstig van body building. De onderliggende basisvorm van building is build.

5

De grens tussen adjectief en bijwoord wordt in het Engels getrokken op basis van andere criteria dan in het Nederlands. Omdat het verschil voor deze scriptie echter niet relevant is, worden de woorden verder benoemd met de categorie van hun Nederlandse vertaling.

43

Bij iedere categorie geven we telkens enkele werkwoorden ter illustratie. Deze werkwoorden en nog veel meer zijn terug te vinden in bijlage twee.

1. DE NEDERLANDSE STAM EN HET ENGELSE WOORD ZIJN GELIJK Deze categorie is de meest voor de hand liggende aangezien het Engelse woord volledig hetzelfde is als de stam in het Nederlands. Er wordt dus enkel -en toegevoegd om tot de Nederlandse infinitief te komen. Voor de vervoeging van al deze werkwoorden gelden dezelfde regels als in het Nederlands, beschreven in hoofdstuk één. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to act slow telemarketing

acten slowen telemarketen

actte slowde telemarkette

heeft geact heeft geslowd heeft getelemarket

handelen; acteren langzaam dansen telefonisch verkopen

Bij enkele werkwoorden kan er wel iets in de infinitief veranderen. Het gaat om een van de basisprincipes van onze spelling, namelijk de verdubbeling van de medeklinkers om de klinker in de voorafgaande lettergreep kort te houden. Bij het werkwoord droppen bijvoorbeeld zijn beide p’s nodig voor de uitspraak. *dropen zou immers spontaan met een lange /oo/ uitgesproken worden. Dit principe geldt enkel voor de infinitief en niet in de vervoeging. Bij dropte en gedropt doet dit probleem zich immers niet voor. Omdat de stam dus hetzelfde blijft als het Engelse woord, zijn deze werkwoorden ook opgenomen in deze categorie. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to drop shot dip/to dip

droppen shotten dippen

dropte shotte dipte

heeft gedropt heeft geshot heeft gedipt

achterlaten met drugs injecteren een dip hebben

2. DE STAM EINDIGT OP -E Na categorie één, is dit de tweede grootste categorie. Het verschil tussen deze categorie en de eerste wordt in het Groene Boekje niet gemaakt. Nochtans is er een belangrijk verschil in de vervoeging. In het Engels eindigen vele (werk)woorden op een -e. In het Nederlands wordt deze -e behouden in de stam en wordt dus enkel een -n toegevoegd om tot een infinitief te komen. In de vervoeging zijn deze werkwoorden het meest herkenbaar als Engelse werkwoorden door hun unieke woordbeeld dat niet voorkomt in de spelling van de inheemse werkwoorden (facete, gefacet). Voor de werkwoorden afgeleid van een ing-vorm geldt deze keer dat de 44

basisvorm ook eindigt op -e en er dus enkele een -n moet worden toegevoegd om tot een Nederlandse infinitief te komen. Engels woord face to delete haistyling

Infinitief facen deleten haistylen

Verleden tijd facete deletete haistylede

Voltooid deelwoord heeft gefacet heeft gedeletet heeft gehairstyled

Betekenis onder ogen zien verwijderen het haar opmaken

Het grootste probleem met deze vormen is dat de geschreven vorm vaak niet overeen stemt met de uitspraak. De stam klinkt als /dieliete/, maar wordt geschreven als delete. Doordat er telkens een lettergreep moet geschreven of gelezen worden die je niet mag uitspreken, vormt het schrijven en herkennen van deze woorden soms een probleem.

3. HET ENGELSE WOORD EINDIGT OP EEN /OO/-KLANK a) Het Engelse woord eindigt op een -e Dit is eigenlijk een uitzonderingscategorie op categorie twee. De regel die deze werkwoorden volgen, is ook opgenomen in het Groene Boekje als een uitzonderingsregel op de hoofdregel. Het Groene Boekje negeert daarbij dat de werkwoorden in deze categorie eindigen op -e in het Engels en dat deze -e verdwijnt in het Nederlands. Dit is echter logisch omdat het Groene Boekje ook het onderscheid tussen categorie één en twee niet maakt. Het is ook niet van groot belang omdat de taalgebruiker meestal enkel de Nederlandse infinitief kent en niet weet of er -n of -en aan de het Engelse woord is toegevoegd om tot die infinitief te komen. Engels woord to choke to score

Infinitief choken scoren

Verleden tijd chookte scoorde

Voltooid deelwoord Betekenis heeft gechookt blokkeren heeft gescoord een doelpunt maken

b) Het Engelse woord eindigt op een -o De werkwoorden in deze subcategorie voldoen ook aan de voorwaarde die in de uitzonderingsregel van het Groene Boekje wordt vermeld, we horen immers ook een /oo/-klank in de laatste lettergreep. Het Groene Boekje zegt dat we dan in de vervoeging de /oo/-klank ook dubbel moeten schrijven. Dit geldt wel in a) waar het Engelse woord eindigt op -e, maar niet voor deze werkwoorden waarvan het Engelse woord eindigt -o. In de verleden tijd krijgen we dan ook een open lettergreep

45

waardoor de /oo/ slechts enkel wordt geschreven. Deze werkwoorden worden in de Leidraad van het Groene Broekje dus compleet genegeerd. Engels woord bingo polo

Infinitief bingoën poloën

Verleden tijd bingode polode

Voltooid deelwoord Betekenis heeft gebingood bingo spelen heeft gepolood polo spelen

4. DE STAM EINDIGT OP EEN FRICATIEF (+ -E) Deze vierde categorie valt in het Groene Boekje eigenlijk ook onder hoofdregel één. In deze categorie vinden we de werkwoorden waarbij er alternantie optreedt tussen stemhebbende en stemloze medeklinkers afhankelijk van de spreker. Het gaat hierbij respectievelijk om de /v/ en de /f/, de /z/ en de /s/ en de /dzj/ en de /tsj/. De uitspraak heeft, zoals eerder gezegd, invloed op de vorming van de verleden tijd en het voltooid deelwoord dat dan respectievelijk op -d(e) of -t(e) eindigt. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

golf to please to pledge

golfen pleasen pledgen

golfde/te pleasede/te pledgede/te

heeft gegolfd/t heeft gepleased/t heeft gepledged/t

golf spelen behagen een eed afleggen

Het Groene Boekje aanvaardt beide spellingen, maar in andere naslagwerken wordt soms gekozen voor één van beide uitspraken en dus ook voor één bepaalde vervoeging als de correcte. Een bijkomende reden voor verwarring in deze categorie is dat enkele werkwoorden in de Engelse spelling eindigen op een -e. In het Groene Boekje blijft deze -e dan behouden. Maar het Witte Boekje en andere naslagwerken zoals Timmers (2000) laten deze -e dan vaak vallen als dit geen effect heeft op de uitspraak, wat heel wat verschillende woordbeelden tot gevolg heeft. We vergelijken de vervoeging van het werkwoord leasen ‘(ver)huren’ van het Groene Boekje, het Witte Boekje en Timmers. Dit werkwoord is afkomstig van het Engelse werkwoord to lease, dus mét -e. Het Groene Boekje (2005) vervoegt als volgt: Infinitief leasen

Stam ik lease

Verleden tijd leasede/te

Voltooid deelwoord Betekenis heeft geleased/t (ver)huren

46

In de lijst van Timmers, die bedoeld is als aanvulling op het Groene Boekje (1995), valt de -e in de stam weg. Infinitief leasen

Infinitief lease

Verleden tijd leaste

Voltooid deelwoord Betekenis heeft geleast (ver)huren

Zij baseert zich bij haar keuze voor de uitspraak op /s/ niet op het Groene Boekje van 1995, want hoewel leasen toen wel zonder -e werd geschreven, kon het zowel met -d(e) als met -t(e) worden vervoegd. Het Witte Boekje maakt de verwarring nog groter door de stam wel op -e te laten eindigen, maar deze -e weg te laten vallen in de vervoeging. De reden hiervoor wordt later besproken in hoofdstuk zes. Infinitief leasen

Stam ik lease

Verleden tijd leasde/te

Voltooid deelwoord Betekenis heeft geleasd/t (ver)huren

5. DE STAM EINDIGT NIET MET EEN DUBBELE MEDEKLINKER De werkwoorden in deze categorie volgen de eerste uitzonderingsregel van het Groene Boekje. Als het woord in het Engels eindigt op een dubbele medeklinker, vernederlandsen we de stam en schrijven we een enkele medeklinker. Zo wordt de sport basketball in het Engels met dubbele l geschreven. De Nederlandse stam heeft er echter maar één nodig en dus wordt het werkwoord vervoegd als basketbalde, gebasketbald. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to dress basketball hairdressing

dressen basketballen hairdressen

dreste basketbalde hairdreste

heeft gedrest heeft gebasketbald heeft gehairdrest

aankleden, opmaken basket spelen het haar opmaken

6. DE STAM BEHOUDT DE DUBBELE EINDMEDEKLINKER Deze werkwoorden volgen de hoofdregel voor de spelling van de Engelse werkwoorden. Aan de spelling van het Engelse woord verandert in deze categorie immers niets en er wordt gewoon -en toegevoegd om tot de Nederlandse infinitief te komen. Het enige verschil met de eerste categorie is dat de woorden in het Engels eindigen op een dubbele medeklinker, waardoor ze in principe onder categorie vijf vallen. De reden waarom deze werkwoorden hun dubbele eindmedeklinker wél behouden, is dat hun uitspraak (nog) niet aan het Nederlands is aangepast. Eens dat wel gebeurt, vervalt ook de dubbele medeklinker. Het werkwoord pullen wordt momenteel met een /oe/-klank uitgesproken. Timmers (2000:187) vergelijkt als 47

volgt: ‘Zodra dit werkwoord gaat rijmen op vullen, kan de tweede l in de vervoeging vervallen.’ Zolang de dubbele medeklinker aan het eind van het werkwoord echter blijft behouden, zijn deze werkwoorden in strijd met één van de drie beginselen van de Nederlandse spelling, namelijk het beginsel van gelijkvormigheid. Dit beginsel zegt dat we geen dubbele medeklinker schrijven aan het eind van een woord. De enige uitzonderingen hierop vormen uitheemse (werk)woorden zoals jazz of ik baseball (het Groene Boekje 2005: 16-17). Engels woord to pull to buzz pushball

