De sociale ontwikkeling van het schoolkind
De sociale ontwikkeling van het schoolkind
J.D. van der Ploeg
Houten 2011
© 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 8386 3 NUR 770 Ontwerp omslag: Agraphics Design, Anita Amptmeijer - BNO Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd, Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
Voorwoord
11
DEEL I – INVLOEDEN
13
1 1 2 3 4 5 6 7 8
Het sociale ontwikkelingstraject Inleiding Sociale vaardigheden Aspecten van sociale competentie Het ik en de ander Een verwant begrip Ontwikkelingsverloop van sociale vaardigheden Sociale ontwikkeling en probleemgedrag Socialisatie
15 15 16 17 18 20 21 23 24
2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6
De invloed van het gezin Inleiding Opvoeding Opvoeden en sociale ontwikkeling De invloed van broers en zussen Gedrag van de ouders Gezinsfunctioneren
28 28 29 33 36 38 39
3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6
De school Inleiding De leerkracht De stijl van lesgeven Schooltype De klasgenoten Het klasklimaat
42 42 42 44 47 49 51
6
de sociale ontwikkeling van het schoolkind
3.7
De relatie school en gezin
53
4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
De vrije tijd Inleiding Besteding van de vrije tijd Internet: bedreiging of uitdaging? Het spelen van (agressieve) computergames De invloed van tv en dvd
56 56 57 58 62 66
5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7
Biologische factoren Inleiding Tweelingenonderzoek Controle over gedrag Neurobiologische bevindingen De ontwikkeling van het brein Puberteit Beschadigingen van het brein
70 70 71 73 79 81 82 83
DEEL II – RELATIES
85
6 6.1 6.2 6.3 6.4
Waarom kiezen kinderen voor elkaar? Inleiding Afstemmingsmodel Kenmerkenmodel Behoeftemodel
87 87 88 93 99
7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9
Vriendschappen Inleiding Omschrijving van vriendschap Het bepalen van vriendschappen Wat doen vrienden samen? De positieve invloed van vriendschappen Vriendschap en antisociaal gedrag Vriendschappen: gevolg of oorzaak? Vriendschap en hechting De rol van de ouders
103 103 104 105 107 111 112 113 115 118
7
inhoud
8 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7
Het populaire kind Inleiding Populariteit en vriendschap Populair tegenover afgewezen Sociometrisch bepaalde posities Drie verschijningsvormen van populariteit Drie vormen van populariteit naast elkaar De ontwikkeling van populaire kinderen
120 120 121 122 123 124 128 130
9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 9.9
132 132 133 136 137 139 141 142 143
9.10
Het hoogbegaafde kind Inleiding Definities Kenmerken Creativiteit Bepaling van hoogbegaafdheid Problemen Onderpresteren Rol van de ouders Uitgangspunten voor een adequate begeleiding door de school Scholing
10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9
Leidinggevende kinderen Inleiding Omschrijvingen Leiderschapskenmerken Achtergronden Bepaling van het leiderschap Typen leiderschap Leiderschap en hoogbegaafdheid Niet de leider alleen Tot slot
151 151 152 153 156 158 160 161 163 164
11 11.1 11.2 11.3 11.4
Afgewezen kinderen Inleiding Wat houdt afwijzing in? Het proces van afwijzing Gevolgen van een aanhoudende afwijzing
166 166 166 168 170
145 147
8
de sociale ontwikkeling van het schoolkind
11.5 11.6 11.7 11.8 11.9 11.10
Gedragskenmerken van afgewezen kinderen Omgaan met andere kinderen Afgewezen agressieve kinderen Afgewezen kinderen met teruggetrokken gedrag De rol van de ouders De rol van de leerkracht
176 178 179
12 12.1 12.2 12.3 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.9 12.10
Eenzame kinderen Inleiding Wat is eenzaamheid? Leeftijd Vóórkomen Oorzaken Gevolgen Invloed van het gezin De rol van de leerkracht Eenzaamheid, afwijzing en vrienden Hoe eenzame kinderen te helpen?
