DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE TE IEPER IN DE BEGINFASE ( )

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015

DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE TE IEPER IN DE BEGINFASE (1919-1920)

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’

Ingediend door

Kristien Colebrants (studentennummer 01005461)

Promotor: Prof. Dr. Rik Opsommer Commissaris: Dr. Sebastiaan Vandenbogaerde

2

VOORWOORD Met het indienen van deze masterproef zet ik een punt achter mijn rechtenopleiding aan de Universiteit Gent. Deze mijlpaal mag echter niet voorbijgegaan worden zonder enkele mensen oprecht te bedanken. Vooreerst wil ik mijn promotor professor Rik Opsommer bedanken voor de fijne samenwerking. De voorbije twee jaar hielp hij mij bij het vergaren van bronnen, deadlines halen, herlezen van voorlopige versies en verbeteren van mijn oneindig aantal stopwoorden. Zonder hem zou het voorliggende resultaat er niet zijn. Daarom: dank u wel. Het zou ongepast zijn mijn ouders hier niet te vermelden. Dankzij hun steun en aanmoediging kreeg ik de mogelijkheid deze vijfjarige opleiding te starten en succesvol te beëindigen. Aan hen ook een welgemeend woord van dank.

3

4

Inhoudstafel 1 Inleiding .............................................................................................................................................................................9 2. Ieper in de Eerste Wereldoorlog .......................................................................................................................... 11 2.1 De stad wordt volledig vernield.................................................................................................................... 11 2.1.1 Stapsgewijze vernieling ........................................................................................................................... 11 2.1.2 Een volledig vernielde stad ................................................................................................................... 14 2.1.3 De vluchtelingen ......................................................................................................................................... 15 2.2 Ieper na de oorlog............................................................................................................................................... 17 2.2.1 De wederopbouw van de stad .............................................................................................................. 17 2.2.2 De terugkeer van de vluchtelingen ..................................................................................................... 21 3. Het wettelijk kader een Belgisch model naar Frans systeem? ............................................................... 25 3.1 Frankrijk ................................................................................................................................................................. 26 3.1.1 Het begrip oorlogsschade in Frankrijk .............................................................................................. 26 3.1.2 De rechthebbenden van de schadevergoedingen ......................................................................... 27 3.1.3 De begroting van de schade ................................................................................................................... 29 3.1.4 De aanvraag en de procedure................................................................................................................ 30 3.1.5 Misbruik ......................................................................................................................................................... 31 3.2 België........................................................................................................................................................................ 32 3.2.1 Het recht op herstel als principe .......................................................................................................... 32 3.2.2 De voorbereidingen van de regering en privé-organisaties tot 1918 .................................. 34 3.2.3 De belangrijkste wetten van 1919 ...................................................................................................... 43 4. De samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade............................................................................. 55 4.1 De rechtbanken van oorlogsschade in België ......................................................................................... 55 4.1.1 De oprichting en organisatie ................................................................................................................. 55 4.1.2 Samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade ................................................................... 56 4.2 Het hof van oorlogsschade .............................................................................................................................. 58 4.2.1 Oprichting en organisatie........................................................................................................................ 58 4.2.2 De samenstelling......................................................................................................................................... 58 4.3 De rechtbank van oorlogsschade in Ieper ................................................................................................ 59 4.3.1 Overzicht ........................................................................................................................................................ 59 4.3.2 De actoren ..................................................................................................................................................... 60 5. Het indienen van de schadeaanvraag: een omslachtige procedure ...................................................... 67 5.1 De rol van de staatscommissaris .................................................................................................................. 67 5.1.1 De organisatie van het commissariaat............................................................................................... 67 5.1.2 De functie van de staatscommissaris ................................................................................................ 68 5.1.3 De relatie met de getroffene .................................................................................................................. 68 5.2 De procedure voor de rechtbank en staatscommissaris .................................................................... 69 5.2.1 De materiële bevoegdheid van de rechtbank ................................................................................. 69 5

5.2.2 De territoriale bevoegdheid van de rechtbank .............................................................................. 71 5.2.3 Het indienen van het verzoek................................................................................................................ 72 5.2.4 De behandeling van de verzoeken....................................................................................................... 73 5.2.5 De rechtsmiddelen ..................................................................................................................................... 78 6. Handleiding voor de burger bij het ramen van de schade ........................................................................ 81 6.1 Het herstel van de goederenschade ............................................................................................................ 81 6.1.1 Het begrip oorlogsschade ....................................................................................................................... 81 6.1.2 De schadeaanvraag .................................................................................................................................... 83 6.1.3 Het berekenen van de schade ............................................................................................................... 85 6.2 Het herstel van de personenschade ............................................................................................................ 98 6.2.1 Het begrip oorlogsschade aan personen .......................................................................................... 98 6.2.2 De schadeaanvraag .................................................................................................................................... 98 6.2.3 Het berekenen van de schade ............................................................................................................... 99 6.3 De belangrijke rol van de gemeenten en de burgemeester ............................................................ 103 6.3.1 De provinciale omzendbrieven.......................................................................................................... 103 6.3.2 Brieven aan de burgemeester ............................................................................................................ 106 6.3.3 De terbeschikkingstelling van de lokalen en de onderhoudskosten door de gemeenten .................................................................................................................................................................................... 111 6.4 Het concreet dossier van Georges Braem .............................................................................................. 111 7. De controle op het herbeleg, de voorschotten en de betaling van de schadevergoeding ......... 114 7.1 De organisatie van de controle op het herbeleg ................................................................................. 114 7.1.1 De uitvoering van de controle ............................................................................................................ 114 7.1.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van de coöperatieven ............................. 115 7.1.3 De controle uitgevoerd in Frankrijk ................................................................................................ 115 7.2 De overeenkomst met de staatscommissaris ....................................................................................... 116 7.2.1 De kwalificatie van de overeenkomst ............................................................................................. 116 7.2.2 De schade die in aanmerking komt voor een overeenkomst ................................................ 117 7.2.3 De procedure ............................................................................................................................................. 117 7.3 De voorschotten toegekend door de administratie ........................................................................... 119 7.3.1 De voorschotten toegekend voor het bewoonbaar maken van beschadigde of vernielde woonhuizen .......................................................................................................................................................... 119 7.3.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van coöperatieven ................................... 120 7.3.3 De voorschotten toegekend voor het herstel van gronden.................................................... 121 7.3.4 De voorschotten in natura ................................................................................................................... 123 7.3.5 De voorschotten in naam van de staat toegekend door bepaalde organisaties ............ 124 7.4 De betaling van de schadevergoedingen ................................................................................................ 125 7.4.1 De schadevergoedingen niet onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg .................. 126 7.4.2 De voorschotten en overeenkomsten ............................................................................................. 127 7.5 De vergoeding in natura................................................................................................................................ 127 6

8.1 De analyse van de vonnissen en cijfergegevens .................................................................................. 130 8.1.1 De werkwijze............................................................................................................................................. 130 8.1.2 Het jaar 1919............................................................................................................................................. 130 8.1.3 Het jaar 1920............................................................................................................................................. 133 8.1.4 De toegekende sommen........................................................................................................................ 136 8.1.5 Conclusie ..................................................................................................................................................... 137 8.2 Het hoger beroep ............................................................................................................................................. 138 8.2.1 Enkele cijfers ............................................................................................................................................. 138 8.2.2 Brouwer Léon Vermeulen.................................................................................................................... 139 8.3 Varia ...................................................................................................................................................................... 140 8.3.1 De personeelsdossiers........................................................................................................................... 140 8.3.2 De kranten als bron van informatie ................................................................................................. 143 9. Besluit .......................................................................................................................................................................... 149 10. Bibliografie .............................................................................................................................................................. 151 BIJLAGEN ......................................................................................................................................................................... 155

7

8

1 INLEIDING De “Grote Oorlog” van 1914-1918 is heden ten dage zeer actueel aangezien het in 2014 precies 100 jaar geleden was dat de aanslag op aartshertog Frans Ferdinand plaatsvond en het daarop gestelde ultimatum voor de start van de Eerste Wereldoorlog zorgde. In het hele land (en daarbuiten) worden nieuwe tentoonstellingen ingericht, vieringen georganiseerd, verschijnen nieuwe publicaties omtrent de Eerste Wereldoorlog, enz. Vaak heeft men veel aandacht voor de gebeurtenissen en het leven tijdens deze oorlog. De vraag hoe België zich heropbouwde en wie dit bekostigde wordt helaas minder frequent toegelicht. Het gebied rond de IJzer en de Westhoek kregen het zwaar te verduren. Ieper werd zelfs met de grond gelijkgemaakt. Huizen, gebouwen en monumenten raakten vernield of zwaar beschadigd. Er ontstond niet alleen materiële schade. De burgerbevolking leed ook. Onze masterproef spitst zich toe op een aspect van de heropbouw in het gerechtelijk arrondissement Ieper.12 Gezien de enorme schade moest er een structuur ontworpen worden om de schadevergoedingen aan de burger toe te kennen. Reeds tijdens de oorlog nam men wetgevende initiatieven (naar Frans voorbeeld) om de wederopbouw na de oorlog in goede banen te leiden. Een van deze nieuwe structuren was de oprichting van rechtbanken en hoven van oorlogsschade die over de schadeaanvragen dienden te oordelen. De literatuur over deze rechtbanken is gering. Hierdoor weten we amper iets over zijn organisatie, werking, samenstelling, enz. Het is onze bedoeling de werking van de rechtbanken en hoven enigszins te achterhalen. De keuze voor het gerechtelijk arrondissement Ieper is een interessante keuze. Gezien de enorme schade bleven de rechtbanken hier veel langer bestaan dan in de rest van België wat toe laat de evolutie van deze rechtbanken in verschillende deelstudies over een langere periode te bestuderen. Uiteraard is het volledig het volledig tijdsbestek 1919-1935 een te ruim onderzoeksveld. En ook een studie van alle kamers van deze rechtbank is te hoog gegrepen. Vandaar dat deze masterproef zich

1

S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, deel 1, 463-720. 2 Het gerechtelijk arrondissement Ieper is samengesteld uit volgende kantons en gemeenten: Elverdinge (Bikschote, Boezinge, Brielen, Dikkebus, Elverdinge, Ieper, Noordschote, Oostvleteren, Reninge, Vlamertinge, Voormezele, Woesten en Zuidschote), Hooglede (Beveren bij Roeselare, Gits, Hooglede en Oekene), Ieper 1 (Beselare, Geluveld en Ieper), Ieper 2 (Dikkebus, Ieper, Vlamertinge, Voormezele, Bikschote, Boezinge, Brielen, Dikkebus, Elverdinge, Ieper, Noordschote, Oostvleteren, Reninge, Vlamertinge, Voormezele, Woesten en Zuidschote), Mesen (Dranouter, Kemmel, Loker, Mesen, Nieuwkerke, Ploegsteert, Waasten, Wijtschate en Wulvergem), Passendale (Moorslede, Oostnieuwkerke, Passendale, Westrozebeke en Zonnebeke), Poperinge (Poperinge, Reningelst en Westouter), Wervik (Geluwe, Hollebeke, Houthem, Komen, Neerwaasten, Wervik en Zandvoorde)

9

toespitst op de werking van de eerste kamer van de rechtbank van oorlogsschade van Ieper zetelend te Poperinge.3 Een eerste deel van de masterproef focust op het recht op herstel en de organisatorische kant van de rechtbank van oorlogsschade. Het vigerende recht en de samenstelling van de rechtbank wordt aan de hand van literatuur en vonnissen toegelicht. Daarnaast kreeg de rechtbank bij het verwerken van de schadeaanvragen hulp van het staatscommissariaat. De staatscommissaris kon met de schadelijder zelf een overeenkomst/advies opstellen waarna deze aan de rechtbank werden voorgelegd en met een vonnis bekrachtigd werden. Dit voorbereidend werk was van enorm belang voor de rechter. Hoe deze adviesverlening in zijn werk ging zal ook onderzocht in deze masterproef. Daarnaast zal worden nagegaan hoe men deze schadeaanvraag moest indienen. Voor de modale burger bleek dit geen sinecure. Ze konden wel beroep doen op handleidingen die hen op een eenvoudige manier door de schadeaanvraag loodsten. Na de indiening volgt logischerwijze ook de behandeling en uitspraak van de aanvraag. We focussen derhalve ook op het feit hoe de schadevergoedingen precies berekend werden. Een tweede deel van het onderzoek bestaat uit de analyses van twee registers van de eerste kamer van de Ieperse rechtbank van oorlogsschade zetelend te Poperinge.

De

onderzoeksresultaten zijn het gevolg van de analyse van 474 vonnissen uit de jaren 1919 en 1920, de beginfase van deze speciale rechtbanken. De analyse gebeurde aan de hand van een aantal parameters en laat toe na te gaan hoe rechtbanken van oorlogsschade hun taak in de praktijk volbrachten. Middels deze vonnissen konden we stellingen uit de literatuur en kranten toetsen aan de werkelijkheid: welke gemeenten werden zwaar of minder zwaar getroffen, kon men aldaar relatief snel of pas laat terugkeren, kregen vrouwen een prominentere rol in het juridische en openbare leven, enz. De resultaten van de analyse van deze vonnissen komen aan de hand van grafieken in het laatste hoofdstuk aan bod. We hopen dat ze ons toelaten voorzichtige conclusies te trekken omtrent het schadevergoedingssyteem en de wederopbouw. Er kan niet genoeg benadrukt worden dat dit onderzoek slechts een bescheiden bijdrage zal vormen voor een veel groter onderzoek dat nodig is om een globaal beeld te hebben van de evolutie van de werking van deze rechtbanken doorheen hun bestaan. Pas in de verdere toekomst zal blijken hoe nuttig onze studie is geweest voor het totaalonderzoek.

3

Gezien de mobiliteit in die tijd en net na de oorlog erg moeizaam verliep, werden er mobiele rechtbanken opgericht die dicht bij de burger zetelden.

10

2. IEPER IN DE EERSTE WERELDOORLOG 2.1 DE STAD WORDT VOLLEDIG VERNIELD Ieper werd tijdens de Eerste Wereldoorlog grondig verwoest.4 Velen denken dat de verklaring ligt in het feit dat Ieper samen met Diksmuide en Nieuwpoort op de frontlinie lag. Dit is echter niet correct. De frontlinie gaat als het ware in een boog rond Ieper heen waardoor de stad steeds tot het niet bezette gedeelte van België bleef behoren. Een reden voor de verwoesting van Ieper ligt derhalve veel eerder in de artilleriebeschietingen door de Duitse troepen op het strategisch aanvoerpunt.5 Ieper was een belangrijk knooppunt voor de geallieerden. Via de stad kon het frontgebied in contact blijven met het onbezette België en de kanaalhavens.6 De stad was dus van grote strategische waarde.7 Het is dan ook niet verwonderlijk dat ze bestookt werd door het Duitse leger om zo de geallieerde troepen van elkaar af te snijden. De Duitsers wilden de Franse en Britse troepen, die zich ten noorden, oosten en zuiden van de stad bevonden8, van elkaar afsnijden. De geallieerde troepen hadden als opdracht gekregen Ieper “tot de laatste man te verdedigen”.9 De omgeving rond Ieper werd dus geteisterd door erge gevechten. In hoeverre de beschietingen van de stad uit puur militair oogpunt nodig waren blijft een discussiepunt. J.M. Bailleul bijvoorbeeld verklaart de vernieling van de stad vanuit Duitse wraakzucht omdat men de stad nooit kon innemen.10 2.1.1 Stapsgewijze vernieling De spanning onder de bevolking nam reeds toe wanneer de in Ieper gelegen Belgische troepen in juli en begin augustus naar de Duitse grens optrokken. Ook de cavaleristen uit de Ieperse ruiterschool vertrokken naar hun eigen garnizoenen. De stad was dus erg leeg. Ditverergerde nog toen ook op 4 augustus de weinige achtergebleven ruiters zich bij hun eenheid moesten melden. De vluchtelingenstroom van Belgische burgers die in september en oktober op gang

4

H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J. DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-89. 5 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 6 Met de Franse kanaalhavens wordt voornamelijk Calais bedoeld. 7 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 8 Deze linies waren om een halfcirkelvormige 9 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 10 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.

11

kwam droeg bij tot de erg geladen sfeer. Op het einde van de oorlog zou Ieper nog 4.200 inwoners tellen, terwijl dit aan het begin van de oorlog dit aantal nog ruim 17.000 was.11 Het gebied rond de Ijzer en Ieper werd zowel door de geallieerden als het Duitse leger omringd. Deze posities zouden voortaan de frontlinies uitmaken waar men vier jaar lang zou vechten.12 Op 8 oktober 1914 was de stad één dag in handen van het Duitse leger gevallen.13 Ze namen een aantal gijzelaars (waaronder enkele gemeenteraadsleden) en eisten de stadskas en het geld bij de Nationale Bank op. De rust keerde enigszins terug toen de geallieerden enkele dagen later de stad opnieuw innamen. Onder de bevolking heerste toen nog de idee dat de oorlog niet zo lang zou duren. Ondanks het optimisme onder de bevolking zwol de vluchtelingenstroom verder aan. Dit betekende dat de bewoners duizenden vluchtelingen van eten, drank en slaapplaatsen moesten voorzien. Daar kwam in half oktober dan nog eens het Britse leger bij waardoor de stad overbevolkt raakte. Het tegenoffensief van de geallieerden liep vast waardoor het front vanaf 19 oktober stabiliseerde. Het zou zich uitstrekken van Rijsel tot de Noordzee. Vanaf dat moment proberen de Duitsers Ieper in te nemen.14 Nog voor de laatste gemeenteraad, die plaatsvond op 24 oktober 1914, werd er reeds een commissie ingesteld die voor de bevoorrading van de stad moest zorgen.15 De eerste bomaanval16 en de eerste beschietingen17 zorgden voor een enorme vlucht uit de stad. Vele bewoners zouden niet meer terugkeren naar hun huizen. De overgebleven Ieperlingen leefden noodgedwongen in kelders, de infanteriekazerne en in de kazematten onder de vestingen18. Ongeveer twee derde van de bevolking vluchtte naar de omliggende dorpen. De eerste slag om Ieper vond pas plaats op 31 oktober 1914. De geallieerden hielden, tot ontzetting van het Duitse leger, goed stand. Waarschijnlijk uit wraakzucht moest Ieper de tol 11

J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 123. J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 13 Zo’n 7.350 Duitse ruiters en voetvolk trokken die dag door de stad. Ze zouden de volgende dag reeds vertrekken richting Bailleul. 14 Deze aanval vond plaats tussen 19 oktober 1914 en 22 november 1914. 15 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 16 De eerste bomaanval vond plaats op 28 oktober 1914. 17 De eerste beschietingen vonden plaats in de nacht van 29 op 30 oktober 1914. 18 De kazematten bevinden zich op 100 meter van de Menenpoort. In 1685 werden ze onder Lodewijk XIV gebouwd, volgens de plannen van Vauban. Ze dienden gedurende eeuwen als krijgsbakkerij voor het garnizoen in de vesting. In de loop van de eeuw kregen de kazematten andere invullingen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er door de Britten een hoofdkwartier, een verblijf- en rustplaats en zelfs een drukkerij ingericht. Vooral tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de kazematten door de bevolking als schuilplaats gebruikt. Na deze conflicten werden er een champignonkwekerij, ijsfabriek en kaasrijperij ondergebracht. Momenteel is er een brasserie in gevestigd. 12

12

betalen. Men ging sporadisch gericht bombarderen. Zo werd op 2 november 1914 vooral de SintPieterswijk geviseerd en ook de vernielingen op de Grote Markt en in de Boterstraat namen toe.19 De westkant van de stad werd op 5 november 1914 zonder mededogen onder vuur genomen. Het stadsbestuur vluchtte op dat moment naar Poperinge. Om toch enig gezag in de stad te behouden werd er een Voorlopige Bestuursraad ingericht.20 Deze bestuursraad stond in voor de bevoorrading, bescherming tegen plunderaars en hulpverlening aan de achtergebleven burgers. 22 november, de laatste dag van het Duitse offensief, zorgde voor de doodsteek van de stad. Met zeer gerichte artilleriebeschietingen werden de waardevolle middeleeuwse gebouwen met de grond gelijk gemaakt, waaronder de Lakenhallen en de Sint-Maartenskathedraal. Ook de Vleeshallen en talrijke burgerhuizen gingen in vlammen op. Na dit Duitse offensief werden er nog geregeld brandbommen afgevuurd die tientallen woningen volledig vernielden. De ravage na de Duitse aanval was enorm. De schade werd nog versterkt door het schrijnende gebrek aan brandweerlieden. De Duitse beschietingen bleven ook in december aanhouden. Omstreeks de jaarwisseling werd door burgemeester Colpaert een nieuwe bestuursraad opgericht, het Definitief Comité. Dit comité zou voortaan de Voorlopige Bestuursraad vervangen. Alsof de wreedheden van de oorlog nog niet genoeg waren, deden zich in het begin van 1915 de eerste tyfus tekenen voor. Het Britse leger had hier een enorme angst voor. Om te vermijden dat de tyfus zich verder zou verspreiden wilde men toen al de stad volledig ontruimen.21 Door de tijdelijke rust aan het front begonnen er burgers terug te keren. Dit leidde ertoe dat in de extreem koude winter van 1914-1915 ongeveer 7.000 Ieperlingen in hun stad verbleven. In april 1915 nam de intensiteit van de beschietingen opnieuw toe. Hoewel er een aantal slachtoffers vielen, zowel onder soldaten als burgers, bleven vele inwoners aan hun verblijfplaats gehecht en weigerden ze de stad te verlaten. Men was als het ware de beschietingen tot het dagelijkse leven gaan rekenen waardoor men er mee had leren omgaan. Dit zou echter niet lang duren. Op 22 april 1915, het begin van de tweede slag om Ieper, namen de beschietingen zeer sterk toe. In de daaropvolgende dagen tot 13 mei zouden de bombardementen de vorige aanvallen helemaal overtreffen. Voor zover ze er nog stonden werden alle grote en historische waardevolle gebouwen opnieuw onder vuur genomen. De burgers waren volledig verrast en sloegen in paniek op de vlucht. Ook de definitieve 19

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 20 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 21 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.

13

Bestuursraad onder leiding van burgemeester Colpaert verliet de stad.22 Omdat de aanval zo vernietigend was vluchtte ook de Britse militaire politie, die tot dan toe voor de orde in stond, naar Poperinge. Dit zorgde voor een totale chaos in de stad. De vernielde gebouwen en de desolate stad verschaften aan de Franse en Britse deserteurs een ideale schuilplaats. Bovendien dronken ze zich lazarus in de opengebroken wijnkelders. De Britse militaire overheid, die op de hoogte was van het probleem, vaardigde op 5 mei 1915 het bevel uit om de stad te verlaten. Uiteindelijk zou de stad pas enkele dagen later, na het bevel van de Belgische Eerste Minister Charles de Broqueville, volledig ontruimd worden. Meerdere Ieperlingen keerden in de maanden hierna nog verschillende malen terug naar de vernielde stad om de eventueel achtergebleven kunstvoorwerpen23 te redden. Dit was echter niet zonder risico. Hoewel de stad na de tweede aanval zo goed als met de grond gelijk gemaakt was, werd de stad ook de volgende jaren systematisch beschoten. De beschietingen zouden pas in de herfst van 1918 eindelijk ophouden wanneer het geallieerde leger erin slaagde de Duitse troepen achteruit te drijven waardoor Ieper buiten het bereik van de Duitse artillerie viel. 2.1.2 Een volledig vernielde stad In november 1918 werd duidelijk hoe sterk de stad vernield was. Waar Ieper aan het begin van de oorlog 4.000 woningen telde, stonden er aan het einde van de oorlog slechts een tiental recht. Ook bij de grote historische gebouwen en monumenten was de ravage aanzienlijk. De gevels die Ieper het karakter van een middeleeuwse stad gaven, waren volledig vernield. Wat er over bleef waren de grondvesten of open kelders. Vele vestingmuren waren ingestort of doorschoten. Naast de schade aan de gebouwen zelf, waren vaak ook de rijkdommen in vlammen opgegaan.24 De grote kunstvoorwerpen en prachtige gebouwen konden helaas niet gered worden. De gebouwen werden volledig doorschoten en de grotere kunstvoorwerpen kon men in alle haast niet meenemen. Wat de kleine kunstvoorwerpen betreft werd er relatief veel gered.25 Vele burgers namen het initiatief waardevolle kunstvoorwerpen te redden.26 Jules Coomans, architect

22

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 23 Het ging hierbij voornamelijk om meubilair, kunstschatten en archieven. 24 De rijkdommen van kloosters, kerken en particulieren waren vaak volledig vernield of door plunderaars meegenomen. 25 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 26 Een voorbeeld hiervan is L. Vanaerde die als secretaris van de Burgerlijke Godshuizen de kunstschatten van het Belle Godshuis in veiligheid bracht.

14

nam hiertoe initiatief.27 Zo werd er veel uit de Sint-Pieterskerk gered, dit in tegenstelling tot de voorwerpen uit de Sint-Jacobskerk en de Sint-Niklaaskerk die grotendeels verloren gingen.28 Een bijkomende moeilijkheid bij deze reddingsoperaties was dat de Engelse autoriteiten de toegang tot de stad verboden hadden. Deze maatregel werd genomen na de verplichte evacuatie in mei 1915. Indien er toch pogingen werden genomen om de kunstvoorwerpen te redden, ontbrak het vaak aan personeel en transportmiddelen. Hoewel de Engelse troepen in eerste instantie meehielpen bij het transport, oversteeg de vraag het aanbod. Ondanks de reddingspogingen gingen er talloze objecten verloren zoals de inboedel van het stadsmuseum en waardevolle meubels van burgers. De oorzaak van deze grote verliezen was dat men te laat en te weinig initiatief nam om de kostbare goederen in veiligheid te brengen. Ook het gebrek aan initiatief van hoger hand speelde een rol.29 Pas in augustus 1915 zou de regering vanuit Le Havre maatregelen nemen om de stad en zijn kunstobjecten te beschermen. Zo werd er onder leiding van Minister Poullet een Mission Permanente opgericht die de bedreigde kunstvoorwerpen moesten redden en de nodige maatregelen moesten nemen om de geredde voorwerpen gedurende de oorlog veilig te bewaren. Zo werden de nog rechtstaande muren van de Lakenhallen gestut en reddingswerken uitgevoerd aan het Merghelynckmuseum in 1917. De geredde foto’s, tekeningen en opmetingen waren een belangrijke bron van informatie bij de wederopbouw van Ieper. 2.1.3 De vluchtelingen Onze vonnissen en brieven toonden de vlucht van de bevolking aan. Maar waar kwamen deze mensen terecht?30 31 Vooral de gegoede burgerij vluchtte als eerste groep de stad uit. Zij hadden vaak genoeg middelen om ergens een nieuwe woonst te zoeken en zij konden veel van hun spullen meenemen. De meesten vertrokken dan ook eind oktober 1914 toen het oorlogsgeweld dichterbij kwam.32 Ze zochten hun toevlucht in de naburige gemeenten ten westen van de stad en in Poperinge. Anderen trokken naar veiliger oorden in Frankrijk. Door de haast waarmee ze

27

H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J. DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-71. 28 J. Coomans trachtte, samen met L. Vanaerde, in 1915 reeds maatregelen te treffen om de kunstvoorwerpen van de Godshuizen te redden. 29 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 30 De gegoede burgerij vond vaak een onderdak in Paris-Plage en Mointreuil-sur-Mer, anderen weken uit naar Parijs. De verpauperde vluchtelingen verbleven voornamelijk in Rouen, Le Mans, Angers, Angoulême, Cognac, Nantes, Toulouse, Limoges, Châtillon, enz. 31 S.VERHEYE, Vluchtelingen tijdens Wereldoorlog 1914-1918, Iepers Kwartier, deel 50, 2014, 1. 32 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.

15

de stad ontvluchten, namen de meesten slechts weinig bagage mee en enkel het noodzakelijke. Bovendien ging men er toen nog steeds van uit dat de oorlog snel tot een einde zou komen.33 De onbezette gemeenten ten westen van de stad kampten in de winter van 1914-1915 met een overbevolking. Vele kinderen en ouderen leden tijdens deze strenge winter koude omdat ze geen goede slaapplaats konden vinden. De vluchtelingen uit de Westhoek kregen het bevel om naar Frankrijk uit te wijken. Speciale treinen van Abele naar Hazebroek reden iedere dag af en aan met vluchtelingen op weg naar Parijs. Sommigen van hen zaten soms drie dagen lang op smerige treinen vooraleer ze Parijs bereikten. Een andere reden waarom vele vluchtelingen geen slaapplaats konden vinden in de naburige gemeenten was dat de dorpelingen steeds minder gastvrij werden. De Engelse troepen zochten voor hun soldaten een veilig en warm onderkomen. Zij waren in staat te betalen voor hun onderdak en werden zo interessante logés voor de dorpelingen. Al gauw ontstond er een lucratieve handel tussen de dorpelingen en soldaten. Vele winkeltjes werden in de buurt opgericht, bovendien verkochten ze enkel aan soldaten. Omstreeks 1915 begon de overheid zich meer structureel in te laten met de vluchtelingenstroom. Albert Biebuyck werd benoemd tot arrondissementscommissaris van het arrondissement Ieper.34 Hij had zijn zetel in Watou. Ook voor de kinderen die nog achtergebleven waren in de frontstreek werden er maatregelen genomen. Het ministerie van Binnenlandse Zaken onder leiding van Minister Berryer besloot in samenwerking met het ministerie van Openbaar Onderwijs om deze kinderen naar schoolkolonies te sturen in Frankrijk. Zo vertrokken er honderden kinderen uit de frontstreek naar kolonies in de buurt van Parijs zoals Orly en Versailles.35 In april 1918, naar aanleiding van een Duitse aanval, werden de achtergebleven burgers in de dorpen Nieuwkerke, Loker, Westouter en Wulvergem eveneens verplicht om naar Frankrijk te vertrekken. Uiteindelijk zouden de vluchtelingen tot in het zuiden van Frankrijk trekken om een onderdak te vinden. Na verloop van tijd konden ze daar aanspraak maken op een vluchtelingenvergoeding.

33

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 34 Albert Biebuyck was reeds een gekend figuur voor de oorlog uitbrak, hij was voorzitter van het Weldadigheidsbureau in Ieper. 35 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.

16

2.2 IEPER NA DE OORLOG 2.2.1 De wederopbouw van de stad De wederopbouw van de stad liep na 1918 niet van een leien dakje.36,37 In de lente van 1920 waren er enkel herstellingen van licht beschadigde gebouwen te herkennen. Voor de rest stonden er enkel voorlopige barakken die de woningnood zo goed en zo kwaad moesten opvangen. De verklaringen voor deze achterstand moeten worden gezocht in enerzijds de trage werking van de rechtbanken van oorlogsschade in het arrondissement Ieper38,39 en anderzijds de praktische moeilijkheden die men ondervond. De gerechtelijke organisatie van het arrondissement Ieper was niet opgewassen tegen de enorme stroom aan schadeaanvragen die werden ingediend.40 Dit verklaart waarom de omliggende gerechtelijke arrondissementen zoals Kortrijk en Veurne veel sneller op kruissnelheid waren met het toekennen van schadevergoedingen. De eerste rechtbank werd trouwens ingericht in Poperinge41. De reden hiervoor was dat men onmogelijk zowel een rechtbank van Eerste Aanleg als een rechtbank van oorlogsschade in dezelfde stad kon inrichten. De verbindingen naar Poperinge waren de eerste jaren niet bijster goed. De treinverbinding tussen Kortrijk, Ieper en Poperinge verliep niet optimaal ondanks de mobiliteitsnood voor vele inwoners die nog in andere steden verbleven of voor de inwoners van binnen het arrondissement.42 De rechtbank in Poperinge zou pas op kruissnelheid komen vanaf september 1920.43 Ook de aanvoer van bouwmaterialen en levensmiddelen verliep slecht. Voor de geteisterde was het bovendien ook moeilijk een schatting te maken van de geleden schade en de nodige

36

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69.. 37 H. CONSTANDT, “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J. DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999, 67-89. 38 Een illustratie van de slechte werking van de rechtbank vindt men in de bedragen die werden toegekend. Voor het arrondissement Ieper bedroeg dit op 13 april 1920 afgerond 12.500.000 Belgische frank, de andere arrondissementen waaronder Veurne (30.500.000 Belgische frank), Brussel (160.400.000 Belgische frank) en Leuven (39.400.000 Belgische frank) stijgen hier ver bovenuit. Dit is onlogisch aangezien het arrondissement Ieper tot één van de sterkst geteisterde streken behoorde. 39 In het arrondissement Luik werd reeds op 13 april 1920 voor 455.200.000 Belgische frank aan schadevergoedingen uitgekeerd, toeval of niet was de toenmalige minister van Economische Zaken Henri Jaspar ook volksvertegenwoordiger voor Luik. 40 Men had problemen met de rekrutering van personeelsleden, de communicatie verliep niet van een leien dakje, enz. 41 De inrichting van de rechtbank van Oorlogsschade met zetel in Poperinge werd geregeld door het Koninklijk Besluit van 13 november 1918. 42 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 60-69. 43 De rechtbank telde op dat moment een achttal kamers en een twintigtal staatscommissarissen.

17

herstellingswerken.44 En voor aannemers was het moeilijk prijzen te bepalen aangezien de lonen voor handarbeid constant fluctueerden. Het Koning Albert Fonds werd opgericht tijdens de oorlog, om na de oorlog onmiddellijk te kunnen voorzien in woningen en zo de woningnood op te vangen. De Dienst der Verwoeste Gewesten had het beheer over het fonds in handen.45 De dienst stond onder leiding van de minister van Binnenlandse Zaken. Het financiële aspect van het fonds werd evenwel overgelaten aan de diensten van het ministerie van Financiën.46 De Dienst der Verwoeste Gewesten stond in voor de inrichting en de verdeling van de barakken uit het Koning Albert Fonds. In West-Vlaanderen stonden de toegevoegde Hoge Koninklijke Commissarissen in voor de behandeling van de aanvragen en de controle ervan. Helaas was het onmogelijk om alle burgers van een barak te voorzien voor de winter van 1919. Zelfs in juni 1920 wachtten nog vele inwoners op de toekenning van een barak.47 Dat het Fonds niet altijd kon voldoen aan haar beloften kwam door het gebrek aan financiële middelen, het tekort aan transportmiddelen en bouwmaterialen, enz. Bij de gewone burger kreeg het Koning Albert Fonds algauw een kwade reputatie . Men verweet het Fonds aan vriendjespolitiek te doen bij de toekenning van de barakken.48 In totaal werden er 11.000 barakken ingericht waarvan er zich ongeveer 9.000 in Vlaanderen bevonden. Ondanks de goede bedoelingen van het Koning Albert Fonds waren de inspanningen onvoldoende om aan de grote vraag te voldoen. Vele burgers namen dan ook het heft in eigen handen en probeerden met gevonden bouwmaterialen vernielde huizen weer op te bouwen.49 Deze mensen werd na verloop van tijd door de staat een steunpremie van 3.000 Belgische frank toegestopt, uitgekeerd door de Dienst der Verwoeste Gewesten.50 Men wou zo de heropbouw van woningen met duurzame materialen stimuleren. Deze som kon enkel gebruikt worden voor de aankoop van bouwmaterialen in de gemeentemagazijnen.51 De burgers konden de Hoge

44

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 130. 45 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijskarchief, Brussel, 1986, 47. 46 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 135. 47 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 136. 48 Een klein overzicht van de gebouwde barakken: 31 oktober 1919 – 900, 31 december 1919 - 3.274, 5 maart 1920 – 6.500 en november 1920 – 8.536. 49 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 137. 50 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 137. 51 J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 109-110.

18

Koninklijke Commissaris om een voorschot ten belope van 4.000 Belgische frank vragen. De Dienst startte ook met de verkoop van houten geraamten. Ondanks de negatief sfeer die rond het Koning Albert Fonds gecreëerd werd, mag men de inbreng ervan niet onderschatten. Voor velen burgers betekende het Fonds een stimulans om terug te keren naar de verwoeste gewesten. Het Koning Albert Fonds was van grote waarde voor de eerste pioniers die terugkeerden en hielp het acute woningtekort opvangen.52 De barakken vormden enkel een noodoplossing, in afwachting van de heropbouw van de eigen woning. De heropbouw nam echter meer tijd in beslag dan eerst werd gedacht. De wet van 6 april 1919 gaf de burgemeesters en Hoge Koninklijke Commissarissen de macht om de nog bruikbare materialen van vernielde woningen op te eisen. De maatregel werd voornamelijk in het leven geroepen om de monopolievorming te vermijden. Ondanks deze maatregel bleef de schaarste aan bouwmaterialen een groot probleem.53 Een eerste oplossing voor dit probleem was de opening van nieuwe gemeentemagazijnen. Hier konden inwoners bouwmaterialen kopen die goedkoper waren dan in de handel. Daarnaast werd door middel van een circulaire een aantal handelaars per gemeente aangesteld die de toelating hadden bouwmaterialen te verkopen aan inwoners die zelf een barak wilden inrichten.54 De magazijnen werden van materialen voorzien door de Dienst der Verwoeste Gewesten. De gemeenten kregen een commissie van 10% op de omzet. Deze som diende voor de betaling van onkosten en liet de gemeente toe een eigen bedrijfskapitaal op te bouwen. Dit kapitaal kon in de toekomst eventueel worden aangewend voor de toekenning van voorschotten.55 Op het einde van 1919 bestonden er 26 gemeentemagazijnen onder andere in Nieuwpoort, Vlamertinge, Langemark, Ieper, enz. Opvallend is dat de gemeentemagazijnen in de Westhoek in het begin minder bouwmaterialen kregen dan de magazijnen in Menen of Roeselare hoewel deze steden minder directe nood hadden. De reden hiervoor was dat deze steden makkelijker te bereiken waren en er dus eenvoudiger bouwmaterialen naartoe konden worden getransporteerd. De gemeentemagazijnen hebben een grote invloed gehad op de prijsvorming. Ze werden door zelfstandige handelaars onder vuur genomen omdat ze oneerlijke concurrenten waren.

52

Het Koning Albert Fonds zou in 1923 starten met het bouwen van goedkope maar definitieve woningen. Het huisvestingstekort bleek in 1923 nog steeds hoog te zijn. 53 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138. 54 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138. 55 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138.

