DE SCHELDE NATUURLIJK ! Visie op een duurzaam en natuurlijk Schelde-estuarium
Colofon Auteurs: Bert Denneman (Vogelbescherming Nederland), Philippe Weiler (WWF België), Peter Symens (Natuurpunt), Vincent Klap (Zeeuwse Milieufederatie), Wim Van Gils (Bond Beter Leefmilieu), Quirin Smeele (Vereniging Natuurmonumenten), Hilda Bouma en Marten Hemminga (Stichting Het Zeeuwse Landschap) Eindredactie: Bert Denneman (Vogelbescherming Nederland) Philippe Weiler (WWF-België) Patrick Verheye (Ecowegwijs) Productie: Franka Bytebier en Ingrid Adams (WWF-België) Fotografie: Jan Baks / Foto Natura (p. 8-9); Tony Bomford / Foto Natura (p. 16-17 boven); Misjel Decleer (p. 32-33 boven, p. 32-33 onder, p. 34-35 onder); Misjel Decleer / Wildlife Pictures (p. 42-43); Filip De Nooyer / Foto Natura (cover voor onder ,p. 38-39 boven); Vincent Klap (p. 28-29 boven); Wim Klomp / Foto Natura (p. 14-15 boven, p. 46); Armin Maywald / Foto Natura (p. 14-15 onder); Jef Meul / Foto Natura (p. 6); Piet Munsterman / Foto Natura (p. 24-25 onder); Thomas Raupach /Argus/ Wildlife Pictures (cover voor boven); RIKZ (p. 12-13, p. 18-19); H.Schwarzbach /Argus/ Wildlife Pictures (p. 26-27 boven); Lars Soerink (p. 20-21, p. 22-23, p. 26-27 onder, p. 36-37); Karel Tomei/ Foto Natura (p. 28-29 onder); Duncan Usher / Foto Natura (p. 44-45); Jan van Arkel / Foto Natura (p. 40-41); Hildegarde Van den Camp (p. 1011, p. 34-35 boven, cover achter onder); Dik van Veldhuizen / Foto Natura (p. 30-31, cover achter boven); Eric Wanders / Foto Natura (p. 16-17 onder, p. 24-25 boven); Jaap Wolterbeek (p. 38-39 onder).
Kaarten: De ondergrond voor de kaart op pagina 2-3 is beschikbaar gesteld door:
Vormgeving: Jan van Remortel Druk: Claes Printing, Sint-Pieters-Leeuw V.U.: Philippe Weiler, WWF-Vlaanderen, E. Jacqmainlaan 90, 1000 Brussel Wettelijk Depot: D/2004/6732/01
49
De Schelde is veel meer dan een drukke scheepvaartroute, geflankeerd door grijze industriezones langs haar oevers. Met haar uniek getijdengebied herbergt het Schelde-estuarium natuurwaarden van internationale allure. Deze visie van zeven Vlaamse en Nederlandse natuur- en milieuorganisaties streeft naar een duurzaam en natuurlijk Schelde-estuarium, met een multifunctionele Schelde – nu en op lange termijn – als uitgangspunt. www.descheldenatuurlijk.be www.descheldenatuurlijk.nl
DE SCHELDE NATUURLIJK ! Visie op een duurzaam en natuurlijk Schelde-estuarium 1
Westkapell estkapellee
N o o rd ze e
Oos osttersch
Middelburrg Middelbu
Goess Goe Yerse ersekke
Vlaktte van de Raan Vlak aan
Vlissingen
7
Kruiningenn Kruininge Platen van
Wes estterschelde erschelde
9
Ossenisse
10 Bres eskken enss
5
Hoge Platen
6
4
8
Platten va Pla
Wes te r s
Middelplaat
Zeebrugge eebrugge
Ter erneuz neuzen en
Hulstt Huls
2
Brugge Zelzate Eeklo eklo
Lokeren
Zel elee schorren slikken en platen nevengeul hoofdgeul ondiep water overig water kernbebouwing
spoor wegen overig wegen 120 km rijksgrens provinciegrens gemeentegrens
Gen entt
1 ld e esche n Ze e v Wet ettteren Bo
Dend Berla erlarre Wichelen ichelen
Roosendaall Roosendaa
chelde chelde Bergen op Zoo oom m
n van Val alkkeniss enissee
erschelde Verdronk onken Lan andd van Saef aefting tingee
3
3
Antwer erp pen Hobokken Hobo
Kruibekke Kruibe
St.. Niklaa St Niklaass
Hemiksenn Hemikse Schellee Schell
Lierr Lie
Tems emsee
2
D urm
Hammee Hamm
e
lde d e n Z e e s c he Borne ornem m
B e ne
Niell Nie
Rup
Ne
el
Boo oom m D ij
Sinnt-Amands Si t-Amands ndermondee ndermond
le
Willeb illebrroek oek Zen n
e
Mechelenn Mechele
te
1. Kalkense meersen 2. Durmevallei 3. Getij-invloed in de Hedwigepolder en een deel van de Prosperpolder (Groot-Saeftinghe) 4. Getij-invloed in de Perkpolder, Molenpolder, Nijspolder, Ser-arendspolder, Hooglandpolder en Hellegatpolder 5. Getij-invloed in de van Hattumpolder, Everingepolder en Zuidpolder 6. Buitendijks broedgebied Hooge Springer 7. Grensoverschrijdend zeereservaat "Vlakte van de Raan" 8. Het Zwin 9. "Waterdunen" Breskens-Nieuwesluis 10. Brakke tot zoute inlaag Ellewoutsdijk
Inhoudstafel Inleiding __________________________________________________________________________________7
Deel I.
Het Schelde-estuarium: een natuurlijk verhaal, van water en mensen ______________________9 1. Boordevol dynamiek ___________________________________________________________________11 - Van zoet naar zout _____________________________________________________________________11 - Van troebel naar helder _________________________________________________________________11 - Van voedselrijk naar voedselarmer _________________________________________________________11 - Eb en vloed zetten de bodem in beweging ___________________________________________________12 - Het meergeulenstelsel, op wandel in de Westerschelde __________________________________________13 2. Boordevol diversiteit ___________________________________________________________________15 - Schorren ____________________________________________________________________________17 - Slikken en zandplaten___________________________________________________________________17 - Ondiep water _________________________________________________________________________18
4
- Geulen ______________________________________________________________________________19 - Dijken_______________________________________________________________________________19 3. Dynamiek en diversiteit onder menselijke druk____________________________________________21 - Natuurlijke processen in het gedrang _______________________________________________________21 - Verhoogde dynamiek ___________________________________________________________________21 - Teloorgang van schorren en slikken_________________________________________________________22 - Minder ondiep water ___________________________________________________________________23 - Ongunstige omstandigheden voor het waterleven______________________________________________23 4. Randvoorwaarden voor een natuurlijk Schelde-estuarium __________________________________25 - Instandhoudingsverplichtingen volgens de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn ________________________25 - Veiligheid tegen overstromingen___________________________________________________________26 - Toegankelijkheid van de Antwerpse haven ___________________________________________________27 - Baggeren en storten ____________________________________________________________________28 - Naar een betere waterkwaliteit____________________________________________________________28 - Visserij ______________________________________________________________________________29 - Zandwinning _________________________________________________________________________29 - Recreatie en toerisme ___________________________________________________________________29
Deel II. 10 concrete stappen voor een duurzaam, natuurlijk Schelde-estuarium. Voorstellen voor natuurherstel en natuurontwikkeling voor de periode tot 2010 _______________________________________________________________31 1. Zoete zone ____________________________________________________________________________33 - Kalkense meersen _____________________________________________________________________33 2. Brakke zone ___________________________________________________________________________35 - Durmevallei __________________________________________________________________________35 - Getij-invloed in de Hedwigepolder en een deel van de Prosperpolder (Groot-Saeftinghe)_________________36 3. Zoute zone ____________________________________________________________________________37 - Getij-invloed in de Perkpolder, Nijspolder, Molenpolder Ser-arendspolder, Hooglandpolder en Hellegatpolder __37 - Getij-invloed in de van Hattumpolder, Everingepolder en Zuidpolder _______________________________38 - Buitendijks broedgebied Hooge Springer_____________________________________________________39 4. Kust- en mondingsgebied _______________________________________________________________41 - Grensoverschrijdend zeereservaat ‘Vlakte van de Raan’__________________________________________41 - Het Zwin ____________________________________________________________________________42 5. Overige, binnendijkse zoute en brakke natuurontwikkeling _________________________________45 - Brakke tot zoute inlaag Ellewoutsdijk _______________________________________________________45 - ‘Waterdunen’ Breskens–Nieuwesluis ________________________________________________________46
5
6
DE SCHELDE NATUURLIJK ! Visie op een duurzaam en natuurlijk Schelde-estuarium Elke toekomstvisie begint vandaag… De Schelde ontspringt in Noord-Frankrijk, stroomt door Wallonië en Vlaanderen en mondt in Nederland uit in de Noordzee. Van Gent tot in de Noordzee staat de Schelde onder invloed van eb en vloed: het Schelde-estuarium. Het Vlaamse deel heet de Zeeschelde, het Nederlandse de Westerschelde. Het Schelde-estuarium is een uniek getijdengebied in Noordwest-Europa en herbergt natuurwaarden met internationale allure. Maar het Schelde-estuarium is eveneens van oudsher een druk knooppunt van allerlei menselijke activiteiten. Deze activiteiten en nieuwe ontwikkelingen beïnvloeden het ecologisch reilen en zeilen in het Schelde-estuarium… Dit document bevat de collectieve visie van zeven Vlaamse en Nederlandse natuur- en milieuorganisaties op de toekomst van het Schelde-estuarium. Het eerste deel van dit document beschrijft de unieke natuurwaarden van het Schelde-estuarium en hoe ze door menselijke activiteiten beïnvloed worden. Het formuleert randvoorwaarden voor de toekomstige ontwikkeling van menselijke activiteiten in het Scheldeestuarium. Deze beleidsvisie heeft niet alleen oog voor een natuurlijke Schelde, maar integreert in haar plaatje ook veiligheid tegen overstromingen, scheepvaart, visserij en recreatie. Een multifunctionele Schelde is dus het uitgangspunt. Het tweede deel bestaat uit 10 concrete stappen voor een duurzaam en natuurlijk Schelde-estuarium. Deze 10 stappen passen in een beleid dat de Schelde waardeert als een uniek, multifunctioneel water- en ecosysteem. Deze concrete stappen maken werk van natuur in een duurzaam Schelde-estuarium, waar wonen, werken, recreatie en toerisme nu maar ook op lange termijn (nog) kan. De 10 concrete stappen hebben niet de pretentie van een totaalpakket voor het herstel van estuariene natuur. Maar ze duiden de richting voor een duurzame en evenwichtige toekomst van dit unieke leefgebied….