Infinitief pullen buzzen pushballen

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

pullde buzzde pushballde

heeft gepulld heeft gebuzzd heeft gepushballd

trekken zoemen pushball spelen

7. DE STAM EINDIGT OP –Y Deze categorie biedt weinig problemen voor de spelling, maar heeft net als categorie twee een uniek woordbeeld, eigen aan de spelling van de Engelse werkwoorden. In deze categorie vinden we alle woorden terug die in het Engels eindigen op een -y, zoals to party en rugby. De Engelse vorm is in het Nederlands gelijk aan de stam en dus worden deze werkwoorden verder normaal vervoegd. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to reply to party rugby

replyen partyen rugbyen

replyde partyde rugbyde

heeft gereplyd heeft gepartyd heeft gerugbyd

antwoorden feesten rugby spelen

Verwacht wordt, onder andere door Timmers, dat deze werkwoorden in de toekomst vernederlandst zullen worden door het vervangen van de door . Timmers schrijft het werkwoord worryen nu als worriën.

48

8. HET WERKWOORD IS AFGELEID VAN EEN ENGELS WOORD MET PARTIKEL Deze categorie bestaat uit werkwoorden die in het Engels voorkomen met een vast partikel, zoals to back up. Dit werkwoord betekent ‘een reservekopie maken’ en kan in deze betekenis niet zonder het partikel up voorkomen. To back komt ook als werkwoord voor in het Engels, maar dan in de heel andere betekenis ‘als back spelen of dekking geven’. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to back up to chill out set-up

back-uppen chill-outen set-uppen

back-upte chill-outte set-upte

heeft geback-upt heeft gechill-out heeft geset-upt

reservekopie maken uitrusten een voorzet geven

De werkwoorden werden in een aparte categorie ondergebracht omdat ze toch verschillen van andere werkwoorden met een partikel. Zo zijn er de werkwoorden die net als deze werkwoorden in het Engels een vast partikel hebben zoals to kick off, maar waarvan het partikel wordt vernederlandst in het Nederlandse werkwoord afkicken. Het partikel zal zich dan ook als een Nederlands partikel gaan gedragen. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to kick off

afkicken

kickte af

heeft afgekickt

van de drugs afraken

9. HET WERKWOORD IS GEDEELTELIJK VERNEDERLANDST In de paragraaf over het aanleggen van de lijst van Engelse werkwoorden, gaven we al aan dat vernederlandste Engelse werkwoorden niet meer binnen het bereik van deze masterproef vallen. We hebben echter twee uitzonderingen toegelaten van groepen werkwoorden die systematisch en in beperkte mate worden vernederlandst. a) Enkel een metathesis van -le naar -el De werkwoorden in deze subcategorie zijn maar gedeeltelijk vernederlandst. Het enige dat verandert, is de omkering van de -le. Dit proces noemen we een metathesis. Hierdoor blijft de Engelse oorsprong van de werkwoorden vaak nog duidelijk zoals bij shuffelen, battelen of settelen. Soms zijn we de oorsprong echter al lang vergeten zoals bij puzzelen. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to shuffle to battle to settle to puzzle

shuffelen battelen settelen puzzelen

shuffelde battelde settelde puzzelde

heeft geshuffeld heeft gebatteld heeft gesetteld heeft gepuzzeld

wisselen, schudden uitdagen zich vestigen piekeren, oplossen

49

b) Enkel het Engelse partikel is vernederlandst Bij deze groep werkwoorden is alleen het Engelse partikel vernederlandst. Het partikel up wordt in het Nederlands bijvoorbeeld ‘op’ in het werkwoord oppeppen (to pep up) en out wordt ‘uit’ in uitfaden (to fade out). Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to pep up to fade out

oppeppen uitfaden

pepte op fadede uit

heeft opgepept heeft uitgefaded

energie geven tot nul terugbrengen

Bij de partikels out en up is de vernederlandsing gemakkelijk te herkennen. Bij het partikel in is dit wat moeilijker omdat het in het Nederlands en het Engels hetzelfde wordt geschreven, maar de vervoeging van de werkwoorden met het partikel in verraadt dat het partikel in onze gedachten toch is vernederlandst. Het partikel wordt in de verleden tijd en het voltooid deelwoord immers op dezelfde manier gesplitst van het werkwoord als bij de werkwoorden uitfaden en oppeppen, waar de partikels duidelijk vernederlandst zijn. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to plug in

inpluggen

plugde in

heeft ingeplugd

aansluiten

Wanneer het partikel nog Engels zou zijn zou de vervoeging waarschijnlijk *inplugde, *geïnplugd zijn, naar analogie met werkwoorden zoals outbargainen waarvan het partikel out rechtstreeks uit het Engels is overgenomen. We zien dat in dit geval het partikel in de verleden tijd niet gesplitst wordt van het werkwoord en dat de ‘ge-’ in het voltooid deelwoord helemaal vooraan wordt geplaatst in plaats van na het partikel. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

to outbargain

outbargainen outbargainde

Voltooid deelwoord Betekenis heeft geoutbargaind voordeliger aanbieden

Een laatste opmerking bij deze categorie hoort bij het werkwoord afkicken. Uit de lijst van Timmers blijkt impliciet dat dit werkwoord een afleiding is van kicken (en dus thuishoort bij de afgeleide werkwoorden) doordat ze bij het werkwoord afkicken enkel verwijst naar kicken. Daarmee stelt ze het werkwoord gelijk aan werkwoorden zoals aftypen. In dit geval is dit niet juist omdat het werkwoord to kick off in het Engels wel degelijk bestaat, in tegenstelling tot *to type off. Engels woord

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

to kick off

afkicken

kickte af

heeft afgekickt

van de drugs afraken

50

10. HET WERKWOORD IS EEN LETTERWOORD, INITIAALWOORD OF VERKORTING In deze categorie komen initiaalwoorden, letterwoorden of verkortingen van woorden voor. De enige voorwaarde is dat de afgekorte woorden Engelse woorden zijn en dat de afkorting in het Engels ook gebruikt wordt. gsm bijvoorbeeld staat voor Global System for Mobile Communication, maar de afkorting zelf wordt niet gebruikt in het Engels. Bijgevolg hebben we de afkorting ook niet overgenomen uit het Engels en kan ‘gsm’en’ niet als een Engels werkwoord worden beschouwd. Maccen daarentegen, dat een verkorting is van ‘Macintosh’, wordt als substantief MAC wel in het Engels gebruikt. Afkorting

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

flex(ibel) HTLM

flexen htlm’en

flexte htlm’de

heeft geflext heeft ge-htlm’d

meegaand zijn HyperText Markup Language

51

4.2. De samengestelde werkwoorden Onder samengestelde Engelse werkwoorden verstaan we werkwoorden die bestaan uit de combinatie van een substantief, adjectief, bijwoord of werkwoord als eerste deel en een Engels werkwoord als tweede deel. Het eerste deel kan zowel uit het Nederlands als uit het Engels afkomstig zijn, het tweede deel kan daarentegen enkel uit het Engels komen om nog te kunnen spreken van een Engels werkwoord. We behandelen deze werkwoorden apart omdat we hier de werkwoorden niet langer indelen op basis van de vervoeging en spellingkenmerken, maar op basis van de samenstelling van de delen doordat het tweede lid van de samenstelling vaak ook afzonderlijk in de lijst terug te vinden is.