19

Naast de gemeentemagazijnen ontstonden er ook staatsmagazijnen.56 Via deze magazijnen probeerde de staat te voorzien in bouwmaterialen voor bouwwerken die ze zelf in 1920 gestart was. Daarnaast speelde de staat ook een belangrijke rol in de opbouw van privé woningen. Het systeem werd geïntroduceerd door minister Renkin, de minister van Binnenlandse Zaken tussen 2 december 1919 en 3 november 1920. Als voormalig minister van Spoorwegen, Post en Telegraaf in de eerste naoorlogse regering had hij goede resultaten bereikt. Bij het herstel van de communicatiemiddelen wilde hij eenzelfde systeem hanteren als minister van Binnenlandse Zaken. Het Renkin-systeem57 bestond er in dat de geteisterde die in principe recht had op een schadevergoeding voor de geleden verliezen afstand deed van zijn vordering ten gunste van de Belgische staat. De staat nam dan de taak op zich om de woning van de schadelijder her op te bouwen. Enkel de plannen, lasten-cochiers,… werden door de staat gecontroleerd, de opbouw zelf werd uitbesteed aan privé-aannemers. Het stond de schadelijder vrij zelf een architect te kiezen en inspraak te hebben bij het opstellen van de plannen. Vooral in de fronstreek werd dit systeem aanvankelijk met veel enthousiasme onthaald. Aangezien de rechtbanken niet goed functioneerden, zag men in het nieuwe systeem de oplossing om de lange procedure te vermijden. Het enthousiasme was echter van korte duur. Al snel doken er problemen op. Vele woningen werden te duur heropgebouwd, sommige woningen werden maar half afgewerkt, er ontstonden conflicten omtrent de plannen, enz. Het was niet uitzonderlijk dat er woningen werden heropgebouwd die tot zeven maal de waarde hadden van het oorspronkelijke gebouw in 1914.58 De vraag rees wie uiteindelijk zou instaan voor het verschil, de staat of de burger. Ook de architecten en ondernemers speelden het spel niet altijd eerlijk en fraudeerden met hun erelonen of kenden zichzelf te hoge winsten toe.59 Om dit een halt toe te roepen werd in 1920 het “Tijdelijk Comité voor de technische kwesties van de wederopbouw der Verwoeste Gewesten” opgericht.60 Op deze manier kreeg het ministerie van Economische Zaken een beter zicht op de afgesloten contracten en de daarin opgenomen clausules.61

56

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 138. 57 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 46. 58 In werkelijkheid werd slechts een wederbeleggingscoëfficiënt van 4 à 5 procent toegestaan. 59 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 140. 60 Dit comité werd opgericht door het Koninklijk Besluit van 30 april 1920. 61 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 140.

20

Ondanks de goede bedoelingen kreeg het systeem heel wat negatieve commentaar.62,63 Ten eerste had de staat zeer veel bouwmaterialen aangekocht op het moment dat de prijzen nog zeer hoog waren. In de jaren daarop stabiliseerde de prijs. Wanneer deze bouwmaterialen dan aangewend werden als herstel in natura gebeurde dit tegen de dan lagere prijzen. Op deze manier leed de staat enorme financiële verliezen. Volgens de inwoners van de fronstreek was dit één van de redenen waarom Ieper in het begin zeer weinig middelen kreeg. Daarnaast kreeg het systeem de kritiek het privé-initiatief te ontmoedigen. Schadelijders die hun schadevordering hadden overgedragen aan de staat beschikten veel sneller over een nieuwe woning dan de burgers die de normale procedure voor de rechtbank doorliepen en trachtten zelf hun woning op te bouwen.64 Om hieraan te verhelpen werd door de volgende minister van Binnenlandse Zaken Henri Jaspart65 het systeem van de voorschotten geïntroduceerd. De Hoge Koninklijke Commissaris was voortaan bevoegd om voorschotten toe te kennen om de wederopbouw te versnellen. Het systeem Renkin werd zelfs door zijn tweede opvolger, minister Van de Vijvere66, volledig van de baan geschoven. Voortaan kon men enkel de staatswederopbouw genieten na uitdrukkelijke toelating van de minister. Het systeem bracht, ondanks de negatieve kritiek, de bal van het privé-initiatief wel aan het rollen. De reden waarom het systeem Renkin niet de beoogde doelen haalde moet worden gezocht in de gebrekkige samenwerking tussen de verschillende diensten zoals Bruggen en Wegen, Spoorwegen en Defensie. Zij verweten elkaar de wederopbouw te belemmeren. Bovendien werd de rol van de (toegevoegde) Hoge Koninklijke Commissarissen in vraag gesteld. 2.2.2 De terugkeer van de vluchtelingen Al snel na de oorlog, eind 1918 en begin 1919, besloten de vluchtelingen om terug te keren naar Ieper. Dit bewees hun liefde de stad. Vol goede moed keerden de burgers terug naar het thuisfront, hoewel de Engelse rapporten over het gebied weinig goeds voorspelden. Deze verslagen werden nog tijdens de oorlog gepubliceerd.67 Ze lieten echter weinig aan de verbeelding over en stelden dat de stad volledig in puin lag. Ondanks deze negatieve berichten, 62

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 141. 63 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 48-50. 64 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 142. 65 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 50. 66 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 50-51. 67 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 104.

21

bleven de burgers optimistisch, ervan uitgaande “dat het allemaal wel niet zo erg zou zijn”. De illusie was des te groter bij de eerste aanblik van de stad. Velen waren met verstomming geslagen en zouden nooit terugkeren. Zij vestigden zich voornamelijk in grootsteden als Oostende, Gent en Brussel. Het ging hierbij vooral om hogere burgerij die het zich kon veroorloven ergens anders een woonst te betrekken. Ook het stadsbestuur wenste zo snel mogelijk terug te keren om van de wederopbouw werk te maken. Burgemeester Colaert vroeg via een brief aan de West-Vlaamse gouverneur de toelating om terug te keren naar Ieper. Met deze toelating verkreeg hij ook de machtiging om de schepenen, gemeenteraadslieden, bedienden en werkmannen ter plaatse te roepen.68 Zij waren immers noodzakelijk om in de chaos orde op zaken te stellen en de eerste maatregelen te treffen. In januari 1919 werden de eerste barakken opgericht. Voor de eerste teruggekeerden was het leven enorm hard. Men moest steeds de verplaatsing naar Poperinge maken om in de dagelijkse behoeften te voorzien zoals het kopen van brood en vlees.69 De weg naar Poperinge was daarenboven in een slechte staat, ze zat vol kuilen en kraters van bombardementen. In de omliggende vernielde dorpen was het nog erger. Soms waren maar weinig mensen teruggekeerd, waardoor men bijna alleen in het dorp woonde. Ondanks de moeilijkheden die de burgers ondervonden in de eerste maanden na de oorlog, ontstond er een klimaat om zo snel mogelijk de draad weer op te nemen en het eigen stuk land te bewerken.70 Het stadsbestuur kon zich de eerste maanden nog niet volledig op de wederopbouw richten. Vooreerst moest men de stroom van terugkerende vluchtelingen in goede banen leiden. Door het ministerie van Binnenlandse Zaken werd reeds op 7 november 1918 een “Centraal Bureel voor Terugkeer” ingericht. Het bureau moest de nodige maatregelen treffen om de terugkeer van landgenoten te verzekeren. Dit was een moeilijke taak aangezien men vaak met het buitenland contact moest opnemen. Door de oprichting van dit bureau werden alle taken omtrent de bevordering van de terugkeer en de ondersteuning gecentraliseerd onder één dienst, wat de werking ervan ten goede kwam. De hulpverlening werd geregeld door middel van een aantal Koninklijke Besluiten. Het belangrijke Koninklijk Besluit van 23 juli 1919 bijvoorbeeld kende een “premie voor terugkeer” toe aan de vluchtelingen.71

68

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 104. 69 J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 115-117. 70 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 105. 71 Het Ministerieel Besluit van 8 augustus 1919 bepaalde dat degenen die wilden terugkeren naar Ieper en omgeving in aanmerking kwamen voor deze premie.

22

Het “Steuncomité voor de Geteisterden der Verwoeste Gewesten”72 werd opgericht onder leiding van de Minister van Binnenlandse Zaken in 1919. Dit steuncomité voorzag de teruggekeerde burgers van de noodzakelijke huisraad en kledij. Tegen goedkope prijzen konden zij hier al het nodige verkrijgen, in uitzonderlijke gevallen werden de goederen ook weggeschonken.73 De centrale verzamelplaats van deze goederen bevond zich in Oostende. Van hieruit werden de plaatselijke depots van goederen voorzien onder andere in Poperinge, Ieper, Veurne, enz. Vanaf eind 1919 had het comité ook de mogelijkheid om voorschotten toe te kennen aan burgers die behoeftig waren.74 Deze voorschotten konden worden afgetrokken van de definitieve schadevergoeding die door de rechtbank werd toegekend. In het voorjaar van 1919 verschenen ook de eerste barakken in de omliggende dorpen.75 Vele dorpelingen wilden graag snel terugkeren. Men had echter de machtiging van de gemeente van de huidige verblijfplaats nodig om terug te keren. Aangezien er niet genoeg huizen en barakken waren, werden deze toelatingen enkel verleend wanneer men er zeker van was dat de teruggekeerde een onderkomen zou hebben.76,77 Na het vervullen van enkele administratieve formaliteiten kon men dan terugkeren. Vaak werd de reis vergoed en in sommige gevallen ook het transport van de meubelen en overige bagage.78 De grote terugkeer van de inwoners bracht andere problemen met zich mee. De burgers leefden nog steeds in moeilijke omstandigheden. Er bestond een reëel gevaar voor tyfus en cholera. Inwoners van het platteland dienden zich naar Poperinge of Roeselare te begeven om voedsel te halen. De problemen omtrent de bevoorrading werden geleidelijk aan opgelost door nieuwe magazijnen die in de dorpen werden ingericht en waar de bewoners de meest noodzakelijke spullen (waaronder ook bouwmaterialen) tegen goedkopere prijzen konden terugvinden.79 Om volksgezondheid te waarborgen werd er aan dokters en verpleegkundigen een premie

72

O. De Schoonen werd aangesteld als bestuurder. J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 106. 74 De toekenning van voorschotten werd door middel van het Koninklijk Besluit van 20 november 1919 ingevoerd. 75 In Boezinge, Poelkapelle en Merkem (dorpen ten noord-oosten van de stad) keerde men iets later terug omdat de schade hier veel groter was dan in de dorpen ten westen van Ieper (waaronder Dikkebus en Vlamertinge). 76 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 107. 77 De vluchtelingen dienden zich te wenden tot de “Dienst voor terugkeer naar het Vaderland” die bureaus hadin Parijs, Amsterdam en Londen. 78 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108. 79 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108. 73

23

toegekend wanneer zij wilden terugkeren naar de fronstreek.80 Het tekort aan geneesheren zou aanslepen tot 1920 waarna de regering opnieuw een aanmoedigingspremie toekende aan dokters die zich in de zwaar geteisterde gebieden wilden vestigen.

80

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 108.

24

3. HET WETTELIJK KADER EEN BELGISCH MODEL NAAR FRANS SYSTEEM?81 Om het Belgisch wettelijk kader in verband met het herstel van de schade uit de Eerste Wereldoorlog te begrijpen, is het nodig een blik op het Franse systeem te werpen. Gezien ons gemeenschappelijke juridische verleden lijken onze rechtsstelsels sterk op elkaar en heeft de Belgische wetgever de neiging om het Franse kader als een voorbeeld te gebruiken. De Eerste Wereldoorlog zorgt voor een keerpunt wat betreft de ideeën die men tevoren over het herstel van de schade uit een oorlog had.82 De overheid wil de oorlogsschade vanaf nu vergoeden, daarvoor was ze voornamelijk ten laste van de burger.83 Men neemt bij het begin van de oorlog in Frankrijk reeds de eerste stappen. In artikel 12 van de financiëringswet van 26 december 1914 staat “une loi spéciale déterminera les conditions dans lesquelles s’exercera le droit à la réparation des dommages matériels résultant des faits de guerre”. Een bijzondere wet zal de modaliteiten bepalen om het recht op een schadevergoeding te kunnen uitoefenen. Dit alles resulteert in de belangrijke wet van 17 april 1919. Daarin stelt de Franse wetgever dat “La République proclame l’égalite et la solidarité de tous les Français devant les charges de la guerre”. Op deze manier kent men het herstel van de oorlogsschade als een recht toe aan de Franse burger. In België blijft men niet achter. In het eerste artikel van de besluitwet van 23 oktober 1918 stelt de wetgever dat “ le droit à la réparation, par la nation, des dommages résultant des faits de la guerre, en Belgique, est reconnu aux Belges”84. Hieruit volgt dat het recht op herstel van oorlogsschade ondergaan in België enkel toegekend wordt aan Belgen. Daarnaast erkennen de twee staten via het zogenaamde Franco-Belgisch verdrag van 9 oktober 191985 om burgers uit de andere staat met schade aan goederen op het eigen grondgebied te

81

R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, Thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 57-65. 82 E. MAHAIM, La Belgique restaurée. Étude sociologique, Bruxelles, Maurice Lamertin, 1926, 73-83. 83 J. VAN GINDERACHTER, Du cas fortuit et notamment des principes qui sous l’empire de la Convention de la Haye régissent les recours à raison des dommages causés par la guerre ainsi que du droit nouveau à indemnité crée par les A.L. de 1918, St-Amandsberg, 1-4. 84 De Nederlandse vertaling van dit artikel luidt als volgt: “ Het recht op herstelling, door de Natie, van schade voortspruitend uit den oorlog, in België, wordt voor de Belgen erkend.” 85 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, Bruxelles, 1921, 51-54.

25

vergoeden volgens de regels en wetten die op dat moment van kracht zijn.86 In artikel 8 van de wet van 10 mei 1919 wordt reeds melding gemaakt van een mogelijk verdrag tussen Frankrijk en België. Het verdrag werd uiteindelijk geratificeerd op 25 oktober 1919. Het recht op het herstel krijgt niet alleen een wettelijk kader, de uitbetalingen moeten ook in concreto georganiseerd worden en eventuele misbruiken gesanctioneerd. Hieronder volgt een overzicht van de relevante wetten en de werking van het Franse en Belgische schadevergoedingssysteem.

3.1 FRANKRIJK Het herstel van oorlogsschade was tot 1914 in een aantal eerdere decreten uitgewerkt. Deze eerdere wetgeving wordt in een nieuw decreet van 20 juli 1915 geconsolideerd. Dit laatstgeciteerd decreet wordt op zijn beurt gewijzigd door het decreet van 5 maart 1917. Hierin wordt de wijze van de vaststelling van de schade opgenomen en de manier waarop de schade moet worden begroot. Om de schadevaststellingen en uitbetalingen voor geleden schade te kunnen organiseren wordt er een bijzondere Commissie in het leven geroepen. Deze instelling bestaat uit drie niveaus, namelijk de kantonnale commissies die de vaststellingen van de schade doen, departementale commissies die instaan voor de begroting ervan en tenslotte nog een Hoge Commissie die de begroting van de schade eventueel kan herzien. De organisatie van deze instelling wordt in concreto uitgewerkt in de cruciale Franse wet van 17 april 1919 en in een aantal andere belangrijke wetten die deze wet hebben gewijzigd of aangevuld. Het betreft de wetten van 31 juli 1920, 30 april 1921, 23 juli 1921, 28 februari 1923 en 18 juli 1923 (voornamelijk over de financiering) en de wetten van 31 mei 1921, 22 juli 1923 en 23 maart 1928 (voornamelijk over de bevoegdheden van de commissie).87 3.1.1 Het begrip oorlogsschade in Frankrijk Om als overheid een schadevergoeding te kunnen toekennen, moet men eerst definiëren wat men onder oorlogsschade verstaat. Volgens de Franse wetgever moet het gaan om een zekere, materiële schade, rechtstreeks voortkomend uit een oorlogsfeit of hieraan gelijkgesteld krachtens de artikelen 2 van de wet van 17 april 1919 en 15 van de wet van 3 mei 1921.88 Deze artikelen bevatten een illustratieve lijst met gelijkgestelde schade die als hulpmiddel kon dienen. 86

Het Ypersche, 27 november 1920: in de krant wordt de leemte geclaimd die bestaat voor Belgische vluchtelingen die op een ander grondgebied fysieke schade hebben geleden en voor Fransen die fysieke schade leden op Belgisch grondgebied. Hiervoor bestond nog geen regeling. 87 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 57. 88 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 57.

26

Naast de vernietiging, beschadiging en verlies van de lichamelijke goederen, komt volgens de Hoge Commissie ook de schade aan effecten, oorlogsbijdragen, boetes en de vernietiging en verwijdering van fondsen en contant geld voor oorlogsschade in aanmerking.89 Enkel de schade ondergaan in Frankrijk en Algerije (toen integraal deel van Frankrijk) werd beschouwd als oorlogsschade en bijgevolg vergoed. Men maakte wel een uitzondering indien de schade was ontstaan door een oorlogsfeit bij evacuatie, bij repatriëring of transport. Ongeacht de plaats waar zulke schade was ontstaan werd deze als oorlogsschade aanzien. Het feit dat alle bewijsmiddelen werden toegelaten (zelfs het kleinste vermoeden), toont aan dat de wetgever het herstel van de oorlogsschade van groot belang achtte voor de bevolking. Volgens artikel 32 van de wet van 17 april 1919 was het bijvoorbeeld toegestaan aan ouders en huishoudpersoneel om te getuigen. 3.1.2 De rechthebbenden van de schadevergoedingen De wetgever kende enkel een schadevergoeding toe aan Franse natuurlijke personen en (publieke of private) rechtspersonen. De voorwaarde van Franse nationaliteit moest dus voldaan zijn vooraleer men aanspraak kon maken op een vergoeding. Vreemdelingen hadden soms een recht op schadevergoeding. Dit kon echter enkel wanneer er met het land van herkomst een verdrag werd gesloten (artikel 3 van de wet van 17 april 1919). Frankrijk sloot bijvoorbeeld een dergelijk verdrag met België op 9 oktober 1919 om de gevluchte slachtoffers te kunnen vergoeden (zie supra).90 Personen die veroordeeld waren wegens bepaalde militaire of politieke inbreuken konden echter geen aanspraak maken op een schadevergoeding en werden door de wet uitgesloten (artikel 52 van de wet van 17 april 1919). Het recht op schadevergoeding was onder bepaalde voorwaarden overdraagbaar door middel van successie en cessie (of schuldoverdracht). Bovendien was het mogelijk om het goed zelf en het recht op herstel van het goed van elkaar los te koppelen. De overdracht van het recht op herstel was enkel mogelijk in de bij wet voorziene omstandigheden. Bij een louter speculatieve overdacht of onevenwichtige overdracht was een machtiging van de burgerlijke rechtbank van de plaats van de schade vereist (artikel 49 van de wet van 17 april 1919).

89

Commission supérieure des dommages de guerre, 30 juillet 1923, “Bulletin des régions libérées, 2 augustus 1924. 90 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, Brussel, 1921, 51-54.

27

De Franse Kamer van Volksvertegenwoordigers en Senaat hielden er een verschillende opvatting op na wat het karakter van het recht op herstel en de toekenning van de schadevergoeding betrof.91 Volgens de Kamer moest het recht op herstel een sociaal recht zijn dat toeliet het nationale erfgoed opnieuw op te bouwen. Het moest met andere woorden een vergoeding zijn op basis van de waarde van het goed op het moment van het verlies. De Kamer wou dat dit een afspiegeling werd van het recht op schadevergoeding dat men reeds in het gemeenrecht kende. Volgens de Senaat moest het recht op herstel een eenvoudige vordering tot schadevergoeding zijn zonder toekenningsvoorwaarden.92 Uiteindelijk werd in de wet van 17 april 1919 een combinatie van beide visies opgenomen, waarin de visie van de Senaat toch de bovenhand had. De premie van herbeleg (de toekenning van een extra som voor het herstel van het beschadigde goed of de aankoop van een nieuw soortgelijk goed) werd niet automatisch toegekend. Toch voorzag de wet drie bijkomende aanmoedigingsvormen.93 Zo werden er extra supplementen toegekend voor de wederopbouw van het goed, werd de schadevergoeding sneller betaald en werd de vergoeding voor erg verouderde goederen beperkt. Normaal gezien werd de schade integraal vergoed. De eiser had dus recht op het volledige bedrag. Bovendien werd in het geval van herbeleg het verschil tussen het integrale bedrag en de effectieve kosten van de wederopbouw toegevoegd (artikelen 4, 5 en 13 van de wet van 17 mei 1919). De Franse staat betaalde bovendien de kosten voor de afbakening van de perceelgrenzen, opruiming van puin, het egaliseren van de grond en de schade toegebracht aan paden en spoorwegen door de oorlog (artikelen 59, 60 en 61 van de wet van 17 mei 1919).94 De investeringen in en wederopbouw van de onroerende goederen dienden te gebeuren in de stad of gemeente waar de schade had plaatsgevonden of binnen een zekere straal rond deze stad of gemeente. Voor de roerende goederen werd er enkel een premie toegekend voor bepaalde categorieën van goederen, afhankelijk van hun economisch of huishoudelijk belang.95

91

R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 58-59. 92 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 93 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 94 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 95 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.

28

Eventuele schuldeisers van de getroffenen konden zich niet verzetten tegen het herbeleg. Het was echter wel mogelijk om, na machtiging van de burgerlijke rechtbank, zelf het goed te vervangen en zo het herbeleg te bewerkstelligen. In het geval van mede-eigendom was het reeds voldoende dat één van de betrokken partijen de intentie toonde het goed te herstellen om de vergoeding te bekomen (artikel 10 van de wet van 17 april 1919). 3.1.3 De begroting van de schade De beoordeling van de omvang van de schade gebeurde op basis van de marktwaarde die het goed had in het jaar 1914.96 Voor meubelen of producten die na deze datum waren aangekocht of vervaardigd, werd de aankoopprijs of de vervaardigingsprijs in aanmerking genomen (artikelen 5 tot en met 13 wet van 17 april 1919). Bij waardepapieren werd het verlies gelijkgesteld aan de beurskoers die gold voor de vaststelling van de schadevergoeding (artikel 10 van de wet van 17 april 1919).97 De toegekende schadevergoeding werd zodanig begroot dat de getroffene een gelijkaardig goed kon aankopen of het beschadigde goed kon herstellen, zoals het was voor de vernieling ervan. Bovendien werd de toegekende schadevergoeding verminderd met de vergoedingen die men bij verzekerde goederen reeds van de verzekeraar had gekregen (artikel 18 van de wet van 17 april 1919).98 De regelgeving omtrent de coöperatieve vennootschappen die tussenkomen in de wederopbouw werd geregeld in de wet van 15 augustus 1920. Nadat de schadevergoeding was vastgesteld, werd aan de getroffene een schuldbewijs uitgereikt. Dit schuldbewijs kon niet worden verhandeld, doch kon door machtiging van de burgerlijke rechtbank worden overgedragen. De toegekende sommen genereren bovendien interest. Er werd wel een uitzondering gemaakt voor de schadevergoedingen toegekend aan bordelen (les maisons de plaisance) en voor grondstoffen (artikel 47 van de wet van 17 mei 1919). Deze genereerden geen interest.99 De getroffene die de toegekende schadevergoeding niet voor de wederopbouw gebruikte verkreeg een titel die gedurende vijf jaar onoverdraagbaar was. De titel genereerde interest en was terugbetaalbaar binnen de tien jaar (artikel 8 van de wet van 17 mei 1919).100

96

R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 97 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 98 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique. Thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 99 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59. 100 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.

29

Indien de getroffene wenste te herbeleggen, had hij recht op een eerste deelstorting. Afhankelijk van de voortgang in de wederopbouw verkreeg hij de latere stortingen van de toegekende schadevergoeding (artikel 44 van de wet van 17 april 1919). In het begin werden de toegekende schadevergoedingen uitbetaald in contant geld en via staatsbons. Dit was echter onhoudbaar. De wet van 28 februari 1923 bepaalde dan ook dat schadevergoedingen die werden toegekend voor andere schade dan woonhuizen, agrarische activa, openbare gebouwen, basis huisraad en kleine professionele gereedschappen, zouden worden uitbetaald door verhandelbare effecten die interest genereren en na zes of tien jaar terugbetaalbaar werden. Om de getroffenen de mogelijkheid te geven leningen aan te gaan voor de wederopbouw, bepaalde de wet van 31 juli 1920 dat er uitgifte kon worden gevraagd van voorlopige verhandelbare schuldbewijzen. Gezien de economische situatie wilde men de angst om te financieren tegengaan en werden er tevens verhandelbare lijfrentes uitgegeven aan getroffenen die hiermee akkoord gingen. De Franse staat kon zich eveneens van de betaling van een schadevergoeding bevrijden door het verschaffen van dezelfde goederen als degene die waren beschadigd, door middel van de onteigening tegen vergoeding van vernietigde of beschadigde gebouwen of door de herstellingen of restauraties zelf uit te voeren (artikel 46 van de wet van 17 april 1919). 3.1.4 De aanvraag en de procedure De aanvraag van de schadevergoeding diende te gebeuren door de eigenaar van het goed, zijn wettelijke vertegenwoordiger of zijn schuldeiser. Er waren slechts lichte verschillen aangaande de vertegenwoordiging en de gewone procedure volgens het gemeenrecht (artikel 25 van de wet van 17 mei 1919). De procedure bestond uit twee opeenvolgende fasen, een administratieve en een gerechtelijke. In de administratieve fase werden de aanvragen opgesteld door de kantonnale commissies (later werden deze vervangen door arrondissementele commissies). De kantonnale commissie hield zich bezig met de vaststelling en begroting van de schade. De commissie zelf was samengesteld uit een magistraat, ambtenaren, technici en slachtoffers. Zij streefde ernaar de partijen (de administratie en de getroffene) te verzoenen. Indien men niet tot een akkoord kon komen, gebeurde de definitieve vaststelling van de schade door de commissie zelf.101 Om de werking van de kantonnale commissies te vergemakkelijken kwamen er vanaf 1924 voorafgaandelijke overlegcommissies. Aan deze voorafgaandelijke overlegcommissies konden 101

R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 59.

30

nieuwe schadeaanvragen die minstens gelijk waren één miljoen Franse frank worden voorgelegd, die dan door deze overlegcommissies werden onderzocht.102 Na dit onderzoek werden de aanvragen begroot door de kantonnale commissie. Aan de departementale voorafgaandelijke overlegcommissies werden alle aanvragen voorgelegd die meer dan 500 000 Franse frank maar minder dan één miljoen Franse frank bedroegen.103 Wanneer de partijen niet tot een verzoening konden komen vatte de gerechtelijke fase aan. Deze gebeurde bij de rechtbank van oorlogsschade en de Prefectuurraad104 (bij tekortkoming van de rechtbank).

Deze

oorlogsschaderechtbank

bestond

uit

magistraten,

advocaten

en

vertegenwoordigers van de lokale belangen. Deze rechtbank sprak zich uit over het bestaan en de omvang van de schade, waarna zij de omvang van de schadevergoeding bepaalde. Daarnaast kon ze de zaak opnieuw naar de Commissie verwijzen en bepaalde onregelmatige handelingen opheffen en er zelf nieuwe bevelen. Tegen de beslissingen van deze rechtbank stonden de rechtsmiddelen van verzet en hoger beroep open.105 Wanneer men niet akkoord was met een beslissing van de rechtbank van oorlogsschade, kon men zich steeds wenden tot de Hoge Commissie106 (la Commision supérieure). Deze Commissie was in feite de emanatie van de Raad van State (Le Conseil d’état). Deze kon de vonnissen gewezen door de rechtbank van oorlogsschade of de adviezen van de Prefectuurraad hervormen. Een speciale kamer binnen deze Hoge Commissie was verantwoordelijk voor de herziening van de voordelen die reeds eerder werden toegekend. 3.1.5 Misbruik Personen die zich schuldig maakten aan valse schadeaanvragen, werden bestraft met een gevangenisstraf en een boete. Tevens verviel hun recht op schadevergoeding.107

102

R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61. 103 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61. 104 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61. 105 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61. 106 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61. 107 R. DEBECKER, La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950, 61.

31

3.2 BELGIË Voor de wapenstilstand op 11 november 1918 was men in België reeds bezig met het in het leven roepen van instellingen die na de oorlog voor het herstel moesten zorgen. De schade aan het einde van de oorlog was dan ook aanzienlijk. De Belgische wetgever neemt daarom enkele initiatieven om het herstel van het land te bevorderen. Zo werd met de besluitwet van 28 oktober 1918 een kader uitgewerkt die het herstel en de wederopbouw van België moest verzekeren.108 De wetten van 10 mei en 10 juni 1919109 zorgen voor een uitwerking van deze kaderwet. Daarnaast ontstaan besluitwetten, Koninklijke besluiten, ministeriële omzendbrieven, enz. Dit zorgt voor een onoverzichtelijke kluwen van aparte wetten waarop de overheid in 1921 besluit de wetten te coördineren. Dit resulteert in de gecoördineerde wet van 6 september 1921.110 3.2.1 Het recht op herstel als principe De Eerste Wereldoorlog week af van de oorlogen die we daarvoor hadden gekend. Hoewel men slechts enkele maanden strijd had voorzien, zou het een lange oorlog worden. Elke groep uit de maatschappij raakte in de conflicten betrokken. Het werd een oorlog die vier jaar lang grote opofferingen en inspanningen vroeg.111 Gezien het oorlogvoeren afweek van wat men tot dan toe had gekend, wilde men ook de herstelling van de oorlogsslachtoffers anders organiseren. De geallieerde landen waren de mening toegedaan dat de centrale mogendheden verantwoordelijk waren voor de oorlog. Zij hadden immers de oorlog ontketend.112 Aangezien alle lagen van de maatschappij in deze oorlog betrokken raakte, groeide ook onder de slachtoffers de idee dat de verliezen hersteld moesten worden door de tegenstander en dat die inkomsten rechtvaardig verdeeld moesten worden onder de burgers. Men wou een zekere solidariteit creëren onder de leden van de natie. Onder deze “gelijke verdeling van lasten” begreep men vooreerst de uitkering van vergoedingen aan schadelijders door de staat. Bij gebreke aan terugbetaling door de tegenstander moesten de

108

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 21. 109 Zie verder hoofdstuk 3. 110 De gecoördineerde wet van 6 september 1921 inzake de herstelling der schade voortspruitend uit oorlogsschade, BS 28 september 1921. 111 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 21-22. 112 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 22.

32

tekorten door middel van belastingen over de hele bevolking worden verdeeld.113 Het principe van het recht op herstel werd opgenomen in de besluitwet van 28 oktober 1918.114 Minister van Economische Zaken Cooreman nam het initiatief voor het wetsvoorstel. In zijn verslag aan de Koning blijkt dat het vooral gaat om een princiepsverklaring. België had een sterk vertrouwen in de geallieerden. Zij hadden immers plechtige verklaringen afgelegd waarin zij verzekerden het integrale herstel van België als één van de grondvoorwaarden in de vredesonderhandelingen op te nemen.115 De besluitwet was dan ook voornamelijk op deze principes gebaseerd. In latere wetten zou de organisatie van het recht op herstel116 worden geconcretiseerd. Men dacht dat het erkennen van het recht op herstel een aanmoediging zou zijn tot werkelijk herstel waarbij er een rol weggelegd was voor het privé-krediet.117 Helaas moest men vaststellen dat in de eerste naoorlogse jaren eerder nood was aan liquide middelen dan aan vage waarborgen en beloften.118 Achteraf blijkt dat de houding van de minister eerder optimistisch en zelfs naïef was. Naast het vertrouwen in de bondgenoten, had men ook vertrouwen in Duitsland. In de euforie van de overwinning was men er rotsvast van overtuigd dat de Duitsers alle oorlogsschade ruim en integraal zouden vergoeden.119,120 De Belgische staat nam bijvoorbeeld alle Duitse marken die op het grondgebied aanwezig waren over van particulieren voor een totaal bedrag van 7,5 miljard Belgische frank. Men dacht dat Duitsland dit à pari zou terugbetalen. Dit was echter niet het geval tot ongenoegen van vele geteisterden.121 Het grote vertrouwen in Duitsland zou na een aantal jaren omslaan in een nog grotere desillusie. De besluitwet uit 1918 kende voor de eerste maal het recht op een schuldvordering toe aan de geteisterden wegens oorlogsschade. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog leek dit erg logisch. De burger had zich opgeofferd voor het vaderland en bovendien had men garanties gekregen van de bondgenoten en tegenstander Duitsland. De vraag die we ons kunnen stellen is 113

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 22. 114 Besluitwet van 23 oktober 1918 houdende het principe van het recht op herstel, door de staat, voor de schade voortkomend uit oorlogsfeiten, BS 24-26 oktober 1918, p.860. 115 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 23. 116 Het Ypersche, 27 november 1920; de burger werd in de krant op de hoogte gehouden van zijn recht op herstel. Men begon zich na verloop van tijd ook af te vragen tot hoe ver dit recht strekte. 117 Via het privé-krediet dacht men de geteisterden sneller te voorzien van middelen om de vooroorlogse toestand te herstellen. 118 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 23. 120

Zo werd de indirecte schade kort na de wapenstilstand reeds vergoed. De Duitse marken werden overgenomen tegen een wisselkoers van 1 DM = 1,25 Belgische frank. Wat betekent dat er in 1918 in België ongeveer 600 miljoen Duitse marken in omloop waren. 121

33

of de regering deze schuldvordering ook erkend zou hebben indien men de feitelijke economische malaise overal in Europa had gekend. Waarschijnlijk had men dan een andere beslissing genomen. Al bij al heeft de Belgische staat zich toen verbonden tot de terugbetaling van de oorlogsschade in de meest ruime zin. Het recht op herstel werd als principe opgenomen in de besluitwet. Het ontbrak aan een specifieke omschrijving van dit recht. In een rapport betreffende de wet van 10 mei 1919 werd wel geponeerd dat de staat de verplichting had om tussen te komen gezien de solidariteit. Ze aarzelde hier wederom om een duidelijke omschrijving van het recht op herstel op te nemen. Het theoretisch probleem bleef dus bestaan, terwijl het praktisch probleem (de vergoeding van de schade) werd aangepakt.122 Deze tegenstelling vinden we bijvoorbeeld terug in artikel 17 van de wet van 10 mei 1919.123 Het recht op herstel wordt als principe aangenomen in de besluitwet. In artikel 17 zien we echter dat de toekenning van de schadevergoeding afhankelijk wordt gesteld van een aantal voorwaarden waaronder het feit dat de vergoeding moest gebruikt worden voor de gehele of gedeeltelijke herbelegging. Dit is echter een anomalie. Men kan moeilijk een recht als principe erkennen om er dan in latere wetten voorwaarden aan te verbinden.124 Juridisch gezien zou men dus geen voorwaarden mogen stellen. In de praktijk bleken deze voorwaarden uiterst belangrijk te zijn. De wetgever wilde op deze manier voorkomen dat rijke eigenaars de schadevergoedingen zouden misbruiken. Vooral in de frontstreek keerden weinig grote eigenaars terug. Het gevolg hiervan was dat vele huizen niet zouden heropgebouwd worden zonder deze extra voorwaarde van heropbouw ter plaatse. Hoogstwaarschijnlijk hadden de eigenaars de vergoeding dan in hun nieuwe vestigingsplaats geïnvesteerd of bijgehouden. 125 Men mag dit belang echter niet overschatten. Soms ontbrak het immers aan belanghebbenden. 3.2.2 De voorbereidingen van de regering en privé-organisaties tot 1918 3.2.2.1 De wetgevende initiatieven De besluitwet van 25 augustus 1915 was de eerste officiële maatregel die door de overheid genomen werd. Het betrof een besluitwet betreffende de wederopbouw van de vernielde Belgische gemeenten. Ze probeerde om de bestaande wetgeving in overeenstemming te brengen 122

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 24. 123 Artikel 17 van de wet van 10 mei 1919: “De Hoven en Rechtbanken van Oorlogsschade uitspraak doende op eensluidende besluiten van de Staatscommissaris, en met eenparige stemmen hunner leden kunnen: a) de voordelen verbonden aan de wederbelegging ontzeggen, b) de gehele of gedeeltelijke wederbelegging stellen als vereiste tot toekenning der vergoeding.” Voor een verdere bespreking van de wet zie verder. 124 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 25. 125 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 25-26.

34

met de bestaande, penibele situatie. Met dit eerste wetgevend initiatief toonde de overheid duidelijk dat ze de leiding wou nemen in het herstel en de wederopbouw van België.126,127,128 De gemeenten kregen de verplichting om een algemeen inrichtingsplan op te stellen. Bij belangrijke beslissingen zou men terugvallen op dit plan. Het inrichtingsplan werd onderzocht door een bijzondere commissie die was samengesteld uit leden van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. In de besluitwet was een belangrijke rol weggelegd voor de minister van Landbouw en Openbare Werken129. Hij zou optreden als een superviserend orgaan. In 1916 werd het Koning Albert Fonds opgericht.130,131Dit fonds werd een publieke instelling binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het functioneerde onder de controle en het permanente toezicht van de regering. Met dit fonds wilde men tegemoet komen aan de problemen betreffende de huisvesting in de eerste naoorlogse jaren. De fondsen werden door de staat verschaft. Binnen het fonds werden het bestuur en de uitvoering strikt gescheiden. Het bestuur bestond uit de beheerraad. Aan deze beheerraad werden uitvoeringsorganen toegevoegd.132 De uitvoeringsorganen bestonden uit commissies. Zij stonden in voor

het

toewijzen van de woningen. Op twee manieren werd er toezicht uitgeoefend op het fonds: de minister van Binnenlandse Zaken was voorzitter van de raad van beheer en de minister van Financiën kon een ambtenaar afvaardigen in deze raad. De besluitwet van 15 augustus 1917133 riep de Dienst voor Oorlogsschade in het leven. Het was de bedoeling dat deze dienst het werk en coördinatie die toen onder leiding van de regering gebeurde zou overnemen.134 Men volgde het voorbeeld van Frankrijk dat reeds zeer vroeg bezig

126

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 27. 127 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 38-39. 128 J. DERWAEL,”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de wederobouw na WOI” in P.A. TALLIER, Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede Wereldoorlog en verwante archieven, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2012, 124-128. 129 Op dat moment was Joris Helleputte minister van Landbouw en Openbare Werken. 130 Besluitwet van 23 september 1916 betreffende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de statuten, BS 30 september 1916, p. 523; K.B. van 23 september 1916 betreffende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de statuten, BS 30 september 1916, p. 527. 131 J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 118-119. 132 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 27-28. 133 Besluitwet van 15 augustus 1917 inhoudende de oprichting van de Dienst voor Oorlogsschade, Verzameling der Wetten, 1917, p. 301 e.v. 134 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.