7
8
Deel I Het Schelde-estuarium: een natuurlijk verhaal, van water en mensen Van oudsher is het Schelde-estuarium een boeiend schouwspel, boordevol dynamiek en diversiteit.
9
10
1. BOORDEVOL DYNAMIEK Van zoet naar zout
Van troebel naar helder
Te midden van de korenvelden in Noord-Frankrijk ontspringt de
In haar tocht sleurt de Schelde slib met zich mee, richting zee.
Schelde. Na een tocht van 355 km door Wallonië, Vlaanderen en
Daarnaast zorgt het getij voor stroomopwaarts transport van
Nederland mondt ze in de Noordzee uit.
sediment uit de Noordzee.
Langs dit traject stroomt - van hoog naar laag - zoet water van de Schelde naar zee. Vanaf de monding stuwt de Noordzee bij
Dit sediment maakt de waterkolom troebel. De troebelheid in
elke vloedgolf zout zeewater stroomopwaarts in de Schelde.
het Scheldewater neemt geleidelijk af van de bron naar de
Uniek aan de Schelde is dat de werking van het getij zich tot
monding.
diep landinwaarts – tot in Gent, 160 km van zee - laat voelen.
In het gebied waar zoet en zout water elkaar ontmoeten, heerst
In dit estuarium gaat zoet water geleidelijk over in zout zeewa-
een hogere troebelheid. Een complex spel van fysische, chemi-
ter:
sche en biologische processen vormt hier namelijk vlokken
●
een zoete zone van Gent tot Temse
organisch materiaal.
●
een zwak brakke tot brakke zone van Temse tot
In het Schelde-estuarium ligt de hoogste troebelheid doorgaans
Hansweert
iets stroomopwaarts van Antwerpen.
●
een zoute zone stroomafwaarts van Hansweert tot Vlissingen/Breskens
●
het kust- en mondingsgebied op de overgang naar de
Van voedselrijk naar voedselarmer
Noordzee (de Vlakte van de Raan)
Voedingsstoffen - zoals stikstof en fosfaat – spoelen uit de stroomopwaartse akkers en weilanden uit naar de rivier. De concentraties voedingsstoffen nemen geleidelijk af van de bron naar de monding.
11
Eb en vloed zetten de bodem in beweging Het Schelde-estuarium wordt vanaf haar monding als een
Deze grote getijverschillen in het estuarium leiden tot hoge
trechter geleidelijk smaller. Hierdoor wordt bij vloed het water
stroomsnelheden, die ook de bodem van de rivier in beweging
in oostelijke richting opgestuwd. Zo neemt het getijverschil toe
zetten. Deze stroming wervelt eerst de lichtere deeltjes op.
van 4 meter in Vlissingen tot bijna 6 meter in Antwerpen.
Daardoor bestaat de bodem op plaatsen met sterke stroming
Stroomopwaarts neemt dit verschil geleidelijk af tot 2 meter
meestal uit grof zand. Op plekken met een minder sterke
in Gent. De sluizen in Gent maken een abrupt einde aan
stroming bestaat de bodem uit fijn zand en slib.
de invloed van eb en vloed op de Schelde verder stroomopwaarts.
De ‘megaribbels’ – zichtbaar tijdens laagwater op de zandplaten midden in de rivier – illustreren deze bodembeweging levendig. Van op de ribbeltop ligt het dal soms wel een meter lager.
12
Het meergeulenstelsel, op wandel in de Westerschelde De Westerschelde bestaat uit een meergeulenstelsel: zowel
Bij de aantakking van de vloedgeulen op de ebgeul, daalt de
voor het opkomende als voor het afgaand water zijn er afzon-
stroomsnelheid. Hierdoor bezinkt het opgewerveld sediment en
derlijke eb- en vloedgeulen. Tussen deze twee hoofdgeulen in
vormen ze er ondiepe plekken of drempels (Figuur 1B).
ontstaan zandplaten, zelf doorsneden met een wirwar van klei-
Stroomopwaarts van Antwerpen gaat het meergeulenstelsel
nere geulen (Figuur 1A).
over in één enkele geul.
A
B
13
Figuur 1. A. Stelsel van een meanderende ebgeul met een veel “rechtere” vloedgeul en daartussen de zandplaten die her en der zijn doorsneden door kortsluitgeulen. B. Op de plaatsen waar de eb- en vloedgeul elkaar kruisen (bij de pijlen) ontstaan sedimentatieplekken (drempels), waardoor de diepte ter plaatse afneemt.
Van nature dynamisch… Dit geulenstelsel in de Westerschelde heeft van nature een dynamisch karakter. De uitbochting van de grote ebgeul vergt decennia, terwijl de kleine geulen op jaarbasis zichtbaar door het gebied “wandelen”. Vandaag is deze hoge natuurlijke dynamiek in de Wester1. Voorstelling van een brede rivierbedding met daarin een meanderende ebgeul.
schelde sterk verminderd. De van nature diepere ebgeul – verder verdiept en verruimd tot vaargeul naar de haven van Antwerpen - raakt nu bijna overal de oever. Ruimtegebrek beknot zo de dynamiek van de Westerschelde (Figuur 2). De dynamiek van de kleinere geulen – meteen het belangrijkste kenmerk van een natuurlijk Schelde-estuarium komt wel nog voor, maar eveneens in sterk verminderde mate.
14
2. Door uitbochting neemt het meanderende karakter van de ebgeul in de loop van de tijd toe.
3. Door inpolderingen verschuift de oever richting de ebgeul, waardoor die op verschillende plaatsen de oever raakt. Verstarring van het systeem is het gevolg.
Figuur 2. Het dynamisch karakter van de ebgeul aan banden gelegd.