1. ENGELS SUBSTANTIEF/ADJECTIEF/BIJWOORD + ENGELS WERKWOORD Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

brain + picken car + pullen

brainpicken carpullen

brainpickte carpullde

heeft gebrainpickt heeft gecarpulld

2. NEDERLANDS SUBSTATIEF + ENGELS WERKWOORD Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

sneeuw + surfen schuim + partyen

sneeuwsurfen schuimpartyen

sneeuwsurfte schuimpartyde

heeft gesneeuwsurft heeft geschuimpartyd

3. NEDERLANDS ONGELEED BIJWOORD + ENGELS WERKWOORD Engelse werkwoorden kunnen door taalgebruikers vrij gecombineerd worden met bijwoorden om zo tot nieuwe werkwoorden te komen. Volgende bijwoorden zijn de ongelede bijwoorden: aan, achter, af, bij, binnen, boven, buiten, door, heen, in, langs, mee, mis, na, neer, om, onder, op, over, rond, samen, tegen, terecht, terug, thuis, toe, uit, verder, voor, voort, weer, weg Oorsprong door + spacen in + zoomen

Infinitief doorspacen inzoomen

Verleden tijd spacete door zoomde in

Voltooid deelwoord heeft doorgespacet heeft ingezoomd

4. EXPRESSIVITEITSPARTIKEL + ENGELS WERKWOORD Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

af + checken uit + testen

afchecken uittesten

checkte af testte uit

heeft afgecheckt heeft uitgetest

52

5. NEDERLANDS GELEED BIJWOORD + ENGELS WERKWOORD Volgende bijwoorden zijn de gelede bijwoorden: aaneen, achteraan, achteraf, achterna, achterom, achterop, achterover, achteruit, bijeen, dooreen, ineen, omhoog, omlaag, omver, onderuit, opeen, opzij, uiteen, vooraf, voorbij, voorop, voorover, vooruit Oorsprong achterna + surfen omhoog + scrollen

Infinitief achternasurfen omhoogscrollen

Verleden tijd surfte achterna scrolde omhoog

Voltooid deelwoord heeft achternagesurft heeft omhooggescrold

6. LATIJNS/ GRIEKS SUBSTANTIEF + ENGELS WERKWOORD Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

aqua + joggen ego + surfen

aquajoggen egosurfen

aquajogde egosurfte

heeft geaquajogd heeft geëgosurft

Het werkwoord sellen komt van het Engelse werkwoord ‘to sell’. Regel twee zegt dat de dubbele eindmedeklinker weg moet tenzij dit voor uitspraakproblemen zorgt. Voor het werkwoord sellen is dit niet het geval: sellen - selde - geseld. Bij samenstellingen met het werkwoord sellen zoals hardsellen en backsellen wordt dit echter wel een probleem voor de stam. Door onze Nederlandse regels zijn we geneigd om de laatste lettergreep in ik backsel en ik hardsel met een sjwa uit te spreken (Timmers 2000: 59). Maar zoals in het vorige puntje werd besproken, kan er altijd uitspraakverwarring optreden en is kennis van het woord en de context noodzakelijk. Ook het Nederlandse woord ‘bommelding’ wordt om dezelfde reden vaak verkeerd uitgesproken. Ook Den Boon is van mening dat het schrijven van backsellen met enkele de juiste keuze is (Den Boon 2007:17).

53

4.3. De afgeleide werkwoorden Afgeleide werkwoorden zijn werkwoorden die bestaan uit de combinatie van een voorvoegsel en een werkwoord. Dit werkwoord kan van oorsprong een werkwoord of een substantief zijn. Hier hebben we de werkwoorden opgedeeld volgens de oorsprong van het voorvoegsel.

1. NEDERLANDS VOORVOEGSEL + ENGELS SUBSTANTIEF/WERKWOORD Opvallend in deze categorie is dat er net als bij de inheemse werkwoorden geen gegeschreven wordt voor het voltooid deelwoord. Oorsprong her + starten ver+ soapen

Infinitief herstarten versoapen

Verleden tijd herstartte versoapte

Voltooid deelwoord herstart versoapt

2. ENGELS VOORVOEGSEL + ENGELS WERKWOORD Oorsprong de + bouncen out + to bargain

Infinitief debouncen outbargainen

Verleden tijd debouncete outbargainde

Voltooid deelwoord gedebouncet geoutbargaind

3. LATIJNS/ GRIEKS VOORVOEGSEL + ENGELS WERKWOORD Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

aqua + joggen ego + surfen

aquajoggen egosurfen

aquajogde egosurfte

geaquajogd geëgosurft

54

HOOFDSTUK 5: Diachroon onderzoek: de evolutie van de Engelse werkwoorden

5.1. De stijging van het aantal werkwoorden In hoofdstuk twee legden we reeds uit hoe we tot onze diachrone lijst zijn gekomen. Wanneer we deze lijst bekijken (zie bijlage vier), valt ons meteen de enorme stijging van de Engelse werkwoorden op in de laatste jaren. Wanneer we het aantal werkwoorden weergeven in een grafiek, is deze stijging nog duidelijker (zie grafiek 1)

aantal werkwoorden

350 300 250 200 150 100 50

18 66 18 74 18 82 18 90 18 98 19 06 19 14 19 22 19 30 19 38 19 46 19 54 19 62 19 70 19 78 19 86 19 94 20 02

0

jaar Grafiek 1: De Engelse werkwoorden in de Woordenlijsten Nederlandse Taal

Onze telling van de Engelse werkwoorden begint bijna honderdveertig jaar geleden bij de eerste ‘Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche Taal’ die in 1866 door De Vries en Te Winkel werd uitgebracht. We eindigen in 2005 bij de laatst uitgebrachte Woordenlijst. Daartussen hebben we vier andere Woordenlijsten onderzocht. Het aantal werkwoorden in iedere Woordenlijst is aangeduid op de zwarte lijn in de grafiek. We zien op de grafiek duidelijk dat het aantal Engelse werkwoorden dat opgenomen in de Woordenlijsten exponentieel begint te stijgen vanaf 1954. Tussen 1995 en 2005 overstijgt de toename in het aantal werkwoorden de grijze trendlijn die de verwachte stijging aanduidt. Een andere manier om de grote groei gedurende de laatste decennia aan te tonen is door te berekenen hoeveel werkwoorden er ieder jaar gemiddeld zijn bijgekomen gedurende de laatste honderdveertig jaar. We doen dit door het aantal opgenomen werkwoorden te delen 55

door het aantal jaren dat verstreken is tussen twee Woordenlijsten. Voor het interval tussen de Woordenlijsten tussen 1866 tot 1954 blijft het aantal werkwoorden dat er per jaar is bijgekomen minder dan één per jaar 6. Tussen 1954 en 1995 kwamen er gemiddeld drie werkwoorden per jaar bij en tussen 1995 en 2005 gemiddeld veertien werkwoorden per jaar. Er is dus duidelijk sprake van een stijging van de Engelse werkwoorden in de Woordenlijsten. jaartal aantal werkwoorden

1866 15

1879 16

1904 20

1954 64

1995 192

2005 333

Tabel 1: De Engelse werkwoorden in de Woordenlijsten Nederlandse Taal

5.2. De veranderingen in de spelling Naast een stijging in het aantal werkwoorden, blijkt uit onze lijst (zie bijlage vier) ook dat er hier en daar veranderingen in de spelling zijn opgetreden. Deze veranderingen zijn in de lijst aangeduid met een cijfer in de kolom van het jaar waarin de verandering plaatsvond. Onder aan de lijst vinden we het lemma en de vervoeging ervan terug zoals het in het respectievelijke jaar is opgenomen. Tegen alle verwachtingen in is er slechts een klein aantal werkwoorden veranderd. De spelling is dus blijkbaar al die tijd redelijk stabiel gebleven en hetzelfde principe van onveranderlijke overname van de Engelse spelling is altijd gehanteerd. In 2005 werden wel een paar zaken veranderd, maar deze werkwoorden maken nog geen vier procent uit van het totale aantal Engelse werkwoorden 7. 2005

babysitten barbecueën bridgen briefen cruisen housen intapen leasen uitfaden voltanken

babysitte

gebabysit

bridgede/te briefde/te cruisede/te housede/te tapete in leasede/te fadede uit tankte vol

gebridged/t gebriefd/t gecruised/t gehoused/t ingetapet geleased/t uitgefaded volgetant

1995

babysitten barbecuen bridgen briefen cruisen housen intapen leasen uitfaden voltanken

-

-

bridgede briefde cruisde housde/te leasde/te -

gebridged gebriefd gecruisd gehousd/t geleasd/t volgetankt

6

Tussen 1866 en 1879 kwam er één werkwoord bij op 13 jaar. Dat is 0.07 werkwoorden per jaar. Tussen 1879 en 1904 kwamen er 4 werkwoorden bij op 25 jaar. Dat is 0.16 werkwoorden per jaar. Tussen 1904 en 1954 kwamen er 44 werkwoorden bij op 50 jaar. Dat is 0.88 werkwoorden per jaar. 7 In 2005 waren er volgens ons onderzoek 350 Engelse werkwoorden opgenomen in het Groene Boekje.

56

Bovendien zijn de veranderingen niet eens zo verscheiden. Het gaat voornamelijk om veranderingen in de spelling van de werkwoorden die eindigen op een fricatief en om toevoegingen van spellingen van de verleden tijd en het voltooid deelwoord. Deze toevoegingen zouden erop kunnen wijzen dat de werkwoorden beter zijn ingeburgerd doordat nu meerdere vormen kunnen worden gebruikt. Het kan natuurlijk ook gewoon een aanvulling zijn van vroeger vergeten vormen. De aanpassingen aan de spelling van de werkwoorden op een fricatief +e, zoals housen en cruisen, wijzen er duidelijk op dat de hoofdregel voor de spelling van de werkwoorden van vreemde herkomst beter wordt nageleefd. Deze regel zegt dat de Nederlandse stam gelijk is aan het Engelse woord. Vroeger was de stam van de Engelse woorden house en to cruise echter ik hous en ik cruis, nu is dat, in overeenstemming met de regel, ik house en ik cruise geworden.