35

was met het organiseren van het herstel van oorlogsschade.135 Hierbij moet worden vermeld dat de Belgische wetgever steeds aanleunde bij Frankrijk. Men moet hierbij rekening houden met het feit dat de Belgische regering in veel moeilijkere omstandigheden moest werken dan de Franse overheid. Deze kloof werd steeds kleiner naarmate de toestand in België stabiliseerde.136 De taken van de Dienst voor Oorlogsschade kunnen omschreven worden als het zoeken naar problemen die zich voordeden in verband met het herstel (onder andere de wetgevende en administratieve beschikkingen) en het toezicht. Hoewel de Dienst voor Oorlogsschade eerst ressorteerde onder het ministerie van Justitie137 werd ze later overgeheveld naar het ministerie voor Economische Zaken. Het ministerie van Justitie bleef wel bevoegd voor de verrichtingen van de bevoegde rechtsmachten inzake de vaststelling en de raming van de oorlogsschade. Men poogde door middel van de Dienst voor Oorlogsschade een inventaris op te maken van de oorlogsschade. Dit was uitermate belangrijk voor de staat, op deze manier had men een zicht op de terugbetalingen die men aan Duitsland moest vragen bij de vredesonderhandelingen. Naast de Dienst voor Oorlogsschade werd ook het “Komiteit van Oorlog en ’s Lands wederinrichting”138 opgericht. Dit comité bestond uit 4 ministers139. Haar taak bestond uit het bestuderen en voorbereiden van de oplossing van vraagstukken in verband met de staat van oorlog en de wederinrichting van het land (met uitzondering van de militaire component).140 Op 13 oktober 1917 werd er ook een “Staatshoudkundige Raad” ingericht. Deze raad moest de binnenlandse heropbouw bestuderen. Ze moest voornamelijk de coördinatie van de reeds bestaande

diensten

verzorgen,

waaronder

de

studiecommissies,

afvaardigingen,

onderzoekscomités, enz.141 Op het einde van het jaar 1917 bestonden er dus verschillende overheidsinstellingen die zich bezighielden met de problemen rond het herstel en de heropbouw van België, met name de

135

Op 26 december 1914 werd in Frankrijk een wet goedgekeurd waarin men het recht op herstel van de oorlogsschade erkende. 136 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28. 137 De Dienst voor Oorlogsschade maakte het achtste algemeen bestuur uit onder het Ministerie van Justitie. 138 Het comité werd opgericht op 4 augustus 1917. 139 Het comité bestond uit volgende ministers: de minister van Financiën, de minister van Binnenlandse zaken, de minister van Buitenlandse zaken en de minister van Koloniën. 140 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28. 141 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 28.

36

Dienst voor Oorlogsschade, het Komiteit voor Oorlog en ’s Lands wederinrichting, de Staatshoudkundige Raad en tenslotte het Koning Albert Fonds.142 143 Kort vermelden we hierbij ook de oprichting van het ministerie van Nationale Herinrichting op 5 december 1917.144 Dit ministerie kwam er onder leiding van minister Charles de Broqueville. Het nieuwe ministerie kende echter maar een kort bestaan. Het zou slechts opereren van 1 januari 1918 tot de regeringswijziging van 1 juni 1918. De diensten werden overgeheveld naar het Ministerie van Economische Zaken. De regering was er zich van bewust dat de fronstreek erg getroffen was. Speciaal voor dit gebied werd een bijzondere dienst voor het heropbouwen van de door de oorlog verwoeste streken in West-Vlaanderen opgericht.145

146Deze

bijzondere dienst moest zorgen voor gepaste

maatregelen die het mogelijk maakten de frontstreek zo snel mogelijk weer op te bouwen. Verschillende diensten die oorspronkelijk ressorteerden onder het ministerie van Landbouw werden onder deze dienst samengebracht. De bevoegdheden werden op deze manier gecentraliseerd.147 3.2.2.2 Voorbereidende studies in het bezette België van privé-instellingen Reeds tijdens de oorlog werden er door een aantal organisaties plannen gemaakt omtrent de wederopbouw van het land na de oorlog. Men zocht hierbij naar maatregelen die nuttig waren op langere termijn.148 Zo ontstond er een groep rond het “Nationaal Hulp-en voedingscomité” waarvan het ondervoorzitterschap werd waargenomen door Ernest Solvay.149 Deze groep kreeg de naam “Groupes d’Etudes de la Reconstitution Nationale”. Het was verbonden aan het Solvay

142

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 29. 143 De instellingen overlapten vaak elkaars toepassingsgebied. Meedere instellingen was dan ook slechts een kort leven beschoren. Na de wapenstilstand trad vooral het Koning Albert Fonds naar voren. Later zou deze overschaduwd worden door de Dienst voor Oorlogsschade en uiteindelijk het Ministerie van Economische Zaken. 144 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 29. 145 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 30. 146 De Bijzondere Dienst zou zijn zetel in West-Vlaanderen hebben. 147 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiethesis Rechten R.U.G., 1975-1976, 31. 148 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 31. 149 F. VAN LANGENHOVE, L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927, p. 184.

37

instituut in Brussel. Het unieke aan dit instituut was, dat het samenwerkte met mensen uit de universitaire, politieke en administratieve wereld.150 Andere studiecentra zoals het “Comité du Relèvement de l’industrie et du Commerce” vulden dit initiatief in 1917 aan. Dit comité hield zich voornamelijk bezig met de raming van de kosten van de goederen die door de Duitsers werden opgeëist en meegenomen.151 Als laatste vermelden we ook nog de “Société Belge d’Economie Sociale”. Het had 6 afdelingen waaronder één voor landbouw en een voor economie. Uiteindelijk zou de regering Delacroix alleen de studies van het Solvay instituut na de oorlog effectief gebruiken. 3.2.2.3 De belangrijkste besluitwetten van 1918 3.2.2.3.1 De besluitwetten van 23 oktober 1918 Op 23 oktober 1918 werden er twee belangrijke wetsbeschikkingen genomen, enerzijds de besluitwet waarin het recht op herstel erkend werd en anderzijds de besluitwet waarin de vaststelling en raming van de schade geregeld werd.152 De eerste besluitwet werd reeds hierboven aangehaald. De tweede besluitwet van 23 oktober 1918 lag aan de basis van de regelingen omtrent de vergoedingen van de oorlogsschade. Om de besluitwet te begrijpen is het belangrijk de structuur van de instellingen te kennen. Alleen zo kan men vatten hoe het recht op herstel in concreto werd uitgewerkt en toegepast. a) Het begrip oorlogsschade In het eerste hoofdstuk van het wetbesluit wordt omschreven welke schade vatbaar is voor vergoeding. De schade moest ontstaan zijn op het Belgisch grondgebied. Daarnaast moest zij aan drie voorwaarden voldoen, namelijk de schade moest zeker zijn, het moest gaan om stoffelijke schade en ze moest rechtstreeks voortkomen uit een oorlogsfeit.153 Deze algemene omschrijving werd aangevuld met een aantal definities omtrent de wegneming van goederen, opeisingen, belastingen, boeten, oorlogsbijdragen, enz.154

150

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32. 151 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32. 152 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 32-33. 153 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 33. 154 Hierbij dienen we op te merken dat de voorbeelden telkens gaan om indirecte schadegevallen.

38

b) De organisatie van de rechterlijke orde Het tweede hoofdstuk betreft de rechterlijke indeling. De rechtbanken van oorlogsschade werden slechts tijdelijk ingericht. Ze bestonden uit één of meerdere kamers in elk gerechtelijk arrondissement. Voor elk rechtsgebied van het hof van beroep werd er tijdelijk een hof van oorlogsschade ingericht. Het hof had minstens één kamer per provincie.155

156

Bijzonder aan

deze rechtbanken was dat ze overal binnen hun ressort konden zetelen. Dit had als voordeel dat ze dichtbij de burger stonden. Een ander voordeel was dat de vonnissen die werden uitgesproken telkens op de directe omgeving betrekking had, wat de werking van de rechtbank bevorderde. Voor het beoordelen van de schade moest de rechtbank zeer polyvalent zijn. Niet alleen de wetten moesten correct worden toegepast, ook de technische aspecten moesten deskundig worden beoordeeld. Hier schoot de kennis van de rechters vaak te kort. Bij de samenstelling van de rechtbanken werd rekening gehouden met dit dubbel karakter. Enerzijds had men voor- en ondervoorzitters die instonden voor de rechtspraak, anderzijds de bijzitters die over een erkende technische bevoegdheid beschikten.157 In beginsel werden deze bijzitters benoemd door de eerste voorzitter van het Hof van Beroep. Naast de rechter en bijzitters werd er door de minister van Financiën ook een staatscommissaris aangeduid. Deze commissaris moest de belangen van de staat vertegenwoordigen tijdens de procedure.158 c) De procedure Het derde hoofdstuk van de tweede besluitwet behandelt de procedure die men moest volgen om een schadeaanvraag in te dienen.159 De aanvraag betreffende onroerende goederen moest een schatting van de waarde voor augustus 1914 bevatten en de waarde van het goed op de datum van staat van vernieling of beschadiging. Daarnaast was ook de som vereist die nodig zou zijn geweest voor de oorlog om het goed in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of her op te bouwen.

155

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34. 156 Men twijfelde eerst of men een administratief dan wel een gerechtelijk orgaan moest belasten met het toekennen van de schadevergoedingen. Uiteindelijk werd gekozen voor een rechterlijk orgaan omdat dit de onpartijdigheid maximaal zou waarborgen. 157 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34. 158 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35. 159 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35.

39

De aanvraag werd in dubbel exemplaar ingediend bij de burgemeester van de gemeente waar de schade zich had voorgedaan. De burgemeester overhandigde op zijn beurt de aanvragen aan de voorzitter van de bevoegde rechtbank.160 De staatscommissaris ontving tevens één van de exemplaren. Er waren twee mogelijkheden om tot een schadevergoeding te komen; -

De getroffene kon samen met de staatscommissaris in der minne de omvang van de vergoeding overeenkomen. Deze overeenkomst moest dan louter door de rechtbank gehomologeerd worden.

-

Konden de getroffene en staatscommissaris geen akkoord bereiken, dan moesten beiden verschijnen voor de rechtbank. De rechtbank probeerde dan tot een vergelijk te komen. Een debat was hierbij mogelijk. Bovendien had de rechtbank ook de mogelijkheid deskundigen aan te stellen die met kennis van zaken advies konden verlenen. Zowel de staatscommissaris als de schadelijder hadden de mogelijkheid tegen het vonnis in beroep te gaan.161

d) De begroting van de schade De rechtbank van oorlogsschade stond in voor het vaststellen van de som die nodig zou zijn geweest voor het begin van de oorlog, voor het herstellen van de schade. Men maakte hierbij gebruik van coëfficiënten. Deze maakten het mogelijk de waarde te verkrijgen van de vernielde of beschadigde goederen op de dag van de herstelling.162 Het bijeenbrengen van al deze bestanddelen zorgde ervoor dat de rechtbank de correcte schadevergoeding kon vaststellen. e) Praktische organisatie Talrijke praktische schikkingen werden geregeld in het vijfde hoofdstuk zoals de verplichting voor de gemeenten om

lokalen ter beschikking te stellen aan de rechtbanken van

oorlogsschade.163 De tweede besluitwet van 23 oktober 1918 kan men zien als een poging om nog voor de wapenstilstand de organisatie van de wederopbouw van het land op te starten. In de praktijk waren de ingewikkelde regels echter moeilijk toe te passen wat tot talloze problemen leidde. Een ander probleem was dat het vooral om een procedurewet ging die nog voor de basiswet van 10 mei 1919 werd opgesteld.

160

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35. 161 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 35. 162 Men maakte dan wel gebruik van coëfficiënten, de wetgever had echter geen rekening gehouden met de sterke stijging van de prijzen die zich na de oorlog voordeden. De coëfficiënten die men gebruikte waren ontoereikend om de prijsstijgingen te corrigeren. Dit kwam onder meer door de sterke depreciatie van de Belgische frank na 1918. 163 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 36.

40

Bij wijze van voorbeeld halen we een eigen vonnis aan.164 Cavalerie-officier Georges Servais165 ondervond schade aan zijn goederen in Ieper. Voorafgaand aan de zitting heeft hij amen met de staatscommissaris de schade vastgesteld op 56.374,95 Belgische frank. Dit omvat de waarde van de verloren goederen op 31 juli 1914. Op basis van het advies van de staatscommissaris beslist de rechtbank Servais de som van 60.000 Belgische frank toe te kennen, bestaande uit: -

12.000 Belgische frank voor de schade en het herstel aan meubelen, kledij, huisraad, linnen, …;

-

24.000 Belgische frank als herbelegpremie;

-

21.000 Belgische frank als vergoeding voor het verlies van kunst- en luxevoorwerpen (zij kunnen niet vervangen worden);

-

3.000 Belgische frank voor het achterlaten van eigendommen in de woning (5% van hun waarde)166;

De rechtbank homologeert de overeenkomst tussen de partijen. 3.2.2.3.2 De besluitwet van 11 november 1918 De besluitwet van 11 november 1918 betreffende de afstand en de pandgeving van het recht op herstelling van oorlogsschade was een tweede belangrijke stap in de voorbereidingen van de wederopbouw.167

De afstand en inpandgeving waren toegestaan zolang de vernielde,

beschadigde of weggenomen goederen werden heropgebouwd, hersteld of vervangen. In principe bleven ze verboden, alleen bij het herbeleg waren ze toegelaten. Men wou speculatie zoveel mogelijk vermijden. De bedoeling van de wetgever was de burger de mogelijkheid geven om snel liquide middelen in handen te krijgen door zijn recht op herstel te verhandelen. Door de voorwaarde van herbeleg, verzekerde men de wederopbouw van het land. 3.2.2.3.3 De besluitwet van 12 november 1918 De rechtbanken en hoven van oorlogsschade konden vanaf 12 november 1918 voorlopige toelagen voor oorlogsschade verlenen aan schadelijders.168169 Deze voorlopige toelagen konden voor diverse soorten goederen worden toegekend. Het ging om nijverheids- en handelsgebouwen met werktuigen, woonhuizen, meubels, kledij, grondstoffen en noodzakelijke 164

Voor meer concrete voorbeelden verwijzen we naar hoofdstuk 6. Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 366, 3 mei 1920, pagina 145. 166 Art. 14 Wet 10 mei 1919. 167 De besluitwet van 11 november 1918 houdende de afstand en de pandgeving van het recht op herstelling van oorlogsschade, BS 1918, p. 1015. 168 Besluitwet van 12 november 1918 betreffende de steun te verlenen bij voorbaat inzake schade aan goederen, BS 1918, p. 1019 e.v. 169 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 38. 165

41

goederen voor de industrie, handel of landbouw. Het feit dat de rechtbanken voorschotten konden toekennen kwam er nadat de regering begon te twijfelen of de privé-kredieten wel toereikend zouden zijn. Bovendien twijfelde men eraan of de privé-kredietverstrekkers zouden ingaan op de vage beloftes van de volledige vergoeding. Tegelijkertijd hadden de burgers vaak snel liquide middelen nodig om in de eerste levensbehoeften te voorzien. Door de rechtbanken toe te staan voorschotten toe te kennen kon men hieraan tegemoet komen.170 Bovendien kwam alleen de schadelijder met een Belgische nationaliteit in aanmerking voor een voorschot. Men moest hierbij het bewijs van behoeftigheid leveren. De rechtbanken en hoven beoordeelden deze behoeftigheid en besloten dan of er al dan niet een voorschot werd toegekend. De voorschotten werden onder de voorwaarden van wederbelegging en aanwending op het Belgisch grondgebied toegekend.171 Ook in de basiswet van 10 mei 1919 werd de vereiste van de aanwending op het Belgisch grondgebied opgenomen. Het voorschot mocht niet hoger zijn dat de vergoeding die nodig zou geweest zijn de goederen te herstellen voor de mobilisatie. Voor woonhuizen was er een maximum van 10.000 Belgische frank. Deze voorschotten werden door middel van titels toegekend, namelijk de “titels van bij voorbaat verleende steun”. Deze titels waren betaalbaar door de staat binnen een termijn van maximum vijf jaar. Dankzij de besluitwet van 11 november 1918 bestond de mogelijkheid deze titels te verhandelen.172 Op deze manier kon de schadelijder eventueel een zekere waarborg verstrekken aan de bank, die op zijn beurt het geld kon voorschieten. De voorschotten werden logischerwijze wel in mindering gebracht op de definitieve schadevergoeding.173 De besproken wetbesluiten werden allemaal genomen door de Belgische regering opererend vanuit Le Havre. Na de wapenstilstand zou er een regering van Nationale Unie gevormd worden onder leiding van premier Léon Delacroix. Deze nieuwe regering zou niet capabel blijken het probleem van de wederopbouw adequaat aan te pakken. Men kon dit reeds afleiden uit de samenstelling174 van deze regering. Men treft geen economisch deskundige aan. Nochtans bevond België zich op dat moment in één van de moeilijkste perioden uit haar geschiedenis.

170

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 38. 171 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 39. 172 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 39. 173 Dit werd geconcretiseerd in art. 12 Wet van 10 mei 1919 (zie verder hoofdstuk 3). 174 De regering kort na WOI bestond uit de ministers Delacroix, de Broqueville, Ruzette, Anseele en Jaspar. Zij zouden de wet van 10 mei 1919 in werking stellen.

42

3.2.3 De belangrijkste wetten van 1919 3.2.3.1 De voorschotten van de staat Het parlement keurde op 24 februari 1919 een wet goed waarin de staat zich er voor het eerst toe verbond bij te springen in het herstel van de oorlogsschade.175,176De staat kon voortaan voorschotten toekennen aan schadelijders die bewezen zich in een behoeftige situatie te bevinden. Een voorwaarde was wel dat het voorschot aangewend moest worden voor de wederopbouw. Het werd later afgetrokken van de definitief toegekende schadevergoeding.177 De modaliteiten van deze wet werden pas vastgelegd in april door middel van het Koninklijk Besluit betreffende de voorschotten op oorlogsschade.178 Er werden voorschotten verleend aan hoofden van nijverheids-of landbouwondernemingen en aan andere geteisterden. Enkel een daarvoor speciaal ingerichte commissie kon advies geven om een vergoeding van maximum 10.000 Belgische frank toe te kennen aan de gewone geteisterden. Ze werd uitbetaald door het ministerie van Economische Zaken. De staatscommissaris had een zware taak bij de toekenning van deze voorschotten, ook al omdat de regering een zeker wantrouwen had ten aanzien van de geteisterden. De aanvraag voor een voorschot werd aan de staatscommissaris gericht. In deze aanvraag diende de geteisterde reeds aan te geven hoe het bekomen voorschot zou worden besteed. Het voorschot kon bovendien pas worden toegekend nadat de schade door de staatscommissaris was vastgesteld en geraamd. Deze begroting gebeurde wel in samenspraak met de geteisterde. Tenslotte was de staatscommissaris belast met het toezicht (ter plaatse) op de vervulling van de gestelde voorwaarden. De staatscommissaris moest dus nagaan of de voorschotten wel degelijk voor hun bestemming werden gebruikt.179 3.2.3.2 De “aangenomen”180 gemeenten Gezien de omvang van de oorlogsschade zag de regering snel in dat het voor de gemeenten een onmogelijke opdracht was zelf in te staan voor de opruiming van het puin en het herstel van de openbare diensten. Niet elke gemeente bleek opgewassen tegen deze grote taak.181,182 Zeker in 175

Wet van 24 februari 1919 houdende voorschotten te verlenen door de Staat voor de door oorlogsfeiten berokkende schade aan goederen, BS 8 maart 1919. 176 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42. 177 Dit werd zo bepaald door de basiswet van 10 mei 1919 die op dat moment nog in voorbereiding was. 178 K.B. houdende de voorschotten op oorlogsschade, BS 17 april 1919, p. 1592. 179 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42. 180 In sommige literatuur spreekt men ook over “geadopteerde” gemeenten. 181 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42. 182 A. NOTEBAERT, C. NEUMANN, W. VANDEN EYNDE, Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijskarchief, Brussel, 1986, 40-41.

43

de verwoeste streken was het niet evident om de diensten zoals ze in de gemeentewet en provinciewet

waren

voorgeschreven,

te

handhaven.

De

instellingen

waren

totaal

gedesoriënteerd en het ontbrak de gemeenten bovendien aan financiële middelen. De wet van 8 april 1919183 zorgde voor een speciaal regime in de verwoeste gebieden. Dit regime bestond uit een geldelijke tussenkomst van de Belgische staat en een herorganisatie van de administratieve diensten. De gemeenten kregen de mogelijkheid zich te laten “adopteren” door de staat. De gemeente diende hiervoor een aanvraag in te dienen bij de gouverneur van de provincie. Ze had hiervoor een advies van de bestendige deputatie nodig.184 Per gewest werden de gemeenten gegroepeerd. Aan het hoofd stond een Hoge Koninklijke Commissaris (eventueel bijgestaan door toegevoegden). Dit was een nieuw machtselement binnenin elke gemeente. De taak van de Hoge Koninklijke Commissaris bestond erin de bevoegdheden in gemeentezaken te centraliseren. Normaliter kwamen deze bevoegdheden toe aan de Koning, de bestendige deputatie en de gourverneur. De beslissingen die door de Hoge Koninklijke Commissaris werden genomen, moesten eerst voorgelegd worden aan de bestendige deputatie en het college van burgemeester en schepenen ter ondertekening. In principe waren de beslissingen van de Hoge Koninklijk Commissaris uitvoerbaar bij voorraad, tenzij de gemeenteraad binnen de 10 dagen na de voorlegging de koninklijke goedkeuring inriep. De grote macht van deze Hoge Koninklijke Commissaris wijst erop dat hij over quasi-dictatoriale bevoegdheden beschikte. Hij kon als het ware alleen beslissen of een gemeente al dan niet in staat was de werken tot een goed einde te brengen.185 De staat kwam op drie manieren financieel tussen186: a) De uitgaven die nodig waren voor het herstel van het domein en van de openbare diensten van de gemeente, b) de verplichte uitgaven die de gemeente wegen omstandigheden niet kon dragen en c) de niet-verplichte uitgaven waarvan de uittrekking op de gemeentebegroting werd aangenomen door de Hoge Koninklijk Commissaris. Wanneer een gemeente werd “aangenomen” diende zij een algemeen rooilijnplan, een algemeen plan van aanleg en een politiereglement inzake bouwen op te stellen. Het politiereglement

183

Wet van 8 april 1919 houdende de nationale aanneming der gemeenten en het herstel der verwoeste gewesten, BS 22 en 23 april 1919, p. 1657. 184 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 42. 185 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 43. 186 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 43.

44

inzake bouwen diende voornamelijk om het esthetisch karakter van sommige huizen te verzekeren en de openbare hygiëne en veiligheid te garanderen.187 Eens de plannen waren opgemaakt dienden zij door de Hoge Koninklijke Commissaris te worden goedgekeurd. Indien de plannen gewijzigd moesten worden, zond de Hoge Koninklijke Commissaris de plannen terug naar de gemeenteraad. Voldeed de gemeenteraad niet binnen de veertien dagen aan het voorstel tot wijziging, dan kon de Hoge Koninklijke Commissaris in haar plaats optreden. Ook hier blijkt de grote macht en gezag van de Hoge Koninklijke Commissaris.188 De gemeenteraad had immers slechts een termijn van veertien dagen om over essentiële zaken te beslissen. Er was bovendien ook geen tijd om de bevolking op een correcte wijze te informeren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze autoritaire werkwijze tot conflicten leidde. De geschillen die tussen de gemeenteraad en Hoge Koninklijke Commissaris rezen werden beslecht door de bestendige deputatie. Het ging hier meestal om conflicten rond het aandeel van de gemeente in de verplichte uitgaven.189 De burgemeester en Hoge Koninklijke Commissaris hadden het recht om, in naam van de gemeente en staat, de bouwmaterialen die konden worden gerecupereerd uit vernielde onroerende goederen, op te vorderen. De hele organisatie hieromtrent was zeer complex, met onder andere gewestelijke groepen en raadgevende comités in de gemeenten. Het was de bedoeling om een sterke autoriteit op te richten die zonder fondsen te gebruiken (wat al eens voor vertraging kon zorgen) de wederopbouwtaak op zich nam. Naast de wet op de aangenomen gemeenten, werd er ook via een Koninklijk Besluit van 9 april 1919190 binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken een Dienst der Verwoeste Gewesten opgericht. Deze dienst had zeer ruime bevoegdheden. Bovendien werd haar een coördinerende rol toebedeeld, ze fungeerde als brug tussen de reeds bestaande diensten. De dienst stond onder andere in voor de toepassing van het Koninklijk Besluit ondersteuning van het Koning Albert Fonds en het treffen van voorlopige maatregelen voor de repatriëring van de inwoners der geëvacueerde gebieden.

187

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 44. 188 De grote macht van de Hoge Koninklijke Commissaris blijkt eveneens uit het feit dat hij beschikte over de kredieten van het ministerie van Binnenlandse Zaken ten laste van de begroting van de verwoeste gebieden en een reeks andere fondsen. Hierbij dient wel te worden vermeld dat hij hier enkel over kon beschikken na de gemeenteraad te hebben gehoord. 189 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 44. 190 K.B. van 9 april 1919 houdende de Dienst Verwoeste Gewesten, BS 1919, p.1660.

45

3.2.3.3 De wet van 10 mei 1919 houdende het herstel van de oorlogsschade De wet op het herstel van de oorlogsschade kan gezien worden als de belangrijkste wet.191,192 Het ontwerp werd reeds ingediend op 11 december 1918. Een speciale commissie werd in het leven geroepen om het ontwerp verder vorm te geven. Bijzonder is dat het oorspronkelijk ontwerp bijna volledig herwerkt werd. Men maakte gebruik van de studies van het reeds vermelde Solvay Instituut. Men probeerde in de Kamer de rechten van de schadelijders zoveel mogelijk te vergroten. Uit de discussies in de Kamer valt af te leiden dat men nog steeds erg optimistisch was wat betreft de betalingen uit Duitsland. Hoewel men eerst vooral de vergoeding van de directe oorlogsschade voor ogen had, blijkt uit de discussies in de Kamer dat men ook de mensen die gedwongen werden hun woning te verlaten ook een recht wilde verlenen op een vergoeding. Dit strookt niet met de definitie waarbij het om schade “rechtstreeks voorkomend uit een oorlogsfeit” moet gaan. Strikt juridisch gaat het eerder om het verlies van genot of gebruik en is het te vergelijken met de gederfde winsten die industriëlen misliepen gedurende de oorlogsjaren. De wet was onderverdeeld in verschillende hoofdstukken. We zullen ze dan ook aan de hand van deze hoofdstukken verder toelichten.193 In hoofdstuk 6 vindt U enkele voorbeelden terug hoe de wetsartikelen in de praktijk werden toegepast. a) Hoofdstuk 1: het begrip oorlogsschade in België In het eerste hoofdstuk van de wet wordt de omschrijving van “oorlogsschade” verder gepreciseerd. Onder het begrip oorlogsschade verstaat de Belgische overheid de materiële schade die zeker en rechtstreeks voortkomt uit oorlogsfeiten of maatregelen getroffen naar aanleiding ervan. Om in aanmerking te komen voor herstel diende de schade te zijn ontstaan op Belgisch grondgebied. Wanneer men echter schade door een oorlogsfeit onderging gedurende het transport werd dit ook vergoed, ongeacht waar men zich op dat moment bevond. b) Hoofdstuk 2: de rechthebbenden Het tweede hoofdstuk geeft een uitvoerige beschrijving van de rechthebbenden op schadevergoeding

weer.

De

begunstigden

die

in

aanmerking

kwamen

voor

deze

schadevergoedingen waren natuurlijke en (publieke of private) rechtspersonen. Bovendien konden ook in België personen wegens politieke misdrijven worden uitgesloten van het recht op vergoeding van de oorlogsschade.

191

Wet van 10 mei 1919 op het herstel van schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS 1919, p. 2505 e.v. Daarnaast bestond er ook de wet van 10 juni 1919, deze behandelde de vergoedingen die konden worden toegekend aan burgerlijke slachtoffers (zie verder). 193 Voor de concrete wet met zijn artikelen verwijzen we naar de bijlagen. 192

46

c) Hoofdstuk 3: de begroting van de schadevergoeding De begroting van de schadevergoeding werd in hoofdstuk drie geregeld. De schade werd bepaald aan de hand van de waarde van het goed op 1 augustus 1914. Men hield uiteraard rekening met de waardevermeerdering of waardevermindering op de dag van de schade.194 Personen die gedurende de oorlog gedwongen waren hun woning te verlaten, hadden tevens recht op een vergoeding. Zij kregen vanaf de dag van de schade (de dag van woonstverlating) een vergoeding van 5% op de waarde van de woning en het achtergebleven meubilair.195 Men had naast de basisvergoeding (of de vergoeding voor het herstel van de schade) ook recht op een premie van herbeleg.196 Dit was een aanvullende vergoeding. De rechtbank van oorlogsschade kon deze premie aannemen of opleggen.197 De premie werd berekend door het verschil te berekenen tussen de waarde van het goed in nieuwstaat en de kosten voor de wederopbouw. Men paste bij de berekening een wederbeleggingscoëfficiënt toe. Om deze begroting duidelijk te maken illustreren we dit aan de hand van twee voorbeelden uit de eigen vonnissen: Léon Craye-Carbon198, bakker van beroep, doet een aanvraag tot het bekomen van schadevergoeding wegens de vernieling van zijn onroerend goed, handelswaar en andere roerende goederen (meubels, huisraad, linnen, enz.). Op 13 september 1919 werd er reeds een overeenkomst gesloten met staatscommissaris Verbeke op basis van de waarde van de goederen op 31 juli 1914. Deze wordt nu ter homologatie voorgelegd aan de rechtbank. De rechtbank kent een vergoeding toe van 71.746,33 Belgische frank, bestaande uit: -

35.500 Belgische frank, waarvan 10.000 voor het herstel van de schade in de handelszaak, 12.500 voor het herstel van twee woonhuizen, 1.000 voor het materiaal, 6.000 voor de handelswaar en 6.000 voor de vernielde meubelen;

-

2.933,33 Belgische frank als interest van 5% vanaf 3 mei 1915 tot 31 december 1919;

-

68.810 Belgische frank als herbelegpremie, waarvan 27.072 voor de handelszaak, 30.000 voor de twee woonhuizen, 3.000 voor het outillage en 8.738 voor de overige roerende goederen.

194

J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 46. 195 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 46. 196 Ook wel de premie van wederbelegging genoemd. 197 De premie zou na verloop van tijd steeds aan belang winnen. De kloof tussen de prijzen van augustus 1914 en de volgende jaren werd steeds groter. 198 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1, Rolnummers 20, 21 en 22, 9 oktober 1919, pagina 13.

47

Eduard Verschoore199 had een eigen linnenblekerij in Ieper. Het ging om een grote fabriek met een oppervlakte van 6 hectare. Ze was dichtbij het station gevestigd. De fabriek raakte vernield door een Duitse obus en door het geallieerde leger. In het vonnis wordt eerst aangegeven hoeveel de verschillende goederen waard waren op 31 juli 1914, een totaal van 751.691,00 Belgische frank bestaande uit: -

machines: 337.866, 00 Belgische frank,

-

gebouwen: 210.500, 00 Belgische frank,

-

het terrein en kledij (aankoopprijs): 112.070, 00 Belgische frank,

-

bureaubenodigdheden: 5.000 Belgische frank,

-

geboorde putten200: 56.015, 00 Belgische frank,

-

grondstoffen: 14.376,00 Belgische frank,

-

stoffen in bewerking: 7.514 Belgische frank,

-

stoffen die nog aanwezig waren in de winkel: 3.850,00 Belgische frank en

-

wijnen: 4.500 Belgische frank.

De rechtbank besluit op basis van de bovenstaande waarden om volgende vergoedingen toe te kennen: -

Machines: aangezien er voor 5.168 Belgische frank aan machines werd teruggevonden, blijft er slechts een vergoeding van 331.698 Belgische frank over. Hierbij moet men nog rekening houden met de sommen die door het geallieerde leger zullen worden terugbetaald,

-

Gebouwen: van de gebouwen bleef slechts een waarde van 7.670 Belgische frank over, er wordt dan ook een vergoeding toegekend van 202.830 Belgische frank. Dit moet vermenigvuldigd worden met een coëfficiënt van 2,5 om het goed weer op te bouwen in dezelfde staat. Een premie van herbeleg wordt ook toegekend waardoor men een vergoeding verkrijgt van 507.075 Belgische frank.

-

Terreinen en kledij: de schade aan terreinen en kledij west vastgesteld op 29.945 Belgische frank. Deze som is nodig om de kleren in hun vorige staat te herstellen. Er is daarentegen geen premie van herbeleg voorzien.

-

Overige goederen: hierbij gaat het om alle bureaubenodigdheden van meneer Verschoore en zijn boekhouder, zijn bibliotheek, enz. Men past een coëfficiënt toe van 2 om de vergoeding te berekenen voor het volledige herstel. De vergoeding voor de schade bedraagt 5.000 Belgische frank aangevuld met een herbelegpremie van 10.000 Belgische frank.

199

Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1, rolnummer 682, 9 december 1919, pagina 23. Deze putten dienden om water op te slaan, de voorzieningen van de stad Ieper waren ontoereikend om te voldoen aan de vraag van de fabriek. 200

48

-

Grondstoffen: de vergoeding voor kalk, chloor, zepen, oliën en alle andere materialen en producten die onmisbaar zijn bij de werkzaamheden van de fabriek wordt vermenigvuldigd met een coëfficiënt 3 om de correcte schade vast te stellen. 14.376 Belgische frank wordt toegekend vermeerderd met een herbelegpremie van 43.128 Belgische frank.

-

Stoffen in bewerking en afgewerkte stoffen: Het gaat hierbij om stoffen die nog gebleekt moeten worden of stoffen die reeds in rekening werden gebracht of achtergelaten. Er wordt hiervoor geen vergoeding of herbelegpremie toegekend.

-

Wijnen: de wijnkelder met Bourgogne- en Bordeauxwijnen zijn luxeproducten. Hiervoor wordt geen herbeleg toegekend.

In het vonnis wordt ook aangehaald dat meneer Verschoore zijn fabriek wenst te verplaatsen naar Kortrijk. Hij haalt hier aan dat de watervoorzieningen in Ieper voor de oorlog reeds niet voldeden aan het enorme waterverbruik van de fabriek. Na de oorlog is de situatie nog slechter en ziet het er niet naar uit dat de toestand snel verholpen zal worden. De rechtbank besluit het advies van staatscommissaris Verbeke te volgen. Er wordt meneer Verschoore uiteindelijke een schadevergoeding toegekend van 570.852,00 Belgische frank. Deze som moet nog vermeerderd worden met een bedrag van 1.558.297,00 Belgische frank201 aan herbelegpremies. Bovendien krijgt meneer Verschoore de toelating om zijn fabriek in de buurt van Kortrijk herop te bouwen. De som zal in schijven van 250.000 Belgische frank worden betaald na controle van het herbeleg en de wederopbouw. In de toekenning van deze schadevergoedingen was een grote rol weggelegd voor de rechtbank van oorlogsschade. Aangezien haar taken zeer omvangrijk waren, waren ze vaak overbelast.202 Zo kon de rechtbank bepalen wanneer de voorschotten of schadevergoedingen werden betaald. Bovendien voorzag zij ook in de controle op de onroerende wederbelegging. Deze moest immers geschieden in dezelfde gemeente en in goederen met eenzelfde of gelijksoortige bestemming. De rechtbank ging meestal voort op de adviezen van de staatscommissaris. Ze had de mogelijkheid om de voordelen verbonden aan de wederbelegging te ontzeggen, de gehele of gedeeltelijke wederbelegging als voorwaarde te stellen voor de toekenning van de vergoeding en de maatregelen omtrent de controle vast te leggen.203

201

Men kent als herbelegpremies de volgende bedragen toe: herstel van de machines: 998.094,00 Belgische frank, heropbouw van de fabriek: 507.075 Belgische frank, bureaubenodigdheden: 10.000 Belgische frank en voor het hernieuwen van de stock grondstoffen 43.128 Belgische frank. 202 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 47. 203 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48.

49

Voor de monumenten en kerken werden er in de wet van 19 mei 1919 twee belangrijke clausules opgenomen.204 De schadevergoeding die men voor deze gebouwen kon verkrijgen bestond uit de som die nodig was om een gebouw van gelijkaardige aard op te richten, van een gelijk belang en met eenzelfde bestemming. De Koninklijke Commissie voor Monumenten gaf hieromtrent een advies waarna de rechtbank van oorlogsschade zich uitsprak.205 Het Ministerie van Wetenschappen en Kunst kon wanneer de gebouwen een nationaal historisch of artistiek belang hadden, de heropbouw in de vroegere staat of het behouden en verstevigen van de overgebleven delen voorschrijven. Ze kon dit enkel na eensluidend advies van de vermelde Commissie. Indien er bijkomende kosten opdoken, werden deze door de staat bekostigd. d) Hoofstuk 4: alternatieve wijzen van herstel Hoofdstuk vier beschrijft de alternatieve wijze van herstel. Zo kon de staat het herstel in natura aanbieden of de plaats van de geteisterde innemen. De staat nam hierbij de verplichting op zich om het onroerend goed zelf herop te bouwen en de schadelijder uiteindelijk een gelijkaardig, hersteld goed te verschaffen.206 De schadelijder moest hierbij wel afstand doen van zijn recht op herstel. e) Hoofdstuk 5: de mede-eigenaars en derden Ook de mede-eigenaars en derden hadden rechten. Hun rechten worden in hoofdstuk vijf beschreven. We beperken ons er toe te vermelden dat gemeenten en elke persoon die aan geteisterden voorschotten hadden toegekend voor de wederopbouw, het recht hadden om hun recht op herstel te doen gelden. Zo kon, in het geval er geen wederbelegging werd gedaan, de hypothecaire schuldeiser de vergoeding opstrijken. f) Hoofdstuk 6: de procedure voor de rechtbank Door middel van de besluitwet van 23 oktober 1918 hadden de hoven en rechtbanken de bevoegdheid de hoogte van de schadevergoeding te bepalen. De basisvergoeding, de aanvullende vergoeding, eventueel het voorschot en de voorwaarden voor wederbelegging werden afzonderlijk door deze rechtbanken en hoven bepaald.207 De griffie bracht het Ministerie van Binnenlandse Zaken op de hoogte vanaf het moment dat het vonnis in kracht van gewijsde ging.