2. BOORDEVOL DIVERSITEIT Naargelang van de hoogteligging en de frequentie van over-
●
laaggelegen schorren
stroming ontstaan in dit estuarium vol dynamiek verschillende ecotopen: ●
●
af en toe overspoeld: hoog gelegen zandplaten en schorren, uiterwaardgraslanden en wilgenvloedbossen
permanent onder water: diepe en ondiepe geulen, ondiepe vlakke bodems
dagelijks twee maal overspoeld: slikken, zandplaten en
●
nooit overspoeld, maar toch onderhevig aan de invloed van het estuariene systeem: duintjes, duinen en de hoogste delen van dijken
15
Leven in het Schelde-estuarium: van klein naar groot Microscopische algen (zwevend in het water of groeiend op de sedimentbodem) vormen samen met de planten op de hoger gelegen
16
schorren de basis van de voedselketen in het Schelde-estuarium. Zij produceren onder invloed van zonlicht organisch materiaal. Deze algen worden opgegeten door diertjes uit de waterkolom en bodemdieren zoals schelpdieren, wormen en kreeftachtigen. Op hun beurt zijn zij een gesmaakte voedselbron voor vogels en vissen. Het Schelde-estuarium is belangrijk voor een groot aantal vissoorten. Sommige soorten (bv. de grondel) verblijven er permanent. Andere (bv. de paling) trekken van de rivier naar de zee om er te paaien; de fint (of meivis) trekt dan weer van de zee naar de rivier. De Westerschelde en de ondiepwatergebieden in de monding zijn belangrijke paai- en opgroeigebieden voor zeevissen als schol, tong en haring. Verder is vooral de Westerschelde van internationaal belang voor veel soorten wad- en watervogels. Zij verorberen naar hartelust bodemdieren, schorplanten en vissen. Naast de vele soorten die permanent in en rond de Westerschelde verblijven, zoeken andere soorten het estuarium slechts enkele maanden per jaar op: om te broeden, te ruien, mondvoorraad op te doen voor hun lange trektocht of om er te overwinteren. Daarnaast is het Schelde-estuarium ook onmisbaar voor tal van trekvogels. Zij maken hier een tussenstop om uit te rusten en op krachten te komen. Langs de Zeeschelde vertoeven tal van zeldzame riet- en moerasvogels in de rietvelden en wilgenvloedbossen. Ondertussen zijn de zeehonden in het Schelde-estuarium terug van weggeweest. In de Westerschelde bevinden zich permanent ruim 30 gewone zeehonden, die zich af en toe in het Antwerpse havengebied laten zien. Soms zijn in het estuarium ook grijze zeehonden van de partij en regelmatig duiken bruinvissen (een dolfijnsoort) op.
Schorren Op de grens van land en getijdenwater komen waardevolle
Schorren fungeren voor tal van vogels als broed-, foerageer- of
schorren (kwelders) voor. Hun laagste delen worden dagelijks
overwinteringsgebied en/of vluchtplaats bij hoogwater. Zo
overspoeld; de hoogste slechts enkele keren per jaar. Als water
bevinden zich ’s winters in het Verdronken Land van Saeftinghe
over een jong schor stroomt, bezinken sedimentdeeltjes die zo
- het grootste brakwaterschor van Europa – 90.000 grauwe
het schor voortdurend ophogen. De open vegetatie met pionier-
ganzen (ca. 30 % van de Noordwest-Europese populatie).
soorten evolueert naar een dichte vegetatie van kruiden, struwelen en in zoet water uiteindelijk tot bos. Door deze vegetatiesuccessie ontstaat dus een grote diversiteit van planten.
Slikken en zandplaten
Op termijn komt het schor zo hoog te liggen, dat het nog zel-
Slikken en zandplaten zijn ecologisch heel waardevol, als de
den overstroomd wordt. De aanslibbing vermindert en het pro-
waterdynamiek en bodembeweging tenminste niet te sterk zijn.
ces verloopt nu omgekeerd: door erosie verdwijnt het schor vol-
Hoge stroomsnelheden of sterke golfslag leiden tot forse bodem-
ledig. Het weggespoelde materiaal bezinkt ergens anders in het
bewegingen en maken het bodemleven zo goed als onmogelijk.
estuarium om daar een nieuw schor te vormen.
Laagdynamische plaatsen kennen een hoge primaire productie
In het verleden onderbrak de mens deze natuurlijke cyclus door
van bodemalgen, zichtbaar als bruine lagen op het sedimentop-
oude schorren in te polderen voordat erosie de overhand kreeg.
pervlak. Deze algen dienen als voedsel voor talrijke bodemdie-
Zo werd de ruimte en het nodige materiaal om deze cyclus in
ren. Zo groeien slikken en zandplaten uit tot belangrijke voedsel-
stand te houden, beperkt.
gebieden voor garnalen, krabben, (plat)vissen en vogels. De
17
Ondiep water zandplaten zijn eveneens geknipte rustplaatsen voor zeehonden.
De dynamiek in het ondiepe water - de bodem ligt minder dan
Op de frequent overstroomde delen van zandplaten zouden
5 meter onder het NAP (of 7,33 meter onder TAW) - is minder
mossel- en oesterbanken kunnen voorkomen. Op delen die per-
sterk dan in de diepere geulen.
manent onder water gelegen zijn, zijn in principe zeegrasvelden
Ondiep water kent een hoge primaire productie door algen,
mogelijk. Waarschijnlijk verhindert een te grote dynamiek deze
zowel in de waterkolom als op de bodem. Net als bij laagdyna-
beide ontwikkelingen.
mische slikken komt in ondiep water een rijke bodemfauna
In zones met veel slib is de bodemfauna vrij beperkt. Hierdoor
voor. Door dit rijke voedselaanbod zijn deze gebieden belangrij-
zijn ze minder geschikt voor foeragerende steltlopers.
ke paai- en opgroeigebieden voor vissen (kraam- en kinderka-
Ook op de langdurig droogvallende hogere delen van slikken en
merfunctie) en daardoor ook belangrijke foerageergebieden
zandplaten komen weinig bodemdieren voor. Hier vestigt zich
voor vogels.
soms een pioniersvegetatie van slijkgras. Op de zeldzaam overspoelde delen van zandplaten ontstaan soms primaire duintjes, geschikt als broedplaats voor kustbroedvogels.
18
Geulen Door de hoge stroomsnelheden en bijgevolg de sterke bodemdynamiek zijn geulen arm aan bodemdieren. In de monding van de Westerschelde zorgen schelpdieren - die zich uitstekend aan deze sterk wisselende en extreme omstandigheden aangepast hebben - plaatselijk voor een hoge productie van biomassa. Geulen zijn belangrijk voor de verplaatsing van larven, migrerende bodemdieren en zowel jonge als volwassen vis.
Dijken De dijken rond de Westerschelde bieden ruimte aan specifieke
19
flora en fauna. Tot op de diepte waar nog licht doordringt, groeien wieren op het harde substraat van de dijkbekleding. De wir-
Boven de gemiddelde hoogwaterlijn bevindt zich de spatzone
war van wieren en holtes tussen de stenen bieden beschutting
met korstmossen. Deze zone is vaak duidelijk herkenbaar als een
aan kreeftachtigen en vissen. De blootstelling van de dijk aan de
gele band. Nog hoger op de dijk groeien planten, als de aard van
golfslag en stroming bepalen hoofdzakelijk welke wiersoorten
de dijkbekleding dit toelaat. Voor wad- en watervogels is de
er voorkomen. In de Westerschelde komen wieren het best tot
nauwelijks betreden buitenzijde van dijkvakken onmisbaar als
ontwikkeling op beschutte plaatsen, zoals in kommen en havens
hoogwatervluchtplaats bij hoogwater. Kustbroedvogels gebrui-
en achter strekdammen.
ken de stenige dijktaluds ook als broedgebied.
20
3. DYNAMIEK EN DIVERSITEIT ONDER MENSELIJKE DRUK Van oudsher staat de Schelde onder druk van tal van menselij-
De belangrijkste effecten van deze knelpunten uiten zich in:
ke invloeden.
Natuurlijke processen in het gedrang ●
Al sinds de 10de eeuw probeert de mens met dijken en
Door de aanleg van dijken en inpolderingen moest de Schelde
inpolderingen de natuurlijke wandel van het Schelde-estu-
zich steeds in een krapper jasje wringen. Minder ruimte voor de
arium naar zijn hand te zetten. De Schelde en zee gaven
Schelde verstoort de natuurlijke gang van fysische, chemische
zich echter niet zomaar gewonnen en wisten vaak ingepol-
en biologische processen en belemmert een optimaal natuurlijk
derde gebieden te heroveren. Vanaf de
17de
eeuw is de
functioneren.
mens echter aan de winnende hand. ●
● ●
● ●
21
Sinds het begin van de twintigste eeuw wordt de van nature diepere ebgeul stelselmatig verdiept en verruimd als
Verhoogde dynamiek
vaargeul naar de haven van Antwerpen. Nu raakt de
Door steeds minder ruimte voor de Schelde wordt de water-
ebgeul bijna overal de oever, waardoor de noodzakelijke
massa van de vloedgolf verder stroomopwaarts gestuwd.
ruimte voor haar dynamiek verdween.