5.3. Veranderende spellingpolitieken De eerste ‘Woordenlijst voor de spelling der Nederlandsche Taal’ was zoals gezegd uitgegeven door De Vries M. en Te Winkel L.A., leden van de Koninklijke Academie van Wetenschappen. De volgende twee uitgaves werden herzien en vermeerderd door De Vries alleen. De vierde tot de zesde uitgave werden bezorgd door Kluyver A. en de zevende uitgave door Beets A. De regels waarop al deze Woordenlijsten waren gebaseerd bleven echter onveranderd. In de regels vinden we niets terug over de vervoeging van de werkwoorden, maar deze is wel bij alle werkwoorden in de lijst gegeven. Bij ieder woord is al datgene aangeteekend, wat men behoort te weten om de spelling ook in de verbogene en afgeleide vormen te kennen: (…) bij de werkwoorden de sterke of zwakke vervoeging, het gebruik van het hulpwoord hebben of zijn, en de aanwijzing, waar dit te pas kwam, of zij scheidbaar of onscheidbaar worden gebezigd. (De Vries en Te Winkel 1866: 9)

Over de opname van woorden van vreemde herkomst wordt het volgende geschreven: Ook in het opnemen der meest gebruikelijke bastaardwoorden moesten wij met eenige ruimte te werk gaan, (…) dat wij de vreemdelingen, die geen misbruik maken van ons vertrouwen, volgaarne in ons midden toelaten; hen geheel als burgers erkennen, zoodra zij getoond hebben dit te begeeren; maar hen ook, in het tegenovergestelde geval, vrijlaten zich te vertoonen in hunne nationale kleederdracht, die hun zoo goed staat, in plaats van hun, ongastvrij en onwellevend, een Nederlandsen gewaad op te dringen, dat niet voor hunne leden geschapen is. (De Vries en Te Winkel 1866: 8)

57

Dit citaat is belangrijk om aan te tonen dat er dus zeker geen politiek bestond tegen het opnemen van vreemde (werk)woorden in de Woordenlijst. Het lage aantal Engelse werkwoorden kan dus worden verklaard door het feit dat ze gewoon niet werden gebruikt. Waarschijnlijk heeft de gastvrijheid ten opzichte van vreemde woorden voornamelijk betrekking op de Franse woorden. Wat de spellingregels voor deze werkwoorden betreft is er weinig veranderd: De door ons aangenomen regels voor het schrijven der vreemde en bastaardwoorden zijn geheel in overeenstemming met de heerschende richting in ons spellingstelsel, waarin zich overal het streven openbaart om de uitspraak juist voor te stellen en de afleiding te doen uitkomen, voor zooverre deze het recht verstand der woorden kan bevorderen. Beide, de uitspraak en de afleiding der vreemde woorden, kunnen natuurlijk slechts door de oorspronkelijke spelling in het licht worden gesteld; doch, waar de uitspraak te zeer gewijzigd is en de kennis der etymologie geen nut kan doen, zou de oorspronkelijke spelling veeleer nadeelig werken, en is dus het volgen der Nederl. regels het rationeelst. (De Vries en Te Winkel 1866: 46)

In 1954 werd een compleet nieuwe spelling van kracht die voor het eerst in opdracht van de Nederlandse en Belgische regering werd samengesteld. De Woordenlijst krijgt nu haar definitieve naam die ze vandaag nog steeds draagt ‘Woordenlijst van de Nederlandse Taal’. De formulering van de regels lijkt ook al veel meer op de regels zoals we ze nu kennen, maar de vervoeging van de werkwoorden komt nog steeds niet aan bod in de regels. Over de vreemde en bastaardwoorden schrijft men dat er niets wordt veranderd. Het spreekt vanzelf, dat we aan de spelling van deze woorden in het algemeen niets hebben veranderd. (…) In het algemeen zijn we uitgegaan van de overweging, dat we niet door een te sterke vernederlandsing het gebruik van bastaardwoorden dienden aan te moedigen. (Woordenlijst van de Nederlandse Taal 1954: 46)

In 1990 werd een ‘Herziene Woordenlijst van de Nederlandse taal’ uitgebracht. Deze herziening gebeurde door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie dat zich ook in de toekomst over de Woordenlijst zou buigen bij iedere nieuwe uitgave. In 1980 werd de Nederlandse Taalunie opgericht en in 1995 werd op haar initiatief een nieuwe ‘Woordenlijst Nederlandse taal’ uitgebracht. Voor de eerste keer werd bij de formulering van de regels wel speciale aandacht besteed aan de spelling van de werkwoorden en de werkwoorden van Engelse herkomst. Dat er specifiek over de Engelse werkwoorden regels werden geformuleerd toont aan dat men toen ook besefte dat deze werkwoorden in steeds grotere aantallen in onze taal voorkwamen.

58

HOOFDSTUK 6: Synchroon onderzoek: de resultaten

In het bovenstaande hebben we alle bijzonderheden van de nieuwe spelling (en de oude spellingen) onderzocht. De vraag die aan het begin van deze masterproef is gesteld, namelijk of de spelling van de Engelse werkwoorden adequaat genoeg is, zullen we in dit hoofdstuk proberen te beantwoorden. Zoals we zien bestaat er immers een evolutie naar het gebruik van steeds meer Engelse werkwoorden in onze taal. Het is dus van belang dat de spelling van de Engelse werkwoorden niet langer als perifeer wordt beschouwd, maar als even belangrijk als de spelling van de inheemse werkwoorden met volledige en adequate regels. In wat volgt zullen we proberen aan te tonen op welke vlakken er enige verbetering van de spelling wenselijk zou zijn.

6.1. Spellingproblemen en suggesties 6.1.1. Aanvullingen bij de bestaande spellingregels 6.1.1.1. Aanvulling bij de hoofdregel De stam van een werkwoord van Engelse herkomst schrijven we op dezelfde manier als in het Engels. Die vorm gebruiken we zoals de stam van een inheems woord. (het Groene Boekje 2005: 81)

De hoofdregel zoals hij is geformuleerd in de Leidraad van het Groene Boekje is een goede regel waaraan vrijwel niets zou kunnen worden verbeterd zonder op nieuwe problemen te stuiten. Het is logisch om de werkwoorden te baseren op het Engelse grondwoord omdat dit een politiek is die al sinds de eerste Woordenlijst wordt gehanteerd voor alle vreemde woorden (cf. supra). Het enige probleem dat de taalgebruiker kan hebben is dat hij niet weet wat dit grondwoord is en dus niet weet wat de Nederlandse stam is. Dit is immers niet altijd duidelijk uit de infinitief. Uit de infinitief alleen weet de taalgebruiker niet dat de stam van ejecten, ik eject (zonder e) is en de stam van daten, ik date (met e). Maar dit is ook het geval in het Nederlands. De taalgebruiker moet ook leren dat de stam van lopen, ik loop is en de stam van vrezen, ik vrees is.

59

Bij de hoofdregel wordt ook opgemerkt dat bij sommige werkwoorden zoals golfen de stam op twee manieren kan worden uitgesproken, waardoor twee uitgangen mogelijk zijn. Ook hieraan dient niets te worden veranderd. De resultaten van ons onderzoek tonen wel aan dat de vorm met -d(e) het vaakst wordt gebruikt. Een tweede opmerking die hier in de Leidraad zou kunnen worden opgenomen is dat bij sommige werkwoorden de stam toch een klein beetje verandert. Deze veranderingen gebeuren om de werkwoorden beter te laten overeenstemmen met de andere spellingregels in onze taal en bevorderen dus de cohesie binnen de spelling als een geheel. Toch is het beter om op te merken dat deze veranderingen optreden om de oplettende taalgebruiker niet op het verkeerde been te zetten. Het gaat hierbij dan ook niet altijd om het effectief veranderen van letters, maar om het al dan niet aaneenschrijven of het gebruik van hoofdletters. - het aaneenschrijven van het grondwoord: egotrippen (ego trip) - het weglaten van een liggend streepje: cherrypicken (to cherry-pick) - het toevoegen van een liggend streepje: back-uppen (to back up) - het weglaten van een hoofdletter: bostonnen (Boston)

6.1.1.2. Aanvulling bij de eerste uitzonderingsregel Als het woord in het Engels eindigt op een dubbele medeklinker, vernederlandsen we de stam en schrijven we een enkele medeklinker, tenzij dit een andere uitspraak oproept. (het Groene Boekje 2005: 84)

Van de eerste uitzonderingsregel wordt nooit echt afgeweken. Het laatste deel van deze regel ‘tenzij dit een andere uitspraak oproept’ zorgt echter wel voor heel wat verwarring. Ten eerste is deze regel immers gebaseerd op de uitspraak en die kan natuurlijk variëren. Zoals we in hoofdstuk één hebben besproken, is vooral het verschil tussen Nederland en Vlaanderen vrij groot. In Vlaanderen wordt de uitspraak van klinkers gemakkelijker vernederlandst dan in het Noorden, zoals bij het werkwoord passen ‘de bal naar een ploeggenoot spelen’. Verder kan er bij sommige werkwoorden geen onderscheid worden gemaakt tussen de stam van het Engelse werkwoord zonder dubbele eindmedeklinker, zoals kil in de eerst persoon van het werkwoord killen, en een bestaand Nederlands woord zoals het adjectief ‘kil’. Hier ontstaat de verwarring natuurlijk enkel wanneer de woorden in isolatie