204

Deze clausules vindt men terug in artikel 23 en 24 van voormelde wet. J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48. 206 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48. 207 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 48. 205

50

g) Hoofdstuk 7: de voorlopige toelagen Hoofdstuk zeven bepaalt hoe de voorlopige toelagen volgens de besluitwet van 12 november 1918 verstrekt werden. De hoven en rechtbanken hadden de bevoegdheid om, na het horen van de staatscommissaris, eventueel voorlopige toelagen te verstrekken. Deze toelagen werden in mindering gebracht op de definitieve schadevergoeding die de schadelijder zou ontvangen.208 h) Hoofdstuk 8: clausules De betalingsclausules vinden we terug in hoofdstuk acht. Het Ministerie van Financiën leverde een titel op naam of een “oorlogsschadetitel” af binnen een maand na de eindbeslissing van de rechtbank. Op de titel werd het bedrag van de toegekende vergoeding vermeld evenals de voorwaarden die door de rechtbank en de wet aan de toekenning werden gesteld. Een interest van 5% werd voorzien, te rekenen vanaf 1 januari 1920.209 i) Hoofdstuk 9: afstand en inpandgeving Hoofdstuk negen bepaalde de regels inzake afstand en inpandgeving. Deze werden minder streng gemaakt. Zo werd de verplichting om de fondsen te gebruiken nog enkel opgelegd indien de wederbelegging was voorzien. In het geval het bedrag werd toegekend onder de voorwaarde van een wederbelegging, moest de prijs van de afstand of de geleende som verplicht worden aangewend voor het herstel of de wederopbouw.210 j) Hoofstuk 10: de Hoge Raad voor Oorlogsschade De Hoge Raad voor Oorlogsschade werd in de wet van 10 mei 1919 in hoofdstuk 10 opgericht. Ze werd voorgezeten door de minister van Binnenlandse Zaken. Zij had een tweeledige taak, namelijk: -

Het gebruik van de vergoedingen door de schadelijders controleren en

-

de maatregelen voorstellen om de gelijke en volledige toepassing van de wet te regelen.

k) Hoofdstuk 11: Praktische organisatie Het slothoofdstuk behandelt allerlei regelen van praktische aard. Zo deed de schadelijder met het indienen van de schadeaanvraag automatisch afstand van elke vordering waarover hij beschikte ten opzichte van de staat. De staat nam wel de kosten voor de ontruiming, de grensbepaling, de rooiing en de effening der openbare wegen op zich. Normaal gezien diende de aanvraag tot schadevergoeding binnen de zes maanden te gebeuren. Deze termijn werd echter

208

Een versoepeling van de besluitwet werd voorzien zodat er ook voor roerende en onroerende goederen waarvoor geen wederbelegging gold toch voorschotten konden worden toegekend. 209 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 50. 210 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 50.

51

verlengd naarmate men merkte dat veel schadelijders hun aanvraag nog niet hadden kunnen indienen.211 De wetgeving omtrent het herstel en de wederopbouw werd hiermee vastgelegd. Zoals reeds werd aangehaald getuigde de wetgeving van bijzonder veel optimisme. Men ging er van uit dat Duitsland alle schade zou vergoeden. Dit optimisme werd echter al snel getemperd212. Naarmate het herstel en de wederopbouw vorderde, stapelden zich ook bepaalde moeilijkheden op. Zoals bij de organisatie en de uitvoering, maar vooral bij de financiering van de heropbouw.213 3.2.3.4 De wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van lichamelijke schade De wet van 10 mei 1919 betrof enkel de schade aan (on)roerende goederen. Ze moest in zekere zin worden aangevuld door een wet die de vergoeding met betrekking tot de lichamelijke schade regelde. Deze wet kwam er op 10 juni 1919.214,215 De wet is vrij beknopt (slechts 17 artikelen). Per artikel wordt er aangehaald op welke maximumbedragen het slachtoffer recht heeft in het geval van lichamelijke schade. De werking komt in grote mate overeen met de voorgaande wet. In hoofdstuk 6 wordt via concrete voorbeelden ingegaan op de werking van de wet. Bij wijze van illustratie worden hieronder enkele voorbeelden aangehaald. Joseph Racke 216, schoenmaker van beroep, raakte op 25 november 1914 te Ieper gekwetst aan het rechterbeen en – voet door de ontploffing van een obus. Dokter Verbeke stelde de arbeidsongeschiktheidsgraad vast op 50%. De rechtbank volgt het gunstig advies van staatscommissaris Louis Verbeke en kent een jaarlijkse vergoeding van 1.200 Belgische frank toe. Julien Michiel217, stoker van beroep, raakte gekwetst in Ieper. Op 20 april 1915 werd hij door een obus geraakt. De verwondingen waren dermate ernstig dat zijn linkerbeen voor de helft geamputeerd moest worden. Door deze ingreep was hij vier maanden volledig werkonbekwaam. Bovendien werd er een werkonbekwaamheidspercentage van 75% vastgesteld door dokter Devloo. Op het moment van het schadefeit hadden zijn twee kinderen (Julien en Madeleine) de leeftijd van zestien nog niet bereikt.

211

De schadelijders waren vaak nog niet teruggekeerd naar België of bevonden zich in andere delen van het land waardoor ze de schade nog niet konden opmeten. 212 De tempering van het optimisme blijkt ook uit het feit dat er via ministeriële richtlijnen allerlei bijkomende regels werden opgelegd die op een terugkrabbelen duiden. 213 J.M. BAILLIEUIL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 34. 214 Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog, BS 22 juni 1919. 215 J. VAN STEENBERGE, Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het Recht, Antwerpen, Kluwer, 1997, 187-201. 216 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 587, 13 februari 1920, pagina 43. 217 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 1203, 16 april 1920, pagina 113.

52

De rechtbank kent op advies van staatscommissaris André Vander Meersch volgende vergoeding toe: -

Julien

ontvangt

een

vergoeding

van

800

Belgische

frank

wegens

de

totale

werkonbekwaamheid gedurende 4 maanden, -

bovendien krijgt elk kind een vergoeding van 100 Belgische frank voor de totale werkonbekwaamheid van hun vader gedurende vier maanden,

-

Julien heeft recht op een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank wegens de voortdurende werkonbekwaamheid van 75% en

-

ieder kind ontvangt een jaarlijkse hulp van 225 Belgische frank omwille van de voortdurende werkonbekwaamheid van 75% van hun vader (deze vergoeding vervalt wanneer ze de leeftijd van zestien jaar bereiken).

53

54

4. DE SAMENSTELLING VAN DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE Na vier jaar van vechten en ellende kon op het einde van de Eerste Wereldoorlog de schade worden opgemeten. Om schadevergoedingen toe te kennen aan de geteisterden werden er per gerechtelijk arrondissement speciale rechtscolleges in het leven geroepen, namelijk de rechtbanken en hoven van oorlogsschade.

4.1 DE RECHTBANKEN VAN OORLOGSSCHADE IN BELGIË 4.1.1 De oprichting en organisatie De rechtbanken van oorlogsschade werden opgericht door de besluitwet van 23 oktober 1918.218 In deze kaderwet wordt het herstel van oorlogsschade als een recht219 aan de burger toegekend. Daarnaast regelt deze besluitwet ook de oprichting en de organisatie van de rechtbanken en hoven van oorlogsschade.220 Artikel 3 van deze besluitwet stelt dat er per gerechtelijk arrondissement een tijdelijke rechtbank van oorlogsschade wordt opgericht. De rechtscolleges zullen opgeheven worden wanneer hun gerechtelijke functie volbracht is. In Ieper bleef deze rechtbank zetelen tot 1935. De rechtbanken van oorlogsschade in andere arrondissementen werden vroeger opgeheven.221 Het personeel werd per rechtbank door de koning benoemd en dit volgens de noden van de dienst. Elke rechtbank kon zetelen in om het even welke gemeente binnen zijn ressort.222 Gezien de toenmalige mobiliteit en de erbarmelijke omstandigheden in de frontstreek was dit niet vanzelfsprekend. Toch bracht dit de rechtbanken in de nabijheid van de burger. Het aantal kamers per rechtbank van oorlogsschade was afhankelijk volgens de noden van de rechtbank.223

218

Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 219 Artt. 1 en 2, Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 220 Art. 3 e.v., Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 221 Zo bestond de rechtbank van oorlogsschade in Antwerpen van 27 maart 1919 tot 07 december 1926, de rechtbank van oorlogsschade in Gent bestond van 27 maart 1919 tot 13 augustus 1935 en de rechtbank van oorlogsschade in Brugge bestond van 25 augustus 1919 tot 05 december 1927. Soms werden de bevoegdheden wel overgeheveld naar andere rechtbanken van oorlogsschade, zo kwamen de zaken uit Antwerpen nog voor de rechtbank van oorlogsschade in Brussel. 222 Art. 4 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 223 Art. 6 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.

55

Deze nieuwe rechtscolleges vielen onder de bevoegdheid van de ministers van Justitie, Binnenlandse Zaken en Economie. 4.1.2 Samenstelling van de rechtbank van oorlogsschade De samenstelling van de rechtbank werd geregeld in de besluitwet van 28 oktober1918224. Per kamer werd er één voorzitter benoemd, die werd bijgestaan door minstens twee bijzitters en twee toegevoegde bijzitters. De voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade bepaalde de organisatie en de functies van de kamervoorzitters. Indien hij verhinderd was, kon de vicevoorzitter deze taak op zich nemen. De voorzitter en ondervoorzitter van de rechtbank van oorlogsschade werden door de Koning voor een termijn van drie jaar benoemd. Niet iedereen kwam voor deze functie in aanmerking. Enkel magistraten (waaronder ook de toegevoegde of eremagistraten), advocaten en advocaatpleitbezorgers die minstens tien jaar op het tableau waren ingeschreven of personen die minstens tien jaar aan de universiteit gedoceerd hadden, konden tot voorzitter of ondervoorzitter

worden

benoemd.

Academische

kwalificaties

waren

dus

een

benoemingsvoorwaarde. Bij de (toegevoegde) bijzitters was men minder selectief. De bijzitters werden benoemd voor een termijn van drie jaar. De eerste voorzitter van het hof van oorlogsschade van het betrokken rechtsgebied kon de bijzitters benoemen. Deed hij dit niet, dan kon de minister van Justitie de gekwalificeerde personen aanduiden. De rechtbanken dienden met minstens drie leden te zetelen waaronder de voorzitter van de betrokken kamer. Bij afwezigheid van de voorzitter diende deze door de oudste ondervoorzitter te worden vervangen. Indien ook deze belet was kon een andere ondervoorzitter zijn plaats innemen of kon hij door een magistraat, toegevoegde magistraat, advocaat, advocaatpleitbezorger of een professor aan de universiteit worden vervangen. Deze moesten wel aan de benoemingsvoorwaarden voldoen. Op iedere zitting was de aanwezigheid van een griffier vereist.225 De griffier moest minstens 25 jaar oud zijn om door de Koning benoemd te kunnen worden. Zijn benoeming kon worden ingetrokken. De taken van de griffier vindt men in de wet van 1869.226 De griffier werd bijgestaan door substituut-griffiers. Deze substituut-griffiers moesten de volle leeftijd van 21 hebben bereikt. Hun aantal werd volgens de noden van de rechtbank bepaald. Ze werden door

224

Artt. 7, 8 en 9, Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 225 Art. 11 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 226 Artt. 158, 159, 160, 162, 169 en 170 Wet van 18 juni 1869 betreffende de rechterlijke organisatie.

56

de Koning benoemd. De termijn van hun benoeming bedroeg drie jaar. De Koning kon deze benoemingen ook intrekken. Naast de voorzitter, bijzitters en griffier zetelde er één staatscommissaris per zitting.227 Elke kamer kreeg één of meer staatscommissarissen toegewezen. Zij vertegenwoordigden tijdens de procedure de Belgische staat.228 Het ging om een tijdelijke functie. Advocaten, ingenieurs en architecten konden als staatscommissaris aangesteld worden en bepaalde taken op zich nemen. De opdracht van deze staatscommissarissen bestond er in de schadeaanvragen te beoordelen en eventueel tot een minnelijke schikking te komen. Kwam de aanvraag toch voor de rechtbank, dan konden ze aan de zittende magistraat een advies verlenen. De leden van de rechtbanken van oorlogsschade konden om verschillende redenen geldig van hun taak onttrokken worden. Wanneer ze een persoonlijk belang hadden in de zaak; wanneer ze een te nauwe familiale band hadden met de persoon die voorkwam (een ouder of verwant tot in de graad van neef); wanneer er zich het jaar voordien een strafrechtelijk proces had voorgedaan tussen de betrokken magistraat en de vragende partij of zijn verwanten; wanneer er nog een burgerlijk proces lopende was tussen de magistraat en de vragende partij of zijn verwanten; wanneer men een schriftelijk advies verleende in de voorliggende zaak.229 Indien een lid van de rechtbank op de hoogte was van een wrakingsgrond, diende hij dit aan de betrokken rechtbank te melden. De rechter besloot hierop of hij zich al dan niet aan de zaak moest onttrekken.230 Het was als eiser eveneens mogelijk om één of meerdere leden van de rechtbank te wraken.231 Deze wraking moest worden gemotiveerd en bij deurwaardersexploot aan de griffie van de betrokken rechtbank worden betekend. Het betrokken lid had dan de mogelijkheid om binnen de twee dagen op basis van de motivatie van de eiser een eigen gemotiveerde verklaring te geven of hij al dan niet in de wraking berustte. Indien het lid zich niet terugtrok, werden de wrakingakte van de eisende partij en de gemotiveerde verklaring van het betrokken lid via de griffie overgemaakt aan de procureur des Konings van de rechtbank van Eerste Aanleg binnen het rechtsgebied. De procureur besliste dan binnen de week om het lid al dan niet te wraken en te onttrekken aan de procedure.

227

Art. 13 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 228 S. DE CAIGNY, A. ANSEEUW, A. NEVEJAN, E. VAN IMPE, Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitectuur in de Westhoek, Antwerpen, VAi, 2009. 229 Art. 14 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 230 Art. 17 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 231 Art. 15 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.

57

Voor de Vlaamse regio’s was er in de wet een belangrijke opmerking toegevoegd. De betrokken magistraten en staatscommissarissen dienden in deze gebieden de Nederlandse taal machtig te zijn. Bovendien gold voor gans België dat indien de geteisterde de taal niet machtig was, men een tolk diende te voorzien of de vertaling van de stukken moest voorzien. De verplichting over het Nederlandse taalgebruik gold niet wanneer de geteisterde uitdrukkelijk voor de Franstalige procedure koos. Dit diende op het zittingsblad te worden geakteerd.232

4.2 HET HOF VAN OORLOGSSCHADE233 Tegen de vonnissen gewezen door de rechtbanken van oorlogsschade was er hoger beroep mogelijk. Dit hoger beroep kwam terecht bij de hoven voor oorlogsschade. Voor de rechtbank van oorlogsschade te Ieper betekende dit dat hoger beroep kon worden aangetekend tegen het vonnis bij het hof van oorlogsschade in Gent. Net zoals de rechtbanken werd de organisatie en samenstelling van hof van oorlogsschade geregeld in de wet van 23 oktober 1918. 4.2.1 Oprichting en organisatie Bij elk hof van beroep werd er tijdelijk een hof van oorlogsschade opgericht dat binnen het rechtsgebied zijn taken uitvoerde. Het personeel binnen dit hof werd benoemd door de Koning.234 Het hof bestond uit minimum één kamer per provincie, al kon het aantal kamers variëren naargelang de noden van de dienst. 4.2.2 De samenstelling Per hof werd er een voorzitter benoemd die de verschillende zaken over de bestaande kamers verdeelde. Per kamer werden er een voorzitter, minstens twee bijzitters en twee toegevoegde bijzitters aangeduid. Zowel de voorzitter van het hof als de voorzitters van de afzonderlijke kamers werden door de Koning benoemd. De termijn van de benoeming bedroeg drie jaar. Niet zomaar iedereen kwam in aanmerking voor de functie van voorzitter. Enkel magistraten (ook de toegevoegde en eremagistraten), advocaten en advocaat-pleitbezorgers die minstens tien jaar

232

Art. 18 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 233 Art. 19 e.v. Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 234 Art. 19 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918.

58

waren ingeschreven op het tableau en docenten aan de universiteit met tien jaar ervaring konden als voorzitter worden benoemd.235 De bijzitters werden eveneens benoemd voor een termijn van drie jaar. De voorzitter van het hof of de minister van Justitie konden hen benoemen. Ingeval van afwezigheid van de voorzitter van hof, kon deze vervangen worden door de oudste kamervoorzitter. Indien deze kamervoorzitter verhinderd was, werd hij vervangen door een andere kamervoorzitter die hiervoor werd aangeduid door de voorzitter van het hof of door een andere magistraat, advocaat of advocaat-pleitbezorger of docent aan de universiteit. Ook in het hof werden griffiers aangesteld. De vereiste leeftijd was hier minimum 30 jaar. De taken van de griffier waren opgesomd in de wet van 18 juni 1869 betreffende de gerechtelijke organisatie.236 De benoeming gebeurde door de Koning. De benoeming kon eveneens worden ingetrokken. De griffier werd bijgestaan door verschillende substituut-griffiers.237 Deze substituten moesten de leeftijd van 25 jaar bereikt hebben. Hun aantal werd door de Koning bepaald volgens de noden van de dienst.

4.3 DE RECHTBANK VAN OORLOGSSCHADE IN IEPER 4.3.1 Overzicht Deze Ieperse rechtbank van oorlogsschade bestond uit verschillende238 kamers. Op 15 april 1919 startte de rechtbank met vijf kamers. Op 24 juli 1923 waren het er al acht. Er zouden daarna nog twee kamers bijkomen om op 1 oktober 1923 een maximale samenstelling met tien kamers te bereiken. Hierna nam het aantal kamers gestaag af (één kamer in 1926). Uiteindelijk werden op 13 augustus 1935 de bevoegdheden van de oorlogsrechtbank overgeheveld naar de rechtbank van eerste aanleg en de B.I.C. Ieper-Veurne239. Per kamer werden er verschillende voorzitters, bijzitters, griffiers en staatscommissarissen benoemd. In deze masterproef wordt de eerste kamer, in de beginjaren zetelend in Poperinge, bekeken. De leden van de rechtbank die aan bod komen hebben dus (voornamelijk) in de eerste

235

Art. 23 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 236 Artt. 158, 159, 160, 162, 169 en 170, Wet van 18 juni 1869 betreffende de rechterlijke organisatie. 237 Art. 26 Besluitwet van 23 oktober 1918 betreffende het recht op herstel van oorlogsschade door de Belgische staat, BS 24, 25 en 26 oktober 1918. 238 K. VELLE, J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers). 1919-1935, Algemeen Rijsarchief, Brussel, 2001, 18. 239 B.I.C als afkorting voor de Burgerlijke Invaliditeitscommissie van Ieper-Veurne.

59

kamer gezeteld. Hieronder volgt een korte biografie van de spilfiguren uit de eerste kamer van de rechtbank van oorlogsschade in Ieper, zetelend in Poperinge. 4.3.2 De actoren 4.3.1.1 Voorzitters  Hector Veys (1874-1947)240 Hector Veys behaalde op 3 oktober 1896 zijn diploma van doctor in de rechten in Leuven. Hij werkte eerst als advocaat. In 1903 werd hij rechter in de rechtbank van Eerste Aanleg te Ieper waar hij magistraat Lagae verving. Van 1 oktober 1912 tot 21 oktober 1926 was hij eveneens jeugdrechter bij dezelfde rechtbank. Van 1919 tot 1925 was hij voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade te Ieper. Hij zetelde als rechter in de eerste kamer van deze rechtbank die zitting had te Poperinge.  Joseph Petit (1877-1962)241 Joseph Petit werd geboren op 29 november 1877 te Ieper en overleed aldaar op 14 november 1962. Hij was getrouwd met Maria Flahaut. Tijdens zijn carrière was hij vrederechter van het eerste kanton in Ieper en werd hij benoemd tot voorzitter van de rechtbanken voor oorlogsschade in de arrondissementen Veurne en Ieper.  Henri Sobry (1861-1937)242 Henri Sobry werd als zoon van Guillielmus Sobry en Marie Thérèse Delaeter op 3 maart 1861 te Veurne geboren. Na zijn studies rechten aan de Universiteit van Leuven werd hij advocaat te Ieper. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 18 oktober 1903 kwam hij op voor de katholieke partij en werd daarop verkozen als gemeenteraadslid.

Kort na het einde van de Eerste

Wereldoorlog werd hij te Paris-Plage (departement Pas-de-Calais), waarheen het

Ieperse

stadsbestuur was gevlucht, tijdens een buitengewone gemeenteraadsvergadering aangesteld als schepen.243 In deze hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor de stadsfinanciën. Op 23 september 1927 overleed burgemeester René Colpaert. Henri Sobry nam zijn plaats in en werd bij Koninklijk Besluit van 27 december 1927 tot burgemeester van Ieper benoemd. Sobry viel op door zijn christelijke overtuiging en zijn vlaamsgezindheid. Hij richtte onder meer samen met Hugo Verriest (enige tijd principaal van het Sint-Vincentiuscollege in Ieper) een plaatselijke

240

www.just-his.be, raadpleging op 5 april 2015. Overlijdensbericht Joseph Petit, stadsarchief Ieper. 242 S. VERHEYE, Van aan de Adriaansensweg tot in de Jan Ypermanstraat: persoonsgebonden straatnamen in Ieper, Iepers Kwartier en de stad Ieper, 1997. 243 Henri Sobry was schepen in 1919, 1920 en 1921. 241

60

afdeling van het Davidsfonds op. Gedurende vijfenveertig jaar zou hij secretaris van deze afdeling blijven. In de nasleep van de Eerste Wereldoorlog werd hij benoemd tot voorzitter van de tweede kamer van de rechtbank van oorlogsschade. Opmerkelijk genoeg blijft hij terzelfdertijd ook schepen. Sobry droeg de wederopbouw van zijn geliefde stad Ieper hoog in het vaandel. De inwoners van Ieper apprecieerden hem als een sober en onbaatzuchtig man. Na dertig jaar plaatselijke politiek kwam er in 1932 een einde aan zijn politieke carrière. Jan Vanderghote volgde hem op als burgemeester. Weduwnaar Henri Sobry zou op 76-jarige leeftijd thuis in Ieper overlijden op woensdag 17 maart 1937.  Arthur Butaye (1860-1950)244 Arthur Butaye werd geboren te Waasten op 2 juli 1860 en overleed te Ieper op 28 april 1950. Hij was gehuwd met Céline Soenen. Butaye oefende het beroep van advocaat-pleitbezorger uit. Hij was tevens voorzitter van de tuchtkamer voor pleitbezorgers en ere-raadsheer-plaatsvervanger bij de rechtbank van Eerste Aanleg te Ieper. In 1918 schreef hij samen met Georges Begerem een werk aangaande de wet tegen zij die zich gedurende de oorlog met de Duisters hadden ingelaten. 4.3.1.2 Bijzitters  Jules Coomans (1871-1937)245 Jules Coomans werd als zoon van Aloys en Anne Colson te Scheldewindeke geboren op 17 mei 1871 en overleed in Ieper op 31 juli 1937. Hij huwde op 3 oktober 1893 te Leuven met Anne Marie Plaquée. Jules Coomans studeerde aan de Katholieke Universiteit van Leuven en aan het Sint-Lukasinstituut in Gent. Zijn diploma van ingenieur-architect246 behaalde hij reeds op twintigjarige leeftijd. In 1895 werd Coomans aangesteld als stadsarchitect van

Ieper.

Voor de Eerste Wereldoorlog zou hij onder andere de linkervleugel van het provinciaal hof te Brugge, het stadhuis te Poperinge, de postgebouwen te Roeselare en te Poperinge, het gesticht voor geesteszieke vrouwen te Sint-Michiels en talrijke kerken ontwerpen. In Ieper zelf was hij vooral betrokken bij de restauratie van het Belfort en de Lakenhallen. 244

Overlijdensbericht Arthur Butaye, Stadsarchief Ieper L. DEVLIEGHER,”Coomans Jules” in Koninklijke Vlaamse Academiën van België: nationaal biografisch woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, deel 3, 1968, kol. 210-212. 246 O. MUS, Tweehonderd jaar kunst-en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, 1978. 245

61

Na de oorlog was Jules Coomans samen met de toenmalige burgemeester René Colpaert een voorstander van een snelle wederopbouw van de stad. Coomans wilde de monumenten graag “archeologisch” heropbouwen. Hij zette zich af tegen architecten met een modernere visie of tegen mensen die Ieper als een openluchtmuseum wilden behouden om de herinnering aan de oorlogsgruwel levende te houden. De heropbouw van Ieper werd uiteindelijk grotendeels volgens de plannen en visies van Coomans gerealiseerd.  Victor Pieters (1873-1955) 247 Victor Pieters werd geboren op 26 augustus 1973 te Reninge. Hij was gehuwd met Maria Toye. Zijn vader was gemeentesecretaris. Pieters studeerde rechten en notariaat aan de Universiteit van Leuven.248 Op 3 januari 1907 werd hij als notaris benoemd.249 In het lustrumjaar 1950-1951 werd hij erevoorzitter van ’t Westland, zijn voormalige studentenclub. Victor Pieters werd na het overlijden van burgemeester Amandus Sticker aangesteld als burgemeester van Reninge. Hij oefende op dat moment het beroep van notaris uit.250 Victor Pieters overleed op 23 januari 1955.  Georges Lernould251 Georges Lernould werd geboren op 28 januari 1867 te Ieper. Hij was directeur van de Nijverheidsschool te Ieper en tevens architect. Samen met Jules Coomans gaf hij les aan jonge arbeiders. Op deze manier konden de leerlingen de praktijkervaring die ze overdag opdeden onderbouwen met de theorie die ze tijdens deze lessen meekregen. Daarnaast was hij bouwmeester van het COO252 (voorloper van het OCMW).

247

Het Wekelijks Nieuws, 29 januari 1955. S. DEBAEKE, Van schachtendoop tot zwanezang. 100 jaar Vlaams studentenleven te Leuven, Alveringem, 1991. 249 J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62. 250 www.ieperverbeeldt.eu, raadpleging 5 april 2015. 251 O. MUS, Tweehonderd jaar kunst- en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, Stadsbestuur Ieper, 1978. 252 COO staat voor Commissie voor Openbare Onderstand. De burgerlijke godshuizen waren hier één van de voorlopers van. 248

62

 Oscar Fiers (1869-1950) Oscar Fiers werd geboren in Poperinge op 9 november 1869. Hij werkte vanaf zijn jeugd in het stadsarchief en werd in 1928 als archivaris van de stad Poperinge aangesteld. Hij was tevens staatscommissaris bij de Dienst voor Oorlogsschade. Jarenlang was hij medewerker van het historisch tijdschrift “De Biekorf” en andere historische bladen. Oscar Fiers overleed op 14 juni 1950 te Poperinge op 81-jarige leeftijd.253

 Arthur Nevejan (1884-1941) Arthur Nevejan werd geboren te Langemark op 27 januari 1884. Nevejan was brouwer van beroep en lid van de Katholieke Partij254. In 1922 bij de oprichting van de Volkstuin van Poelkapelle werd hij eerste voorzitter. Aangezien zaden zeer schaars waren de eerste jaren na de oorlog, kon men via de Volkstuin grote hoeveelheden aankopen. De Volkstuin zorgde voor de verdeling van de zaden. Hij was ook burgemeester van Poelkapelle van 1911-1927. Hij maakte de totale vernietiging maar ook de heropbouw van zijn gemeente mee.255 Arthur Nevejan overleed op 27 maart 1941.  Louis Bataille (1847-1922) Louis Bataille werd geboren in 1847 in Poperinge.256 Hij was aannemer van beroep. Zo was hij de bouwer van de “Brug op den Yzer”257 in 1882.258 Hij was als aannemer lid van het Willemsfonds in Poperinge in 1882 en 1885. Louis Bataille overleed op 75 jarige leeftijd op 17 april 1922.

253

Het Wekelijks Nieuws, 17 juni 1950. De Poperinghenaar, 25 oktober 1925; Gazet van Poperinghe, 1 november 1925. 255 www.westhoekverbeeldt.be, raadpleging 5 april 2015. 256 Gazet van Poperinghe, 29 april 1923. 257 Het gaat om de brug over de Ijzer in Roesbrugge. 258 De Ijzerbode, deel 44, 2014, nr 2, p. 418. 254

63

4.3.1.3 Staatscommissarissen  Julien Antony (1973)259 Julien Antony werd geboren in Ieper op 23 juli 1873. Hij was de zoon van Jules François, een handelaar, en Helena Breton. Hij was 33 jaar lang actief als bibliothecaris en bekleedt hiermee de tweede plaats. Antony was zeer geliefd bij het Ieperse publiek, dit kunnen we onder andere afleiden uit de tekst die op zijn doodsprentje vermeld werd “’Als stadsbibliothecaris vervulde hij jarenlang trouw en nauwgezet zijn ambtelijke plichten en allen die met hem in aanraking kwamen hetzij eenvoudige arbeiders of vooral nog de jeugd waren getroffen door zijn innemende en voorname beleefdheid en zijn gewetensvolle dienstvaardigheid.”. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij actief betrokken bij de evacuatie van de boeken uit de bibliotheek. Hij begeleidde de boeken van toevluchtsoord naar toevluchtsoord, tot de drie villa’s in Paris-Plage waar ze uiteindelijk de hele oorlog bewaard werden. Antony was ook één van de eerste om terug te keren. In het eerste jaar na de oorlog woonde hij zoals zovelen in een barak. Deze noodwoning was gevestigd op het Minneplein. Gezien zijn vertrouwdheid met de stad wordt hij aangesteld als Commissaris voor de Wederopbouw. Aangezien hij vertrouwd was met archieven, is vele briefwisseling hieromtrent bewaard gebleven. In 1939 werd er door Julien Antony een viering gehouden voor het honderdjarige bestaan van de bibliotheek. Omwille van de oorlogsdreiging werden de feestelijkheden uitgesteld. Hij schrijft dan ook in zijn verslag aan de gemeenteraad: “Op zondag 15 oktober aanstaande zou de plechtige viering van het eeuwfeest der stadsbibliotheek geschieden. Noodzakelijkerwijs wordt dit jubelfeest tot

gunstiger

tijden verschoven.

Indien op de huidige angstwekkende dagen het economisch leven moet voortgaan, ook moet het geestelijk en intellectueele leven voort bestaan, en zooveel mogelijk in onze boekeninstelling worden doorgevoerd. In ons modern opgejaagd leven met al het uiterlijk vertoon van ontzenuwd vermaak, bioscoopbezoek, vergaderingen en oragnisaties zonder einde, waar de radio en het dagblad zorgt voor de allerlaatste ongerustmakende sensaties, krijgen wij soms heimwee naar stilte en eenzaamheid “in een hoeksken met een boeksken”. Voor den boekenvriend zoekend naar rustigen omgang, is onze Stadsbibliotheek een uitgebreid veld

waar

hij

jagen

kan

om

verstrooiing

te

zoeken

of

studie.

Laten wij, nu meer dan ooit, bij onze bevolking de drang naar goede en gezonde lectuur

259

R. OPSOMMER, The town archives of Ieper, past and present, -Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, 55-72.

64

aanmoedigen en haar steeds meer vertrouwd maken met onzen Yperschen boekenschat die als een huiselijke vriend veel leed kan lenigen en veel opbeurend genot bestendigen.” De bibliotheek doorstaat de meidagen van 1940 zonder al te veel kleerscheuren. Tot 24 mei, 13u was ze toegankelijk voor het publiek. Een uur later zou ze door een luchtbombardement beschadigd geraken. Na opruiming van het puin gaat ze opnieuw open op 31 mei. Eind augustus laat de Duitse bezetter 46 Vlaamse en 45 Franse werken uit de collectie halen en brengt ze over naar de Ortskommandatur. Deze collectiestukken zouden nooit terugkeren. Gedurende de oorlog breidt de belangstelling voor de bibliotheek alsmaar uit. Julien Antony beklaagt zich er zelfs over dat het bibliotheekwerk hem teveel wordt. Vooral de Volksboekerij vroeg veel van zijn tijd. Hierdoor kon hij niet continu aanwezig zijn in de leeszaal. Zo blijft er ook geen tijd over om de boeken uit de collectie te catalogiseren. Op het einde van de oorlog zegt Antony de bibliotheek vaarwel. Hij zal uiteindelijk overlijden op 72-jarige leeftijd.  Arthur De Tavernier (1867 – 1944) Arthur De Tavernier werd geboren op 18 januari 1867. Op 17 maart 1892 werd hij benoemd als notaris te Poelkapelle, later zou hij ook een kantoor hebben in Langemark.260  André Vander Meersch Sr. (1889 – 1953) André Vander Meersch werd geboren op 23 mei 1889 te Ieper. Hij was getrouwd met Agnès Vandamme en had één dochter Françoise en één zoon André Jr. die later in zijn voetsporen zou treden. Hij werd benoemd als notaris op 27 mei 1922.261 Vander Meersch had het geluk het notariaat in Ieper van zijn oom Eugène over te nemen in 1922. Het notariaat Vander Meersch was het oudste van de stad Ieper. Het startte met Gerard-Nicolas Vander Meersch (17311786), de betovergrootvader van André Sr.262 Vander Meersch streed vanaf 19 april 1915 tot augustus 1919 als oorlogsvrijwilliger mee in het Belgisch leger aan het Ijzerfront als gewone infanterist. Hij achtte zich niet geschikt om enige leiding op zich te nemen en aanvaardde daarom een lage graad.263 André Vander Meersch overleed op 30 juni 1953 op amper 64-jarige leeftijd.264,265

260

J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62 en 72. J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 62. 262 J. DE COCK, ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991, 85-86. 263 Het Ypersch Nieuws, 11 juli 1953. 264 Het Ypersch Nieuws, 4 juli 1953. 265 Hij werd nog bediend met de Heilige sacramenten. 261

65

 Joseph Seys (1882-1955) Joseph Seys werd op 5 mei 1882 in Ieper geboren. Hij studeerde letteren en wijsbegeerte aan de Leuvense universiteit. Hij vestigde zich voor de eerste wereldoorlog als industrieel in Ieper. Na de oorlog vestigde hij zich definitief in Watou. Op de afbeelding hiernaast ziet u hem staan, aangeduid met het nummer zes.

 Maurice Meybergh  Alphonse Bayart266  Louis Verbeke  Jean Geuten267

266 267

Zie hoofdstuk 8 – Varia. Zie hoofdstuk 8 – Varia.

66

5. HET INDIENEN VAN DE SCHADEAANVRAAG: EEN OMSLACHTIGE PROCEDURE

Om een schadevergoeding te bekomen moest men eerst een schadeaanvraag indienen. Dit bleek evenwel niet zo eenvoudig voor de doorsnee burger die vaak moeilijkheden ondervond bij het lezen, schrijven en opstellen van administratieve documenten. Bovendien verbleven veel burgers nog in Frankrijk of andere plaatsen in België. Om tegemoet te komen aan deze problemen werden er “handleidingen”268,269 uitgegeven waarin op een eenvoudige en begrijpelijke manier werd uitgelegd hoe men de schadeaanvraag moest indienen en hoe men de omvang van de schade diende te begroten. Ook de staatscommissarissen hadden een rol bij de toekenning van de schadevergoeding. Hun functie bestond er in om reeds op voorhand het schadedossier in te kijken en te beoordelen waarop de rechtbank enkel hoefde te bevestigen. Dit zorgde voor een snelle afhandeling voor de rechtbank en maakte haar tussenkomst een loutere formaliteit. In het volgende hoofdstuk gaan we nader in op de procedure voor rechtbank en staatscommissaris die gevolgd moest worden bij de indiening van de schadeaanvraag.

5.1 DE ROL VAN DE STAATSCOMMISSARIS In hoofdstuk 4 werd reeds melding gemaakt van de staatscommissaris. Bij elk hof of elke rechtbank

van

oorlogsschade

werd

een

hoofdcommissaris

en

één

of

meerdere

staatscommissarissen door de Koning benoemd.270 Hun aantal was afhankelijk van de noden van de dienst op dat moment. Er golden geen specifieke voorwaarden om tot commissaris benoemd te worden. Enkel in Vlaanderen was de kennis van de Nederlandse taal een vereiste. 5.1.1 De organisatie van het commissariaat Het commissariaat bestond uit een aantal staatscommissarissen bijgestaan door de secretaris en een aantal bedienden en medewerkers. De hoofdcommissaris had de leiding over het commissariaat. Hij zorgde voor orde en discipline en keek toe op de naleving van de wetten en reglementen. De secretaris werd gekozen uit de actieve staatscommissarissen en had de leiding 268

P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, Brussel, 3. 270 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 1-21. 269

67

over de bedienden en medewerkers. Hij opereerde onder het rechtstreekse gezag van de hoofdcommissaris.

Het was zijn taak om samen met de medewerkers de verzoeken te

beoordelen, na te gaan of alle nodige elementen aanwezig waren en of de nodige documenten waren toegevoegd. Indien niet, kon hij aan de getroffenen verdere informatie en/of documenten vragen om het dossier te vervolledigen. 5.1.2 De functie van de staatscommissaris De staatscommissaris speelde een cruciale rol in de procedure aangezien hij vaak als eerste het dossier behandelde. Er werden hem dan ook enkele verplichtingen271 opgelegd. De functie van staatscommissaris kon niet worden gecumuleerd met de functie van beheerder van coöperatieven van oorlogsschade (administrateur de coopérative de dommages de guerre). Daarnaast verwachtte men van de staatscommissaris een exclusief engagement. Dit betekende dat hij zich volledig moest toeleggen op zijn functie van staatscommissaris en hierbuiten geen andere werkzaamheden mocht uitoefenen. Er bestond evenwel geen expliciet verbod. De minister van Economische Zaken kon de toelating geven om zijn oorspronkelijke beroep (architect, advocaat, enz.) verder uit te oefenen. Was dit het geval, dan mocht de commissaris zich niet bezig houden met privé-initiatieven die direct of indirect (of buiten de uren) aan de functie van staatscommissaris konden worden gelinkt. Zo mocht de staatscommissaris-architect die het dossier van de getroffene behandelde, later niet zorgen voor de heropbouw van de vernielde woning. Belangenvermenging moest dus vermeden worden. De staatscommissaris was in het bezit van alle administratieve dossiers. Hij waardeerde en beoordeelde de verzoeken, volledig onafhankelijk van de minister van Economische Zaken, in het algemeen belang van de staat. Dit werd benadrukt in een arrest van het Hof van Cassatie272. Het was de taak van de staatscommissaris om bepaalde zaken als eerste te onderzoeken, zijn advies te geven over de verzoeken en tot een compromis van maximum 10.000 Belgische frank te komen. Konden de staatscommissaris en schadelijder niet tot een akkoord komen, dan verdedigde de commissaris de belangen van de staat voor de rechtbank. Hij had tevens het recht om tegen de uitspraak van de rechtbank in beroep te gaan bij het Hof van oorlogsschade. In hun communicatie met de pers, moesten de commissarissen steeds de waardigheid van hun ambt in ere houden. 5.1.3 De relatie met de getroffene Volgens het reglement van interne orde verliep alle communicatie met de getroffene via de hoofdcommissaris. Het moment waarop het dossier aan een bepaalde staatscommissaris werd toevertrouwd, was ook het moment waarop deze de toelating kreeg om met de getroffenen te 271 272

Deze verplichtingen kan men terugvinden in het reglement van interne orde van de commissariaten. Cass. 14 januari 1920.