Bovendien dringt de vloedgolf door de alsmaar diepere en rui-
De waterkwaliteit van de Schelde is matig tot slecht, hoe-
mere vaargeul steeds sneller het estuarium in. Dit uit zich in een
wel ze de laatste tijd aanzienlijk verbeterd is.
toename van de getijdenverschillen, het getijvolume en de
De commerciële visserij (op garnalen, tong en schar in het
stroomsnelheden. Dit zorgt voor een sterke afname van de bij-
mondingsgebied en in mindere mate op kokkels en paling)
zondere zout-brak-zoet overgangen.
betekent een extra druk op het Schelde-estuarium.
Metingen tonen aan dat het areaal hoogdynamische intergetij-
Zandwinning in de Wester- en Zeeschelde werkt de “ver-
dengebied onnatuurlijk snel toeneemt ten koste van het laag-
drinking” van het estuarium in de hand.
dynamische, rustige intergetijdengebied.
Recreatie in de buurt van broedplaatsen en hoogwater-
Globaal krimpt de ruimte voor de dynamiek van het geulenstel-
vluchtplaatsen voor vogels en rustgebieden voor zoogdie-
sel, terwijl door de toegenomen waterbeweging steeds minder
ren leidt tot verstoring.
rustige plekken in het estuarium voorkomen. Hierdoor staan de typische estuariene leefgebieden als slikken en schorren en hun leefgemeenschappen zwaar onder druk.
Teloorgang van schorren en slikken Het areaal slik en schor is de afgelopen 50 jaar fors geslonken:
Door deze hogere stroomsnelheden en getijdenenergie krijgen
van ca. 7.800 ha in 1959 tot 6.000 ha in 2001. Vooral in het
de slikken bovendien meer en meer een hoogdynamisch karak-
zoute deel van het estuarium is er een duidelijke teloorgang
ter. Dit brengt hun typische ecologische eigenschappen –
van het areaal schor, namelijk van 600 ha naar 100 ha over
gebonden aan een laagdynamisch karakter – in het gedrang
dezelfde periode (dit is een afname van meer dan 80%). De
(Figuur 3).
natuurlijke aangroei kan dit verlies aan schorren al decennia lang niet meer compenseren. De overblijvende schorren zijn vaak klein en van elkaar geïsoleerd. Door ruimtegebrek tussen de dijken ontbreken stroomluwe plaatsen voor de vorming van nieuwe schorren. De onnatuurlijke hoge stroomsnelheden en getijdenenergie belemmeren, namelijk de vorming van nieuwe schorren op andere plaatsen.
22 Figuur 3. De figuur toont de verhouding hoogdynamisch-laagdynamisch litoraal gebied in de Westerschelde in de periode 1935-2000. Vermoedelijk is er van nature al een zekere verschuiving in die verhouding. In de laatste decennia lijkt er een versnelling plaats te vinden. Deze versnelling kan samenhangen met de verdieping in de jaren 1970 en ‘90. Extra onderzoek is echter noodzakelijk om natuurlijke oorzaken en menselijke invloeden op deze evolutie in kaart te brengen. (Bron: RIKZ)
Minder ondiep water Ook het areaal ondiep water is de laatste decennia sterk afge-
Ongunstige omstandigheden voor het waterleven
nomen. In de jaren ’60 doorsneden brede kortsluitgeulen de
De laatste jaren is de waterkwaliteit wel verbeterd maar nog in
zandplaten in de Westerschelde. In de jaren ’70 werd het
onvoldoende mate.
gebaggerde slib uit de vaargeul voornamelijk in het oosten van
Zo lozen nog 2 miljoen Vlamingen en 1 miljoen Brusselaars hun
de Westerschelde in nabijgelegen nevengeulen gestort. Hier-
huishoudelijk afvalwater ongezuiverd in de Schelde of haar zij-
door verminderde het getijvolume in deze nevengeulen en ging
rivieren. Hoewel de industrie belangrijke inspanningen leverde,
de drijvende kracht om de kortsluitgeulen in stand te houden,
blijft ze nog een belangrijke lozingsbron van zware metalen en
verloren. Zo groeiden de zandplaten in het oostelijk deel aan
organische microverontreinigingen. De landbouw blijft de
elkaar. In de laatste decennia werden de randen van de zand-
hoofdverantwoordelijke voor de overmaat nutriënten (in de
platen steiler, zodat de geleidelijke overgangen van platen naar
eerste plaats stikstof) in het Schelde-estuarium. De versnelde
dieper water grotendeels verloren gingen.
waterafvoer zorgt voor een sterke uitspoeling van nutriënten,
Dit heeft een negatief effect op organismen als kreeftachtigen,
zwevende stoffen en pesticiden naar de Schelde.
garnalen en jonge vis, die in ondiep water leven. De functie van
In de Zeeschelde getuigen het sterk verarmd bodemdier- en vis-
het estuarium als kinderkamer voor zeeorganismen staat
bestand van de slechtere water- en bodemkwaliteit. In de Wes-
namelijk onder druk. Dit heeft eveneens effect op vogels die
terschelde is de waterkwaliteit onder de invloed van het scho-
van deze organismen leven.
ne zeewater beter. Toch is de kwaliteit nog niet zoals het hoort: het troebele water belemmert de optimale primaire productie en bevat nog steeds te veel voedingsstoffen en microverontreinigingen. Een goede waterkwaliteit is echter onontbeerlijk voor een natuurlijke Schelde.
23
24
4. RANDVOORWAARDEN VOOR EEN NATUURLIJK SCHELDE-ESTUARIUM Instandhoudingsverplichtingen volgens de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn Grote delen van het Schelde-estuarium zijn aangemerkt als speciale beschermingszone onder de Europese Vogelrichtlijn en/of aangemeld als gebied van communautair belang volgens de Habitatrichtlijn. Dit onderstreept de grote internationale betekenis van de Scheldenatuur. Deze Europese richtlijnen scheppen ook een duidelijk kader om zowel het huidig gebruik als nieuwe plannen of projecten tegenover de belangen van het natuurbehoud af te wegen. België en Nederland dienen op grond van deze richtlijnen te streven naar een goede ecologische toestand van het estuarium. De aanwezige natuur, zowel soorten als habitats, moeten zich in een gunstige staat van instandhouding bevinden of naar deze toestand gebracht worden. Deze algemene verplichting moet worden uitgewerkt in concrete instandhoudingsdoelstellingen per soort en habitat. Alle verdere ontwikkelingen van de
Wat houdt deze ‘goede ecologische toestand’ in? - Een natuurrijk, ecologisch gezond Schelde-estuarium vergt een evenwicht tussen laag- en hoogdynamische gebieden. Dit kan alleen maar als de onnatuurlijke hoge getijdenenergie afneemt. Dit vereist een intact meergeulenstelsel met meer ruimte voor de Schelde om de overtollige getijdenenergie te spreiden en af te vlakken (dispersie). Zo kan de natuurlijke cyclus van de ontwikkeling, afbraak en verjonging van slikken en schorren in laagdynamische intergetijdengebieden opnieuw op gang komen. - Meer ruimte voor de Schelde stimuleert ook de natuurlijke fysische, chemische en biologische processen. Hierdoor kunnen alle karakteristieke ecotopen van het Schelde-estuarium en de daarvan afhankelijke soorten zich in ruime mate ontwikkelen. - Een goede waterkwaliteit is uiteraard onontbeerlijk. De toepassing van de Kaderrichtlijn Water dient hier het streven naar een goede ecologische toestand te ondersteunen.
verschillende gebruiksfuncties moeten beoordeeld worden op hun effecten op de natuur en de toets aan dit streven naar een goed en duurzaam ecologisch functioneren van het Scheldeestuarium kunnen doorstaan.