60

voorkomen, want in een zin wordt immers vlug duidelijk of het om een adjectief of om een werkwoord gaat. Ten slotte geldt de vernederlandsing van de dubbele eindmedeklinkers enkel voor de werkwoorden (ik gril, ik stres) en niet voor substantieven (‘de grill’, ‘de stress’). Voor nietgespecialiseerde taalgebruikers is de reden voor deze verschillende schrijfwijze niet altijd duidelijk, wat leidt tot verwarring. De stam van deze werkwoorden altijd met dubbele medeklinker schrijven is geen oplossing voor deze verwarring. Bij werkwoorden zoals boycotten zou het woordbeeld van de verleden tijd er immers ongewoon uitzien: *boycottte. Deze schrijfwijze wordt ook niet verhinderd door het beginsel van gelijkvormigheid, dat de uitheemse woorden als uitzondering vermeldt (het Groene Boekje 2005: 71). Het zou veel logischer zijn om, ongeacht de uitspraak, de dubbele eindmedeklinker weg te laten vallen. Enerzijds omdat de groep van de werkwoorden waarbij de dubbele eindmedeklinker wél behouden blijft veel kleiner is dan de groep waarbij de tweede eindmedeklinker vervalt 8. Anderzijds omdat ook bij de andere Engelse werkwoorden zonder dubbele medeklinker er enige kennis van het Engels vereist is voor het correct uitspreken ervan zoals bij beamen (digitale berichten versturen) dat kan worden verward met ‘beamen’ (bevestigen). Of dat socceren, met /k/ wordt uitgesproken en niet met /ks/ zoals in ‘accent’ of dat de in blanken (een signaal tijdelijk onderbreken) een /e/ representeert. Als we deze piste zouden volgen, moet enkel het laatste deel van deze uitzonderingsregel worden geschrapt. Daardoor zullen negen werkwoorden een andere stam krijgen, maar volgens ons weegt het ongemak van de wijziging van deze woordbeelden niet op tegen de verwarring die anders ontstaat bij meer dan veertig werkwoorden.

6.1.1.3. Aanvulling bij de tweede uitzonderingsregel Als het woord in het Engels in de laatst uitgesproken lettergreep een lange /oo/ of een daaraan verwante klank heeft, vernederlandsen we de stam en schrijven we oo met dubbel klinkerteken. (het Groene Boekje 2005: 84)

In deze regel wordt slechts één voorwaarde genoemd om de stam te vernederlandsen, namelijk dat het woord in het Engels in de laatst uitgesproken lettergreep een lange /oo/klank moet hebben zoals in to choke. Zoals we hebben gezien dekt deze regel niet de hele 8

Er zijn slechts negen werkwoorden aangetroffen waarbij de dubbele eindmedeklinker behouden blijft en vierendertig waarbij de eindmedeklinker enkel wordt geschreven.

61

lading werkwoorden die in de voorwaarde worden genoemd. Er zou nog een tweede voorwaarde aan deze regel moeten worden gekoppeld. De eerste groep bestaat uit werkwoorden die in het Engels allemaal worden gespeld met een -e op het eind. Deze werkwoorden voldoen aan de regel. Oorsprong to joke to choke

Infinitief joken choken

Verleden tijd jookte chookte

Voltooid deelwoord Betekenis heeft gejookt schertsen heeft gechookt de choke bedienen

Daarnaast bestaat er echter nog een groep van werkwoorden die in het Engels eindigen op -o zoals in bingo. Deze werkwoorden worden in het Nederlands anders vervoegd: Oorsprong

Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord Betekenis

bingo polo

bingoën poloën

bingode polode

heeft gebingood heeft gepolood

bingo spelen polo spelen

De stam van deze werkwoorden wordt dus niet met dubbele gespeld (ik bingo), omdat we met een open lettergreep te maken hebben. Alleen in het voltooid deelwoord wordt de /o/ verdubbeld omdat we dan wel een gesloten lettergreep hebben en de /o/ anders kort zou worden uitgesproken. Met deze groep werkwoorden wordt in het Groene Boekje echter geen rekening gehouden. De regel zou dus bijvoorbeeld moeten worden opgesplitst in twee subregels voor elk van de groepen werkwoorden.

Ten slotte zijn er enkele werkwoorden die wel eindigen op een lange /oo/-klank, maar waarvan de /o/ niet wordt verdubbeld. Dit komt voor wanneer de voor de <w> staat, zoals in showen, omdat de /oo/ dan toch korter wordt uitgesproken. Voor de gewone taalgebruiker is dit verschil in de klank misschien niet altijd duidelijk en dus kan het Groene Boekje deze werkwoorden misschien beter ook vermelden bij de tweede regel. Infinitief

Verleden tijd

Voltooid deelwoord

Betekenis

showen blowen flowen

showde blowde flowde

heeft geshowd heeft geblowd heeft geflowd

een show geven hasj of wiet roken versieren

62

6.1.1.4. Andere aanvullingen Een goede spelling is volgens ons een spelling met zo weinig mogelijk regels die een zo groot mogelijk aantal woorden beregelt zonder daarbij al te veel tegen het taalgevoel van de taalgebruiker in te gaan. Het is dus zeker niet onze bedoeling te pleiten voor extra regels bij een herziening van de huidige spelling. We willen echter wel dat de regels die er zijn zo volledig mogelijk en toch zo eenvoudig mogelijk zijn. Daarom vinden we het noodzakelijk om uitzonderingsregel twee te optimaliseren en pleiten we voor een vereenvoudiging van uitzonderingsregel één. Hieronder bespreken we nog twee zaken die in de Leidraad kunnen worden opgenomen om de volledigheid te verbeteren.

1. METATHESIS Een grote groep van de Engelse werkwoorden gaat terug op een grondwoord dat eindigt op -le. Bij sommige werkwoorden uit deze groep is een metathesis van de stam opgetreden naar -el, zoals bij puzzelen, scrambelen en settelen. Bij andere werkwoorden is de oorspronkelijke stam behouden: restylen, recyclen en samplen. Sommige werkwoorden zoals googelen/googlen of disabelen/disablen kunnen op beide manier geschreven worden. Opvallend is dat de meeste van deze werkwoorden op -el voorafgegaan worden door een dubbele medeklinker. Waarschijnlijk vergemakkelijkt de vernederlandsing daardoor. Daarnaast valt het op dat de werkwoorden die een metathesis hebben ondergaan al langer in onze taal zijn opgenomen en (mede door de metathesis) niet zo gemakkelijk meer als een Engels werkwoord worden herkend. Deze werkwoorden kunnen dan ook enkel met /el/ worden uitgesproken. Zo kan je bijvoorbeeld enkel /puzzelen/ en niet /puzzlen/ zeggen. De groep werkwoorden op -le kunnen in de infinitief zowel met /el/ als /le/ worden uitgesproken (zowel /recycelen/ als /recyclen/), maar hun stam kan enkel met /el/ worden uitgesproken (ik /recycel/. Daardoor is het waarschijnlijk dat ook deze werkwoorden op termijn ook in de spelling vernederlandst zullen worden door een metathesis van -le naar el te ondergaan. Maar voorlopig en zolang er nieuwe werkwoorden van dit type in onze taal worden opgenomen, zal deze groep werkwoorden waarschijnlijk verdeeld blijven in de schrijfwijze. Het is echter een vrij grote groep werkwoorden die dus zeker een vermelding verdient in de regels. Ons voorstel is om deze werkwoorden als derde uitzondering te formuleren op de hoofdregel. Deze werkwoorden kunnen echter ook als opmerking bij de hoofdregel worden behandeld.

63

2. DE WERKWOORDEN AFGELEID VAN EEN AFKORTING Ook de werkwoorden afgeleid van een afkorting, komen in de Leidraad van het Groene Boekje nergens aan bod, noch bij de afkortingen, noch bij de werkwoorden. Hoewel de vervoeging niet zo moeilijk is, is een aparte behandeling bij de hoofdregel misschien wel handig voor de taalgebruiker om een overzicht te krijgen van de te volgen regels. Nu moet hij die afleiden uit de vervoegingen in de Woordenlijst. Initiaalwoorden zoals sms’en worden geschreven met kleine letters en de uitgang wordt voorafgegaan door een apostrof voor de leesbaarheid. Sinds de nieuwe spelling van 2005 wordt, ook voor de duidelijkheid, het voltooid deelwoord voorafgegaan door een liggend streepje (sms’te - ge-sms’t). Bij letterwoorden (pinnen) en verkortingen (flexen) vervalt de apostrof en het liggend streepje en verloopt de vervoeging normaal.

6.1.2. Opmerkingen bij de regels van het Groene Boekje In het vorige stuk hebben we aangegeven hoe de regels in de Leidraad van het Groene Boekje kunnen worden geoptimaliseerd om een zo groot mogelijk aantal van de Engelse werkwoorden te beregelen. In dit stuk geven we nog enkele opmerkingen bij de regels. Deze opmerkingen zijn in geen geval bedoeld om ook te worden opgenomen in de regels. Ze zijn er om de lezer van deze masterproef attent te maken op enkele bijzonderheden en gevolgen van de regels.