68

corresponderen. In Vlaanderen bestond de verplichting om in het Nederlands te corresponderen tenzij men uitdrukkelijk vroeg dit in het Frans te doen. De staatscommissarissen moesten discreet zijn in hun relatie met de getroffenen. Ze moesten zich terughoudend en voorzichtig opstellen om elke indruk van partijdigheid te voorkomen. De minister van Economische Zaken werd op de hoogte gehouden van de beslissingen en onderzoeken die door de staatscommissarissen werden gevoerd. De commissaris moest de getroffene ervan weerhouden persoonlijk klacht neer te leggen bij de minister. Het was hun taak de mensen ervan te overtuigen dat het niet aan de minister toekwam in bepaalde dossiers een uitzondering op de wetten en besluitwetten toe te staan. Bij discussie tussen de staatscommissaris en de getroffene, konden

de eisers zich steeds wenden tot de

hoofdcommissaris. Deze kon in bepaalde gevallen de Centrale Administratie om raad vragen. Indien de getroffene volgens de commissaris geen enkel recht had op vergoeding, moest hij dit zo snel mogelijk duidelijk maken. Het was verboden de getroffene valse hoop op een schadevergoeding te geven.

5.2 DE PROCEDURE VOOR DE RECHTBANK EN STAATSCOMMISSARIS273 5.2.1 De materiële bevoegdheid van de rechtbank Volgens artikel 2 van de wet van 10 mei 1919 geeft alle zekere, materiële schade die zich voorgedaan heeft in België en rechtstreeks voortkomt uit een oorlogsfeit, recht op een schadevergoeding. Een uitzondering betreft de procedure van de onteigening.

274 275

De

onteigeningszaken vallen bovendien volgens hetzelfde artikel onder de materiële bevoegdheid van de hoven en rechtbanken.276 Het was best mogelijk dat de getroffene reeds een schadevergoeding had bekomen via een andere instantie. Zo vergoedde het ministerie van Defensie de schade aan militaire kledij of militaire uitrusting. Ze nam bovendien ook de vergoeding op zich voor de schade die aan goederen werd toegebracht omwille van preventieve militaire maatregelen.277 Als voorbeeld vermelden we hier de schadevergoeding voor officieren, militairen van lagere rang en leden van de Rijkswacht. Zij konden van het ministerie van Defensie een vergoeding krijgen bij schade aan de kledij of militaire uitrusting. Deze kledij en uitrusting werden opgenomen in een 273

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23-47. 274 Men maakt een uitzondering voor de procedure van de onteigening (zie verder). 275 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23. 276 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23. 277 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 23.

69

representatieve lijst278. Indien één van deze objecten door oorlogsfeiten beschadigd of verloren raakte, dan kon men een vergoeding krijgen. Naast de schade aan de kledij of militaire uitrusting vergoedde het ministerie van Defensie ook de schade die

ontstond omwille van preventieve, militaire maatregelen. De preventieve

maatregelen werden omschreven als de“(voorlopige) voorzorgsmaatregelen die min of meer werden genomen in afwezigheid van de vijand, die volkomen vrij werden verwezenlijkt en die eerder strekten tot de uitvoering van een plan279”. Deze omschrijving stond tegenover de omschrijving van de oorlogsfeiten die werden omschreven als “eerder toevallige feiten van overmacht, uitgezonderd de feiten begaan door de militaire autoriteit, die zonder enige beraadslaging werden voltrokken en die werden volbracht onder de directe druk van de militaire toestand”280. Als voorbeeld haalt men de maatregelen aan die werden genomen ter bescherming en versterking tijdens het beleg van de forten van Luik, Antwerpen en Namen.281 De schade die rechtstreeks voortkwam uit oorlogsfeiten viel onder de exclusieve bevoegdheid van de hoven en rechtbanken. De schade die voortkwam uit preventieve maatregelen werd vergoed door het ministerie van Defensie. Een voorwaarde was wel dat de schade zich dicht genoeg bij de militaire zone moesten bevinden. In sommige gevallen was het perfect mogelijk dat men zowel recht had op een vergoeding van de hoven en rechtbanken (de gerechtelijke procedure) als op een vergoeding van het ministerie van Defensie (de administratieve procedure). Het was onmogelijk deze twee procedures te cumuleren.282 Men ging hier erg ver in. Volgens artikel 69 van de wet van 2 mei 1919 deed het instellen van een verzoek

tot schadevergoeding via de gerechtelijke procedure elke

mogelijkheid teniet een verzoek in te dienen via de administratieve procedure. Men deed als het ware afstand van zijn recht de schadevergoeding te bekomen via een andere weg dan de gerechtelijke procedure.283 Paragraaf twee van hetzelfde artikel geeft de betrokkene de kans om,

278

Voorbeeldlijst zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 24. 279 Omschrijving in het Frans zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25. 280 Omschrijving in het Frans zie: Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25. 281 Het eigenlijke beleg begon in Luik op 4 augustus, in Namen op 19 augustus en in Antwerpen op 20 augustus 1914. 282 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25. 283 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25.

70

indien men zich nog binnen de wettelijke termijn bevindt, zijn klacht in te trekken en zich te wenden tot de hoven en rechtbanken.284 De procedure van de onteigening gold wanneer beschadigde of vernietigde goederen onteigend werden omwille van het openbaar belang.285 Dit gold voornamelijk voor de terreinen die door de Duitse troepen werden opgeëist om er spoorwegen aan te leggen. De Belgische overheid wou na de oorlog deze spoorwegen behouden. In het geval van onteigening heeft men in principe recht op een dubbele schadevergoeding, namelijk een vergoeding op basis van het toenmalige artikel 11 van de grondwet betreffende de onteigening en een vergoeding op basis van de wet van 10 mei 1919.286 De onteigeningsvergoeding kon op twee manieren worden vastgesteld: via een onderlinge overeenkomst tussen de onteigende en de onteigenende overheid (waarbij de rechtbank van oorlogsschade of de staatscommissaris de vergoeding bepaalt)287 of via een appreciatie door de rechtbank waarbij de rechtbank van oorlogsschade de vergoeding bepaalde. Deze bijzondere bevoegdheid gold enkel wanneer het geval van onteigening voor de rechtbank werd gebracht. In afwachting was het voor de rechtbank van oorlogsschade of voor de staatscommissaris mogelijk om zich (zelfs definitief) uit te spreken over de schadevergoeding van goederen die in de toekomst zouden worden onteigend. De onteigening had echter tot gevolg dat de voorwaarden voor hergebruik en de omvang van de vergoeding veranderden. Het was daarom voor de betrokkene beter om af te wachten wat de werkelijke bedoeling van de overheid was met de goederen alvorens een verzoek tot schadevergoeding in te dienen.288 5.2.2 De territoriale bevoegdheid van de rechtbank De rechtbank van oorlogsschade van het arrondissement waar de belangrijkste schade zich had voorgedaan was territoriaal bevoegd. Volgens de besluitwet van 23 oktober 1918 konden de schadelijders die schade hadden in verschillende arrondissementen, één schadeclaim indienen voor de rechtbank binnen het arrondissement waar zich de belangrijkste schade had voorgedaan. Ook in artikel 30 tweede alinea van de wet van 20 april 1920 werd dit principe overgenomen. Bovendien kreeg de regel op deze manier een dwingend karakter.289 Het is de taak van de staatscommissaris zeer strikt toe te zien op de correcte naleving van de regels

284

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25. 285 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 25. 286 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26. 287 Art. 42 van de wet van 25 april 1920. 288 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26. 289 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 26.

71

inzake de territoriale bevoegdheid. Hij kan de rechtbank zelfs voorstellen zich onbevoegd te verklaren en de zaak naar de arrondissementsrechtbank te verwijzen die op zijn beurt de zaak naar de correcte rechtbank van oorlogsschade doorverwijst.290 Bij schade aan de scheepvaart was men het niet altijd eens of de schade door de Belgische rechtbanken dan wel door de Franse rechterlijke orde moest worden beoordeeld. Zolang er hier geen overeenkomst over werd gesloten tussen beide staten loste men het via drie manieren op. Wanneer het goed was opgeëist door de vijand, dan was het land waar de opeising zich had voorgedaan bevoegd voor het bepalen van de totale schade. Wanneer het schip werd getroffen op een duidelijke plaats zonder dat het om een oorlogsfeit ging, was het land waar het schip beschadigd raakte bevoegd voor het bepalen van de schade. Wanneer de plaats van de schade niet met zekerheid kon worden vastgesteld, was het land waar het schip werd aangetroffen bevoegd voor het bepalen van de schade.291 5.2.3 Het indienen van het verzoek De overheid stelde formulieren ter beschikking om de schadeaanvraag voor de burger te vergemakkelijken.292 Het gebruik van deze formulieren werd eind 1919 echter facultatief. Voortaan diende de burger zijn aanvraag conform de artikelen 23 tot 27 van de wet van 25 april 1920 in te dienen. In het gebruik van de formulieren was hij vanaf nu vrij.293 Belangrijker was de termijnverlenging die in de wet van 26 februari 1920 werd opgenomen. Volgens de wet van 10 mei 1919 had de burger slechts tijd tot datum van zes maanden294 na de publicatie van de wet (5 juni 1919). De wetten van 26 februari 1920 verlengden deze termijn voor schade aan goederen echter tot 1 oktober 1920. Wat de schade aan personen betrof werd de termijn door de wet van 16 oktober 1919 tot 22 maart 1920 verlengd.295 Bovendien hadden de hoven en rechtbanken een extra termijn van zes maanden waarbinnen zij een verzoek nog mochten toelaten ondanks het verstrijken van de termijn.296

290

Met andere woorden naar de territoriaal bevoegde rechtbank in welk arrondissement zich de belangrijkste schade heeft voorgedaan. 291 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 27. 292 De Koninklijk Besluit van 23 oktober 1918 ter uitvoering van de besluitwet van dezelfde datum bevatte enkele formulieren om een schadeaanvraag in te dienen. In het Koninklijk Besluit van 20 september 1919 werd het gebruik van deze formulieren reeds facultatief gemaakt. 293 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 27. 294 Art. 73 wet van 10 mei 1919, BS 5 juni 1919. 295 Art. 18 wet van 10 juni 1919, BS 22 juni 1919. 296 Art. 73, tweede alinea wet van 10 mei 1919, BS 5 juni 1919.

72

5.2.4 De behandeling van de verzoeken 5.2.4.1 De voorrang van bepaalde dossiers Er bestaat nergens regelgeving omtrent de prioriteit die aan bepaalde zaken moest worden gegeven.297 Via ministeriële omzendbrieven kregen de hoofdcommissarissen evenwel richtlijnen over welke zaken met prioriteit moesten worden behandeld. Een eerste categorie waren de burgerlijke slachtoffers, met name de weduwen, wezen en blijvend invalide personen. Hun aanvragen moesten zo snel mogelijk behandeld worden. Hierbij dient men op te merken dat deze zaken relatief eenvoudig waren. De formulieren die moesten worden ingevuld, vergemakkelijkten de taak van de staatscommissaris aanzienlijk. Bij materiële schade werd voorrang verleend aan oud-strijders (ook Fransen), geneesheren, apothekers en vroedvrouwen uit de verwoeste gebieden die wilden terugkeren. Zij kregen voorrang op getroffenen die louter een schadevergoeding wilden opstrijken. Men kon hun inzet immers goed gebruiken. In alle andere gevallen hing de prioriteit af van de sociale en economische toestand van het land. In veel gevallen lag de prioriteit op het herstel van woonhuizen en het herstel van publieke nutsvoorzieningen zoals installaties voor water, gas en elektriciteit. 5.2.4.2 De identificatie van de partijen De secretaris van het commissariaat stond samen met zijn medewerkers in voor het eerste vooronderzoek van de schadeclaims. Aan een correcte identificatie van de getroffenen diende men extra zorg te besteden. Een tekortkoming of vergetelheid zorgde voor extra werk bij de centrale administratie en een aanzienlijke vertraging bij de uitvoering van de vonnissen. Een volledige identificatie van de partijen was vereist. De familienaam en alle voornamen, de geboorteplaats en geboortedatum, de nationaliteit, het beroep en het adres (gemeente, straat en huisnummer) en eventueel de erfgenamen moesten worden opgenomen. Indien de persoon overleden was, diende zijn overlijdensdatum vermeld te worden. Bij ondernemingen was de oprichtingsdatum en de naam van de notaris die de akte had verleden verplicht. In het geval van lichamelijke schade waren de naam, de voornaam, de nationaliteit, de geboorteplaats, geboorteen eventueel overlijdensdatum van de getroffene vereist. 5.2.4.3 De bewijsmiddelen Naast de identificatie van de partijen was ook het bewijsmateriaal298 van belang. De verzoeker moest aantonen dat de geleden schade rechtstreeks voortkwam uit een oorlogsfeit. Dit was niet

297

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 28. 298 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 30.

73

altijd eenvoudig. Uiteraard kon men rekening houden met de toenmalige, moeilijke omstandigheden, met name een staat van oorlog. De staatscommissaris diende de belangen van de staat te verdedigen. Hij moest zich ervoor behoeden bewijsmiddelen te gebruiken waartegen men nodeloos rechtsmiddelen zou inzetten. In de verwoeste gebieden was het zijn taak de getroffenen bij te staan bij het samenstellen van hun dossier. Alle bewijsmiddelen, zelfs onvolledig, die in hun voordeel konden pleiten, moesten in het dossier worden opgenomen. Indien nodig kon hij de rechtbank of de administratie op de hoogte brengen van de redenen waarom een bewijsmiddel niet afdoende was. Nogal wat bewijsmiddelen299 konden nuttig zijn bij de samenstelling en vervollediging van een dossier. De staatscommissaris kon beroep doen op de ontvanger van het registratiekantoor om de beweringen van de burger te staven. Via deze informatie kon hij de eigenaar van het goed, de omvang en de staat van het goed nagaan. Aan de ontvangers op het ontvangkantoor kon gevraagd worden of de nodige bijdragen betaald waren en de vereiste registraties hadden plaatsgevonden. Indien een uittreksel uit het kadaster enig nut had, kon de staatscommissaris zonder kosten een afschrift vragen. Slechts in uitzonderlijke gevallen, wanneer de getroffene zich in de absolute onmogelijkheid bevond om enig bewijsmateriaal te verschaffen, kon men beroep doen op het hypotheekkantoor. De staatscommissaris moest dan een schriftelijk verzoek richten tot het hypotheekkantoor met daarin de duidelijke identificatiegegevens van de getroffene. In de verwoeste gewesten waren documenten betreffende de hypotheken vaak één van de weinige stukken die relatief ongeschonden de oorlog hadden doorstaan. Ze vormden een dankbare informatiebron om op terug te vallen. Naast het bewijs van eigendom, moesten ook de persoonsgegevens worden bewezen. Persoonsdocumenten waren tijdens de oorlog vaak fel beschadigd of verloren gegaan. De burger kon zich voor dergelijke nieuwe documenten richten tot de burgerlijke stand. Indien de gemeentelijke archieven, vooral in de verwoeste gebieden, niet meer over de nodige documenten beschikten, diende de burger zich te wenden tot de rechtbank van eerste aanleg. De besluitwet van 23 oktober 1918 bepaalde dat de partijen slechts voor de rechtbank kwamen indien er geen voorafgaand akkoord werd bekomen. Deze voorafgaande verzoening tussen de staatscommissaris en de getroffene werd afgeschaft met de wet van 2 april 1920 (zie artikelen 36 en 36bis). Deze wet stelde dat de staatscommissaris de getroffene voor de rechtbank roept. De rechtbank tracht beide partijen te verzoenen. Indien zij tot een akkoord kunnen komen, moet de rechtbank dit akkoord enkel homologeren. Indien de partijen niet tot een akkoord komen,

299

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 30.

74

oordeelt de rechtbank zelf over de omvang van de toegekende schadevergoeding. Indien men niet in staat is onmiddellijk de omvang van de schade te achterhalen kan de rechtbank een voorlopige toewijzing doen. De behandeling voor de rechtbank weerhield de partijen er niet van om op voorhand reeds een akkoord te sluiten, zonder onder de verplichtingen van de besluitwet van 23 oktober 1918 te vallen. 5.2.4.4 De aanstelling van experten De staatscommissaris kon in bepaalde dossiers een technicus of specialist aanstellen om een expertise uit te voeren. Hiervoor richtte hij zich tot de hoofdcommissaris die een expert aanstelde indien hij dit opportuun achtte. Om kosten en vertraging te vermijden mocht men enkel een beroep doen op een specialist ter zake indien dit uiterst noodzakelijk was. De hoofdcommissaris kon de expert kiezen die zou worden aangesteld in het dossier. Bij de aanstelling moest hij voorrang geven aan personen die zich tijdens de bezetting met bijzondere toewijding en zonder compensatie reeds hadden ingezet bij het vaststellen van de oorlogsschade. In geval van industriële schade kon de hoofdcommissaris ingenieurs uit de mijnbouw of arbeidsinspecteurs als expert ter zake aanstellen.300 Het was de hoofdcommissaris die aangaf welke punten er in het bijzonder dienden onderzocht te worden.301 Op deze manier bakende hij de grenzen af waarbinnen de expert zijn onderzoek mocht voeren.

De hoofdcommissaris moest hierbij uiterst omzichtig te werk gaan. Het

onderzoek van de expert moest immers volstaan voor de rechtbank. Het kon niet de bedoeling zijn om een bijkomend onderzoek te bevelen. De taak van de medische experts (of beter: de geneesheren) wordt omschreven als

302 303

“De

geneesheren stellen in hun medische verslagen vast wat de aard van de wonde, handicap of ziekte is: ze verklaren formeel of deze verwonding, handicap of ziekte het slachtoffer

volledig of

gedeeltelijk arbeidsonbekwaam maakt. Zij stellen van deze onbekwaamheid het percentage vast rekeninghoudend met de normale activiteiten en bezigheden van deze persoon. Ze verklaren of de

300

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 33. 301 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 33-34. 302 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 34. 303 “les médecins précisent dans leurs rapports la nature de la blessure, de l’infirmité ou de la maladie: ils déclarent formellement si, du fait de cette blessure, infirmité ou maladie, la victime subit ou a subi une incapacité totale, ou une diminution de capacité de travail, dont ils indiquent le taux pour cent par rapport aux occupations habituelles de l’intéressé; ils déclarent si l’incapacité ou la diminution d’incapacité doit être considerée comme permanent et indiquent, dans le cas d’invalidité temporaire, la durée présumée de cet état.”

75

onbekwaamheid van voortdurende aard is, indien het gaat om een tijdelijke onbekwaamheid stellen ze de geschatte duur hiervan vast.” Het was de taak van de geneesheer om in zijn expertiseverslag de oorzaak van het letsel, de handicap of de ziekte op te nemen. Daarnaast moest hij ook vermelden of deze aandoeningen zorgden voor een totaal of gedeeltelijk procentueel onvermogen van het slachtoffer om zijn gewone bezigheden te voorzien. Ook was het van belang of de schade blijvend of slechts van tijdelijk aard was. Indien de aandoening slechts van tijdelijke aard was, moest de geneesheer de termijn van deze tijdelijke onbekwaamheid vaststellen. De kosten van de vaststelling en waardering van de oorlogsschade kwam volgens artikel 84 van de wet van 25 april 1920 toe aan de staat. De rechtbank had echter de mogelijkheid de partijen te veroordelen tot (een gedeelte van) de kosten indien zij blijk gaven van een “tergend en roekeloos” gedrag tijdens de procedure.304 Ook de expert was volgens artikel 53 van de wet van 25 april 1920 aan termijnen gebonden. Indien het rapport niet tijdig werd binnengebracht, verloor de expert al zijn rechten op een vergoeding en stelde de voorzitter van de rechtbank onmiddellijk een andere expert aan om de taak tot een goed einde te brengen. Men wilde op deze manier vermijden dat de procedures (te) lang zouden aanslepen. Opnieuw was er een belangrijke rol weggelegd voor de hoofdcommissaris die erop moest toezien dat de nalatigheid of onwil van de expert geen invloed hadden op het verdere verloop van het proces. Dergelijke onwil of nalatigheid deed de inspanningen van de rechtbank teniet om het proces zo snel mogelijk te doen verlopen en stelde het geduld van de slachtoffers op de proef die koortsachtig wachtten op een uitspraak. Er konden wettelijke sancties tegen de onwillige of nalatige expert genomen worden.305 5.2.4.5 De conclusies van de staatscommissaris Artikel 18 van het reglement van inwendige orde bepaalt dat eens het dossier klaar is om voor de rechtbank te komen, de staatscommissaris het complete dossier aan de secretaris terugbezorgt. Bij het dossier moesten de conclusies van de staatscommissaris worden bijgevoegd. De conclusies, opgesteld in de taal van de getroffene, bevatten het “voorontwerp” van het vonnis. Er bestonden twee modellen, een eerste model (“formule X”) voor voorlopige toewijzingen en een tweede model (“formule XI”) voor definitieve toewijzingen van de schadevergoeding. Deze modellen bevatten afzonderlijke conclusies voor goederen- of persoonsschade, de identiteit en handtekening van de getroffene, de oorzaak van de schade, enz.

304

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 34. 305 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 35.

76

5.2.4.6 Het eindvonnis van de rechtbank en de betekening De griffier moest er op toezien dat de identificatie van de slachtoffers correct verliep. Een fout of onnauwkeurigheid kon tot een onnodige vertraging van het dossier leiden.306 Daarnaast diende de griffier ook na te gaan of de berekening van de schadevergoeding klopte. Af en toe gebeurde het immers dat er fouten waren gemaakt bij de berekening van de vergoeding.307 Voor de betekening van het vonnis golden er verschillende termijnen. Het vonnis diende binnen de achtenveertig uur betekend te worden aan het slachtoffer en de staatscommissaris en binnen de drie dagen aan het ministerie van Economische Zaken308. Via een aangetekende brief werd het vonnis aan het slachtoffer betekend. Het gebeurde af en toe dat het slachtoffer weigerde om het ontvangstbewijs van de aangetekende brief te tekenen. Het was dan de verantwoordelijkheid van de griffier om bij simpele brief het slachtoffer op de hoogte te brengen dat het weigeren van ondertekenen van het ontvangstbewijs kon leiden tot vertraging bij het verkrijgen van de toegekende sommen.309 De betekening aan het ministerie van Economische Zaken gebeurde binnen de drie dagen in twee exemplaren ondertekend door de griffier, gericht aan de bevoegde persoon binnen het ministerie. Deze twee exemplaren dienen duidelijk de datum van de zitting en de datum van betekening aan de partijen te bevatten.310 De griffier moet erop toezien dat de schrijfwijze van de naam van de begunstigden op beide exemplaren correct vermeld stond. Bij de exemplaren werd een fiche gevoegd die volgende informatie311 bevatte: de datum van de betekening van het vonnis, de naam en voornaam van het slachtoffer, de geboortedatum- en plaats, woonplaats en beroep, plaats van de schade, de omvang van de schadevergoeding, de rechtbank die het vonnis heeft gewezen en het adres naar waar de schadevergoeding verstuurd moest worden. Het was vanaf 1920 ook mogelijk voor de staatscommissaris om een overeenkomst te sluiten met de schadelijder zonder tussenkomst van de rechtbank. Hoe deze procedure verliep wordt behandeld in hoofdstuk 7.

306

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42. 307 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42. 308 Wet van 25 april 1920. 309 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 42. 310 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43. 311 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43.

77

5.2.4.7 De uitvoering van de vonnissen De uitvoering was een volledig administratieve procedure. Het is aan de medewerkers van de Dienst voor Oorlogsschade312 om de noodzakelijke handelingen te stellen.313

5.2.5 De rechtsmiddelen 5.2.5.1 Het hoger beroep De staatscommissaris heeft volgens artikel 63 van de wet van 25 april 1920 het recht om beroep aan te tekenen tegen de vonnissen of arresten waarmee hij het oneens is. Hij dient steeds het ministerie, via tussenkomst van de hoofdcommissaris, op de hoogte te brengen van de redenen voor het aantekenen van het hoger beroep. Het is de bedoeling dat het slachtoffer dit beroep niet als een ergerlijke maatregel ervaart met als enige doel het vertragen van de procedure tot het bekomen van de schadevergoeding. 314 De commissaris moet geen hoger beroep aantekenen indien er tijdens de procedure kleine details niet volgens de wet zijn verlopen. Zolang de grond van de zaak in orde was, diende er geen hoger beroep te worden aangetekend. Daarnaast was het ook niet de bedoeling dat de staatscommissaris hoger beroep zou aantekenen bij zaken met een secundair belang. Wanneer het slachtoffer bijvoorbeeld een iets grotere schadevergoeding verkreeg dan gemiddeld gebruikelijk was voor dergelijk schadegeval, was een hoger beroep niet opportuun. Hoger beroep was wel noodzakelijk wanneer er een kennelijke wanverhouding bestond tussen de schadevergoeding en het schadegeval.315 Het was niet de bedoeling dat het aantekenen van beroep de regel werd. Beroep hoeft enkel bij belangrijke rechtsvragen of werkelijk omstreden kwesties. Dit heeft een dubbel voordeel. Vooreerst moeten de hoven van beroep enkel oordelen over een beperkt aantal gevallen wat de snelheid van de procedure ten goede komt. Ten tweede staat deze manier van procederen toe dat het slachtoffer reeds recht heeft op de vergoeding van de schade die niet in vraag wordt gesteld.316

312

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 43. 313 Zie hiervoor hoofdstuk 7 De controle op het herbeleg en de betaling van de schadevergoeding. 314 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44. 315 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44. 316 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 44.

78

De wet van 25 april 1920 maakt wat de ontvankelijkheid317 van het hoger beroep betreft een onderscheid tussen de schade aan personen en de schade aan goederen. Wat de schade aan personen betreft is het hoger beroep steeds ontvankelijk. Een aanleggrens van 5.000 Belgische frank werd voorzien bij het hoger beroep voor schade aan goederen.318 Het hoger beroep kan worden aangetekend door het neerleggen van een verklaring of door het versturen van een aangetekende brief aan de griffie van de rechtbank die het vonnis uitsprak. De termijn om beroep aan te tekenen bedroeg één maand.319 In deze verklaring dient men niet alleen de twistpunten uit het vonnis aan te halen, maar tegelijk ook aan te geven op welke punten en hoe het vonnis hervormd dient te worden. Alle ingediende beroepen worden door de griffier opgenomen op een lijst. Elke woensdag en zaterdag zal de griffie de Dienst voor Oorlogsschade inlichten over de ingediende beroepen. Er wordt vermeld of er beroep wordt aangetekend tegen het volledige vonnis of slechts tegen een bepaald gedeelte ervan. Bij elk beroep op de lijst is tevens een kopie van de inleidende beroepsakte gevoegd zoals de staatscommissaris deze bij de griffie indiende. De griffie van het Hof van Oorlogsschade stelt de Dienst in kennis van de afgewezen beroepen. De wet voorzag niet dat het slachtoffer in kennis werd gesteld. Deze ernstige lacune in de wet werd door de griffie opgevangen. Het was haar taak om de slachtoffers zo snel mogelijk op de hoogte te brengen van de wijzigingen van het vonnis in hoger beroep.320 Het is de taak van de staatscommissarissen en griffie om het hof van oorlogsschade te informeren over alle elementen die in eerste aanleg tot het betrokken vonnis hebben geleid.321 Ze voorzien de commissarissen bij het hof van alle noodzakelijke gegevens zonder dat zij hierom moeten vragen. Bovendien moet elk hoger beroep voorzien zijn van een document waarin alle motieven staan die geleid hebben tot het vonnis in eerste aanleg maar die niet terug te vinden zijn in het dossier dat werd overgemaakt aan het hof.

317

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 45. 318 J. DERWAEL,”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de wederobouw na WOI” in P.A. TALLIER, Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede Wereldoorlog en verwante archieven, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2012. 319 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 45. 320 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46. 321 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46.

79

5.2.5.2 Het cassatieberoep Het Hof van Cassatie ziet toe op de correcte toepassing van de wetgeving en de eenheid van de rechtspraak inzake oorlogsschade. Dit is zeker niet overbodig aangezien de rechters in een compleet nieuwe materie recht moeten spreken.322 Elke uitspraak die in laatste aanleg wordt gedaan is vatbaar voor cassatieberoep. De staatscommissaris die meent dat deze contra legem323 is, brengt het ministerie van Economische Zaken op de hoogte. Het ministerie zal op zijn beurt een advies geven over de opportuniteit van het cassatieberoep. Om te vermijden dat het advies buiten de beroepstermijn zou worden verleend, kan de commissaris reeds beroep aantekenen. Afzien van het beroep bij een ongunstig advies is daarna altijd mogelijk, maar zo vermijdt men een laattijdig beroep. Artikel 69 van de wet van 25 april 1920 bevat de procedure die bij een cassatieberoep moet worden gevolgd. In dit artikel worden een aantal vormvoorwaarden voorgeschreven op straffe van nietigheid. Zo zal het Hof van Cassatie een cassatieberoep onontvankelijk verklaren indien de verzendkosten van het vonnis, waartegen cassatieberoep werd aangetekend, niet werden neergelegd. De staatscommissaris kijkt nauwgezet toe dat de griffie van het Hof van Cassatie het inleidende verzoekschrift en de stavingsstukken ontvangt.324

322

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46. 323 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921, 46. 324 Indien door het ministerie zelf cassatieberoep wordt aangetekend tegen het vonnis, is het de advocaat bij het Hof van Cassatie die toeziet op opstellen en neerleggen van het inleidende verzoekschrift. Dit verzoekschrift dient de middelen te bevatten en de wetgeving waarvan men meent dat deze geschonden werd. Wanneer het ministerie echter meent dat er geen schending van wetgeving werd begaan is het de hoofdcommissaris van het Hof van Cassatie of de hoofdcommissaris van de rechtbank die het vonnis uitsprak die wordt belast met de taak van het opstellen en neerleggen van het inleidende verzoekschrift.

80

6. HANDLEIDING VOOR DE BURGER BIJ HET RAMEN VAN DE SCHADE Zoals uit hoofdstuk 5 blijkt was het indienen van de schadeaanvraag geen sinecure voor de modale Belgische burger uit die tijd. Het indienen was één zaak, daarnaast moest men ook een raming maken van de geleden schade. Dit was in vele gevallen moeilijk te bepalen. Om de burger bij te staan bij zijn aanvraag werden er handleidingen325,326 opgesteld. Deze handleidingen verwoorden op een verstaanbare manier wat er precies in de wetten stond, hoe de aanvraagformulieren moesten worden ingevuld en hoe men de omvang van de schade bij benadering kon begroten. Men maakte een onderscheid tussen de aanvraag voor goederenschade en personenschade.

6.1 HET HERSTEL VAN DE GOEDERENSCHADE 6.1.1 Het begrip oorlogsschade In de door het ministerie van Economische Zaken uitgegeven handleiding “Handboek voor den geteisterde”327 wordt eerst de aanvraag voor goederenschade behandeld. Men volgt de structuur van de wet van 10 mei 1919. Deze wet geeft de burger het recht op vergoeding bij schade aan of vernieling van zijn goederen. Vooraleer men een aanvraag kan indienen moet de burger worden ingelicht over wat hij allemaal als oorlogsschade mag aanzien. De handleiding citeert het artikel 2 uit de voormelde wet: “Buiten elk herstel, dat door de bijzondere wetten zal worden geregeld, is voor herstel vatbaar de zekere en stoffelijke schade voortspruitende uit het rechtstreeksch nadeel, op België’s grondgebied aan roerende en onroerende goederen toegebracht: 1° Door maatregelen getroffen of de daden gepleegd naar aanleiding van den oorlog, door de vijandelijke

mogendheden

of

door

een

van

hare

aangestelden

of

onderdanen;

2° Door de maatregelen getroffen of de daden gepleegd, naar aanleiding van de verdediging of de bevrijding van België, hetzij door den Belgischen Staat, hetzij door een der Staten met België in den oorlog verbonden, hetzij door eenen aangestelde van België of van eenen dier Staten; 325

P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921. 327 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 3. 326

81

3° Door de maatregelen getroffen of de daden gepleegd, door de burgers met een vaderlandslievend doel ten einde zich aan de bevelen, opeisingen en beslagleggingen van den vijand te onttrekken of de gevolgen daarvan te verminderen; 4° Door de ontploffing van munitie; 5° Door de misdaden en wanbedrijven tegen de eigendommen gepleegd, onder begunstiging van de ontreddering der openbare machten, hetzij tijdens de vijandelijke bezetting, hetzij op het oogenblik der bevrijding van het gedeelte van het grondgebied, waar de feiten werden bedreven, hetzij gedurende het tijdperk dat op die bevrijding onmiddellijk volgde, alsmede tijdens de ontruiming van de gedeelten van het grondgebied behoorende tot het operatiegebied.”328 329 330 In de handleiding wordt verduidelijkt wat men onder rechtstreekse schade331 begrijpt. Rechtstreekse schade omvat alle schade die het onmiddellijk en noodzakelijk gevolg is van een oorlogsfeit. Dit impliceert dat er een rechtstreeks en nauw verband bestaat tussen het oorlogsfeit en de schade die de geteisterde ondervond aan zijn eigendommen. Om alle verwarring te vermijden geeft men voorbeelden van schade die men niet als oorlogsschade kan aangeven: de arbeidsstilstand of arbeidsstaking, de afname van bedrijvigheid (verlies of vermindering

van

de

inkomsten

of

beroepsinkomsten),

het

verlies

van

renten,

waardevermindering van effecten en in het algemeen het verlies van de kans of gelegenheid om winst te maken. Daarnaast konden officieren of burgers die voor de Duitse inval reeds gevlucht waren een aantal schadegevallen niet als rechtstreekse schade indienen332. Het ging dan bijvoorbeeld om een goed dat gebruikt werd voor nijverheidsdoeleinden en werd opgeëist, het verlies van de huur voor de eigenaar van een pand dat werd opgeëist of de opeising van een onbezet onroerend goed. Hieruit volgt dat de uitdrijving van de eigenaar of huurder uit een bewoond onroerend goed wel als rechtstreekse schade kon worden aanzien. Dit principe werd strikt toegepast. Zo treffen we in onze vonnissen een voorbeeld aan waarin er geen vergoeding wordt toegekend omdat het niet om rechtstreekse oorlogsschade gaat. CamilleCyrille Wijnbouw333, tuinier van beroep, reed met een rijtuig naar Poperinge. Het rijtuig belandde tijdens de rit in een bomput waardoor het tuig kantelde en Camille-Cyrille zijn arm 328

Art. 2 Wet van 10 mei 1919. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 4. 330 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 3. 331 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 4-5. 332 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 5. 333 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 823, 12 maart 1920, pagina 85. 329

82

brak.. Als tuinier was hij hierdoor een tijdje werkonbekwaam. Hij vraagt voor deze tijdelijke werkonbekwaamheid een vergoeding. De rechtbank kende dit echter niet toe omdat de schade niet rechtstreeks ontstaan is uit een oorlogsfeit. De schade ontstond immers door de val van het rijtuig. De aanvraag wordt dan ook onontvankelijk en ongegrond verklaard. 6.1.2 De schadeaanvraag De handleiding probeert de burger op een eenvoudige en duidelijke manier uit te leggen hoe hij zijn schadeaanvraag moet formuleren en indienen. 6.1.2.1 De indieningstermijn Vooreerst wordt de burger geïnformeerd over de termijn waarover hij beschikt om zijn aanvraag te doen. Volgens de (oorspronkelijke) wet van 10 mei 1919 had men de tijd tot negen maanden na de bekendmaking van de wet in het Belgisch staatsblad, namelijk 5 maart 1920.334 335

Het niet tijdig indienen van de schadeaanvraag kon tot een vervallenverklaring van het recht

op vergoeding leiden. Deze vervallenverklaring moet echter worden genuanceerd. De rechtbank van oorlogsschade had immers de mogelijkheid om, in geval van gewettigd belet de vervallenverklaring uit te stellen. 336 6.1.2.2 De schadeaanvrager De schade kan persoonlijk door het slachtoffer van de schade, door de erfgenamen of rechthebbenden, door de wettelijke vertegenwoordiger bij een onbekwame persoon of, indien het om een openbaar bestuur, openbare inrichting of vennootschap handelt, door de gemachtigde vertegenwoordiger worden ingediend.337 Men maakt een uitzondering voor de schepen en het drijvend tuig338 (alsook voor de goederen die zich hierin bevinden). De aanvraag tot schadevergoeding voor deze goederen moet gebeuren ofwel bij de burgemeester waar het registratiekantoor zich bevindt (indien de schepen geregistreerd zijn in België), ofwel bij de burgemeester waar de schade werd aangericht, ofwel aldaar waar de eigenaar zijn woonplaats heeft of zijn maatschappelijke zetel zich bevindt. Indien dit alles zou ontbreken kon men de schadeaanvraag indienen bij de burgemeester van Antwerpen voor ongeregistreerde goederen of buitenlandse schepen en drijvend tuig.339

334

Deze termijn zou echter verschillende keren worden verlengd (zie supra, hoofdstuk 5). P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8. 336 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 5. 337 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 5-6. 338 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 6. 339 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 6. 335

83

De geteisterde dient zijn aanvraag te doen in alle gemeenten waar de schade aan zijn goederen zich heeft voorgedaan. Indien deze gemeenten zich allemaal in hetzelfde gerechtelijk arrondissement bevinden kan hij aan de voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade vragen of hij zijn aanvraag mag samenvoegen. Heeft de schade zich echter in verschillende arrondissementen voorgedaan dan zal men minstens een aanvraag moeten doen in elk gerechtelijk arrondissement. In de handleiding wordt opgemerkt dat het indienen van zulke verschillende aanvragen kan leiden tot een langere wachttermijn en een mogelijke overbelasting van het gerechtelijk apparaat. Volgens het algemeen beginsel van de territoriale bevoegdheid kan de geteisterde toch zijn aanvraag doen bij één van de bevoegde rechtbanken. De aanvrager kan zijn schadeaanvraag dan richten aan de burgemeester in wiens gemeente de belangrijkste schade zich voordeed De minister van Economische Zaken kan op halfambtelijke wijze de rechtbank aanduiden die over de volledige schadeaanvraag moet oordelen.340 6.1.2.3 De formulieren bij de schadeaanvraag De aanvraag gebeurt onder ede341,342 van effectiviteit van de schade door de natuurlijke personen en vennootschappen.343 De standaardformulieren die men kan gebruiken bij de aanvraag zijn te verkrijgen op elk stad- of gemeentehuis. Deze vergemakkelijken de aanvraag aanzienlijk. Bovendien versnellen zij de procedure voor de rechtbanken, aangezien alle noodzakelijke informatie op de formulieren wordt vermeld. Deze formulieren moeten, samen met alle stavingsstukken, worden verstuurd naar het gemeentebestuur waar de schade aan de goederen zich heeft voorgedaan.344 Er bestonden per soort schade specifieke formulieren345. De getroffen burger moest voor elk schadegeval de correcte formulieren invullen.346,347 Het gebruik van de formulieren was echter facultatief, de burger was niet verplicht ze te gebruiken.348 Om de aanvragen toch enigszins te standaardiseren werd de burger verzocht bij de

340

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 6. 341 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 14. 342 De eed luidde als volgt “Ik bevestig de werkelijkheid van de schade aangegeven bij mijne aanvraag. Zoo helpe mij god.” en stond op de formulieren neergeschreven. 343 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 6. 344 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 6. 345 Zie bijlagen voor voorbeeldformulieren. 346 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8-11. 347 Formulier A diende bijvoorbeeld voor de aangifte van de schadegevallen uit de handel, nijverheid of landbouw. Formulier C was dan weer vereist voor de aangifte van schade aan stofferende huisraad, linnengoed, voorraad, wijnen, enz. Formulier E diende om de schade betreffende handelingen van de vijandelijke overheid aan te geven zoals opvorderingen, inbeslagnemingen, dwangbeheer, huisvesting en voeding van vijandelijke troepen, de gedwongen liquidatie, enz. 348 Zie supra, hoofdstuk 5.