Hoe staat de Schelde er voor? Volgens de definities van deze Europese richtlijnen bevinden veel habitats in het Schelde-estuarium zich op dit moment niet in deze gunstige staat van instandhouding. De onnatuurlijke hoge dynamiek die aan het areaal laagdyna-
25
De onnatuurlijk snelle teloorgang van slikken en schorren langs
Veiligheid tegen overstromingen, kansen voor natuurontwikkeling en recreatie
de Westerschelde moet worden getemperd. Verloren gegaan
Bescherming tegen overstromingen is van oudsher met recht en
areaal dient gecompenseerd te worden met actief herstel van
rede een belangrijke zorg van de bewoners van het estuarium. In
laagdynamische milieus.
Vlaanderen is de nood aan een hogere veiligheid acuut; Neder-
Ook een aantal karakteristieke beschermde soorten bevindt
land neemt de veiligheidsmaatregelen opnieuw onder de loep.
zich in een ongunstige toestand. Kustbroedvogels hebben het
In de risicobeheersing van overstromingen is méér ruimte voor
moeilijk en het waterleven zit structureel in de knel. Ook hier
de Schelde cruciaal.
verplichten de Europese richtlijnen tot een actief herstel van het
Om ruimte te creëren moeten de dijken landwaarts verplaatst
estuarium als een geschikt leefgebied voor deze soorten.
worden. Ontpolderingen in het oostelijke, smallere deel van de
Een evenwichtiger besluitvorming over de inrichting, het
Westerschelde en meer stroomopwaarts in de Zeeschelde zul-
gebruik en beheer en meer aandacht voor daadwerkelijk
len de veiligheid significant verbeteren. Bovendien verhogen ze
natuurherstel kan een belangrijke bijdrage leveren om de
de natuurwaarden en creëren ze economische potenties voor
gewenste gunstige staat van instandhouding te bereiken.
recreatie. De nieuwe slikken en schorren zullen bovendien sedi-
Het gebied gaat daarmee niet ‘op slot’, integendeel zelfs. Want
ment opvangen en als een bioreactor nitraten verwerken.
mische habitats ‘vreet’, vormt hierbij een belangrijk knelpunt.
26
meer aandacht voor natuurbehoud en -herstel gaat uitstekend samen met een hogere veiligheid tegen overstromingen, een beter leefklimaat, impulsen voor de economie door de ontwikkeling van het toeristisch-recreatief potentieel en andere duurzame vormen van (mede)gebruik.
Bij onvoldoende ruimte moeten ingerichte overstromingsgebieden soelaas brengen. Volgens studies zullen de 13 deels ingerichte overstromingsgebieden langs de Zeeschelde niet volstaan om de veiligheid te garanderen. Een aanvaardbaar veiligheidsniveau vergt zeker 3.000 ha extra ruimte. Deze worden zoveel mogelijk als een gecontroleerd, gereduceerd getijdengebied (GGG) ingericht. GGG’s bieden een maximale veiligheid, hebben een korte terugverdientijd, zijn belangrijk als bioreactor en scheppen kansen voor natuurontwikkeling en recreatie. Precies door deze slimme combinatie van functies zijn GGG’s de beste keuze.
Hier bieden de bepalingen van de Europese Vogel- en Habitat-
Lokaal zullen aanvullende dijkverhogingen in stadskernen
richtlijnen een goed kader om economische en ecologische
(zoals Antwerpen) echter onvermijdelijk zijn.
belangen tegenover elkaar af te wegen. De procedures van deze richtlijnen moeten zorgvuldig gevolgd worden. Alternatieven voor de verdere verdieping van de Schelde –
Toegankelijkheid van de Antwerpse haven
zoals de uitbouw en de exploitatie van de nabijgelegen kustha-
Een volgende verdieping van de vaargeul kan pas ter sprake
ernstig onderzoek naar hun haalbaarheid. Uitgangspunt hierbij
komen, als de natuurcompensatie, gekoppeld aan de tweede
is de meest milieuvriendelijke manier om de goederenstroom
(meest recente) verdieping, daadwerkelijk uitgevoerd is. Uit-
naar West-Europa te behandelen. Meer samenwerking tussen
breiding van het areaal zout slik en schor geniet hierbij de
de havens in de regio Hamburg – Le Havre zal hierbij essentieel
grootste prioriteit.
blijken.
Bij ongebreidelde verdere uitdieping van de vaargeul naar de
De oprichting van een aparte juridische entiteit waarin de ver-
haven van Antwerpen zal het meergeulenstel kunnen omslaan
schillende havens hun containerterminals onderbrengen, biedt
naar één enkele geul, met onherstelbare natuurschade als
gunstige perspectieven om dit alternatief te valoriseren. Hierbij
gevolg. Momenteel is dit omslagpunt echter niet te voorspellen.
is onderzoek hoe taakdifferentiatie tussen de verschillende
Wel is zeker dat een verdere verdieping van de vaargeul de druk
havens in de regio een verdere verdieping van de vaargeul naar
op het natuurlijk systeem van het Schelde-estuarium verhoogt.
Antwerpen minder noodzakelijk maakt, aanbevolen.
vens in de regio (o.a. Zeebrugge en Vlissingen) - verdienen een
27
Baggeren en storten Er wordt reeds decennia lang doorlopend gebaggerd om de drempels in de vaargeul van de Westerschelde ‘kort te houden’. De baggerspecie werd hoofdzakelijk in de nabijgelegen nevengeulen in het oostelijk deel gestort. Dit frequent en massaal storten leidde daar bijna tot de verdwijning van het meergeulensysteem. Sinds enkele jaren stort men de baggerspecie vooral in het westelijk deel van de Westerschelde. Niettemin moet een uitgekiende stortstrategie perspectief bieden als een flexibel instrument om de morfologische stabiliteit van het estuarium te verbeteren. Uitgekiend storten kan wellicht onnatuurlijk snelle erosie of juist verzanding tegengaan. De bagger- en stortpraktijk moet de negatieve effecten op het ecologisch functioneren tot een minimum beperken. In functie van het seizoen dienen bepaalde locaties gemeden te worden
28
omdat door storten en baggeren de troebelheid toeneemt. Dit brengt de leefomstandigheden van bepaalde organismen ernstig in het gedrang. Een onderzoek naar alternatieven voor de huidige praktijk om baggerspecie hoofdzakelijk in geulen te storten, is aanbevolen.
Naar een betere waterkwaliteit De uitvoering van de Europese Kaderrichtlijn Water biedt de nodige houvast om de lozingen van industrie, huishoudens en landbouw in het Scheldebekken tot een minimum te beperken.
Huishoudelijk afvalwater Op korte termijn maakt het tweede waterzuiveringstation in Brussel een eind aan de omvangrijke lozing van huishoudelijk afvalwater via de Zenne in de Schelde. Daarnaast moet een inhaaloperatie in Vlaanderen de lozing van huishoudelijk afvalwater van 2 miljoen Vlamingen in de Schelde saneren. Tegelijkertijd moet een doorgedreven scheiding tussen regen- en afvalwater het zuiveringsrendement drastisch verbeteren. Industrie Het vergunnings- en heffingenbeleid op industriële lozingen moet de vuilvracht van zware metalen en organische micropolluenten tot een strikt minimum beperken. De Zeeschelde kampt met het specifieke probleem van “nalevering” van verontreinigingen uit haar sterk vervuilde waterbodem. Enkel de sanering van de waterbodem en de milieuhygiënische verwerking van dit vervuilde baggerslib kan aan deze “nalevering” een eind maken. Landbouw Vlaanderen moet zijn mestbeleid conform de bepalingen van de Europese nitraatrichtlijn bijsturen om zo de uitspoeling van meststoffen naar de Schelde een halt toe te roepen. Dit zelfde
geldt uiteraard voor de andere, verder bovenstrooms gelegen
Zandwinning
regio’s.
Voorzichtigheid is hier geboden omdat het estuarium lijkt om te slaan van sedimentimporterend naar –exporterend systeem. Zandwinning versterkt dit exporterend effect, wat de “verdrin-
Samen voor een betere waterkwaliteit
king” van het estuarium in de hand werkt. Verdere zandwin-
Binnen de Internationale Scheldecommissie maken Vlaan-
ning is enkel aanvaardbaar indien aangetoond is dat ze de
deren, Brussel, Wallonië en Frankrijk concrete afspraken
duurzaamheid van het estuarium niet in het gedrang brengt.
over hun collectieve verantwoordelijkheid om de waterkwaliteit van de Schelde te verbeteren.