1. DE SPELLING GAAT IN TEGEN DE UITSPRAAKREGELS VAN NEDERLANDS Wanneer de hoofdregel correct wordt gevolgd, leidt dit in sommige gevallen tot het zondigen tegen andere regels van de Nederlandse spelling. Bij het werkwoord socceren bijvoorbeeld, blijft de Engelse schrijfwijze met ‘cc’ behouden. Wanneer in een Nederlands woord voor een <e> staat, wordt deze normaal gezien als /ks/ uitgesproken zoals in accent en niet als /k/ (Timmers 2000: 53). 2. DE SPELLING GAAT IN TEGEN ANDERE SPELLINGREGELS VAN HET NEDERLANDS Naast de uitspraakregels wordt er ook gezondigd tegen andere spellingregels van het Nederlands. Zo wordt een dubbele klinker normaal gezien enkel geschreven in een open lettergreep. Dit is niet het geval bij bijvoorbeeld de Engelse werkwoorden keepen en zoomen. Het verschil in spelling toont echter ook een verschil in uitspraak. De dubbele

64

klinker in keepen spreken we immers uit als een /ie/ en in zoomen als een /oe/ (Timmers 2000: 52). 3. WOORDEN MET DUBBELE SCHRIJFWIJZE IN HET ENGELS In het Engels bestaan ook woorden die op meerdere wijzen kunnen worden gespeld, bijvoorbeeld de groep van woorden die ofwel op -ze ofwel op -se kunnen eindigen. In het Nederlands werd voor alle werkwoorden consequent gekozen voor de vorm op -ze: equalizen, optimizen, organizen, randomizen, socializen, visualizen en customizen. We spreken deze werkwoorden immers ook uit met een stemhebbende medeklinker. Er zijn werkwoorden die hiervan lijken af te wijken, zoals merchandisen, maar deze werkwoorden kennen in de Engelse spelling ook enkel de vorm op -se.

4. STERKE WERKWOORDEN Het is opvallend dat er bij de Engelse werkwoorden geen sterke werkwoorden zitten. Alle werkwoorden worden dus als zwakke werkwoorden vervoegd. Een werkwoord als inswingen wordt dus vervoegd als swingde in en ingeswingd en nooit als *swong in of *ingeswongen.

6.2. De evaluatie van de spelling In het eerste deel van dit hoofdstuk hebben we enkele mogelijke aanvullingen op en opmerkingen bij de spelling besproken. In dit deel zullen we het gewicht van deze optimalisering van de spelling minimaliseren. We zullen aantonen dat het grootste deel van de werkwoorden de bestaande regels volgt. Toch zijn onze aanvullingen van belang, want zoals gezegd, blijft het aantal Engelse werkwoorden groeien en kunnen kleine onvolmaaktheden op termijn leiden tot grote onregelmatigheden.

6.2.1. Evaluatie op basis van de lijst Globaal gezien is de beregeling van de spelling van de Engelse werkwoorden helemaal niet zo slecht. Dit kunnen we besluiten uit onze inventaris van de Engelse werkwoorden. In totaal hebben we 1377 werkwoorden verzameld. Van dat totaal kunnen we voor de beoordeling van de spellingregels de samengestelde en afgeleide werkwoorden aftrekken. 65

Het tweede lid van deze werkwoorden, dat belangrijk is voor de vervoeging, is immers vaak al elders opgenomen in de lijst. Dan houden we 1205 werkwoorden over. De werkwoorden uit categorie één en twee, die de hoofdregel perfect volgen, maken 81 % uit van het totale aantal werkwoorden 9. Ook de werkwoorden uit categorie vier, zeven en acht volgen de hoofdregel. Uitzonderingsregel één beregelt in totaal vierenveertig werkwoorden en uitzonderingsregel twee beregelt dertien werkwoorden correct. Alles samen zijn de regels goed voor bijna 92 % van alle werkwoorden. De overige 8 % omvat onder andere de werkwoorden die gedeeltelijk vernederlandst zijn, zoals oppeppen, dat van het Engelse werkwoord to pep up komt. Daarnaast omvat het ook enkele werkwoorden die we als uitzonderingen kunnen beschouwen doordat ze weinig of geen kenmerken gemeenschappelijk hebben met andere werkwoorden en dus moeilijk in te delen zijn in een categorie, zoals picknicken, aerobiccen of inswingen. Het werkwoord aerobiccen komt bijvoorbeeld van het Engelse aerobics. Dit werkwoord volgt de hoofdregel niet, anders zou het *aerobicsen zijn. Noch oppeppen, noch aerobiccen zijn echter werkwoorden waar de taalgebruiker bij de vervoeging problemen mee heeft. Hoewel we dus over uitzonderingen spreken, wegens vormelijke kenmerken bij de omzetting uit het Engels, volgen deze werkwoorden in het Nederlands de regels wel. Algemeen kan dus worden gesteld dat de spellingregels voor de Engelse werkwoorden louter op basis van de cijfers zeker niet slecht zijn te noemen, maar er is ook nog ruimte voor verbetering. Met de aanvullingen op de spelling die we eerder hebben genoemd, zouden immers al 96% van de werkwoorden worden beregeld.

6.2.2. Evaluatie op basis van een vergelijking met het witte alternatief In het Witte Boekje worden de Engelse werkwoorden niet apart behandeld. Ze worden wel vrij uitvoerig besproken, maar tussen de spellingregels van de inheemse werkwoorden in. Hieronder vatten we de regels zoals ze in het Witte Boekje voorkomen samen. Dit is nodig omdat de grootste tekortkoming van het Witte Boekje ongetwijfeld de ontoegankelijkheid van de regels is. Alle regels van de Engelse werkwoorden worden gewoon door elkaar opgesomd, zonder enige vorm van hiërarchie. Hieronder proberen we de kern van de regels weer te geven en vergelijken we meteen met het Groene Boekje om de verschillen weer te geven. 9

In de eerste twee categorieën bevinden zich 981 werkwoorden.

66

6.2.2.1. De hoofdregel De hoofdregel wordt in het Witte Boekje kort aangehaald, niet als regel op zich, maar om te verklaren waarom de vervoeging er bij werkwoorden waarvan de stam eindigt op -e soms raar uit kan zien. Dat vreemde woordbeeld ontstaat doordat ook van oorsprong anderstalige werkwoorden zoveel mogelijk de Nederlandse vervoegingsregels volgen. Daarom is de verleden tijd van updaten updatete (update + te), net als zweette (zweet + te) van zweten. (het Witte Boekje 2006: 95)

Daarna geeft het Witte Boekje de goede raad om zulke woordbeelden te omzeilen door ze te vervangen door andere werkwoorden of woordgroepen zoals ‘een update gedaan’ of ‘geactualiseerd’. Aangezien het Witte Boekje de hoofdregel niet duidelijk formuleert, wordt er het volgende aan toegevoegd: Bij sommige - vaak uit het Engels geleende - werkwoorden is het nodig een extra e toe te voegen om een goede uitspraak te behouden. Een voorbeeld is racen. Het is niet ik rac, jij ract, enz. (want dat levert de uitspraak [rak(t)] op), maar: ik race, jij racet. (het Witte Boekje 2006: 92)

Deze regel komt niet voor in het Groene Boekje, omdat die door de hoofdregel overbodig wordt gemaakt. De hoofdregel in het Witte Boekje, zo kunnen we uit deze regel besluiten, moet dus wel anders luiden, namelijk dat de stam gelijk is aan de infinitief zonder -en, zoals bij de meeste inheemse werkwoorden. Deze impliciete hoofdregel verklaart ook waarom het volgende wordt geschreven: Een extra e komt ook bij de ik-vorm van de volgende werkwoorden, omdat die vorm zonder –e minder goed herkenbaar is en wat ‘kaal’ aanvoelt: browsen – ik browse housen – ik house leasen – ik lease releasen – ik release 10 Het gaat bij deze werkwoorden dus alleen om de ik-vorm. Bij de overige ‘personen’ (jij, hij, zij, enz.) wordt die e niet geschreven: jij browst, zij houst, zij (re)least. (het Witte Boekje 2006: 93)

Het Witte Boekje legt dus in tegenstelling tot wat het beweert, de regels helemaal niet duidelijker uit. Ten eerste laat de formulering en overzichtelijkheid heel wat te wensen over en ten tweede creëert het drie regels waar het Groene Boekje volstaat met één hoofdregel. Bovendien zorgt de laatste regel voor werkwoorden zoals leasen zoals eerder 10

Uit dit lijstje is het werkwoord douchen weggelaten, omdat douche van het Italiaanse doccia komt, dat via het Frans in onze taal is terecht gekomen.

67

al gezegd voor grote inconsistentie omdat de stam niet gelijk is aan de vorm van de eerste persoon, iets wat bij geen enkel ander werkwoord het geval is. Ten slotte vermeldt ook het Witte Boekje de werkwoorden die eindigen op een fricatief die stemhebbend of stemloos kan worden uitgesproken. Deze regel is hetzelfde, de veranderingen in de werkwoorden komen voort uit de bovenstaande regels. Van oorsprong Engelse werkwoorden als briefen, browsen, golfen, leasen kunnen op grond van de bestaande variatie in uitspraak (f of v, s of z) ook een dubbele vervoeging krijgen: briefte/briefde, gebrieft/gebriefd browste/ browsde, gebrowst/gebrowsd golfte/golfde, gegolft/gegolfd leaste/leasde, geleast/geleasd (het Witte Boekje 2006: 96)

6.2.2.2. Uitzonderingsregel één Bij Engelse werkwoorden die in het Engels op een dubbele medeklinker eindigen, mag een van die klinkers worden weggelaten als die niet nodig is voor de uitspraak in het Nederlands. Zowel hij crosst als hij crost is dus goed. Deze regel geeft veel meer vrijheid dan het Groene Boekje en laat de keuze dus volledig vrij voor de taalgebruiker. Bij sommige van oorsprong Engelse werkwoorden die hun Engelse uitspraak hebben behouden, blijft (vanwege die uitspraak) een dubbele medeklinker aan het einde staan: ik baseball, baseballde, gebaseballd. Zo zijn de woorden ook in de woordenlijst opgenomen. Maar wie voor een Nederlandse uitspraak kiest mag in de spelling één l weglaten. Het is echter wel volleybal, volleybalde, gevolleybald (met één l) omdat bal hierin altijd op z’n Nederlands wordt uitgesproken. (het Witte Boekje 2006: 95)

Deze regel werkt natuurlijk de consistentie van een spelling niet in de hand. Zoals we zien is de taalgebruiker vrij om te kiezen voor een enkele medeklinker als zijn uitspraak dit verantwoord, dit is dus weer een argument om alle werkwoorden met enkele eindmedeklinker te schrijven zodat ze niet meer indruisen tegen de beginsels van onze spelling.