182 182 182 185 187 188 191 193 195 196 197
13 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10 13.11
Gepeste kinderen Inleiding Omschrijving van pesten Vormen van pesten Het vóórkomen van pesten Biografische factoren Oorzaken van pesten Gevolgen van pesten Pesten, afwijzing en vrienden Het gezin De school Antipestprogramma’s
200 200 200 201 202 204 205 206 209 210 212 215
DEEL III – GEDRAG
219
Kinderen met prosociaal gedrag Inleiding Omschrijving van prosociaal gedrag
221 221 221
14 14.1 14.2
171 173 175
9
inhoud
14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14.8 14.9
Empathie Prosociaal gedrag en persoonlijkheid Bestaat onbaatzuchtig prosociaal gedrag? Hoe is het prosociale gedrag te verklaren? De opvoeding De school Burgerzin
224 225 226 227 229 232 234
15 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6
Kinderen met antisociaal gedrag Inleiding Agressie nader bekeken Directe en indirecte agressie Agressie en opvoeden Herhaling van agressie Maatschappelijke omstandigheden en traumatische gebeurtenissen Agressie en zelfbeheersing Agressie en school Verklaringen
236 236 237 239 241 242
15.7 15.8 15.9 16 16.1 16. 2 16.3 16.4 16.5 16.6 16.7
243 245 246 248
Adviezen voor ouders en leerkrachten Inleiding Bevorderen van sociaal gedrag door ouders Specifieke opvoedingselementen in de sociale ontwikkeling Adviezen voor ouders Bevorderen van sociaal gedrag op school Raadgevingen aan leerkrachten Professionele hulp
258 261 266 268 271
Over de auteur
273
Literatuur
274
Bijlage 1 Vragenlijst sociale competentie
281
Bijlage 2a Wat ouders kunnen doen in het begeleiden van het internetgebruik door hun kinderen
282
254 254 254
10
de sociale ontwikkeling van het schoolkind
Bijlage 2b Regels die ouders kunnen hanteren met betrekking tot het internetgebruik
283
Bijlage 3 Gedragskenmerken van twee groepen populaire kinderen
284
Bijlage 4 Kenmerken van hoogbegaafde kinderen
285
Bijlage 5 Eenzaamheidsvragenlijst
286
Bijlage 6 Interventieprogramma van Olweus
287
Bijlage 7 Vragenlijst prosociaal gedrag
289
Bijlage 8 Manieren van opvoeden die agressie in de hand werken
290
Bijlage 9 Adviezen bij afgewezen kinderen
292
Bijlage 10 Adviezen bij eenzame kinderen
293
Bijlage 11 Adviezen bij gepeste kinderen
294
Bijlage 12 Omgangsregels van de Leeuwenburch (OBS Middelburg) – Een voorbeeld
295
Bijlage 13 Klassikale preventieprogramma’s
296
Register
300
Voorwoord
Tijdens de schoolleeftijd – het woord zegt het al – speelt de school een centrale rol in de ontwikkeling. Kinderen leren rekenen, schrijven, lezen en vervolgen hun schoolcarrière met het doel uiteindelijk een diploma te behalen. Met een diploma zijn de kansen op een baan immers groter dan zonder. Maar om goed te kunnen functioneren in onze samenleving is het minstens zo belangrijk dat kinderen leren zich sociaal vaardig te gedragen. De waarde van een schooldiploma komt alleen tot haar recht als de betrokkenen zich ook sociaal hebben ontwikkeld. Met alleen een diploma ben je er niet. Je moet ook kunnen samenwerken met collega’s en in staat zijn contact te maken met andere mensen. Vaak wordt verondersteld dat de sociale ontwikkeling zich vanzelf voltrekt en dat die ontwikkeling pas aan de orde komt als je het diploma al op zak hebt. De sociale ontwikkeling begint echter al vanaf de geboorte en heeft van de ouders en leerkrachten prikkels nodig om zich in de goede richting te ontplooien. Dit boek laat zien hoe de sociale ontwikkeling verloopt en hoe opvoeders maar ook leeftijdgenoten daarin onmisbaar zijn. Helaas komen niet alle kinderen tot positieve sociale relaties met anderen. Zij groeien soms uit tot eenzame kinderen of worden door hun leeftijdgenoten afgewezen of gepest. Negatieve relaties met andere kinderen blokkeren de sociale ontwikkeling en leiden niet zelden tot problemen. Positieve relaties daarentegen stimuleren de sociale ontwikkeling.
12
de sociale ontwikkeling van het schoolkind
Het antwoord op de vraag of kinderen later tot prosociaal of antisociaal gedrag komen, ligt voor een belangrijk deel besloten in de bijdragen die het gezin, de school en de leeftijdgenoten leveren met betrekking tot de sociale ontwikkeling. Oegstgeest, 2010 J.D. van der Ploeg