Recreatie en toerisme Recreatie brengt de mensen dichter bij de Schelde. Dit versterkt het draagvlak voor natuurontwikkeling en beïnvloedt op een
Visserij
positieve manier de betrokkenheid van de burger bij de ruimte-
Een verbetering van de ecologische kwaliteit van de
lijke ontwikkelingen in de regio en de zorg voor het patrimoni-
Westerschelde leidt tot een betere benutting van haar kraam-
um van de Scheldevallei.
kamerfunctie. Hierdoor ontstaan nieuwe kansen voor de
Een hoogwaardige natuurlijke omgeving schept kansen voor
commerciële visvangst. Een ecologisch verantwoorde
recreatie en toerisme met gunstige economische effecten in het
beroepsvisserij vergt echter meer kennis over de populaties
kielzog. Vergelijkbare situaties tonen aan dat natuur, recreatie
vis en garnalen in de Westerschelde en hun (natuurlijke) fluc-
en toerisme de welvaart van de regio stimuleren.
tuaties.
Een uitgekiende zonering is evenwel essentieel, omdat sommi-
Het toekomstige visserijbeleid dient afgestemd te worden op
ge diersoorten erg gevoelig zijn voor verstoring. Door de uitge-
het (internationale) natuurbeleid (Habitatrichtlijn, Vogelricht-
strektheid van het gebied is zonering een geschikt instrument
lijn, Ramsarconventie). Deze integratie is nodig om een
om zowel de natuur- als recreatieve functie te optimaliseren.
beroepsvisserij in evenwicht met de natuurlijkheid van het
Bovendien maakt de inplanting van recreatieve infrastructuur
Schelde-estuarium te ontwikkelen.
(bv. kijkschermen) een verantwoorde natuurbeleving mogelijk.
De mechanische schelpdiervisserij, in het bijzonder de kokkelvisserij, heeft een belangrijke negatieve impact op de bodemgesteldheid en het bodemleven. Deze vormen van visserij dienen hoe dan ook uit het estuarium geweerd te worden.
29
30
Deel II 10 concrete stappen voor een duurzaam, natuurlijk Schelde-estuarium. Voorstellen voor natuurherstel en natuurontwikkeling voor de periode tot 2010
31
Inleiding
32
Deze voorstellen zijn méér dan 10 concrete projecten voor een
De coalitie ‘DE SCHELDE NATUURLIJK!’ wil met deze 10 concre-
natuurlijk Schelde-estuarium. Ze illustreren ook de wenselijke
te stappen illustreren dat de ambitie van meer natuur(lijkheid)
en noodzakelijke richting van maatregelen voor natuurherstel
in het Schelde-estuarium strookt met andere maatschappelijke
en natuurbehoud om op langere termijn een duurzaam, ecolo-
belangen zoals veiligheid, toerisme, recreatie en lokale econo-
gisch optimaal functionerend Schelde-estuarium te realiseren.
mische ontwikkeling. De 10 concrete stappen hebben niet de
Deze 10 voorstellen moeten gezien worden als een eerste aan-
pretentie van een totaalpakket voor het herstel van estuariene
zet voor een omvangrijker en ambitieus programma voor
natuur. Maar ze duiden een richting voor een duurzame en
natuurherstel in en rond het Schelde-estuarium. Dit moet uit-
evenwichtige toekomst in dit unieke leefgebied…
eindelijk ook te vinden zijn in het luik ‘Natuurlijkheid’ uit de
Uitgangspunten bij de selectie van deze 10 projecten waren:
Lange Termijn Visie Schelde-estuarium van de Vlaamse en
procesgericht, duurzaam en grootschalig. Het gros van deze
Nederlandse overheid. Ook het NatuurOntwikkelingsPlan
projecten herstelt verloren estuariene natuur. De beste manier
Schelde-estuarium, uitgevoerd in het kader van ProSes, biedt
om estuariene processen te stimuleren is meer ruimte voor de
volop bouwstenen om aan dit duurzaam toekomstperspectief
rivier. Dit kan door de zeewerende dijk plaatselijk (gedeeltelijk)
te werken.
te verwijderen of door te ontpolderen, gecombineerd met de aanleg van nieuwe zeewerende dijken. Daarnaast hebben enkele kleinschalige projecten oog voor de ontwikkeling van zoute natuur binnendijks. Door hun binnendijkse ligging dragen zij niet direct bij tot het herstel van de natuurlijkheid van het estuarium. Toch passen ze in deze visie omdat ze met name de betekenis van de zoute (kust)zone voor trekvogels, wadvogels en steltlopers ondersteunen en beleefbaar maken voor bezoekers. Op die manier wordt bovendien het toeristisch-recreatieve potentieel van de aangrenzende regio versterkt. De projecten zijn geordend van zoet naar zout.
1. ZOETE ZONE (Gent tot Temse) Kalkense Meersen Gebied:
Linkeroever, oude arm van de Schelde ter hoog-
behoud van de heel goede waterkwaliteit in de
te van Wetteren
sloten en turfputten in het oostelijke deel.
Maatregelen: ● Het pompgemaal wordt verwijderd en het volledige gebied wordt vernat. ● Er worden doorlaatmiddelen op de oude
Schelde ingericht.
Streefbeeld:
De bloem- en soortenrijke gras-, hooilanden, ruigtes en vooral de moeras- en waterplantenvegetaties in sloten en turfputten worden hersteld en uitgebreid. Dit resulteert in optimaal
● Er wordt voor het volledige gebied een
milieu voor weidevogels (grutto, kievit,…) en
natuurinrichtingsproject ingesteld. Dit pro-
voor eenden (slobeend, smient, winter-,
ject houdt rekening met randvoorwaarden
zomertaling,…).
als de waterhuishouding (ook van de
De canadapopulieren worden gerooid. De uit-
omliggende (woon)gebieden) en de water-
breiding van moerasbosjes met daarin enkele
kwaliteit.
hoogstammen lokken de wielewaal, blauw-
De Kalkense Meersen worden ingericht als een
borst, kramsvogel en andere aan riet gebonden
800 ha groot ‘wetland’ van aaneengesloten
vogels.
natte hooi- en graslanden, doorsneden met slo-
Flankerende maatregelen verbeteren de kwali-
ten, rietkragen en waterpartijen. Langs de Wij-
teit van het instromende water.
meers wordt een zoetwaterschor gecreëerd. De
De recreatiedruk wordt in het bijzonder in het
oude Schelde wordt als een nevengeul inge-
broedgebied op haar draagkracht afgestemd.
richt. Cruciaal is het herstel van de natuurlijke waterhuishouding in het gebied, waarbij de grondwatertafel stijgt en de invloed van de kwel toeneemt. Speciale aandacht gaat naar het
33
Toelichting:
Het herstel van de oorspronkelijke “meersen” verhoogt de veiligheid tegen overstromingen, zowel in het direct achterliggende gebied als in
34
het Zeescheldebekken. Het gebied krijgt een
De plannen geven een concrete invulling aan
belangrijke functie om oppervlaktewater uit het
de veelvoudige beschermingsstatuten van het
binnenland te bergen. In geval van extreem
gebied en aan de verschillende plannen en
hoge waterstanden van de Schelde functioneert
visies van lokale besturen.
dit gebied als een gecontroleerd overstromings-
Dit gebied omvat een belangrijk reservaatpro-
gebied (GOG).
ject van Natuurpunt.
2. BRAKKE ZONE (Temse tot Hansweert) Durmevallei Gebied:
De volledige Durmevallei
Maatregelen: ● Het areaal slikken en schorren in de Durmevallei wordt uitgebreid. ● Opgehoogde schorren worden afgegraven.
Streefbeeld:
● Een aangepast waterbeheer herstelt en
Tussen het Molsbroek en de Schelde ontstaat zo
ontwikkelt het oorspronkelijk meersenland-
een continuüm, zowel buiten- als binnendijks
schap.
met daarbinnen een rijke variatie aan biotopen.
De Durme krijgt eerherstel als getijdenrivier,
In de binnendijkse natte natuurgebieden valt
waardoor de riviergebonden natuurwaarden in
het hele jaar door een rijke fauna en flora te
de vallei zich optimaal kunnen ontwikkelen. De
verwachten. De rol van de Durmevallei als
verscheidenheid aan waardevolle binnendijkse
doortrek- en pleistergebied voor moeras- en
biotopen wordt verder uitgebouwd en de con-
watervogels wordt versterkt en uitgebreid.
nectiviteit tussen deze gebieden wordt geopti-
De creatie van grote oppervlakten zoete en
maliseerd. De creatie van nieuwe slikken en
brakke estuariene gebieden schept ruimte voor het estuarium en de estuariene processen.
schorren verhogen het areaal estuariene natuur langs het volledig traject van de Durme.