68

6.2.2.3. Uitzonderingsregel twee De tweede uitzonderingsregel van het Groene Boekje die zegt dat werkwoorden eindigend op een lange /oo/-klank, lang moeten worden geschreven, wordt niet vermeld in de regels van het Witte Boekje. Toch worden de werkwoorden in de woordenlijst wel zo vervoegd (het Witte Boekje 2006: 518). quoten ik quoot, (jij/hij) quoot, quootte, gequoot

6.2.2.4. Verdere aanvullingen Het Witte Boekje is wel vrij volledig in de verdere aanvullingen en vermeldt hier zaken zoals de metathesis van -le naar -el en de vervoeging van werkwoorden die afkortingen zijn. Dit zijn zaken waarin het Groene Boekje tekort schiet. Maar ook hier geldt dezelfde commentaar als bij de andere regels van het Witte Boekje: de formulering van de regels en het geven van voorbeelden gebeurt niet op transparante wijze en met veel redundantie waardoor de boodschap minder duidelijk overkomt. Het uitgangspunt is dat de Engels uitziende vorm in elk geval goed is: ik google, hij samplet, zij handlede. Daarnaast mag de volgorde -le ook in -el veranderen als dat geen leesbaarheidsprobleem oplevert: hij googelt, ik sampel. Die verandering is vrij algemeen doorgevoerd bij settelen (settlen): jullie zijn gesetteld. Waar de vernederlandste spelling uitspraakproblemen oplevert, vervalt die optie, zoals bij handlen (handelen) en recyclen (niet recyelen). (het Witte Boekje 2006: 96)

Werkwoorden waarvan de stam een afkorting is, krijgen een apostrof voor de vervoegingsuitgang: sms’te, msn’de. Het voltooid deelwoord van zulke werkwoorden krijgt die apostrof ook en er komt een streepje na ge-: ge-sms’t, ge-msn’d. Als een werkwoord met een afkorting plus een streepje begint, zoals e-mailen, komt er in het voltooid deelwoord ook een streepje na ge: ge-e-maild. Let op: ook een zelfstandig naamwoord waarin ge vóór de afkorting staat, krijgt een streepje: het onophoudelijke ge-sms. (het Witte Boekje 2006: 95)

69

6.2.2.5. Conclusie De algemene conclusie is dat het Groene Boekje wat de Engelse werkwoorden betreft een betere beregeling biedt dan het Witte Boekje. De inconsistenties uit de vorige spelling zijn er uit gezuiverd en de regels zijn gemakkelijk te leren. Er zijn ook relatief weinig uitzonderingen op de regels. Het Witte Boekje biedt wel regels voor enkele kwesties die in het Groene Boekje over het hoofd zijn gezien, zoals de beregeling van de werkwoorden afkomstig van een afkorting en van de werkwoorden die eindigen op -le/-el. Het Groene Boekje kan nog worden aangevuld deze kwesties die het over het hoofd heeft gezien en onze aanbeveling om de laatste zin van de eerste uitzonderingsregel weg te laten vallen en in de tweede uitzonderingsregel de werkwoorden die eindigen op -o op te nemen. In dat geval zou het Groene Boekje een heel goede en consistente beregeling van de Engelse werkwoorden bieden die opgewassen is tegen de toevloed aan nieuwe werkwoorden. Het Witte Boekje heeft een nog iets verdere weg af te leggen. Eerst en vooral zijn de regels allesbehalve overzichtelijk gepresenteerd. Daardoor is het ook niet duidelijk wat de regels precies zijn en wat bijkomende opmerkingen zijn. Daarnaast vinden we de hoofdregel van het Groene Boekje ook veel gemakkelijker en logischer. Die hoofdregel maakt extra regels over het al dan niet toevoegen van een extra -e overbodig en zorgt niet voor inconsistentie in de stam van werkwoorden zoals leasen (ik lease, maar hij least). Door de verschillen in de regels zijn er natuurlijk ook enkele verschillen tussen de Woordenlijsten. Deze verschillen worden weergegeven in bijlage vijf. Naast de verschillen in spelling zien we dat, althans op het vlak van de Engelse werkwoorden, het Witte Boekje niet vollediger is zoals Daniëls (2006-13) beweert. Althans toch niet wat de werkwoorden betreft; in het Groene Boekje zijn immers meer werkwoorden opgenomen dan in het Witte Boekje.

70

HOOFDSTUK 7: Besluit

7.1. Algemene conclusies In deze masterproef over de spelling van de Engelse werkwoorden hebben we drie zaken behandeld. Ten eerste hebben we een overzicht proberen te geven van de Engelse werkwoorden die in het verleden en het heden in onze taal aanwezig waren en zijn. Daarnaast hebben we ook de regels voor de spelling van deze werkwoorden en de alternatieven die ervoor bestaan uitgelegd en ten slotte hebben we proberen aan te tonen op welke vlakken er eventueel nog een verbetering van de spelling mogelijk is. Met onze synchrone en diachrone lijst hebben we respectievelijk kunnen aantonen dat de Engelse werkwoorden momenteel in niet te verwaarlozen aantallen in onze taal aanwezig zijn (we telden 1377 werkwoorden in totaal) en dat deze aanwezigheid een vrij recent verschijnsel is. Ontlening aan het Engels is er altijd al geweest, dat bewijst onze diachrone lijst die teruggaat tot 1866, maar nog nooit was die ontlening zo groot als de voorbije tien jaar. Vroeger had het Frans de belangrijkste invloed op onze taal, nu is dat het Engels geworden. De overschakeling van een Romaanse naar een Germaanse taal als basis voor de ontlening

van

werkwoorden

leidt

onvermijdelijk

tot

aanpassingen

in

de

werkwoordvorming. In de loop van ons onderzoek zijn we tot de conclusie gekomen dat de beregeling van de vele Engelse werkwoorden helemaal niet zo slecht is. De huidige regels hebben immers betrekking op 92% van de werkwoorden. Toch is er nog wat ruimte voor verbetering, zeker met het oog op de toekomst, want telkens opnieuw zullen Engelse werkwoorden in onze taal worden opgenomen, waardoor een grotere diversiteit zal ontstaan die mogelijk leidt tot een verminderde adequaatheid van de regels. In totaal hebben we vier aanpassingen in de spelling voorgesteld. Deze veranderingen zijn louter gebaseerd op ons theoretisch onderzoek aan de hand van de werkwoorden en kunnen dus afwijken van de voorkeur van de gemiddelde taalgebruiker. Verder onderzoek bij de taalgebruiker is dus gewenst wanneer deze aanpassingen werkelijk in de spelling zouden worden doorgevoerd. Dit zou de optimale werkwijze moeten zijn bij iedere wijziging in de spelling.

Onze eerste aanpassing is een vereenvoudiging van de regels. We stellen voor om het deel van de eerste uitzonderingsregel weg te laten vallen, dat zegt dat een dubbele eindmedeklinker moet worden geschreven bij werkwoorden waar het wegvallen van de tweede medeklinker voor uitspraakproblemen zou zorgen (passen, pullen). Zo krijgen alle werkwoorden een enkele medeklinker op het einde van de stam (ik pas en ik pul net zoals ik stres en ik sel). De tweede aanpassing is een aanvulling van uitzonderingsregel twee. Er geldt één voorwaarde bij deze regel: ‘als het werkwoord eindigt op een lange /oo/-klank’ en alle werkwoorden die aan deze voorwaarde voldoen moeten met dubbele oo geschreven worden (choken, ik chook). In de praktijk bestaat er echter een groep werkwoorden die wel aan de voorwaarde voldoen, maar anders worden vervoegd (bingo, ik bingo). Uitzonderingsregel twee moet dus vollediger geformuleerd worden met inclusie van alle werkwoorden die aan de voorwaarde voldoen, zodat de regel de taalrealiteit volgt. Onze derde voorgestelde aanpassing zou kunnen worden geformuleerd ofwel als een derde uitzonderingsregel ofwel als een opmerking bij de hoofdregel. Het gaat om een beregeling van de werkwoorden die eindigen op -le. Momenteel bestaat hiervoor nog geen regel en misschien is het ook niet mogelijk om een sluitende regel te bedenken die voor iedereen goed is. Ons voorstel is om alle werkwoorden te vernederlandsen naar -el omdat zowel de werkwoorden geschreven met -el als die met -le in de stam met -el worden uitgesproken. Deze aanpassing zal zeker voor discussie zorgen bij taalgebruikers die bijvoorbeeld recyclen liever met -le blijven schrijven, wat volgens Google de meest gebruikte schrijfwijze is, maar op termijn zal deze regel voor minder verwarring zorgen. Een laatste aanpassing is de toevoeging van enkele opmerkingen bij de hoofdregel. Ten eerste is het niet bij alle werkwoorden zo dat er helemaal niets aan het Engelse woord verandert bij de vorming van de Nederlandse stam. Vaak gebeuren er kleine aanpassingen zoals het schrijven of weglaten van een liggend streepje zodat het werkwoord meer uniform is met de andere Nederlandse (werk)woorden. Daarnaast zijn er nog de werkwoorden die afkomstig zijn van een afkorting. De schrijfwijze hangt dan af van het feit of de afkorting een letterwoord (pinnen), initiaalwoord (sms’en) of een verkorting (flexen) van een woord is. De regels om deze werkwoorden te schrijven staan noch bij de werkwoorden, noch bij de afkortingen beschreven.