84

aanvraag een bepaalde structuur te gebruiken.349 Indien bij de aanvraag expertiseverslagen worden bijgevoegd, moeten deze door de deskundigen “voor echt” verklaard worden. Dit geldt ook voor de rekeningen van herstellingswerken of andere documenten met betrekking tot de herstelling of heropbouw. Voor handelsvennootschappen dient bij de herstelaanvraag de oprichtingsdatum alsmede het bewijs van volmacht van de ondertekenaars te worden bijgevoegd. Eventueel kan een uittreksel uit de bijlagen van het Belgische Staatsblad met daarin de balans van de handelsvennootschap worden toegevoegd.350 6.1.3 Het berekenen van de schade Het berekenen van de schade is geen makkelijke opdracht. De burger moet namelijk met een aantal factoren rekening houden zoals de waarde van het (on)roerend goed op 1 augustus 1914351, de wederbeleggingsvergoeding, enz. Om hem toch enigermate wegwijs te maken bevat de handleiding een aantal concrete voorbeelden in verschillende situaties.352 Om de lezer duidelijk te maken hoe een dergelijke berekening in zijn werk ging worden hierna een aantal van deze concrete voorbeelden en berekeningen aangehaald. De coëfficiënten van verval en de waardevermeerdering hebben slechts een theoretische waarde. De Hoge Raad voor Oorlogsschade353 stelde immers tabellen op waarin voor elk soort goed een specifieke coëfficiënt wordt gebruikt. Daarnaast worden in de voorbeelden enkel de algemene formules gehanteerd. Het is onmogelijk om bepaalde bijzondere gevallen via deze algemene formules naar behoren op te lossen. Het gebruik van deze formules is niet bij wet voorgeschreven en dient eerder om de geteisterde (of deskundigen) op een eenvoudige manier te tonen hoe de verschillende bedragen kunnen worden bekomen. 354 Waar mogelijk worden in de verschillende situaties ook voorbeelden uit het eigen onderzochte register aangehaald. 6.1.3.1 Eerste voorbeeld: een in één keer gebouwd en vernield huis, waarvan niets meer overblijft355 Stel dat het woonhuis werd gebouwd in 1900, dan zal men de werkelijke waarde op 1 augustus 1914 of de dag van vernieling van het onroerend goed moeten berekenen.

349

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 7. 350 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 8. 351 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 4. 352 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 8. 353 Aangaande deze Hoge Raad van Oorlogsschade zie artikel 65 wet 10 mei 1919. 354 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 18. 355 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 8.

85

Om deze waarde te bepalen moet men de totale kostprijs van het bouwen verminderen met de prijs van de bouwgrond.356 De waarde bedraagt bijvoorbeeld uiteindelijk 100 000 Belgische frank.

Deze waarde moet dan verminderd worden met

jaarlijks 1% vetusteit (met een

maximum van 20%). Elk (on)roerend goed ondergaat in de loop der jaren immers een natuurlijke waardevermindering. In de regel wordt deze vermindering niet toegepast tot 1 augustus 1914, maar wel tot het tijdstip van de schade. Op deze manier bekomt men de waarde van het huis verminderd met de natuurlijke waardevermindering tot op het moment van de schade. Indien we aannemen dat de schade aan het woonhuis in 1914 werd aangericht, zal de waarde van het huis in kwestie in 1914 dus 86.000 (namelijk 100.000 – 14.000357) Belgische frank zijn. Naast de waarde van het gebouw in 1914 (86.000 Belgische frank) , de waarde van hetzelfde huis in nieuwe staat op 1 augustus 1914 (100.000 Belgische frank), heeft de schade-eiser ook de geraamde kosten voor de heropbouw nodig. Deze bedragen in het voorbeeld 250.000 Belgische frank. De geteisterde wordt er op gewezen dat hij niet de volledige som van 250.000 Belgische frank zal ontvangen.358 Dit is ergens logisch. Het goed werd gebouwd in 1900 en onderging in de loop der jaren een natuurlijke waardevermindering, het bevindt zich niet in nieuwstaat. Het ligt voor de hand dat de Staat de minderwaarde door verval niet moet vergoeden. De wederbeleggingsvergoeding (of de vergoeding voor heropbouw) vormt geen recht voor de geteisterde. Ze wordt toegekend of opgelegd door de rechtbank. Deze vergoeding wordt berekend aan de hand van de vereiste som voor de opbouw (in het concreet voorbeeld 250.000 Belgische frank) en de waarde van het onroerend goed in nieuwe staat op 1 augustus 1914 (100.000 Belgische frank). De wederbeleggingsvergoeding bedraagt aldus 250.000-100.000 of 150.000 Belgische frank.359 Eenmaal de wederbeleggingsvergoeding gekend, kan men de totale vergoeding waarop de geteisterde recht heeft berekenen, namelijk de wederbeleggingsvergoeding (150.000 Belgische

356

In sommige omstandigheden was het niet mogelijk de waarde van de bouw te bepalen. In dat geval moest men de waarde van het goed in 1919 bij benadering bepalen en er het verval per jaar tot datum van de schade van aftrekken. 357 Het huis werd immers gebouwd in 1900 en is dus 14 jaar oud, hieruit volgt dat met een verval van 1% per jaar de som van het verval 14.000 Belgische frank bedraagt. 358 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 9. 359 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 9.

86

frank) vermeerderd met de waarde van het gebouw in 1914 (86.000 Belgische frank) of in totaal een bedrag van 236.00 Belgische frank.360 Het verval van 14.000 Belgische frank is het verschil tussen de som voor de heropbouw (250.000 Belgische frank) en de uiteindelijk toegekende vergoeding (236.000 Belgische frank). Hierboven werd reeds vermeld dat de staat logischerwijze het natuurlijke verval van het huis niet vergoed. Soms kwam het voor dat de eigenaar van het onroerend goed zijn pand wilde heropbouwen voor de volledige som van 250.000 Belgische frank. De staat kon dan onder de titel van het “voorschot wegens verval”

361 362

de bewuste som van 14.000 Belgische frank

toekennen. Deze toekenning is echter geen schadevergoeding. De geteisterde zal deze op termijn moeten terugbetalen. Om zich van de terugbetaling te verzekeren verkreeg de staat een hypotheek op het heropgebouwde goed.363 Wanneer de geteisterde vermogend was en hij het goed reeds had opgebouwd vooraleer hij zijn schadeaanvraag deed, moest hij zijn gedane uitgaven en de werkelijke waarde van het goed op de dag van de schade overmaken aan de rechtbank. De rechtbank van oorlogsschade moest dan vaststellen of het heropgebouwde goed het geteisterde goed niet in omvang overtrof. Had men tijdens de oorlog het volledig vernielde gebouw op bepaalde tijdstippen gedeeltelijk weer opgebouwd, dan kon men hiervoor ook een vergoeding verkrijgen364. De geteisterde diende dan voor elke heropgebouwd gedeelte eenzelfde berekening te maken als hierboven waarbij hij rekening hield met de datum van heropbouw van elk gedeelte. Het spreekt voor zich dat eenvoudige herstellingen aan het dak of de gebruikelijke onderhoudstaken niet als nieuwe, heropgebouwde gedeelten werden beschouwd. In de bestudeerde vonnissen kwamen ook volledig vernielde huizen voor. Bij wijze van voorbeeld halen we de zaak van Albert Boone365 aan. Hij is brouwer van beroep. Tijdens de 360

P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 4. (extra cijfervoorbeeld) 361 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, Brussel, 9. 362 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 15. 363 K.B. 12 juli 1919 “Voorschotten vertegenwoordigd door titel op naam kunnen worden toegestaan aan de geteisterden. Het maximum bedrag dezer voorschotten is bepaald op 70% van de waarde op 1 Augustus van het vernield goed. Deze voorschotten zullen slechts worden verleend door bemiddeling van de door den Minister van Staatshoudkundige Zaken aangenomen Samenwerkende Vennootschappen.” Zo bestond de Samenwerkende Vennootschap “Voor ’s Lands Herwording” deze maatschappij bestond uit (Vlaamse) geteisterden die er alles aan deden om de vergoedingen te bekomen. Personen die wensten in aanmerking te komen voor een dergelijk voorschot werd dan ook aangeraden zich lid te maken van deze maatschappij. 364 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 10. 365 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummers 29083, 29086, 19833, 19834, 20952, 21079, 21080, 20959, 20960, 20906, 20362, 20324, 24384, 24385, 20259, 29810 en 11, 14 juni 1920, pagina 211 e.v.

87

oorlog raakten zijn woonhuis

en brouwerij beschadigd maar ook zijn slagerij,

24

“cabarethuizen” en zeven andere woningen verspreid over het arrondissement. Daarnaast raakte ook heel wat materiaal uit de brouwerij beschadigd. Aangezien het om een complexe zaak gaat besluit de rechtbank zijn oordeel over een gedeelte van de schadeaanvraag uit te stellen tot er een beter zicht is op de werkelijke schade. Over het vernielde woonhuis, de brouwerij en het materiaal doet ze wel een uitspraak. Het woonhuis en de brouwerij hadden in 1914 een waarde van 464.135 Belgische frank. Men veronderstelt dat het huis een slijtage onderging van 20% of 92.827 Belgische frank. Dit betekent dat de werkelijke waarde van het huis en de brouwerij 371.308 (464.135-92.827) Belgische frank bedroeg. Nu we de werkelijke waarde kennen, kunnen we ook de premie van het herbeleg berekenen, nl. 464.135 * 2,5 of 1.160.337 Belgische frank. Dit brengt de totale vergoeding voor het huis en de brouwerij op een bedrag van 1.571.645 (1.160.337 + 371.308) Belgische frank. Daarnaast ontstond er ook schade aan de uitrusting van de brouwerij en andere roerende goederen. Voor deze goederen wordt een vergoeding toegekend van 137.500 (55.000*2,5) Belgische frank voor de uitrusting van de brouwerij en 25.000 (10.000*2,5) Belgische frank voor de overige roerende goederen. Dit brengt de totale schadevergoeding op een bedrag van 1.694.145 Belgische frank. Men vraagt echter een voorschot van 80% waardoor een bedrag van 1.355.316 Belgische frank wordt toegekend. De vergoeding zal in vier schijven worden uitbetaald. 6.1.3.2 Tweede voorbeeld: een gedeeltelijk vernield huis De berekeningswijze van de vergoeding voor een gedeeltelijk vernield huis verloopt gelijkaardig aan de berekeningswijze van een volledig vernield huis waarvan er niets meer overblijft. 366 De gesinistreerde dient de waarde van het vernielde gedeelte te berekenen. Men houdt opnieuw rekening met de prijs van de opbouw verminderd met de coëfficiënt van verval. We nemen een concreet voorbeeld van 77.400 Belgische frank. Daarnaast hebben we de prijs nodig van de herstelling of de kosten van heropbouw van het vernielde gedeelte.367 In het voorbeeld kost de herstelling of de heropbouw 225.000 Belgische frank. Net zoals in het eerste voorbeeld is het ook belangrijk de prijs van het goed in nieuwe staat te bepalen op 1 augustus 1914, volgens het

366

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 10. 367 De dagprijs wordt hierbij in aanmerking genomen.

88

voorbeeld was het huis 90.000 Belgische frank waard. Uit de drie voorgaande getallen kan men dan de wederbeleggingsvergoeding berekenen, namelijk 135.000 Belgische frank.368 De eindvergoeding omvat dan de wederbeleggingsvergoeding van 135.000 Belgische frank vermeerderd met de waarde van het vernielde goed op 1 augustus 1914 van 77.400 Belgische frank of in totaal 212.400 Belgische frank. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de ingewikkelde berekening enkel nodig is wanneer het gaat om de vervanging van het vernielde gedeelte.369 Onder vervanging begrijpt men de vervanging van een hoofdgedeelte van het gebouw. De vervanging van bijkomende onderdelen zoals behangpapier, vensters, planken, enz. worden als herstellingswerken aanzien. Voor de herstellingswerken volstaat het de kosten van de herstelling (volgens de dagprijs) over te maken aan de rechtbank. Indien deze herstellingswerken volgens de geteisterde een verbetering of waardevermindering aan zijn goederen hebben toegebracht ten opzichte van hun staat op 1 augustus 1914 of de dag van het schadegeval, dan mag of moet hij deze waardevermindering of vermeerdering aanduiden bij de schadeaanvraag.370 Uit onze eigen vonnissen kunnen we het voorbeeld aanhalen van Charles Doize. Zijn woning werd vernield samen met een aantal bijgebouwen (categorie B en C).371 Daarnaast heeft hij ook schade aan zijn meubelen. Volgens artikel 14 van de wet van 10 mei 1919 heeft hij recht op een vergoeding van 2.200 Belgische frank voor de vernieling van zijn huis, 1.400 Belgische frank schadevergoeding voor de vernielde meubelen, een herbelegpremie van 1.500 Belgische frank en 5% interest op 2.200 of 110 Belgische frank. In totaal heeft de familie Doize recht op een vergoeding van 5.210 Belgische frank. 6.1.3.3 Derde voorbeeld: De oorlogsschadevergoeding voor machines, werktuigen, vervoermachines, locomotieven, wagons, gereedschappen, huisraad, linnen en persoonlijke kledij372 Voor de machines, tilbare voorwerpen, huisraad, linnen, kledij, zaden en geoogste goederen geldt dezelfde berekeningswijze.373 Voor machines wordt er een onderscheid gemaakt tussen de machines die men had teruggekregen en de machines die men niet had gerecupereerd.

368

De wederbeleggingsvergoeding wordt berekend door de kosten van de heropbouw (225.00 Belgische frank) te verminderen met de waarde van het goed in nieuwe staat op 1 augustus 1914 (90.000 Belgische frank). 369 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 10. 370 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 10. 371 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummers 469-470, 06 februari 1920, pagina 28. 372 Zie voor extra voorbeelden hoofdstuk 3. 373 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 11.

89

a) Teruggegeven machines Wanneer de machines uit Duitsland werden teruggegeven of wanneer men de machines in België kon recupereren, volstond het om een formulier in te vullen. Deze formulieren werden uitgegeven door de “Dienst voor constateering en deskundige onderzoekingen”.374 b) Machines waarvan de teruggave werd aangevraagd maar niet werd verkregen Wanneer men weliswaar de teruggave van de machines had aangevraagd maar geen positief gevolg had gekregen, volstond het om in de aanvraag dit feit te vermelden. Er werd dan een vonnis opgesteld dat de schade betreffende die machines vastlegde.375 c) Niet teruggekregen of volledig vernielde machines Voor de niet teruggekregen of volledig vernielde machines hield men, net zoals bij de vernielde woonhuizen, rekening met een vervalcoëfficiënt. Het bedrag van verval werd berekend door de aankoopprijs van de machine376 te verminderen met X-aantal procent slijtage per jaar. De te gebruiken data zijn de datum van ingebruikname van de machine tot 1 augustus 1914 of de dag van het schadegeval waardoor men de machine niet meer kon gebruiken. Het bedrag mag niet hoger zijn dan Y-aantal procent. De berekeningswijze voor de schade aan machines is dezelfde als deze voor de gebouwen (zie supra). In het voorbeeld in de handleiding bedraagt de waarde van de machine op 1 augustus 1914 14.000 Belgische frank.377 De waarde van de machine in nieuwe staat zou op 1 augustus 1914 20.000 Belgische frank bedragen. Er is dus een verval van 6.000. Bovendien is er een som nodig voor de reconstructie van de machine van 50.000 Belgische frank. Uit de vier bovenstaande gegevens kan men dan afleiden dat de wederbeleggingsvergoeding 30.000 Belgische frank378 bedraagt. Daarnaast omvat de vergoeding voor het herstel 14.000 Belgische frank379. De totale vergoeding zal uiteindelijk 44.000 Belgische frank bedragen. d) Gedeeltelijk door de Duitsers vernielde machines De berekeningswijze voor de gedeeltelijk vernielde machines is vergelijkbaar met deze voor het gedeeltelijk vernielde huis.380 Bovendien werden de machines door de Duitsers vaak op een

374

Deze dienst ressorteerde onder de Algemene Inspectie voor Economisch Herstel. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 11. 376 Indien de machine door de geteisterde zelf vervaardigd was kon hij de kostprijs in rekening brengen. 377 De machine werd aangekocht in 1895. Ze had een verval van hoogstens 30 procent ofwel 6.000 Belgische frank. 378 Ofwel 50.000 Belgische frank (som voor de heropbouw) – 20.000 Belgische frank (waarde van een nieuwe machine in 1914). 379 Ofwel de waarde van het in gebruik zijnde goed op 1 augustus 1914. 380 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 12. 375

90

slechte manier gebruikt381 waardoor er een waardevermindering ontstond. Ook deze waardevermindering komt in aanmerking voor een aangepaste schadevergoeding. De berekeningswijze voor de schadevergoeding voor machines geldt eveneens voor de tilbare voorwerpen, meubels van een handelsbedrijf, huisraad, linnen, kledij, zaden, oogst en meststoffen (voor zover zij niet als een verkoopsartikel gelden). Er gelden voor elk van deze goederen bepaalde coëfficiënten van verval. Deze coëfficiënten werden door de Hoge Raad voor Oorlogsschade per goed vastgesteld en worden bij het vaststellen van de eindvergoeding ingecalculeerd. 6.1.3.4 Vierde voorbeeld: opvordering of vernietiging van koopwaren, grondstoffen, onbewerkte en afgewerkte producten De vijand vorderde vaak gebruiksvoorwerpen uit nijverheid, huisraad, kledij en koopwaren op. Voor het verlies van dergelijke goederen kon men een schadeaanvraag indienen.382 Net zoals bij de machines wordt er een onderscheid gemaakt tussen verschillende situaties. a) Opgeëiste of vernielde, afgewerkte producten De schadevergoeding voor de afgewerkte producten wordt bepaald aan de hand van de kostprijs van deze goederen op 1 augustus 1914 of de prijs op het tijdstip van de vervaardiging of fabricatie indien de goederen na 1914 werden geproduceerd. Bijzonder is dat er geen sprake is van een vervalcoëfficiënt. Er wordt echter een uitzondering gemaakt voor de opgeborgen voorraden of stock.383 b) De in productie zijnde grondstoffen De waarde van deze goederen wordt bepaald aan de hand van de kostprijs voor de getroffen handelaar. Het gaat dan om de prijs die werd betaald om de grondstoffen of half afgewerkte producten naar de fabriek te brengen.384 Naast een vergoeding voor het verlies van deze producten kan de rechtbank ook een wederbeleggingsvergoeding toekennen. Om deze vergoeding te berekenen moeten artikelen 15 en 18 van de wet van 10 mei 1919 tezamen worden toegepast.385 Deze artikelen geven de 381

Dit was onder andere het geval in de “in bewaarderhand gestelde fabrieken”. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 13. 383 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 13. 384 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 13. 385 “In geval van wederbelegging, ontvangt de rechthebbende bovendien eene aanvullende vergoeding gelijk aan het verschil tussen de waarde van het goed in nieuwen staat op 1 Augustus 1914 en de kosten van herstelling of heropbouwing. Voor het weder tot stand brengen van de grondstoffen, afgewerkte producten en in magazijn zijnde koopwaren, geldt dit echter alleen voor de hoeveelheid dier stoffen, producten en koopwaren 382

91

handelaar het recht op een wederbeleggingsvergoeding voor slechts een beperkt aantal producten, namelijk het aantal producten die normalerwijze voor een goed verloop van de handel in de onderneming of stock aanwezig zouden zijn. Bovendien neemt de wetgever voor het berekenen van de wederbeleggingsvergoeding slechts een termijn van zes maanden in aanmerking. De wetgever wilde op deze manier tegemoetkomen aan de getroffen handelaar door hem een vergoeding berekend op een beperkte stock toe te kennen zonder de staat te verplichten een vergoeding te betalen die de normale stock van de onderneming te boven zou gaan.386,387 Voor de berekening van deze wederbeleggingsvergoeding had men een aantal gegevens nodig waaronder; -

De termijn die verliep tussen de aankomst van de grondstoffen in het magazijn of de fabriek en het buitengaan van de afgewerkte producten. Voor de berekening van deze termijn diende de handelaar de duur in aanmerking te nemen die normaal gezien nodig was om het product te vervaardigen.

-

Het totaal bedrag van de onbewerkte grondstoffen die de laatste drie jaar zijn binnengekomen voor 1 augustus 1914. In de handleiding neemt men een voorbeeld van 200.000 Belgische frank. Daarnaast heeft men ook het totaal bedrag van de afgewerkte producten nodig die tijdens de voormelde drie jaren uit de fabriek of het magazijn zijn vertrokken. In de handleiding gaat men uit van een bedrag van 400.000 Belgische frank. De twee voormelde bedragen moeten door de handelaar worden samengeteld zo dat men tot een totaalbedrag van 600.000 Belgische frank komt.

-

Aan de hand van deze gegevens kan de getroffen handelaar het bedrag berekenen van het kapitaal dat nodig is voor de duur van zijn normaal bedrijf. Indien er dus 600.000 Belgische frank kapitaal nodig is voor een duur van 36 maanden (de drie jaar), zal het kapitaal nodig voor de duur van vier maanden bijgevolg 66.666 Belgische frank bedragen.388 Hierbij dient men op te merken dat de wetgever een maximale duur van zes maanden heeft vooropgesteld. Men kan dus maximaal een duur van zes maanden in rekening brengen, ook al zou de gebruikelijke termijn langer bedragen.

in elke zaak bepaald door de rechtbank, derwijze dat de onderneming normaal in bedrijf kan genomen worden gedurende een tijdperk dat niet zes maand mag overschrijden. Die hoeveelheid wordt berekend naar het gemiddeld cijfer der drie jaren welke den 1e Augustus 1914 voorafgingen.” 386 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 13. 387 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 5. 388 Deze 66.666 Belgische frank wordt als volgt berekend: 600.000 * (4/36).

92

Voor de berekening van de eigenlijke wederbeleggingspremie maakt men nogmaals een onderscheid tussen a) Het geval waarin het bedrag van de opgeëiste goederen hoger is dan het bedrag dat men volgens de normale activiteiten zou verkrijgen.389 Indien men het cijfervoorbeeld van hierboven gebruikt en stelt dat er voor 76.000 Belgische frank aan goederen werd opgeëist, dan zal de getroffen handelaar een wederbeleggingsvergoeding verkrijgen op basis van het berekende kapitaal van 600.000 Belgische frank. Het verschil van 9.334 Belgische frank zal dan berekend worden op basis van de waarde van 1 augustus 1914. b) Het omgekeerde is ook mogelijk, namelijk wanneer het bedrag van de normale bedrijvigheid hoger is dan wat de facto aan goederen werd opgeëist.390 Indien de opgeëiste goederen een waarde hadden van 40.000 Belgische frank, dan zal de handelaar een wederbeleggingspremie ontvangen op basis van de waarde van de opgeëiste goederen.391 Zo werd kleinhandelaar Louis Consael392 uit Gent getroffen door schade aan de goederen van categorie A393, namelijk handelshuizen, gereedschap allerhande, machines, koopwaren, voorraad, enz. Door de rechtbank werd hem volgende vergoeding toegekend: - een vergoeding van 9.000 Belgische frank voor de vernieling en beschadiging van de uitrusting die diende voor de uitbating van de kleinhandel, - een wederbeleggingsvergoeding van 18.000 (of tweemaal 9.000) Belgische frank, - een vergoeding van 2.161 Belgische frank voor de kosten van preventieve maatregelen om (ergere) schade te voorkomen.394 Het totaalbedrag van de toegekende vergoeding bedraagt derhalve 29.161 Belgische frank. De vergoeding zal in drie schijven worden uitbetaald. Een eerste vergoeding van 9.000 Belgische frank wordt betaald binnen de drie maanden vanaf de datum van het vonnis. De twee andere schijven van telkens 10.080 Belgische frank zullen worden betaald na de controle op het gebruik

389

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 14. 390 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 14. 391 Steeds in acht houden dat men slechts een termijn van zes maanden in aanmerking mag nemen voor het berekenen van het nodige kapitaal. 392 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 261, 15 september 1920, pagina 358 393 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8. 394 Art. 25 Wet van 10 mei 1919.

93

van de voorgaande schijf. De rechtbank veroordeelt de staat tot de kosten indien deze er mochten zijn. Hieruit blijkt dat de rechtbank de besteding van de (grotere) bedragen nagaat. 6.1.3.5 Vijfde voorbeeld: kunstvoorwerpen, wijn, schade aan akkers, door de Duitsers opgelegde boeten en effecten aan toonder In de handleiding staat ook hoe men een schadevergoeding moet indienen bij schade of verlies van een aantal andere zaken zoals kunstvoorwerpen of wijn. a) Vernieling of ontvreemding van kunst-of luxe voorwerpen Bij kunstobjecten was de staat het bedrag verschuldigd van de waarde die deze voorwerpen hadden op 1 augustus 1914. Er kon geen sprake zijn van verval of aankoopwaarde van het goed wanneer het door schade werd aangetast.395 De waarde werd telkens door een deskundige vastgesteld bij een tegensprekelijk onderzoek tussen de getroffene en de staat.396 b) Schade aan akkerland of bouwgrond De kosten die nodig waren om het akkerland of de bouwgrond in zijn oorspronkelijke staat terug te brengen of zijn oorspronkelijk bestemming terug te geven, komen in aanmerking voor het bekomen van de schadevergoeding. c) Door de Duitsers opgelegde oorlogsbelastingen (in geld en in natura), boeten, titels en effecten aan toonder Bij oorlogsschattingen en boeten volstaat het deze waarden te identificeren en de sommen aan te geven.397 Voor de titels en effecten aan toonder geldt er echter een bijzondere wet398

399

die het

schade-herstel voorziet. Op basis van de wet van 10 mei 1919 kan men voor de schade aan deze goederen geen vergoeding bekomen.

395

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 16. 396 R. Opsommer, “Het Iepers stadsarchief en de Eerste Wereldoorlog” in X, Archief – en Bibliotheekwezen in België, deel 73, 2002, 13-26. 397 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 16. 398 De wetgever moest dit regelen in een bijzondere wet aangezien artikel 4 van de wet van 10 mei 1919 de titels en effecten expliciet uitsloot. In artikel 6 van diezelfde wet staat er dat deze bijzondere wet de rechten van de Belgische aandeelhouders in kapitaalvennootschappen waarvan het meeste kapitaal uit het buitenland kwam regelde. De wet vergoedde evenwel de schade die ontstond uit contant geld (bijv. leegroven van de kassa, contant geld dat opging in de vlammen, enz.) Hiervoor diende men de formulieren E of H te gebruiken – formulier D was nog niet in omloop. 399 G. VAN BLADEL, Loi du 10 mai 1919 sur la réparation des dommages résultant des faits de la guerre – Commentaire théorique et pratique, Bruxelles, 1919.

94

d) Wegneming of vernieling van wijn, hout op stam, vee en dieren Hier treedt het bijzondere fenomeen op waarbij verval en waardevermeerdering achtereenvolgens optreden. Voor het bepalen van de omvang van de schade moet de rechtbank onder andere de ouderdom en het gewicht van het vee of de soort hout in aanmerking nemen. Ze doet daarnaast beroep op het rooster opgesteld door de Hoge Raad voor Oorlogsschade.400 In het door ons geanalyseerde register komt de schade aan wijn voor. Jules Cloquet 401 was een wijnhandelaar wiens wijn uit de kelder van de Ieperse cavalerieschool werd meegenomen door de Duitsers. Cloquet zelf raamde de waarde van de meegenomen wijnen (en aldus de schade) op 6.920,86 Belgische frank. Dit werd bevestigd door één getuige. De wijnen werden door de Duitsers meegenomen bij hun passage door Ieper in september402 1914. Bovendien bevestigde de getuige ook de waarde van de wijnen. De rechtbank haalt daarop aan dat conform artikel 18 van de wet men een vergoeding verschuldigd is die de normale bedrijvigheid van de onderneming benadert. Volgens de rechtbank maakten de gestolen goederen slechts een minieme fractie uit in vergelijking met het jaarlijkse zakencijfer van de wijnhandelaar. Daarnaast belette de diefstal niet dat de wijnhandelaar zijn handelsactiviteiten kon verder zetten of had ze geen invloed op het nakomen van zijn contracten. Vandaar dat de rechtbank besluit om de schade-aanvrager een vergoeding van 6.900 Belgische frank toe te kennen. 6.1.3.6 Bijkomende opmerkingen a) Het verval komt niet in aanmerking Bij zeer fijn meubelhout is het onmogelijk de nieuwwaarde van het hout op 1 augustus 1914 te bepalen, aangezien de waarde in de wet werd aanzien als een waarde boven de werkelijke waarde in 1914 of op het moment dat de schade werd aangericht, wat steeds een minderwaarde impliceert.403 De handleiding neemt als voorbeeld een aangekochte partij eikenhout ter waarde van 10.000 Belgische frank in 1910. In het jaar 1915 wordt het eikenhout beschadigd. Aangezien er een coëfficiënt van waardevermeerdering geldt van 5 procent per jaar, zou men in principe recht hebben op een vergoeding van 12.500 Belgische frank. Men kan dus stellen dat de waarde van de wederbelegging de volledige som bedraagt die nodig is om eenzelfde goed aan te kopen. Of zoals

400

J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 113-114. Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 29856, 29 juli 1920, pagina 283 402 De aanvrager vergiste zich hoogstwaarschijnlijk en bedoelde oktober 1914. Duitse cavalerietroepen trokken op 7 oktober 1914 door Ieper. 403 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 17. 401

95

men het in de handleiding verwoordt “het beloop der kosten van het opnieuw tot stand brengen van volkomen gelijke goederen”404. b) Het verval en de waardevermeerdering komen samen of achtereenvolgens in aanmerking Het is mogelijk dat het verval en waardevermeerdering gezamenlijk voorkomen. Dit is onder andere het geval wanneer een beschadigd of vernield huis als gevolg van dit verval in waarde verminderd is ten aanzien van de waarde op het moment van de bouw tot het schadegeval. Tegelijkertijd treedt er echter ook een waardevermeerdering op aangezien de prijs van bouwstoffen sinds 1914 sterk is toegenomen. De getroffen eigenaar kan deze prijsverhoging meenemen in de berekening van zijn schadevergoeding. Dit wordt in de handleiding geïllustreerd aan de hand van een eerder vermeld voorbeeld. Een huis met een nieuwwaarde van 100.000 Belgische frank in 1900 blijkt in 1914 110.000 Belgische frank waard te zijn aangezien de bouwstoffen met 10 procent zijn gestegen. De werkelijke waarde van het huis is dan niet 86.000 (100.000 – 14.000) Belgische frank maar wel 94.600 (100.000-14.000 + 8.600405) Belgische frank. Het verval en de waardevermeerdering kunnen daarnaast ook achtereenvolgens voorkomen.406 Dit is onder meer het geval bij neerhofdieren, vee, wijn en hout op stam. Bij de opgeëiste wijn is het voldoende te vermelden hoe oud hij was. Voor de dieren dient men de ouderdom, het ras en het gewicht te vermelden. Bij het hout op stam dienen de ouderdom en de soort te worden meegedeeld afhankelijk van de kapping of de stomp. De rechtbank zal op basis van deze gegevens de schade bepalen volgens het door de Hoge Raad voor Oorlogsschade opgestelde rooster. 6.1.3.7 Bijzondere vergoedingen De getroffene kan voor de eigenlijke schade een vergoeding verkrijgen. Er bestaan ook een aantal bijzondere vergoedingen. Zo heeft de geteisterde recht op een vergoeding voor de gemaakte kosten bij de schadevaststelling, een vergoeding voor ontruimingskosten, een vergoeding wegens de kosten van het terugplaatsen, de kosten van het opnieuw rangschikken en groeperen en ten slotte een vergoeding voor de vervoerskosten van teruggegeven of

404

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 17. 405 10 procent van 86.000 of 8.600 Belgische frank. 406 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 17.

96

teruggehaald materiaal en bijkomende kosten die ontstaan zijn naar aanleiding van het opnieuw tot stand brengen van geteisterde goederen.407 408 Daarnaast heeft de benadeelde ook recht op een bijkomende vergoeding wanneer hij als gevolg van schade of door opeising genoodzaakt was zijn woning te verlaten. Deze vergoeding voor woonstverlating wordt berekend aan vijf procent van de waarde van het bewoonde goed indien hij hiervan eigenaar is. Was hij echter huurder van het onroerende goed en kon hij door het verlaten van de woning geen gebruik maken van zijn goederen, dan wordt de vergoeding voor woonstverlating berekend op basis van vijf procent op de waarde van de achtergelaten inboedel op het moment van de woonstverlating.409 6.1.3.8 Bedrag en vervallenverklaring van het recht op oorlogsschadevergoeding Indien de geteisterde in zijn schadeaanvraag een bedrag vordert dat hoger is dan de werkelijke omvang van de schade, dan kan hij volledig of gedeeltelijk van zijn recht op schadevergoeding vervallen verklaard worden. De Belgische staat kan vervolgens via de burgerlijke rechtbank de onrechtmatig verkregen vergoedingen terugvorderen. In de handleiding wijst men de getroffene er op dat elke overdrijving, zelfs indien er geen bedrog mee gepaard gaat, leidt tot een aanzienlijke vertraging van de procedure (onderzoek door deskundigen en schattingen). De geteisterde wordt bijgevolg aangemaand elke vorm van overdrijving zorgvuldig te vermijden.410

407

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 18. 408 P. PEIREN, Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 8. 409 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 18. 410 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 19.

97

6.2 HET HERSTEL VAN DE PERSONENSCHADE 6.2.1 Het begrip oorlogsschade aan personen Bij de schade aan personen volgt men de wet van 10 juni 1919. De handleiding maakt de burger wegwijs welke schade hij als personenschade mag aanzien. Opnieuw wordt het artikel 2 uit de wet van 10 mei 1919 geciteerd (zie supra).411 Op basis van dit artikel blijkt dat het overlijden van het slachtoffer, de verwondingen, de lichaamsgebreken en de ziekten die een voortdurende of tijdelijke arbeidsongeschiktheid tot gevolg hebben, als personenschade gelden en bijgevolg in aanmerking komen voor een schadevergoeding.412 Verder preciseert de handleiding dat het slachtoffer deze aandoeningen ten gevolge van oorlogsfeiten moet hebben opgelopen. Hierbij haalt men een aantal voorbeelden413 aan waaronder de gruweldaden waaraan de Duitsers zich aan het begin van de oorlog hebben bezondigd, de wegvoeringen van burgers, schade door veroordelingen wegens vaderlandsliefde, het overlijden of de verwondingen door artilleriebeschietingen of bombardementen door het Duitse, Belgische of het geallieerde leger, letsels door het ontploffen van munitie, enz. 414 6.2.2 De schadeaanvraag 6.2.2.1 De indieningstermijn De aanvraag moet de burgemeesters bereiken voor 22 december 1919415. Indien het schadeverwekkend feit zich echter heeft voorgedaan na 22 juni 1919, heeft men tijd tot zes maanden na dit schadegeval.416 Net als bij de goederenschade kan de rechtbank een langere termijn dan de voorgeschreven termijn toestaan, indien blijkt dat een te late aanvraag onafhankelijk van de wil van de verzoeker gebeurde. 6.2.2.2 De schadeaanvrager De verzoeker dient de aanvraag tot schadevergoeding persoonlijk te ondertekenen. De aanvraag moet in dubbel worden opgemaakt volgens een model van aanvraag dat ter inzage ligt bij elk gemeentebestuur van het land. Bij het aanvraagformulier dient men alle bewijsstukken te 411

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24. 412 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24. 413 “de gruwelen gepleegd door ’s vijands ruwe krijgsvolk” - Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24. 414 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24. 415415 De termijn werd echter verlengd, zie supra. 416 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 27.