Toelichting:
De Durmevallei is voor een groot deel als Vogelen Habitatrichtlijngebied aangeduid. Dit project beantwoordt aan deze doelstellingen en de hieruit vloeiende verplichtingen. Dit gebied omvat verschillende natuurreservaten van vzw Durme en Natuurpunt vzw. De uitbreiding van het kombergend vermogen in de Durmevallei biedt een hogere bescherming tegen overstromingen stroomopwaarts.
35
Getij-invloed in de Hedwigepolder en een deel van de Prosperpolder (Groot-Saeftinghe) Gebied:
Linkeroever, Land van Saeftinghe en het aan-
Een laag (wandel-)dijkje scheidt deze beide
sluitende gebied zuidwaarts
delen en belet dat het getij spontaan door-
Maatregelen: ● Via het instrument natuurinrichting wordt de
dringt. In deze dijk bevinden zich regelbare
Hedwige- en de Prosperpolder omgevormd
doorstroomopeningen om brak Scheldewater in het weidegedeelte in te laten.
tot een gecontroleerd, gereduceerd getijdengebied (GGG). Streefbeeld:
36
Toelichting:
In Vlaanderen kadert deze inrichting binnen de
Het getij wordt onder gecontroleerde en gere-
instandhoudingsdoelstellingen van de speciale
duceerde omstandigheden via drie doorlaatmid-
beschermingszones. In Nederland kan deze
delen in de polder gelaten. Deze bevinden zich
inrichting aangewend worden om te voorzien
aan de kreek vanaf het Sieperdaschor, het oude
in het compensatiedeficit van de vorige verdie-
haventje aan Hedwigepolder en aan Prosperha-
pingswerken aan de Westerschelde.
ven. Het noordoostelijke deel van beide polders
De inpassing van de Hedwige- en Prosperpolder
wordt een hoogdynamisch geheel met brakke
als GGG verhoogt gevoelig de veiligheid van de
geulen, slikken en schorren. Vanaf de inlaatmid-
stroomopwaartse gebieden en in het bijzonder
delen worden geulen gegraven, die zich in het
van de stad Antwerpen. Hiermee krijgt deze
noordelijk gebied vertakken. Met doorstroom-
ingreep de status van een grensoverschrijdend
openingen in de Hedwigedijk worden de drie
natuur- en veiligheidsproject.
kreeksystemen met elkaar verbonden.
Deze inrichting laat ook toe om proactief bioto-
Zo wordt dit een geschikt gebied voor vogels
pen in te richten als compensatie voor natuur-
om te foerageren, te broeden en er bij vloed te
gebieden, die bij de verdere uitbouw van de
verblijven. De kreken bieden ruimte voor vissen,
haven op de linkeroever verloren zullen gaan.
garnalen en krabben, die als volwassen dieren
Bovendien sluit dit gebied aan op het Land van
de Westerschelde kunnen bevolken.
Saeftinghe, het Sieperdaschor, het Paarden-
De inrichting in het zuidwestelijke deel beoogt
schor en het Schor Ouden Doel. Dit versterkt de
een vochtig, brak en reliëfrijk grasland, met
grootschaligheid van een uniek brakwatereco-
grachtjes doorsneden.
toop in Europa.
3. ZOUTE ZONE (Hansweert tot Vlissingen/Breskens) Getij-invloed in de Perkpolder, Nijspolder, Molenpolder, Ser-Arendspolder, Hooglandpolder en Hellegatpolder Gebied:
sen, garnalen en krabben opgroeien, die als
Zuidoever, middendeel Westerschelde
Maatregelen: ● Doorstroomopeningen in de dijk van de
volwassen dieren de Westerschelde kunnen gaan bevolken.
Perkpolder zetten aan tot kreekvorming. ● Ontpoldering van de Nijspolder, Molen-
Streefbeeld:
Toelichting:
Dit project draagt bij tot het herstel van heel
polder, Ser-Arendspolder en delen van
waardevolle zoute schorren en slikken, waar-
Hooglandpolder creëert ruimte, waardoor
van het Paulinaschor het enige restant is (zie:
de vaargeul minder gefixeerd wordt. Vanuit
Getij-invloed in de van Hattum-, Everinge- en
morfologisch perspectief is dit een heel
Zuidpolder).
waardevolle ingreep.
Deze estuariene natuurontwikkeling sluit aan
● Een gemaal in de dijk van de Hellegatpol-
bij de visie van de gemeente Hulst op de
der creëert een gedempt getij in het bin-
gewenste ontwikkeling van de regio. De nadruk
nendijkse gebied.
daarbij ligt op de versterking van extensieve
Natuurlijke processen leiden tot de vorming van
natuurrecreatie in een landelijk gebied met
zoute schorren, slikken en ondiep water in de
hoge natuurwaarden.
kreken. Zo wordt dit een geschikt voedsel(voor wadvogels en steltlopers), broedgebied (voor kustbroedvogels) en een hoogwatervluchtplaats. Door zijn omvang en hoogteligging heeft het gebied voldoende potenties om langs de gradiënt nat-droog en laag-hoog waardevolle schorvegetaties te ontwikkelen. In het ondiepe water van de kreken kunnen vis-
37
Getij-invloed in de van Hattumpolder, Everingepolder en Zuidpolder Gebied:
De nieuwe schorren mogen kustbroedvogels
Noordoever, middendeel Westerschelde
Maatregelen: ● De dijk voor de van Hattumpolder wordt
zoals zwartkopmeeuwen – het Zuidgors herbergt hiervan de grootste buitendijkse broedko-
verwijderd.
Streefbeeld:
● Doorstroomopeningen in de dijk van de
lonie van het Nederlandse Deltagebied – ver-
Everinge- en de Zuidpolder boven- en bene-
wachten. De schorren zullen ook dienst doen
denstrooms zetten aan tot kreekvorming.
als hoogwatervluchtplaats, terwijl op de slikken
Door natuurlijke processen ontstaan in dit
vogels foerageren.
gebied nieuwe zoute schorren en slikken. Zij
Deze ingrepen verhogen ook het belang van de
dragen bij tot schaalvergroting door de schor-
achtergelegen ontpolderde gebieden voor
ren en slikken van het Zuidgors en Baarland
vogels.
met elkaar te verbinden. Het Zuidgors en het
38
Toelichting:
Dit project draagt bij tot het herstel van heel
slik en schor van Baarland zijn nu reeds belang-
waardevolle zoute schorren en slikken.
rijke vogelgebieden. Het thans verouderde
Het Paulinaschor is ongeveer het enige stabiele
Zuidgors zal zich hier kunnen verjongen.
en botanisch waardevolle zoute schor langs de Westerschelde. Vrijwel alle andere zoute schorren zijn opgehoogd, verouderd en vaak aan erosie onderhevig. De ontwikkeling van jong schor vindt buiten het Paulinaschor enkel nog plaats op het schor en slik van Rammekens (binnen de havenmond). Door het grote belang van zout schor en slik voor de vele tienduizenden wad- en steltlopers heeft de uitbreiding van dit ecotoop in de Westerschelde de hoogste prioriteit.
Buitendijks broedgebied Hooge Springer
39
Gebied:
Westerschelde ten noordoosten van Breskens
Op het hoogste gelegen deel van de nabijgele-
Maatregel:
● Een gebied van één tot twee hectare groot
gen Hooge Platen broeden jaarlijks al grote
op de Hooge Springer, een zandplaat gele-
aantallen grote sterns, visdieven, kokmeeuwen
gen in de Westerschelde tussen Vlissingen
en in kleinere aantallen ook kluten, zwartkop-
en Breskens, wordt opgehoogd.
meeuwen en de zeldzame dwergsterns. Broe-
Streefbeeld:
Deze ingreep versnelt de bestaande, natuurlijke
den op een eiland heeft als groot voordeel de
ontwikkeling van verdere ophoging tot een
geringe verstoring door mens en dier (geen
zandduin, geschikt als broedgebied voor kust-
grondpredatie, geen vertrapping door vee).
broedvogels.
Deze ontwikkeling van de Hooge Springer betekent een waardevolle aanvulling op het unieke broedgebied Hooge Platen.