72

Met deze aanpassingen aan de spellingregels zijn ongeveer 96% van alle werkwoorden in onze lijst beregeld. Er blijven nog enkele werkwoorden over zoals de werkwoorden die gedeeltelijk vernederlandst zijn, zoals oppeppen en de uitzonderingen waaronder aerobiccen. Noch oppeppen, noch aerobiccen zijn echter werkwoorden waar de taalgebruiker bij de spelling problemen mee heeft. Hoewel we dus over uitzonderingen spreken, wegens vormelijke kenmerken bij de omzetting uit het Engels, volgen deze werkwoorden in het Nederlands de regels wel. Met de aanpassingen die werden voorgesteld in de regels, worden in totaal 96% van de Engelse werkwoorden beregeld en van de werkwoorden die daar niet onder vallen, zorgt de spelling voor heel weinig problemen. In deze masterproef hebben we de regels voor de spelling van de Engelse werkwoorden kritisch onderzocht en getracht ze te verbeteren. In het begin van deze masterproef stelden we de vraag naar de optimale spelling. We hebben gezien dat de taalgebruiker niet leest of schrijft aan de hand van deze regelstrategie, maar aan de hand van de visuele strategie. De taalgebruiker memoriseert met andere woorden de woordbeelden. De beste spelling is dus een stabiele spelling. Ons diachrone onderzoek heeft aangetoond dat de spelling van de Engelse werkwoorden redelijk stabiel is. Ook wij hadden niet de intentie woordbeelden te veranderen. We stelden uiteindelijk wel voor om één regel weg te laten waardoor de stam van negen werkwoorden verandert. Onze andere suggesties zijn louter voorstellen om de regels in overeenstemming te brengen met de praktijk omdat de taalgebruiker volgens ons terug moet kunnen vallen op goede regels voor het spellen van (werk)woorden die men niet vaak gebruikt en dus niet heeft gememoriseerd.

7.2. Verder onderzoek In deze masterproef hebben we geprobeerd de belangrijkste knelpunten van de huidige spelling van de Engelse werkwoorden op een rijtje te zetten door de werkwoorden in te delen in categorieën op basis van hun gemeenschappelijke kenmerken. Aan de hand van enkele bevindingen hebben we daarna geprobeerd adviezen te formuleren voor een verbetering van de spelling. We zijn er ons echter van bewust dat er ook verder onderzoek moet gebeuren om te vermijden dat bij een eventuele aanpassing van de spelling niet (opnieuw) de verkeerde keuzes worden gemaakt. We kunnen ons ten slotte ook afvragen of een nieuwe spelling wel wenselijk is. Immers, veel van de spellingproblemen in onze taal komen voort uit het feit dat taalgebruikers graag blijven vasthouden aan bepaalde 73

woordbeelden. Zolang we een vreemd woordbeeld hanteren, zullen er dus altijd problemen blijven bestaan doordat de spellingsystemen en de uitspraak van twee talen in één woord worden gecombineerd, bijvoorbeeld een Engelse stam met een Nederlandse uitgang: hij datet. Met een intelligent ontwerp van de spellingregels kunnen de problemen natuurlijk wel tot een minimum worden beperkt en dat is waar naar moet worden gestreefd. In ons onderzoek hebben we het voornamelijk gehad over spellen en daarbij houden we rekening met de speller, diegene die de tekst moet schrijven. Een even belangrijk aspect van de spelling is natuurlijk het gemak van de lezer. We hebben bijvoorbeeld voorgesteld om de dubbele medeklinker aan het einde van de stam van werkwoorden zoals pullen ‘trekken’ weg te laten vallen. Verder onderzoek is nodig om te onderzoeken of het wegvallen van deze eindmedeklinker toch voor leesproblemen bij de lezer zou zorgen. Wij geloven van niet, althans niet in Vlaanderen waar de werkwoorden sowieso al vrij vernederlandst zijn, maar we zijn niet op de hoogte van de problemen die zo een aanpassing kan opleveren in Nederland. Een ander terrein voor verder onderzoek zijn spellingvormen zoals deletete. Deze vorm is het gevolg van het gevolg van de politiek die we al sinds De Vries en Te Winkel volgen, namelijk ‘de vreemdelingen (…) vrijlaten zich te vertoonen in hunne nationale kleederdracht (…) in plaats van hun, ongastvrij en onwellevend, een Nederlandsen gewaad op te dringen’. De taalgebruiker komt echter voor moeilijkheden te staan omdat het woordbeeld niet overeenstemt met de uitspraak /dieliete/. Verder onderzoek kan aantonen in welke mate deze vormen voor ongemak zorgen en of een schrijfwijze die dichter bij de uitspraak ligt een oplossing biedt. In deze masterproef hebben we ook een onderscheid proberen te maken tussen wat wel en niet als een Engels werkwoord kan worden beschouwd. Zo hebben we de Engelse leenvertalingen en -betekenissen en alle werkwoorden die vernederlandst zijn op de vermelde categorieën na, niet als Engels werkwoord beschouwd. Het gevolg hiervan is dat werkwoorden als ‘boksen’ en ‘typen’ niet in onze lijst werden opgenomen. We zijn er ons van bewust dat de grens in andere lijsten zoals die van Timmers en Den Boon op een andere wijze is getrokken. Waar hun grens ligt wordt echter niet precies gespecificeerd. Ook hier is er dus ruimte voor verder onderzoek. Beschouwt de gemiddelde taalgebruiker woorden als ‘boksen’ en ‘typen’ nog als Engelse werkwoorden? Ziet de taalgebruiker een verschil met werkwoorden als bluffen en killen? Het is duidelijk dat er op dit gebied nog heel wat plaats is voor verder onderzoek. Met deze masterproef hopen we alvast een stap in die richting te hebben genomen. 74

Bibliografie Primair  ANS. Haeseryn W., Romijn K., Geerts G., Algemene Nederlandse Spraakkunst, Deurne, Plantijn, 1997.  Den Boon T., Van Dale jaarboek taal 2008. Utrecht, Van Dale Lexicografie, 2007.  Heemskerk J.,Zonneveld W. Uitspraakwoordenboek. Utrecht, Spectrum, 2000.  Het Groene Boekje. Renkema J., Woordenlijst Nederlandse Taal. Den Haag, SDU, 1998.  Het Groene Boekje. Permentier L., Woordenlijst Nederlandse Taal. Tielt, Lannoo, 2005.  Het Witte Boekje. Daniëls W., Spellinggids van het Nederlands. Utrecht, Spectrum, 2005.  Kollewijn R.A., Buitenrust Hettema F., Salverde De Grave J.J., Nederlandse Woordelijst. Zwolle, Tjeenk Willink, 1913.  Longman. Dictionary of Contemporary English. Essex, Pearson Education Limited, 2003.  Van Dale, Geerts G., Geeraerts D., Vos E., Van der Sijs N. Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal. Utrecht, Van Dale Lexicografie, 1999.

Secundair        

Blom, C., ‘Eerst nachecken, dan uitprinten’, Onze Taal, jaargang 75 (2006), p. 140-141. Coppen, P.-A., ‘Vertrouwen op een blinde scheidsrechter. Google als taalonderzoeker’, Onze Taal, jaargang 75 (2006), p. 167-169. Daniëls, W. Het groen-witte verschillen-boekje. ’s-Hertogenbosch, Adr. Heinen Uitgevers, 2006. Den Boon, T. Ik googel, jij googelt. Nijmegen, BnM, 2007. Tiggeler, E. , Vraagbaak Nederlands. Van spelling tot stijl: snel een helder antwoord op praktijkvragen over taal. Dan Haag, SDU, 2005. Timmers, C., Faxen faxte gefaxt. De spelling van ruim 1500 oorspronkelijk vreemde werkwoorden. Den Haag, SDU, 2000. Vandendriessche, L., De lariekoek van ape(n)kool. Een psycholinguïstisch en morfologisch onderzoek naar een optimale spellingsregel voor de sjwe op de morfeemgrens van samenstellingen. (Scriptie) Universiteit Gent, 2007. Van der Westen, W., Welgespeld. Werkwoordspelling voor hoger onderwijs. Bussum, Coutinho, 2005.

Digitaal 

Genootschap Onze Taal, 200 jaar spelling van het Nederlands. Cd-rom, Den Haag, 2005.