98

voegen. De aanvraag wordt in twee exemplaren aangetekend opgestuurd naar de burgemeester van de verblijfplaats van de verzoeker of de burgemeester van de plaats waar het schadegeval heeft voorgedaan. Daarnaast bestaat ook de mogelijkheid de aanvraag persoonlijk te overhandigen. De burgemeester zal de verzoeker een ontvangstbewijs geven en het dossier overmaken aan de bevoegde rechtbank van oorlogsschade. Vervolgens zal de verzoeker tijdig worden gedagvaard om te verschijnen waarna de procedure voor de rechtbank start.417 6.2.2.3 De voorschotten De rechtbank heeft de mogelijkheid om een voorschot (uitkering bij voorraad) toe te kennen indien de zaak “niet in staat van wijzen”418 is of indien er belangrijke redenen zijn om reeds een voorschot toe te kennen. De persoon die van het voorschot gebruik wenst te maken moet zich hiervoor wenden tot de voorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade door middel van de neerlegging van een verzoekschrift bij de griffie van het betrokken hof of de betrokken rechtbank waar de hoofdeis werd ingesteld. 6.2.3 Het berekenen van de schade 6.2.3.1 De vergoeding voor verwondingen, ziekten en lichaamsgebreken die tot arbeidsongeschiktheid hebben geleid Voor het bepalen van deze vergoeding maakt men een onderscheid tussen de verwondingen die leidden tot een blijvende

ongeschiktheid of

deze die

leidden tot

een tijdelijke

arbeidsongeschiktheid.419 a) De blijvende volledige of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid Naast de kosten van de geneesheer en de verzorging wordt er aan het slachtoffer een jaarlijkse rente uitbetaald. Men heeft slechts recht op een vergoeding indien men voor minstens tien procent blijvend arbeidsongeschikt is verklaard. Het slachtoffer heeft recht op deze jaarlijkse rente vanaf het moment dat de schade zich voordeed. Het maximumbedrag dat kan worden toegekend bedraagt jaarlijks 2.400 Belgische frank.420 De graad van arbeidsongeschiktheid wordt bepaald door de rechtbank van oorlogsschade volgens een Koninklijk besluit waarin de barema’s werden opgenomen. In de praktijk wordt de bepaling van de ongeschiktheid overgelaten aan een geneesheer die volgens de barema’s deze ongeschiktheid vaststelt.

417

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 27. 418 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 26-27. 419 J.VAN STEENBERGE, Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het Recht, Antwerpen, Kluwer, 1997, 187. 420 Art. 2 Wet van 10 juni 1919.

99

Bovendien heeft het slachtoffer, per kind jonger dan zestien jaar, het recht op de verhoging van deze jaarlijkse uitkering.421

422

Een volledig blijvende arbeidsongeschiktheid geeft recht op een

bijkomende vergoeding van maximum 300 Belgische frank per kind per jaar. Dit recht vervalt zodra het kind de leeftijd van zestien jaar bereikt.423 424 In de handleiding haalt men het voorbeeld aan van een vader van drie kinderen (van 3, 5 en 7 jaar op het ogenblik van het schadegeval) die volledig en blijvend arbeidsongeschikt wordt bevonden. Het schadeverwekkend feit vond plaats op 1 januari 1915. Het slachtoffer zal bijgevolg recht hebben op een vergoeding van 2.400 Belgische frank verhoogd met driemaal een bedrag van 300 Belgische frank voor zijn drie minderjarige kinderen of 3.300 Belgische frank in totaal. Aangezien de toeslag vervalt zodra het kind de volle leeftijd van 16 jaar bereikt, zal hij vanaf 1923 slechts 3.000 (3.300-300) Belgische frank ontvangen, vanaf 1925 2.700 Belgische frank en tenslotte vanaf 1927 tot aan zijn overlijden een bedrag van 2.400 Belgische frank. Naast de blijvende volledige arbeidsongeschiktheid, kan men ook blijvend gedeeltelijk arbeidsongeschikt worden verklaard. De handleiding illustreert425 dit aan de hand van een voorbeeld waarbij een persoon voor 80 procent arbeidsongeschikt wordt bevonden. Het schadegeval doet zich op 1 januari 1915 voor, de twee kinderen zijn op dat moment 5 en 7 jaar. Het slachtoffer krijgt als vergoeding een som van 1.920 (80 procent van 2.400) Belgische frank verhoogd met tweemaal een bedrag van 240 (80 procent van 300) Belgische frank of een totaal bedrag van 2.400 Belgisch frank per jaar. Opnieuw moet men rekening houden met een vermindering wanneer de kinderen de volle leeftijd van 16 jaar bereiken. Ook de kosten van de geneesheer en de verzorgingskosten komen als schadevergoeding in aanmerking. We vermelden een vonnis uit het tweede register, in casu een vonnis van 26 maart 1920. In dit vonnis wordt aan Céline Vercaigne een vergoeding toegekend van 960 Belgische frank. Door vijandelijk geschut raakte zij dermate gewond waardoor zij een blijvende maar gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid had van 40 procent. Dit werd bevestigd door het attest van dokter Brutsaert.426 Wanneer we de proef op de som nemen en de berekening maken, is de toegekende vergoeding correct: 2.400 vermenigvuldigd met 40% geeft inderdaad een vergoeding van 960 Belgische frank. 421

Art. 3 Wet van 10 juni 1919. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 24. 423 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 25. 424 Natuurlijke kinderen komen niet in aanmerking voor deze vergoeding, tenzij ze werden erkend of de naam van de moeder in de geboorteakte staat vermeld (art 3, §3 wet 10 juni 1919). 425 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 25. 426 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 780, 26 maart 1920, pagina 103-104. 422

100

b) De tijdelijke arbeidsongeschiktheid Wanneer de tijdelijke arbeidsongeschiktheid meer dan dertig dagen duurt, wordt de schadevergoeding op dezelfde manier berekend als hierboven en wel voor de duur van die tijdelijke ongeschiktheid. Deze vergoeding mag meerdere malen worden toegekend. De enige voorwaarde is dat men de aanvraag indient binnen de drie jaar vanaf de dag van de eerste beslissing. De vergoeding kan dan afhankelijk van de toename of afname van de ongeschiktheid worden aangepast.427 Een voorbeeld uit de handleiding betreft een man die voor 50 procent arbeidsongeschikt wordt verklaard voor een periode van drie jaar. Hij raakte immers in 1917 gewond en ondervindt nog steeds last. Hij heeft bovendien één kind ten laste. Hij zal bijgevolg een vergoeding krijgen van 1.200 Belgische frank vermeerderd met een bedrag van 150 Belgische frank of een totaal bedrag van 1.350 Belgische frank428 gedurende drie jaar. Na drie jaar blijkt de man echter niet volledig genezen te zijn. Hij stuurt daarom een nieuw verzoek naar de rechtbank. Volgens de rechtbank bedraagt zijn ongeschiktheid nu 25 procent voor de volgende twee jaar. Zijn nieuwe vergoeding is bijgevolg gelijk aan 600 Belgische frank verhoogd met 75 Belgische frank ofwel een totaal bedrag van 675 Belgische frank voor de komende twee jaar. Een voorbeeld uit de door ons geanalyseerde vonnissen betreft Arthur Gaimont429

een

apotheker in het burgerlijk (stedelijk) ziekenhuis van Ieper. Op 15 november 1914 raakte hij gewond. Dokter Van Robaeys bevestigde in een medisch attest dat Gaimont vijf maanden werkonbekwaam was als gevolg van deze verwondingen. De rechtbank verleende gedurende vijf maanden een vergoeding van 1.000 Belgische frank. Daarnaast kende ze ook een jaarlijkse vergoeding van 660 Belgische frank toe voor zijn blijvende arbeidsongeschiktheid vanaf 13 april 1915. Het was dus mogelijk zowel een vergoeding voor blijvende als voor tijdelijke ongeschiktheid in één vonnis op te nemen. Indien de tijdelijke ongeschiktheid minder dan dertig dagen duurt, worden enkel de medische kosten terugbetaald.430

427

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 25. 428 50% van 2400 + 50% van 300 voor het kind of in totaal 1.350 Belgische frank. 429 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 852, 16 april 1920, pagina 111-112. 430 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 26.

101

6.2.3.2 De overlijdensvergoedingen Indien het slachtoffer door het oorlogsfeit komt te overlijden, hebben zijn nabestaanden recht op een schadevergoeding.431 De rechthebbenden op deze vergoeding zijn432: -

De langstlevende echtgenoot of echtgenote. Deze komt echter niet in aanmerking in het geval men van tafel en bed gescheiden is. De langstlevende echtgenoot of echtgenote komt een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank toe.

-

De wettige of natuurlijke kinderen van de overledene hebben recht op een vergoeding van 300 Belgische frank per jaar. Dit recht vervalt wanneer ze de volle leeftijd van zestien jaar bereiken.

-

De kleinkinderen komen in aanmerking voor een vergoeding op voorwaarde dat de overledene de kostwinner binnen het gezin was. De kleinkinderen hebben recht op een vergoeding van 300 Belgische frank per jaar.

-

Dit geldt ook voor de ascendenten, zij hebben recht op een vergoeding van 300 Belgische frank indien het slachtoffer de kostwinner was binnen het gezin of indien de overledene dit in de toekomst zou worden.

-

De broers en zusters van het slachtoffer hadden recht op een schadevergoeding indien zij jonger dan 16 jaar waren en het slachtoffer de kostwinner was binnen het gezin. Aan hen werd een vergoeding van 300 Belgische frank uitgekeerd.

De handleiding geeft het voorbeeld van een weduwe van een doodgeschoten burger433 die drie kinderen beneden de 16 jaar onder haar hoede heeft. Aan haar wordt een schadevergoeding uitgekeerd van 800 Belgische frank verhoogd met driemaal 300 Belgische frank of een totaal bedrag van 1.700 Belgische frank. Eenmaal de kinderen de leeftijd van zestien jaar bereiken, genereren zij geen recht meer op een vergoeding. We vermelden uit onze vonnissen het voorbeeld van Gustave Wouts434 wiens dochter Gabrielle overleed op 27 april 1915 aan de verwondingen opgelopen tijdens een artilleriebombardement. Wouts treedt eveneens op als de wettelijke vertegenwoordiger van zijn vrouw Maria-Ludovica Terrier. De rechtbank kent de ouders van het slachtoffer elk een jaarlijkse vergoeding toe van 300 Belgische frank vanaf 27 april 1915.

431

Art. 5 Wet van 11 juni 1919. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 26. 433 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 26. 434 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 2541, 2 augustus 1920, pagina 286. 432

102

6.2.3.3 De bijzondere vergoeding voor de weggevoerden Sommige weggevoerden keerden zonder enige ongeschiktheid of verwondingen naar huis terug. Om tegemoet te komen aan deze mensen verleende de Belgische staat een vergoeding van 150 frank.

435

Om in aanmerking te komen voor deze vergoeding diende men aan een aantal

voorwaarden te voldoen. De weggevoerde moest gedwongen arbeid hebben verricht gedurende meer dan drie maanden436 en zonder enige vorm van vergoeding. In het geanalyseerde register treffen we voorbeelden aan van mensen die een vergoeding vragen omwille van hun opeising door de Duitsers en hun deportatie. Aangezien er aan strikte voorwaarden moet zijn voldaan, wordt er niets steeds een vergoeding toegekend. Bij Achiel Comeine437 was dit echter wel het geval. Comeine werd opgeëist in Zonnebeke438 door de Duitsers om voor hen te werken van 2 november 1916 tot 2 mei 1917. Hij verklaarde op de zitting dat hij door de vele mishandelingen die hij onderging en de slagen op zijn hand, niet meer in staat was om zwaar werk te verrichten. De rechtbank oordeelde echter dat het niet bewezen was dat de verwondingen aan de hand door de Duitsers waren toegebracht. Toch kende ze hem op basis van artikel 6 van de wet van 10 juni 1919 een vergoeding van 150 Belgische frank toe.

6.3 DE BELANGRIJKE ROL VAN DE GEMEENTEN EN DE BURGEMEESTER De indiening van de schadeaanvraag was voor de modale Belgische burger zeker geen sinecure. Bovendien verbleef de uit de frontstreek gevluchte burger rond 1919-1920 vaak nog in andere landsgedeelten of het buitenland waardoor men niet op de hoogte was van de lokale situatie. De burgemeester (en de gemeente) werd daardoor voor velen een aanspreekpunt. Dat blijkt uit de vele brieven die de burgemeesters werden toegestuurd met de vraag om informatie. Een bijkomende moeilijkheid was daarenboven dat bijvoorbeeld het Ieperse stadsbestuur zich in 1919 nog steeds in Frankrijk bevond, namelijk in Paris-Plage.439 6.3.1 De provinciale omzendbrieven Via aanplakking werd de burger op de hoogte gehouden hoe hij de formaliteiten moest vervullen en de termijnen waaraan hij zich moest houden. Dit gebeurde vaak aan de hand van citaten uit de wet met hier en daar toegevoegde uitleg. Daarnaast maant de provincie West-Vlaanderen de steden en gemeenten via omzendbrieven aan actie te ondernemen. 435

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921, 27. 436 De handleiding vermeldt echter drie jaar, de wet drie maanden en ook in de vonnissen wordt drie maanden in aanmerking genomen. Vermoedelijk gaat het om een fout in de handleiding. 437 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 1010, 20 mei 1920, pagina 177-178. 438 Zonnebeke bevond zich aan de Duitse zijde van het front. 439 Om het stadsbestuur te bereiken verstuurden de burgers hun brieven naar Rue Saint-Jean 48, au Touquet, Paris-Plage.

103

Ook de stad Ieper diende mee te werken aan de uitvoering van de besluitwet van 23 oktober 1918. De West-Vlaamse gouverneur Léon Janssens de Bisthoven vroeg de stad Ieper om zo snel mogelijk te laten weten hoeveel formulieren zij dacht nodig te hebben voor het aangeven van de schade440. Men wilde eerst een ruime schatting omtrent het aantal formulieren alvorens over te gaan tot het drukken ervan. Het was dus met andere woorden aan het gemeente – of stadsbestuur om een kort onderzoek te voeren omtrent de schadegevallen in de eigen gemeente of stad. Aangezien er voor elke schadegeval specifieke formulieren bestonden moest men de precieze schadegevallen dus ook nagaan. Naast de soort schadegevallen en de bijhorende formulieren, moest men er ook rekening mee houden dat voor elke aanvraag twee exemplaren vereist waren. Bovenop de twee in te dienen exemplaren kreeg de aanvrager ook een ontvangstbewijs (model IV) nadat hij zijn aanvraag had overhandigd aan de burgemeester. De ontvangstbewijsformulieren moet worden aangevraagd door de gemeente.441 De stad Ieper vroeg in een brief van 5 maart 1919 een totaal van 14.550 Nederlandstalige en 4.650 Franstalige ontvangstbewijzen aan.442 443 Daarnaast informeerde de provincie de steden en gemeenten hoe ze te werk moesten gaan met de ingediende schadeaanvragen444. Men verduidelijkt een aantal punten die blijkbaar fout begrepen werden door de gemeenten en steden in eerdere aanvragen.445 446 Zo konden ze enkel schadeaanvragen ontvangen die in dubbel afschrift werden opgesteld. Was dit niet het geval, dan diende de burgemeester het exemplaar terug te sturen naar de aanvrager met de vraag ze in dubbel exemplaar op te maken. De burgemeester controleert of de exemplaren ondertekend zijn door de juiste persoon. De aanvraag voor schade aan goederen kon enkel gebeuren door de schadelijder zelf, zijn erfgenamen of rechthebbenden, door de wettelijke vertegenwoordiger (in het geval van minderjarige kinderen of onbekwamen) en de gemachtigde vertegenwoordiger indien het ging om een openbaar bestuur of een onderneming. Voor de schade aan personen kon de aanvraag worden ingediend door de schadelijder persoonlijk, door zijn erfgenamen bij een overlijden of rechthebbenden of door de wettelijke vertegenwoordiger van een onbekwaam persoon (zonder uitdrukkelijke machtiging). Een gehuwde vrouw mag een aanvraag doen zonder de uitdrukkelijke toestemming van haar man.

440

Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 14 december 1918. Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 20 januari 1919. 442 Briefwisseling Stad Ieper-ministerie van Economische Zaken (Dienst voor Oorlogsschade) van 22 april 1919. 443 Zo werden er voor categorie A 2.000 Franstalige en 5.600 Nederlandstalige formulieren aangevraagd, voor categorie B 1.850 Franstalige en 6.300 Nederlandstalige formulieren en voor categorie G 850 Franstalige en 3.700 Nederlandstalige formulieren. 444 Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 20 januari 1919. 445 Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919. 446 De manier waarop de schattingen dienen te gebeuren, uitlegging begrip “opvorderingen bij de gemeente of kosten daartoe gedaan” zoals het onderkomen verschaffen aan troepen, … 441

104

Voor de ongeletterde burgers, bestond de mogelijkheid om mondeling een aangifte van de schade te doen447. Deze personen dienden mondeling de eed af te leggen in het bijzijn van de burgemeester (of zijn gemachtigde). Er werd een proces-verbaal van deze mondelinge eedaflegging opgesteld en op een bijzonder formulier neergeschreven. Dit bijzonder formulier wordt bij elke aanvraag bijgevoegd. Per categorie van schade wordt er bijgevolg een procesverbaal opgesteld en bijgevoegd, waarin de aanvrager een vaststelling en schatting van de schade verlangt. Dit geldt eveneens voor schade aan personen. Indien de ongeletterde verzoeker niet mobiel was kon hij de burgemeester van zijn woonplaats verwittigen die dan ter plaatse kwam om de schadeaanvraag te ontvangen. In de provinciale omzendbrief van 14 februari 1919 worden de steden en gemeenten nogmaals448 aangemaand om voor de nakende start van de vredesonderhandelingen (in Versailles)449 mee te delen welke schade zij hebben geleden. De uiteindelijke indieningsdatum werd echter verplaatst omdat vele gemeenten de volledige schade op dergelijk korte termijn niet hadden kunnen opmaken. Men had ten laatste tot 1 maart 1919 om de schade in te dienen.450 De gouverneur wijst de steden op het belang ervan. Wie geen aangifte doet van de schade geleden tijdens de oorlog zal zijn latere aanvragen zien afgewezen worden. De gemeentesecretaris zal bijgevolg beroep moeten doen op een aantal hulpklerken om het werk tot een goed einde te brengen. In 1919 werd de besluitwet van 23 oktober 1918 op verschillende punten gewijzigd onder andere voor de personenschade.451 Hoewel er nieuwe modelformulieren werden opgesteld voor de schade aan personen (deportatie, lichamelijke schade en overlijden) vond men het niet meer nodig het gebruik van deze voorgedrukte formulieren verplicht te stellen. Deze beslissing werd ingegeven om vertraging van het proces te vermijden. De schadeaanvragers dienden hun aangifte zelf op te stellen volgens de formulieren die ze konden inkijken in de gemeente. Een aantal gemeentebesturen hadden reeds uit eigen beweging (volledige of gedeeltelijke) schadevergoedingen toegekend aan de inwoners.452 Het ging hierbij voornamelijk om vergoedingen wegens opeisingen door de vijand. De provincie vreesde dat door een aanvraag bij de rechtbank van Oorlogsschade de schadelijder tweemaal een vergoeding zou opstrijken. Om dit te vermijden werd de gemeenten gevraagd zo snel mogelijk een lijst op te stellen van alle 447

Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919. Reeds in de Provinciale omzendbrieven van 28 januari 1919 en 8 februari 1919 werd de gemeenten en steden gevraagd de schade geleden door de oorlog aan te geven. 449 De vredesconferentie van Parijs startte op 18 januari 1919. Ze zou uiteindelijk leiden tot het Verdrag van Versailles van 28 juni 1919. 450 Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 14 februari 1919. 451 Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 21 juni 1919. 452 Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 8 november 1919. 448

105

burgers die reeds een schadevergoeding hadden ontvangen of te verklaren dat er nog geen voorschotten waren verleend. Deed de gemeente dit niet en werd er door de rechtbank van oorlogsschade een tweede vergoeding toegekend, dan riskeerde de gemeente moeilijkheden te ondervinden bij de terugbetaling van de toegekende voorschotten.453 6.3.2 Brieven aan de burgemeester De burger wist in vele gevallen niet tot welke instantie hij zich moest wenden om zijn schadeaanvraag in te dienen. Bovendien waren veel gevluchte burgers niet op de hoogte van de plaatselijke situatie en hadden ze geen idee of ze reeds konden terugkeren. Om toch enige informatie te verkrijgen contacteerden ze in eerste instantie vaak de burgemeester.454 Hieronder worden een aantal brieven geciteerd die aan de burgemeester waren geadresseerd en die getuigen van de onwetendheid (en ongeletterdheid) die heerste onder de bevolking.455,456

453

Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper,547, Provinciale omzendbrief 8 november 1919. Zie bijlagen voor originele brief. 455 J. VANDEKERCKHOVE, Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 111—113. 456 De brieven komen uit het Iepers stadsarchief. Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547, brieven van geteisterden. 454

106

Een eerste brief is afkomstig van de weduwe van Maurice Tydtgat. Haar man werd gedood bij een Duits bombardement op de gasfabriek van de stad Ieper op 2 november 1914. Voorts verloor ze haar kindje toen het 18 dagen oud was terwijl ze onderweg was naar Vlamertinge. Ze moest het achterlaten bij een Britse priester die het zou begraven. Wanneer ze de brief schrijft verblijft ze samen met haar moeder nog steeds in Frankrijk. Ze krijgt echter geen uitkering meer als vluchteling. Ze vraagt de burgemeester haar een bewijs te zenden dat de inwoners van de stad Ieper onmogelijk kunnen terugkeren. Ze hoopt hiermee de prefectuur te overtuigen haar opnieuw een uitkering uit te betalen. Mijnheer Den Burgemeester, Ik kom mij tot u te wenden mijnheer om u te vraagen wat mij te doen staat. Mijn man Maurice Tijdtgat is gedood geworden in de gaze van Yperen met koolen te haallen door een Duitsche vlieger die bomen op de stat smeet den 2en 11 1914. Hij was den steun van mijn huisgezin. Ik heb hier ooren zegen mijnheer den burgemeester dat ik kan schadevergoeding bekoomen voor mijn man. Wilt zoo goet zijn mijnheer de burgemeester mij met raat en daad bij te staan. Ik ben eene arme weduwe. Waar moet ik gaan om hulp of troost, tenzij bij u mijnheer den burgemeester. Als burgervader der stat Yperen denk ik toch bij u mijnheer den burgemeester troost te vinden. Ik ben zwaar beproeft geworden door den oorlog, want 6 maanden na de doot van mijn man is mij een kint gebooren. Ik ben moetten vlugten. Als dat kintje 18 daagen hout was, ik heb dat kintje doot gevonden in mijne armen op de route van Vlamertinge. Ik heb het daar moetten laatten bij een Hengelsche doctoor die het ging doen begraven. Ik trek hier geen vlugtelinggelt meer seeder den 30 juni alsook mijne ouder Kamiel Dehaerne Simoen. Wij oopen met moet en betrouwen mijnheer den burgemeester dat gij ons zult raat geven en bijstaan. Zout gij niet willen mijnheer den burgemeester een bewijs zenden om naar de prefeckteure te gaan dat wij nog niet kunen weederkeren. Zoo zullen wij mischien ons vlugtelinggelt weeder trekken. Met oogating blijf ik uwe onderdanige dienaarese. M. veuve Tijdtgat–Magne par St. Lunaire (?) 29 …… (?)

107

Vluchteling A. Witterbecq schrijft de burgemeester vanuit Montreuil L’Argillé in Normandië (departement Eure). Hij vernam via een Vlaams weekblad dat

hij schadevergoeding kan

bekomen voor het overlijden van zijn twee zonen. Aangezien hij echter nog steeds in Frankrijk verblijft is het zeer moeilijk om de toestand in België te volgen. Hij vraagt de burgemeester dan ook welke bewijsstukken hij nodig heeft en hoelang hij nog in Frankrijk zal moeten blijven. Montreuil

L’Argillé

14

juli

1919 Mijnheer de Burgemeester, Over eenige dagen las ik in een Vlaamsch weekblad dat er een wet gestemd was door de Belgische Kamer die eene vergoeding toekende aan de Ouders of andere famillieleden voor de burgerlijke slachtoffers van den Oorlog. Voor den 20 September moet er een bewijsschrift door de gemeente overheden af geleverd worden waar de slachtoffers gedood of gekwetst zijn geweest. Gelijk gij weet Mijnheer de Burgemeester heb ik twee zonen die gedood geweest zijn den 22 April 1915. Ik vraag dat gij de goedheid zou willen hebben een bewijsschrift te willen bezorgen want ik weet hoegenaamd niet wat ik moet hebben of waar dit moet gevonden worden want hier zijn wij af gezonderd van alle nieuws uit t’ Vaderland. Ik vraag Mijnheer de Burgemeester of wij nog lang in Frankrijk zullen moeten blijven of wat er met ons zal zal gedaan zijn. Ik hoop Mijnheer de Burgemeester dat gij mijne vraag met welwillendheid zal onderzoeken en mij de noodige inlichtingen zal doen kennen. Aanvaard dit schrijvens van Uw nedigeren dienaar. A. Witterbecq Refugié d’Ypres à Montreuil L’Argillé “Eure”

108

Een derde brief is van handelaar Arthur De Boeuf uit Orléans (departement Loire). Hij had 14 dagen voor de oorlog uitbrak zijn bloeiende winkel op de Grote Markt in Ieper volledig vernieuwd. Daarnaast was hij ook marktkramer in schoenen. Hij moest echter alles achterlaten toen de oorlog begon. Bovendien werd hij door een obus geraakt in de linkerschouder. Hij vraagt de burgemeester om hem formulieren voor het indienen van de schadeaanvraag wil op te sturen. Hij hoopt recht te hebben op een hoge schadevergoeding. Het commissariaat van het arrondissement Ieper antwoordt hem op 19 juni 1919 dat hij zich moeten wenden tot het gemeentebestuur van Ieper dat zich op dat moment bevindt in Paris-Plage (departement Pas-deCalais) om de gewenste formulieren te bekomen. 24-5-1919 Mijnheer Ik heb de eer U te komen vragen omdat gij de goedheid souddet willen hebben een bulletin van oorlogsschade ons te willen opsturen, voor schadevergoeding van Ipres. Wij zijn tevreden om terug te keeren naar Ipres, en de selfste commerce te hernemen op conditien wij onze schade ingestaan zijn van ons verlies. Gelijk gij weet mijnheer dat wij juist 14 dagen voor den oorlog onze winkel en bakkerij overgelaten had op de Markt en dat wij juist eenen schoone nieuwen winkel gesteld had in het huis mijnheer Gillebert van Kortrijk. Gelijk gij waarschijnlijk weet welk schoone winkel wij hadden 14 dagen voor den oorlog gesteld, Au Drapeau Belge nummer 6 Diksmudstraat, genaamd Gillebertpoort bij de Markt. Alsook ik was markkramer van schoenen. Ik deed de markt Dikmude, Veurne en Loo. Alles en overal achtergebleven en mijnen schoonen winkel afgebrand en voor het slechtte ik en werkelijk ben bij gebrek van een verlies, mijne linkerschouder doorgeschoten ben eener eela obus. Mijnheer gelijk gij op de hoogte zijt van de conditie denk ik wel eene grootte schadevergoeding te verwachten. ’t Is te hooppen eene groote hulp te ontvangen, voor ons opnieuw te kunnen plaseeren. Mijnheer denkende op uwe goedwilligheid dank ik U op voorhand. Mijnheer Arthur De Boeuf, Rue de Cheval Rouge n. 23 Orleans, Loiret.

109

Camile Duplacie-Callens’ zoontje verloor zijn been bij een bombardement in Ieper. Hoewel het kind reeds een houten been gekregen heeft, is hij het volledig ontgroeid. De familie verblijft momenteel in Normandië en de teruggekeerde Franse soldaten vertellen hen dat hun zoon recht heeft op een nieuw houten been. Aangezien ze in Betreville (departement Seine-Martime) verblijven, zijn ze niet op de hoogte van de toestand in België. Ze vragen de burgemeester dan ook wat ze moeten doen en of er een mogelijkheid is om terug te keren naar huis. De zaak van Camile Duplacie komt voor in het tweede register van de eerste kamer. Zo kennen we ook de toegekende vergoeding. Uiteindelijk blijkt uit het vonnis van 6 mei 1920 dat hij een jaarlijkse schadevergoeding kreeg van 1.680 Belgische frank.

Bertreville den 8

Augustus

1919 Mijnheer de Burgemeester Ik wend mij tot uw om inlichtingen te vragen nopens de kinders die gekwetst geweest zijn in bombardement van den oorlog. Wij hebben één zoontje die gekwetst heeft van zijn been den 23 april 1915 in bombardement van Ieper alnog op de hofstede zijn aan het gekwetst het wieltje en heeft moeten de operatie hebben van zijn been afgezet te zijn tot boven de knie dat er maar een weinig van zijn been gebleven is. Hij is tien jaren oud sedert de laatste dagen van de maand mei. En dat er altijd gesproken is dat de kinders die gekwetst zijn door oorzaak van den oorlog zullen trekken. En dat het de heer Burgemeester is van de steden of de parochie waar zij woonden voor den oorlog dat wij lezen in onz vlaanderen er zoude voor zorgen, wenden wij ons ook tot uw Mijnheer de Burgemeester dat gij zoudet willen de goedheid te hebben van daarvoor te zorgen. Hij heeft een houten been gehad in 1916 en kon er mede gaan. En nu dat het al of drie jaren geleden is en het kind vele groeien is het onmogelijk gekomen er mede te gaan. En het einde van het been die gebleven is verdikken in evenredigheid het andere. Hij is gekomen bij ons 20 Maart 1919 van de Colonie van Sassetôt en het is al één jaar dat hij geen gebruik meer kan maken van zijn been. En de Fransche soldaten die naar huis komen of in verlof komen zeggen dat hij recht heeft voor een ander houten been te hebben. En daar wij geen geneesheer van België in omliggende van ons hebben om te raadplegen wenden wij tot uw om inlichtingen te bekomen als het mogelijk is. Hij gaat nu met een piket of houten stok. En of er al wat voortgang is rond Ieper voor de landerijen om weder te keeren om onzen vorigen stiel te hernemen van voor den oorlog. In afwachting van antwoord te ontvangen bedanken wij uw op voorhand Camile Duplacie-Callens

110

Uit de geciteerde brieven blijkt de onwetendheid en onzekerheid die heerste onder de bevolking. Velen wilden graag terugkeren maar hadden er geen idee van of dit reeds mogelijk was. Anders waren op de hoogte van het recht op schadevergoeding maar wisten niet hoe ze dit konden uitoefenen en tot welke instanties ze zich moesten wenden. De burgers hadden nood aan informatie en wendden zich daarom tot de burgemeester van hun stad of gemeente. 6.3.3 De terbeschikkingstelling van de lokalen en de onderhoudskosten door de gemeenten In het arrondissement Ieper werden er verschillende zittingsplaatsen ingericht, onder andere in Poperinge en Wervik. De mobiliteit van de burger was na de Eerste Wereldoorlog, zeker in de frontstreek, zeer beperkt waardoor de rechtbanken zitting hielden in de nabijheid van de burger. Bovendien werd op deze manier de massa aanvragen verdeeld over de verschillende zittingsplaatsen. De gemeenten moesten zelf instaan voor de terbeschikkingstelling van de nodige lokalen: een lokaal voor het commissariaat van de staatscommissarissen, een lokaal voor de griffie en de eigenlijke zittingszaal. De inrichtingskosten en huurgelden konden door de gemeenten wel worden teruggevorderd.457 Daarnaast werd er van de gemeenten ook een bijdrage in de onderhoudskosten gevraagd. De bijdrage was afhankelijk van het aantal inwoners. Deze onderhoudskosten kon men niet terugvorderen en waren ten laste van de gemeenten.

6.4 HET CONCREET DOSSIER VAN GEORGES BRAEM In het archieffonds Speybrouck458 werden een aantal volledige dossiers bewaard. We vonden het concrete dossier terug van Georges Braem die ook vermeld wordt in onze vonnissen. Op 26 maart 1920 werd zijn dossier door de rechtbank behandeld. Hij dient zijn aanvraag tot schadevergoeding in samen met zijn twee broers, Joseph en Alphonse. Georges Braem oefent het beroep van roeper en aanplakker van de stad Ieper uit. Hij is geboren op 30 december 1885 en woont in Poperinge. Zijn huis werd vernield waardoor er ook schade was aan de meubelen, kledij, enz. De rechtbank van oorlogsschade kende hem uiteindelijk een vergoeding van 5.100 Belgische frank toe. In zijn volledig dossier kunnen we nagaan hoe de kostenraming verliep voor de heropbouw van het vernielde huis. De architect maakt een duidelijke oplijsting van alle materialen die nodig zijn voor de herstelling van het huis en hun kostprijs (aantal bakstenen, deuren, enz.). Hij maakt

457

Briefwisseling tussen de stad Wervik en het gemeentebestuur van Ieper, 28 september 1925. Ieper, Stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547. 458 Raphaël Speybrouck was een gekend architect in de omgeving van Ieper die meehielp bij de heropbouw van de stad.

111

bovendien een raming met behulp van de onderverdeling die we ook aantreffen op de formulieren voor de schadeaanvraag. Op deze manier is het makkelijk te onderscheiden hoeveel de schadepost bedraagt en hoeveel het nieuwe materiaal zal kosten. We vinden de plattegronden van de gelijkvloers en de eerste verdieping terug waarop men zich baseert om de herstellingen uit te voeren. In het dossier werd eveneens een plan van de voorgevel toegevoegd. Ook de blauwdrukken van de plannen kunnen we hierin terugvinden. Plan van het gelijkvloers en de voorgevel

112

113

7. DE CONTROLE OP HET HERBELEG, DE VOORSCHOTTEN EN DE BETALING VAN DE SCHADEVERGOEDING

In voorgaande hoofdstukken gingen we dieper in op de indiening van de schadeaanvraag, de raming van de schade en de procedures voor de staatscommissaris en rechtbank die daarop volgden. In dit hoofdstuk beantwoorden we de vraag waar de burger terecht kon om zijn schadevergoeding te innen. We bekijken tevens hoe de controle op het herbeleg gebeurde. Wanneer een vergoeding werd toegekend gebeurde dit immers doorgaans onder de voorwaarde van herbeleg (vooral voor de grote bedragen).

7.1 DE ORGANISATIE VAN DE CONTROLE OP HET HERBELEG Het feit dat de gerechtelijke en administratieve beslissingen de voorwaarde oplegden van herbeleg, betekende dat men dit ook moest controleren. Vaak werden de toegekende bedragen in schijven uitbetaald. De grootte van deze schijven werd vrij arbitrair door de rechter bepaald. Er bestonden geen vaste regels.459 Aangezien de schadevergoedingen rechtstreeks bijdroegen tot het economische herstel van België, was het zeker geen overbodige luxe om de controle op het herbeleg voldoende efficiënt te organiseren. Krachtens de wet van 28 mei 1920 werd de controle op het herbeleg toevertrouwd aan de controleurs van de registratie en domeinen en een aantal toegevoegde controleurs. Dit systeem bleek echter niet effectief. Vandaar dat dit systeem gauw werd verlaten. Vanaf 1 januari 1921 werd de controle uitgevoerd door de ingenieurs van de dienst voor vaststelling en onderzoek bij de Dienst voor Oorlogsschade, de hoofdcommissarissen en enkele toegevoegde inspecteurs van het herbeleg.460 7.1.1 De uitvoering van de controle Men controleerde de schadevergoedingen die door de rechtbanken werden toegekend. Daarnaast voerde men ook controle uit op de vergoedingen die bij ministerieel besluit waren toegekend aan de slachtoffers. Het ging dan om voorschotten en verrichtingen.461 De commissarissen en toegevoegde inspecteurs moesten zich er van verzekeren dat de toegekende 459

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 33. 460 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 33. 461 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34.

114

schadevergoedingen wel degelijk gebruikt werden voor het herstellen van de oorlogsschade. Ze baseerden zich hiervoor op de voorschriften die in het vonnis of de administratieve beslissing werden opgenomen. De inspecteurs konden eveneens facturen opvragen en nakijken. Daarnaast gingen ze ter plaatse om zich van de herstellingen te vergewissen. Aangezien de burger vaak in schijven werd uitbetaald, gebeurde de controle per schijf met inbegrip van de herstelbetalingen. De rechtbank kon de toelating geven om de schadevergoeding voor iets anders aan te wenden. Het ging dan om een erkende of opgelegde herinvestering. 462 De aanwending van deze schadevergoedingen werd ook gecontroleerd, ondanks de toelating van de rechtbank. Zolang de herstellingen duurden en het werk niet voltooid was, werd de besteding van de schadevergoeding gecontroleerd. Er werd de inspecteurs op het hart gedrukt even goed te controleren op de aanwending van de laatste schijven als op de aanwending van de eerste. Na de controle van het herbeleg had men recht op een attest of certificaat van herbeleg. Het werd ondertekend door degene die de controle had uitgevoerd. Van het certificaat werden er twee exemplaren opgemaakt, één exemplaar werd naar het ministerie van Economische Zaken gestuurd, het tweede exemplaar kwam terecht in het dossier van de schadelijder.463 7.1.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van de coöperatieven De statuten van deze coöperatieven schreven voor dat zij de besteding van de voorschotten door hun leden moest nagaan. De controle op deze besteding gebeurde door de inspectie voor het herbeleg van het ministerie van Economische zaken. Het waren vooral de hoofdcommissarissen die hier het initiatief namen. Zij werden immers op de hoogte gesteld telkens een lid van één van deze coöperatieven een voorschot had verkregen. Dit was ergens logisch aangezien men op deze manier wou vermijden dat de getroffene twee keer een schadevergoeding zou verkrijgen.464 7.1.3 De controle uitgevoerd in Frankrijk Belgen of Fransen die in Frankrijk verbleven maar schade hadden geleden op het Belgische grondgebied en hiervoor een schadevergoeding hadden ontvangen, waren eveneens onderworpen aan de controle op de besteding ervan. Deze controle gebeurde door de Dienst voor getroffen Belgen in Frankrijk.465,466 De controle gebeurde volgens een procedure die in 462

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34. 463 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34. 464 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 34-35. 465 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 35. 466 Deze dienst had zijn zetel op de Avenue des Champs Elysées nr. 99 te Parijs.

115

samenspraak

met

het

ministerie

voor

Buitenlandse

zaken

werd

opgesteld.

De

hoofdcommissarissen stonden in rechtstreeks contact met de heer de Ryck, directeur-generaal van deze dienst. Per dossier verstrekte hij een kopie van het vonnis en specifieke elementen die van belang waren voor het dossier.467 Op deze manier trachtte men een degelijke controle uit te voeren op de schadevergoedingen die in het buitenland werden aangewend voor het herbeleg.