40
4. KUST- EN MONDINGSGEBIED Grensoverschrijdend zeereservaat ‘Vlakte van de Raan’ Gebied:
Vlakte van de Raan
Maatregelen: ● De ‘Vlakte van de Raan’ wordt aangemeld als een speciale beschermingszone in het kader van de Europese Habitatrichtlijn. ● In een volgende stap krijgt de ‘Vlakte van
de Raan’ het statuut van grensoverschrijdend zeereservaat met strengere beperkingen t.a.v. het gebruik. Streefbeeld:
De huidige toestand wordt bestendigd. De natuurwaarden worden verder uitgebouwd door schadelijke vormen van bestaand gebruik te beteugelen. De ‘Vlakte van de Raan’ wordt weer een volwaardig, integraal onderdeel van het Scheldeestuarium.
Toelichting:
Mits uitsluiting van visserijactiviteiten die de bodem verstoren, krijgt de ’Vlakte van de Raan’ de functie van een open reservaat voor de autochtone vissoorten van de Noordzee.
41
Het Zwin Gebied:
De kust op de Vlaams-Nederlandse grens
Maatregelen:
● De aanleg van een natuurlijke strekdam aan
de strandzijde creëert een natuurlijke zandvang op het strandgedeelte. ● De verzande slikken en schorren in het huidi-
ge Zwinreservaat worden afgegraven. ● De helft van de aangrenzende polder wordt
ontpolderd om bijkomende zoute slikken en schorren te creëren. ● De afwatering van de resterende polder
42
Streefbeeld:
Het Zwin wordt een integraal kustreservaat – van zee tot polder - met aandacht voor alle typische zones, overgangen en gradiënten.
wordt in functie van de spuiwerking op de
Door de strekdam aan de strandzijde ontstaat
Zwingeul herzien.
een nieuw, hoogdynamisch strand met een
● Het vogelpark wordt tot een aantrekkelijk
natuurlijk reliëf, strandplassen en embryonale
natuur- en millieueducatief centrum (NME-
duinvorming, aansluitend op het huidige areaal
centrum) omgevormd.
duinen.
De Zwingeul krijgt de kans om op natuurlijke wijze haar weg te zoeken naar het huidige reservaat. Door erosie en afzetting ontstaan natuurlij-
Toelichting:
Het herstel van het areaal zoute slikken en schor-
ke geulen en dit nieuwe microreliëf leidt tot slik-
ren geldt als invulling van de instandhoudings-
en schorvorming. Een spuibeheer vanuit de pol-
doelstellingen van de speciale beschermingszo-
der verhindert de verzanding van de geul(en).
nes.
De areaaluitbreiding polderinwaarts creëert
Een omvangrijke uitbreiding van het areaal zou-
mogelijkheden voor de ontwikkeling van alle
te slikken en schorren komt tegemoet aan het
habitats uit het complete zout-zoet gamma.
compensatiedeficit van de vorige verdiepings-
Broedvogels zoals stern, kluten, strandplevier en
werken van de Schelde.
tapuit krijgen opnieuw vestigingskansen in voor
De uitbreiding en de herinrichting van het Zwin
het publiek afgesloten delen van het gebied.
betekent een opwaardering als toeristische trek-
De toegankelijkheid wordt op de natuurlijke
pleister in het recreatieve netwerk langs de Bel-
draagkracht van het gebied afgestemd. Het nieu-
gische en Zeeuwse kust.
we NME-centrum illustreert de bezoekers alle typische Zwin-biotopen met hun flora en fauna en hun ecologische processen.
43
44
5. OVERIGE, BINNENDIJKSE ZOUTE EN BRAKKE NATUURONTWIKKELING Brakke tot zoute inlaag Ellewoutsdijk Gebied:
Noordoever, middendeel Westerschelde
Toelichting:
Rijkswaterstaat selecteerde deze regio als
Maatregelen: ● Ten noordoosten van de weg naar de
proeflocatie voor het concept ‘Dijk met bereik’.
ingang van de Westerscheldetunnel wordt
Hierbij kunnen bij stormvloed de golven over de
zout water in de polder gelaten.
dijk slaan en wordt het zoute water achter de
Streefbeeld:
Aan de zuidzijde van deze polder ligt het
dijk opgevangen, zonder de veiligheid in het
natuurreservaat Inlaag 1887, een belangrijk
gedrang te brengen.
rust- en broedgebied voor vogels. Aan de
Hierdoor worden deze gebieden uitermate
zuidwestkant van de weg naar de tunnel komt
geschikt voor de ontwikkeling van estuariene
een inlagengebied als natuurcompensatie
natuur.
voor de Westerscheldetunnel. Dit gebied –
Natuurontwikkeling in deze regio sluit aan bij
modderige sloten, plasjes met eilandjes en
de intenties van de gemeente Borssele, de
verruigd grasland - is nu al een belangrijk
dorpsraad Ellewoutsdijk en de vereniging
broedgebied en hoogwatervluchtplaats voor
Natuurmonumenten om het dorp Ellewoutsdijk
vogels.
en omgeving een economische impuls in de
In combinatie met de Inlaag 1887 en de Inlaag
groene toeristisch-recreatieve sfeer (natuurbe-
2004 - nog in ontwikkeling maar nu al druk
leving, cultuurtoerisme) te geven. In deze plan-
bezocht door vogels - ontstaat zo een groot
nen wordt het Fort Ellewoutsdijk opgewaar-
(vrijwel) aaneengesloten natuurgebied.
deerd tot een actief informatiecentrum voor
Een inlaag in de nabijgelegen Ellewoutsdijkse
bezoekers van het waardevol cultuurlandschap
Polder verhoogt en verruimt de potenties van
‘Zak van Zuid-Beveland’ en het Schelde-estuari-
deze regio als broed-, foerageer- en rustgebied
um. Het grote aantal te verwachten bezoekers
voor aan het estuarium gebonden wad- en
biedt gunstige perspectieven voor de toekom-
watervogels.
stige lokale economische ontwikkeling.
45
‘Waterdunen’ Breskens–Nieuwesluis Gebied:
Zuidoever, aan de monding Westerschelde
Streefbeeld:
De polders ontwikkelen zich tot aantrekkelijke
Maatregelen: ● Kwelbuizen laten zout water in de Oud-
(natte en open) natuurgebieden voor vogels,
Breskenspolder stromen.
die hier neerstrijken om te broeden (broedei-
● Een gemaal in de Zwartegatse Kreek zorgt
landjes voor kustbroedvogels), bij hoogwater
voor een semi-open verbinding met de
uit te rusten of voedsel te zoeken.
Westerschelde.
Naast watervogels zullen deze natte weilanden
● Ten zuiden van Nieuwesluis stroomt zout
ook erg in trek zijn bij weidevogels. Aanplanting van bosjes kan ook zangvogels naar het
water in de polder. ● Stroken ingericht voor recreatieve natuur
gebied lokken.
flankeren deze gebieden met natuur als
In de natte, brakke tot zoute delen komt schor-
hoofdfunctie .
en slufterachtige natuur tot ontwikkeling. Toelichting:
Dit plan sluit zowel aan bij het gebiedsplan natuur en recreatie voor West-Zeeuws-Vlaan-
46
deren, als bij particuliere initiatieven om natuurgerichte recreatie in de regio (bv. de Napoleonshoeve) te bevorderen. Bovendien strookt het met de plannen om de zeewering aan te passen i.f.v. de veiligheid.
Deze visie is opgesteld in het kader van het project “De Schelde Natuurlijk!”, een gezamenlijk project van zeven Vlaamse en Nederlandse natuur- en milieuorganisaties:
Vogelbescherming Nederland
Natuurpunt vzw
Postbus 925
Kardinaal Mercierplein 1
3700 AX Zeist
B-2800 Mechelen
Nederland
België
www.vogelbescherming.nl
www.natuurpunt.be
WWF-België
Stichting Het Zeeuwse Landschap
E. Jacqmainlaan 90
Postbus 25
B-1000 Brussel
4450 AA Heinkenszand
België
Nederland
www.wwf.be
www.hetzeeuwselandschap.nl
47
Bond Beter Leefmilieu
Vereniging Natuurmonumenten
Tweekerkenstraat 47
Postbus 9955
B-1000 Brussel
1243 ZS ‘s-Graveland
België
Nederland
www.bblv.be
www.natuurmonumenten.nl
Zeeuwse Milieufederatie Postbus 334 4460 AS Goes Nederland
www.zmf.nl
Het project “De Schelde Natuurlijk!” is mogelijk door de financiële steun van:
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling
Ministerie Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
Prins Bernhard Cultuur Fonds
48 VSB-fonds
Nationale Postcode Loterij
Leden en sympathisanten van Vogelbescherming Nederland