7.2 DE OVEREENKOMST MET DE STAATSCOMMISSARIS In hoofdstuk 5 gingen we reeds dieper in op de procedure voor de staatscommissaris. Vanaf 1920 werd hen gevraagd zoveel mogelijk het artikel 42 van de wet van 25 april 1920468 toe te passen. In dit artikel krijgt de staatscommissaris de bevoegdheid om zelf een overeenkomst te sluiten met de schadeaanvrager zonder tussenkomst van de rechtbank. Dit had natuurlijk gevolgen wat de controle betreft. De staatscommissaris heeft deze bevoegdheid enkel wanneer de schadevergoeding het bedrag van 10.000 Belgische frank niet overschrijdt. Daarnaast moet hij de goedkeuring krijgen van het ministerie van Economische zaken. Op deze manier wou men de rechtbanken zoveel mogelijk ontlasten van de kleinere zaken.469 Deze overeenkomst werd dus niet meer gehomologeerd door een vonnis en kreeg een andere kwalificatie. 7.2.1 De kwalificatie van de overeenkomst Voor de kwalificatie van deze overeenkomst mag men niet teruggrijpen naar de artikelen 2044 en volgende van het Burgerlijk Wetboek. In deze artikelen neemt men aan dat de overeenkomst een wederzijdse overeenkomst is die wederkerigheid van beide partijen veronderstelt. Dit was echter geenszins de bedoeling van de wetgever. Het doel van artikel 42 was voornamelijk de rechtbanken te ontlasten van de minder belangrijke zaken en de burger een kans te geven zelf tot een akkoord te komen zonder tussenkomst van de rechtbank. Door de overeenkomst te zien als een overeenkomst in de zin van het Burgerlijk Wetboek zou men te snel aannemen dat er te onderhandelen valt over de schadevergoeding, wat absoluut niet het geval is.470 De schadeaanvrager moet via deze overeenkomst wel dezelfde vergoeding krijgen als de rechtbank hem zou toekennen. Alleen de twijfelachtige elementen uit het dossier kunnen in aanmerking komen voor onderhandeling in de zin van het Burgerlijk Wetboek.

467

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 35. 468 Wet van 25 april 1920 inzake de hoven en rechtbanken van oorlogsschade. 469 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 37. 470 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 37.

116

7.2.2 De schade die in aanmerking komt voor een overeenkomst In principe komt alle schade die onder het artikel 2 van de wet van 10 mei 1919 valt in aanmerking voor een overeenkomst met de staatscommissaris.471 De schadevergoeding mag echter het bedrag van 10.000 Belgische frank niet overtreffen. Hierbij wordt alle schade die zich in het arrondissement voordeed in aanmerking genomen, men houdt geen rekening met de categorie waartoe de schade behoorde. De waarde van de goederen wordt bepaald op basis van de waarde die ze hadden op 1 augustus 1914.472 Men maakt echter een uitzondering voor kunstvoorwerpen en luxegoederen aangezien het voor deze goederen onmogelijk is een herbelegginsvergoeding toe te kennen. Indien er zich meerdere schadegevallen voordeden in verschillende arrondissementen, kan de schadelijder in elk arrondissement om een overeenkomst verzoeken. Dit kan enkel voor zover hij zich niet onder de verplichting bevindt van artikel 30 van de wet van 25 april 1920 die zegt dat men alle dossiers die één geheel473 vormen voor één rechtbank dient te brengen waar de belangrijkste schade zich heeft voorgedaan. Wanneer hij in twee arrondissementen een aanvraag deed, waarvan één wegens personenschade, kan men deze niet in één overeenkomst opnemen. Men moet deze verschillende aanvragen in feite volledig los van elkaar zien.474 7.2.3 De procedure475 a) Het indienen van het verzoek tot overeenkomst De schadeaanvrager richt zijn verzoek tot de hoofdcommissaris. Daarnaast dient hij zijn verzoek ook neer te leggen op de griffie.476 Deze schadeaanvraag moet in de gewone vorm worden gedeponeerd.477 b) De behandeling van de aanvraag Elk verzoek tot overeenkomst moet met zorg onderzocht worden. Het is niet de bedoeling dat men het verhaal van de schadeaanvrager zomaar aanneemt. Daarnaast is het niet voldoende om te verklaren dat de gevraagde som niet overdreven is en daarom volgens de staatscommissaris mag worden toegekend.

471

Zie hoofdstuk 5 en 6. Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38. 473 Het gaat dan volgens het artikel om schade aan een landbouwbedrijf, commerciële onderneming of industrie die aan één eigenaar toebehoren. 474 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38. 475 Zie hoofdstuk 5 en 6. 476 Art. 23 tot 37 van de wet van 25 april 1920 inzake de hoven en rechtbanken van oorlogsschade. 477 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 38. 472

117

Van elke aanvraag wordt er een gedetailleerd en gemotiveerd dossier opgesteld. Dit dossier moet het ministerie van Economische Zaken en de Commissie voor Overeenkomsten in staat stellen het dossier te onderzoeken zonder genoodzaakt te zijn zelf een uitgebreid onderzoek te voeren. Het kan hierbij nuttig zijn om de initiële aanvraag naast de overeenkomst te leggen om na te gaan welke vergoeding men per post heeft toegekend.478 Wat de identificatie van de schadelijder, de bewijsmiddelen, enz. betreft, gelden dezelfde regels als deze gevolgd bij de rechtbank van oorlogsschade (zie supra). c) De overeenkomst De overeenkomst komt tot stand door de ondertekening van een akte door de schadeaanvrager en de staatscommissaris. 479 d) De uitbetaling Wanneer de herbeleggingsvergoeding van de goederen het bedrag van 500 Belgische frank overschrijdt, wordt er een clausule in de overeenkomst opgenomen die bepaalt dat de schadevergoeding in verschillende schijven wordt uitbetaald. De eerste schijf wordt uitbetaald zonder enige controle om zo snel mogelijk tegemoet te komen aan de noden van de schadelijder. Voor de betaling van de volgende schijven heeft men steeds een certificaat nodig, dat bevestigt dat de som correct werd besteed en het herbeleg juist werd uitgevoerd. Vaak werd de Centrale Administratie geconfronteerd met schadelijders die een overeenkomst hadden gesloten maar zich erover verbaasden dat ze de fondsen niet binnen de termijn ontvingen die door de staatscommissaris voorop was gesteld. Men mag evenwel niet uit het oog verliezen dat de overeenkomsten steeds geweigerd of herzien kunnen worden en er altijd een bijkomend onderzoek mogelijk is.480 Tevens dient men in acht te nemen dat er een zekere termijn verloopt bij het onderzoeken van de dossiers door de Commissie. Deze termijn hangt af van de complexiteit van het dossier en de vele zaken waarmee de Commissie reeds belast is.

478

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39. 479 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39. 480 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 39-40.

118

7.3 DE VOORSCHOTTEN TOEGEKEND DOOR DE ADMINISTRATIE De wet van 24

februari 1919 inzake de voorschotten toegekend door de staat voor

oorlogsschade, geeft de staat de mogelijkheid om voorschotten toe te kennen aan de schadelijder voor de herstelling van oorlogsschade.481 Ter uitvoering van deze wet werden een aantal uitvoeringsbesluiten genomen die gecoördineerd werden in de wet van 30 augustus 1920.482 Men maakt een onderscheid tussen twee soorten voorschotten, enerzijds het voorschot in natura en anderzijds het voorschot in speciën (vaak onder de vorm van een titel). Het gaat in beide gevallen om voorlopige toekenningen. Wanneer het definitief toegekende bedrag uiteindelijk lager zou zijn dat wat men als voorschot ontving, zal het teveel aan de staat moeten worden terugbetaald.483 De toekenning van deze voorschotten gebeurt volledig langs de administratieve weg. De verschillende diensten van het ministerie van Economische zaken staan in voor de afhandeling ervan. Ook hier moet men de toegekende vergoeding aanwenden voor het herbeleg. De controle gebeurt echter minder strikt, men gelooft de schadelijder op zijn woord van eer. 7.3.1 De voorschotten toegekend voor het bewoonbaar maken van beschadigde of vernielde woonhuizen Deze voorschotten konden worden verkregen voor het herstellen van vernielde of beschadigde onroerende goederen. De vergoeding kon alleen aangewend worden voor herstelling of werkzaamheden die strikt noodzakelijk waren voor het bewoonbaar maken van het woonhuis. Dit betekende dat men de vergoeding niet mocht aanwenden voor de eindafwerking of luxeelementen.484 Het bedrag van dit voorschot bedroeg maximum 50.000 Belgische frank. Er werd een uitzondering gemaakt voor landbouwbedrijven. In dit geval kon er eventueel een toeslag van 20.000 Belgische frank worden toegekend. In elk geval mocht het voorschot het totale bedrag van 80.000 Belgische frank niet overschrijden. De aanvraag tot voorschot werd ingediend bij de gemeentelijke administratie waar het goed gelegen was. Deze aanvraag moest steeds vergezeld zijn van een schatting van de herstellingskosten. De gemeentelijke administratie zond de aanvragen door naar de 481

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 41. 482 Deze gecoördineerde wet werd op haar beurt aangepast door de wet van 15 februari 1921. 483 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 41. 484 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42.

119

(toegevoegde) Hoge Koninklijke Commissaris of naar de gouverneur van de provincie (of zijn ondergeschikte).485 Het was hun taak om de omvang van het voorschot te bepalen. Ze hadden hiervoor geen goedkeuring nodig van de Centrale Administratie. Het was echter wel zo dat men de omvang van het voorschot bepaalde in samenspraak met de lokale hoofdcommissaris. Indien men het niet eens was, werd het laagste bedrag toegekend.486 De betaling van het voorschot in speciën gebeurde naargelang de vorderingen van de herstellingswerken en door tussenkomst van de gemeentelijke administratie. Deze was op haar beurt afhankelijk van de middelen die door de Hoge Koninklijke Commissaris of de gouverneur ter beschikking werden gesteld. 7.3.2 De voorschotten toegekend door tussenkomst van coöperatieven De coöperatieven konden voor alle schadecategorieën een voorschot toekennen. Het voorschot bedraagt maximum 70% van de totale waarde op 1 augustus 1914 vermeerderd met de herbeleggingswaarde. Voor de berekening van het voorschot wordt er gebruik gemaakt van verschillende coëfficiënten. Wat de reconstructie en herstelling van onroerende goederen betreft neemt men volgende coëfficiënten in aanmerking: 4 voor het ganse Belgische grondgebied en 4,5 voor de plaatsen in de frontstreek. Wat de roerende goederen betreft: 2,5 voor het ganse Belgische grondgebied en 3 voor de plaatsen in de voormalige fronstreek.487 488 De aanvraag voor een voorschot wordt door de lokale sociale coöperatieven overgemaakt aan de staatscommissaris. Om de procedure sneller te doen verlopen wordt het dossier van de schadelijder door de coöperatieven zelf opgesteld. Zij zullen op basis van de verklaringen van de getroffene en een onderzoek ter plaatse de exacte samenstelling van het goed op 1 augustus 1914 trachten te achterhalen. Het is de bedoeling dat men dit zo goed mogelijk doet. Dit betekent dat men zich vooral zal focussen op de goederen die definitief tot een schadevergoeding zullen leiden in de toekomst. Het dossier bevat de identiteit van de

485

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42. 486 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 42. 487 De “plaatsen in de voormalige frontstreek” zijn: Middelkerke, Westende, Lombardsijde, Slijpe, Nieuwpoort, Sint-Joris, Mannekensvere, Oostduinkerke, Sint-Pieters-Kapelle, Ramskapelle, Schore, Leke, Keiem, Pervijze, Stuivekenskerke, Beerst, Vladslo, Oostkerke, Diksmuide, Kaaskerke, Werken, Lampernisse, Esen, Oudekapelle, Sint-Jacobskapelle, Handzame, Zarren, Nieuwkapelle, Woumen, Klerken, Staden, Hooglede, Merkem, Noordschote, Reninge, Bikschote, Oostnieuwkerke, Westrozebeke, Zuidschote, Poelkapelle, Woesten, Langemark, Boezinge, Passendale, Elverdinge, Moorslede, Sint-Jan, Brielen, Zonnebeke, Vlamertinge, Ieper, Beselare, Dadizele, Zillebeke, Geluveld, Reningelst, Dikkebus, Voormezele, Hollebeke, Zandvoorde, Geluwe, Westouter, Houthem, Loker, Kemmel, Wijtschate, Wervik, Komen, Dranouter, Wulvergem, Mesen, Neerwaasten, Waasten, Nieuwkerke, Ploegsteert en Le Bizet. 488 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 43.

120

schadelijder, het bewijs van de schade, de gevraagde omvang van het voorschot, het voorgestelde voorschot en de bestemming van het voorschot.489 De staatscommissaris moet het dossier onderzoeken, nagaan of de schadelijder niet onder toepassing van artikel 9 van de wet van 10 mei 1919490 valt en controleren of de omvang van het bedrag niet overdreven is. Hierop wordt het dossier tenslotte overgemaakt aan Federatie van Coöperatieven die uiteindelijk beslist over de omvang van het toe te kennen voorschot. 7.3.3 De voorschotten toegekend voor het herstel van gronden De herstelling van gronden was uitermate belangrijk. Op deze manier konden de burgers vaak hun voormalige werkzaamheden hernemen en droegen ze bij tot een herstel van de economie. Het probleem was echter dat de kleine landbouwer niet in staat was de herstelling van de landbouwgrond uit eigen zak te betalen. Om hieraan tegemoet te komen werd daarom met voorschotten gewerkt. Door middel van restauratiecontracten tussen de staat en de burger konden er voorschotten worden verleend. De staat werd hier vertegenwoordigd door de minister van Landbouw en de minister van Economische Zaken.491 De contracten werden voornamelijk gesloten met: -

Kleine landeigenaars die bereid waren zelf wat pionierswerk op zich te nemen en

-

Eigenaars van veel landbouwgrond die de landbouwbedrijvigheid van verschillende families gedurende een aantal jaren wilden garanderen na het herstel van de gronden.

De omvang van deze voorschotten werd in elk individueel dossier bepaald naargelang de omvang en noodzaak van de werkzaamheden en afhankelijk van het stuk land. Men vertrok van een basisbedrag van ongeveer 2.400492 Belgische frank per werkkracht.493,494 Dit bedrag werd berekend op basis van de opbrengst die een arbeider gedurende 200 dagen per jaar zou genereren uit een bepaald stuk landbouwgrond. Bovendien kon men dit aanpassen naargelang de werkkracht minder dan een gemiddelde persoon werkte of nog een andere job uitoefende 489

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44. 490 Burgers die tijdens de oorlog economisch samenwerkten met de vijand of handelingen stelden tegen de staatsveiligheid worden uitgesloten van het recht op schadevergoeding wegens oorlogsschade. 491 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44. 492 Het bedrag van 2.400 Belgische frank was geen definitieve basis. Men kon dit aanpassen indien de loontarieven gevoelig zouden veranderen. 493 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 44-45. 494 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 46.

121

waardoor hij zich geen 200 dagen per jaar met het herstellen van de landbouwgrond kon bezighouden. Het bedrag kon ook verschillen al naargelang de soort ondergrond. Het volstond dus om het bekomen bedrag vervolgens te vermenigvuldigen met het aantal werkkrachten waarover men beschikte om zo de waarde te kennen die de grond in één jaar zou genereren. Wanneer men deze waarde kende, kon men door een simpele deling bepalen hoeveel jaar men nodig zou hebben om de grond in zijn oorspronkelijke staat te herstellen en die de contractant in waarde moest genereren. Het was van groot belang dat de werkzaamheden zo snel mogelijk werden uitgevoerd.495 Het meest voordelige contract werd dan ook mee bepaald afhankelijk van de duurtijd die de termijn van één jaar niet mocht overschrijden. Het is natuurlijk onrealistisch om te denken dat alles in één jaar hersteld kon worden. Vandaar dat de contracten werden aangepast naar twee, drie of vier jaar. In elk geval mocht de herstelling niet langer dan vier jaar duren. Indien de eerste bewerker van het land (de pionier) gedurende deze vier jaar de waarde wat hij in vier jaar kan restaureren overschreed, mocht deze overschrijding niet worden opgenomen in het contract. In dat geval zal de pionier hetzij het teveel moeten weggeven aan iemand anders, hetzij een extra werkkracht in dienst moeten nemen ofwel het teveel op één of andere manier moeten herstellen onafhankelijk van de tussenkomst van de Belgische staat. Volgens de wet diende de staatscommissaris voorafgaandelijk vast te stellen of de grondeigenaar werkelijk oorlogsschade had geleden die onder de toepassing van de wet van 10 mei 1919 viel. Daarnaast mocht de som vastgesteld in het contract de definitieve schadevergoeding toegekend door de rechtbank niet overschrijden. Aangezien een contract tot toekenning van een voorschot voor het herstel van de grond enkel kon worden toegekend indien de schadelijder nog geen definitieve vergoeding had verkregen van de rechtbank, moest men rekening houden met de reeds toegekende voorschotten. De rechterlijke beslissing werd daarom geschorst tot de vervaldatum van het contract.496 Op deze manier kon de rechtbank bij haar tussenkomst rekening houden met de eventuele waardeverminderingen van de grond die nog zouden bestaan, ondanks de uitvoering van het contract tot herstel. Het was tevens de taak van de staatscommissaris om de uitvoering van de voorwaarden van het contract na te gaan bij elke uitbetaling van een schijf. Dit was noodzakelijk

495

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 45. 496 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 46.

122

om de voorziene sommen te kunnen uitbetalen volgens de boekhouding van het ministerie van Economische Zaken. Sommige landbouwers hadden op eigen houtje reeds herstellingen aan de gronden uitgevoerd zonder tussenkomst van de staat. Ook aan deze schadelijders konden er nog voorschotten worden toegekend. De aanvragen moesten worden ingediend bij de hoofdcommissaris aangesteld door de minister van Landbouw. Deze hoofdcommissaris was tevens belast met de controle op de werkzaamheden. Bij elke aanvraag voegde deze commissaris een verklaring dat de werkzaamheden werden uitgevoerd binnen de omvang van de toegekende voorschotten. De aanvragen worden toegekend door de staatscommissaris die de voorwaarden controleert. De betaling gebeurt in speciën. 7.3.4 De voorschotten in natura De leveringen vanuit Duitsland en de herstelbetalingen waaraan Duitsland moest voldoen, konden door de staat onder de vorm van voorschotten worden toegekend aan de burger.497 Op basis hiervan werden er door het ministerie van Landbouw en het ministerie van Economische Zaken een aantal bepalingen aangenomen die het mogelijk maakten dat de burger het vee terugkreeg. Bij de aankomst van de konvooien met vee, wilde men het vee zo snel mogelijk verdelen. Omwille van deze dringende redenen moest een specifieke procedure gevolgd worden. Het ministerie voor Landbouw stelde bij de verdeling van het vee fiches op. Deze fiches werden overgemaakt aan de controledienst van de Dienst voor Oorlogsschade. De fiches werden door de controledienst nagekeken en ingeschreven. Hierop werd de staatscommissaris op de hoogte gebracht van de toekenning. Hij zou later instaan voor de controle op en het natrekken van de verklaringen die door de getroffene omtrent zijn schade werden gedaan. Naast een verdeling van vee kon de getroffene ook geholpen worden door het ter beschikking stellen van meubelen en kledij. Het Bijstandscomité voorzag de oorlogsslachtoffers van kledij en meubelen. Daarnaast zorgde ze ook voor zaden, meststoffen, materiaal en vee dat hen ter beschikking werd gesteld door het ministerie van Landbouw.498

497

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47. 498 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47.

123

De terbeschikkingstelling van deze goederen werd beschouwd als een voorschot in natura. De tussenkomst van de staatscommissaris was niet vereist aangezien het ging om goederen met een geringe waarde.499 7.3.5 De voorschotten in naam van de staat toegekend door bepaalde organisaties a) De voorschotten toegekend door het Comité voor Oorlogsschade van het ministerie van de Spoorwegen Het ministerie van de Spoorwegen richtte onder haar verantwoordelijkheid een Comité op dat instond voor de toekenning van voorschotten aan haar personeel of rechthebbenden van deze medewerkers van het betrokken ministerie en de burgerlijke slachtoffers van de oorlog die zich onder het toepassingsgebied van de wet van 10 juni 1919 bevonden.500 b) De voorschotten toegekend door de Nationale organisatie voor Oorlogswezen501 De Nationale organisatie voor Oorlogswezen valt onder de toepassing van artikel 12 van de wet van 10 juni 1919. Dit artikel bepaalt dat men de voorschotten kan recupereren uit de door de rechtbank toegekende schadevergoedingen.502 c) De voorschotten toegekend door de gemeenten Gedurende de oorlog of toch tenminste vanaf de wapenstilstand werden er reeds door de gemeenten voorschotten toegekend aan de oorlogsslachtoffers.503 In bepaalde gevallen werd er door de gemeenten in naam van de staat gehandeld. De gemeenten kenden vaak voorschotten toe die hen zelf als voorschot waren uitgekeerd. De toekenning van de voorschotten gebeurde onder hun verantwoordelijkheid. Vooral in het kustgebied werden er door de gemeenten voorschotten toegekend. Vaak werd er bijvoorbeeld aan getroffen hoteluitbaters door middel van een krediet, verleend door het Gemeentekrediet, een voorschot toegekend aan de schadelijder. De staat zorgde voor de terugbetalingen aan het Gemeentekrediet van de door de gemeenten geleende sommen. Zowel het kapitaal als de renten werden terugbetaald.504 Daarnaast konden de gemeenten voorschotten toekennen aan gedeporteerde burgers voor zover zij onder de toepassing van de wet van 10 juni 1919 vielen. 499

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47. 500 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 47. 501 L’oeuvre Nationale des Orphelins de la guerre werd opgericht op 16 maart 1915. 502 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48. 503 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48. 504 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 48.

124

Aangezien de Belgische staat deze voorschotten aanmoedigde, kan men deze voorschotten beschouwen als een louter administratieve beslissing. De geïnteresseerde gemeenten dienden hun voornemen om voorschotten toe te kennen kenbaar te maken aan de Dienst voor Oorlogsschade. Op deze manier was de Dienst in staat om de omvang van de voorschotten te bepalen. Om kans te maken op de toekenning van een voorschot moest de burger een schadeaanvraag indienen bij de rechtbank van oorlogsschade.

7.4 DE BETALING VAN DE SCHADEVERGOEDINGEN De definitief of voorlopig toegekende vergoedingen worden uitbetaald op de door de hoven en rechtbanken bepaalde tijdstippen.505

506

Het begrip “betaling” moet volgens de rechtsleer zeer

ruim worden begrepen. Het gaat om de uitvoering van een verbintenis. Ondanks het feit dat het vonnis of het arrest de vergoeding en looptermijn bepalen, blijft de uitvoerende macht nog steeds bevoegd om volgens zijn mogelijkheden en volgens de geldomloop de wijze van betaling te bepalen.507 De verschillende wijzen van betaling omvatten onder meer de betaling via effecten op naam bij een vergoeding boven 15.000 Belgische frank of de betaling in speciën (via een postcheque) bij een vergoeding minder dan 15.000 Belgische frank. Indien de getroffene meerdere schadevergoedingen op basis van verschillende vonnissen verkrijgt, wordt de schadevergoeding eveneens via effecten betaald. De effecten op naam genereren een interest van 5% per jaar. Deze wordt door het ministerie van Economische zaken halfjaarlijks aangepast en uitbetaald door middel van postcheques. In principe zijn ze betaalbaar binnen een termijn van 5 jaar.508 De schadelijder heeft de mogelijkheid over zijn effect te onderhandelen. Het is echter zo dat wanneer de schadevergoeding onderhevig is aan de voorwaarde van herbeleg, er slechts een

505

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49. 506 Artt. 15 en 52 van de wet van 10 mei 1919. 507 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49. 508 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 49.

125

kleine onderhandelingsmarge is. In ieder geval blijft het de taak van de getroffene om zelf het initiatief tot onderhandelen te nemen.509 Twee organisaties houden zich in het bijzonder bezig met de onderhandelingen omtrent de effecten op naam onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg. Een eerste organisatie was de Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid510 met haar zetel in Brussel. In het algemeen kunnen de overige schadelijders terecht bij de Coöperatieve Vennootschappen. Er wordt een uitzondering gemaakt voor de personen waarvan de onderneming in 1914 de waarde van 100.000 Belgische frank oversteeg, .511 De toegekende schadevergoedingen kunnen logischerwijze enkel worden aangewend voor het herbeleg. De vergoeding wordt als het ware slechts eigendom van de getroffene eens het herbeleg voltooid is. In artikel 62 van de wet van 10 mei 1919 stelt men dan ook dat indien de vergoeding door overdracht of inpandgeving wordt doorgegeven, deze slechts volledige executie kan krijgen indien de geleende of betaalde som daadwerkelijk wordt aangewend voor het herbeleg. Indien het herbeleg niet wordt voltooid dan is de cessionaris of pandhouder louter in het bezit van een voorwaardelijke titel. De vergoeding werd vaak uitbetaald in schijven waardoor een controle op het herbeleg van de vorige schijf mogelijk was. De controle op de vergoeding die in één keer werd uitbetaald was derhalve eerder fictief. Indien de getroffene zijn verplichtingen niet nakwam, kon de staat enkel een vordering tot herstel instellen. De pandhoudende schuldenaar en de cessionaris liepen op deze manier dus een zeker risico. Vandaar dat het gebruikelijk werd de vergoeding in schijven toe te kennen om in die zin de controle op het herbeleg mogelijk te maken. 7.4.1 De schadevergoedingen niet onderhevig aan de voorwaarde van herbeleg Volgens het Koninklijk Besluit van 1 juni 1919 moeten de schadevergoedingen die niet onderhevig zijn aan de voorwaarde van het herbeleg, betaald worden binnen een termijn van vijf jaar. Wanneer de vergoeding lager dan 15.000 Belgische frank was, gebeurde de betaling ervan volgens de regels van de uitbetaling van de schadevergoedingen onder de voorwaarde van herbeleg.512 Een effect moest steeds voldoen aan de voorwaarden van artikel 49 van de wet van 10 mei 1919 en er kon niet door de Coöperatieven over onderhandeld worden.

509

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 50. 510 De Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid werd opgericht via de wet van 16 maart 1919 houdende oprichting van een Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid, BS 20 maart 1919. 511 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 50. 512 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 51.

126

7.4.2 De voorschotten en overeenkomsten De overeenkomsten die door de tussenkomst van een Coöperatieve werden bereikt, werden door middel van een postcheque aan de schadelijder uitbetaald. De vergoedingen of voorschotten toegekend om een beschadigd of vernield huis bewoonbaar te maken, werden uitbetaald in speciën in handen van de ondernemers en door tussenkomst van de gemeentelijke administratie. De voorschotten toegekend voor het herstel van getroffen gronden of de sommen toegekend ter uitvoering van contracten die de restauratie van de landbouwgrond moesten verzekeren, werden uitbetaald door het ministerie van Landbouw aan de landeigenaars zelf of aan de eerste landbewerkers.513

7.5 DE VERGOEDING IN NATURA Artikel 27 van de wet van 10 mei 1919514 geeft de staat de mogelijkheid om een titel te verstrekken voor het herstel van onroerende of roerende goederen van gelijkaardige soort en waarde als de vernielde, beschadigde, achtergelaten of opgeëiste goederen. De aanvaarding van deze titel blijft steeds onderhevig aan de goedkeuring door de rechtbank van oorlogsschade.515 Deze goedkeuring leidt tot de overdracht aan de staat van de eigendom van het goed dat tot de aanvraag aanleiding gaf. Indien de schadelijder dit aanbod weigert, zal hij het toch moeten aanvaarden indien de rechtbank van oorlogsschade oordeelt dat het om een onterechte weigering gaat.516 Men kan dus met andere woorden drie soorten herstellingen in natura onderscheiden, namelijk de reconstructies door tussenkomst van de Hoge Koninklijke Commissaris, vervanging door identieke goederen door tussenkomst van de diensten van Herstel en de Centrale Herstelcommissie en het herstel in vroegere staat van de getroffen landbouwgronden door tussenkomst van het ministerie van Landbouw.517

513

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 51. 514 Dit artikel werd later aangepast door de wet van 20 april 1920. 515 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53. 516 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53. 517 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53.

127

a) De reconstructies Vooral in de door de staat aangenomen gemeenten en uitzonderlijk in andere gemeenten zorgde de Belgische staat, volgens het contract, voor de reconstructie of het herstel van private onroerende goederen die waren vernield of beschadigd gedurende de oorlog. De aanvragen werden ingediend bij de gemeentelijke administratie van de plaats waar het goed gelegen was. De gemeentelijke administratie gaf de aanvragen op haar beurt door aan de Hoge Koninklijke Commissaris of de toegevoegde Hoge Koninklijke Commissaris van het rechtsgebied.518 Bij de behandeling van deze aanvragen mochten zij nooit de wettelijke principes van het herstel van oorlogsschade vergeten en moesten ze de tussenkomst van de uitvoerende macht respecteren. b) De vervanging De Centrale Herstelcommissie en de Dienst voor restitutie zijn belast met de opdracht om in eerste instantie in België en in tweede instantie in Duitsland op zoek te gaan naar de roerende goederen die gedurende de oorlog door de vijand werden meegenomen.519 Indien de goederen werden teruggevonden kon men ze restitueren of vervangen door identieke goederen en aan de rechtmatige eigenaar terugbezorgen. Deze vervanging was een herstel in natura. De schadelijder kon aan de rechtbank van oorlogsschade de terugbetaling vragen van de kosten die werden gemaakt om de verkregen goederen opnieuw te installeren of te herstellen.520 Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen de “identieke vervanging” en de “vervanging bij equivalent”. De vervanging bij equivalent betrof een voorschot in natura volgens een representatieve geldwaarde bepaald door de bevoegde instanties. De definitief toegekende schadevergoeding moest door de rechtbank met dit voorschot worden verminderd.521 c) Het herstel van aangetaste (landbouw)gronden Op aanvraag van de schadelijder zal de Belgische staat (in feite het ministerie van Landbouw) het herstel van de getroffen gronden bewerkstelligen.522 Het ging dan voornamelijk om maatregelen die de vruchtbaarheid van de grond konden herstellen en herstellingen in natura voorzien door het artikel 27 van de wet van 10 mei 1919.

518

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 53. 519 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54. 520 Art. 26 van de wet van 10 mei 1919. 521 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54. 522 Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.

128

De rechtbank van oorlogsschade ging na of de uitgevoerde werken daadwerkelijk leidden tot even vruchtbare grond als voor 1914. Indien dit niet het geval was kon men de schadelijder een bijkomende vergoeding toekennen.523

523

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst Oorlogsschade, Handleiding voor de geteisterde, 1 oktober 1921 (tweede editie), tweede deel, hoofdstuk 5, 54.

129

8. ONDERZOEK VAN DE VONNISSEN EN DATABASE 8.1 DE ANALYSE VAN DE VONNISSEN EN CIJFERGEGEVENS Voor het onderzoek van de vonnissen werd een werkwijze ontworpen om elk vonnis op een objectieve manier in een database op te nemen. Hieronder wordt deze werkwijze verder toegelicht en worden de cijfergegevens uitgelegd aan de hand grafieken. 8.1.1 De werkwijze Voor de analyse van de vonnissen steunen we op twee registers (1919 en 1920) van de eerste kamer van de rechtbank van oorlogsschade van het arrondissement Ieper. Deze kamer zetelde gedurende de eerste jaren na de oorlog in Poperinge. Daar waar het eerste register beperkt bleef tot amper 27 vonnissen, bevat het tweede register meer dan 400 uitspraken. Elk vonnis werd opgenomen in een database (in MS Access) volgens eenzelfde stramien. Voor elk vonnis vermeldden we het rolnummer, het paginanummer, de zittingsplaats, de taal, de datum van de zitting, de zetelende rechter, de bijzitters, de staatscommissaris, de eventuele vertegenwoordiger, de soort schade (personen- of goederenschade), de plaats waar de schade zich voordeed, de naam en voornaam van de schadelijder, zijn of haar beroep, de geboortedatum, de woonplaats, de nationaliteit, de toegekende vergoeding, de toegepaste wetgeving, de houding van de rechtbank en als laatste een categorie “Varia” met opvallende feiten (aangestelde dokter, bekend figuur in Ieper, enz.). Elk vonnis werd handmatig in de computer ingevoerd. Dit leverde uiteindelijk een uitgebreide database op waaruit talrijke gegevens en cijfers konden worden afgeleid en omgezet in grafieken. De bevindingen worden hieronder afzonderlijk voor 1919 en 1920 uiteengezet. 8.1.2 Het jaar 1919 Op 27 augustus 1919 velde de Ieperse rechtbank de eerste vonnissen. Dit was relatief laat in vergelijking met de andere gerechtelijke arrondissementen, zoals Veurne en Brugge, waar de schade minder groot was.524 Aangezien de werking pas laat en traag op gang kwam werden in 1919 weinig vonnissen uitgesproken. In totaal zou de eerste kamer van de rechtbank dat jaar 27 vonnissen uitspreken. Het laatste vonnis werd geveld op 18 december 1919. Dit kleine aantal bevestigt nogmaals de logge werking van de rechtbank in die eerste periode.

524

Zie Hoofdstuk 2 Geschiedenis.

130

Uit de eerste grafiek kan men afleiden dat in de eerste werkingsmaanden van de rechtbank vooral gevallen van goederenschade werden behandeld. Hoewel we zullen

zien

dat

er

in

1920

opvallend

meer

personenschade voorkomt, is dit niet onlogisch. In het eerste jaar na de oorlog waren slechts weinig burgers naar Ieper en omstreken teruggekeerd. Zij waren tijdens de oorlog gevlucht, meestal naar Frankrijk en verkeerden, gezien de omstandigheden, in een relatief goede gezondheid. De eerste Westhoekers die terugkeerden hadden vooral schade geleden aan hun roerende of onroerende goederen. Aangezien ze al in de omgeving verbleven waren ze beter op de hoogte van de administratieve noodwendigheden. Hierdoor konden ze sneller hun aanvraag indienen, dit in tegenstelling tot de vluchtelingen die nog in het buitenland verbleven en slechts met mondjesmaat nieuws over het thuisfront ontvingen. Uit een andere grafiek kunnen we afleiden waar de schadelijders verbleven op het moment van hun schadeaanvraag. Het valt op dat een groot aantal dorpelingen reeds teruggekeerd is naar Vlamertinge. Dit dorp bevond zich immers ten westen van de stad en kreeg het gedurende de oorlog minder hard te verduren. Hierdoor konden Vlamertingenaars sneller terugkeren. Bovendien ligt Vlamertinge dichtbij Poperinge waar de rechtbank zetelde. Wat de andere verblijfplaatsen betreft zien we dat een aantal aanvragers in de buurt van Ieper verblijft (zij het opnieuw door enkelen in de minder getroffen plaatsen zoals Poperinge, Moorsele en Stavele). Een aantal is gevlucht naar grootsteden zoals Antwerpen (of verblijfplaatsen in het Antwerpse), Brugge of Brussel.

131

Wat het taalgebruik in de rechtbank betreft zien we in de onderstaande grafiek geen spectaculaire verschillen. Ongeveer de helft van alle

gevallen

wordt

in

het

Nederlands

behandeld. Dit is niet verwonderlijk aangezien men wettelijk verplicht was de burger in zijn eigen taal te helpen. Bovendien waren de leden van de rechtbank verplicht om beide landstalen machtig te zijn. Enkel op uitdrukkelijk verzoek van de schadelijder kon men de procedure in een andere taal voeren. Aangezien het hier slechts om 27 vonnissen gaat moet men voorzichtig zijn met het stellen dat de Nederlandse en Franse taal even sterk vertegenwoordigd waren. Het jaar 1920 zal ons hierover een duidelijker en accurater beeld geven. Daarnaast is het ook interessant om te zien hoe vaak dezelfde rechter een vonnis velt. Voor het jaar 1919 is het rechter Hector Veys die de meeste zittingen voor zijn rekening neemt. Arthur Butaye is rechter in een andere kamer en vervangt Veys enkel wanneer die belet is. Als voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade had hij namelijk nog andere taken te vervullen. Opvallend is dat Butaye slechts op twee zittingsdagen dat jaar zetelt en dit voor eenzelfde zaak525. Het is ook nuttig na te gaan of de rechtbank de staatscommissaris volgde in zijn advies. Voor het jaar 1919 stellen we vast dat de rechtbank in alle gevallen het advies van de

staatscommissaris

wanneer

het

overnam.

advies

staatscommissaris

in

twee

van

Ook de

gevallen

ongunstig is voor de schadelijder beslist de

rechtbank

het

advies

van

de

staatscommissaris alsnog te volgen. Er werd met andere woorden door de rechtbank zeer veel belang gehecht aan de adviezen. Het vonnis van de rechtbank was dan ook eerder formeel aangezien zij in vele 525

In casu gaat het om Eduard Verschoore vertegenwoordigd door Paul Coucke. Hij is linnenbleker en dient een schadeaanvraag in voor zijn vernielde fabriek. De fabriek werd zowel door een Duitse obus als het geallieerde leger beschadigd. Verschoore gaat uiteindelijk in hoger beroep tegen zijn uitspraak.

132

gevallen enkel de overeenkomst tussen de schadelijder en de staatscommissaris diende homologeren. 8.1.3 Het jaar 1920 In het jaar 1920 kwam de werking van de rechtbanken overal in België echt goed op gang. Dit gold echter niet voor het arrondissement Ieper in vergelijking met de rechtbanken in Brugge, Kortrijk en Veurne.526 Toch is er een spectaculaire stijging van het aantal vonnissen in de eerste kamer. Wat de verhouding tussen de

personen-

en

goederenschade

betreft

merken we een overwicht aan fysieke schadegevallen. 70% van de behandelde schadedossiers gaat over een

fysiek

letsel

of

overlijden. De verklaring hiervoor

moet

worden

gezocht in het feit dat de fysieke letsels makkelijker vast te stellen zijn dan de schade aan goederen. Voor de schade aan goederen moet er een schatting worden gemaakt van de waarde van de goederen in 1914, een berekening van de kosten voor de heropbouw, enz. Bovendien zijn vele gevluchten nog niet teruggekeerd waardoor ze nog aanvraag voor heropbouw hebben ingediend. Aangezien vele jonge mannen en vaders gesneuveld waren aan het front was het aan de vrouwen om enkele taken over te nemen. Vele weduwen dienden zelf een schadeaanvraag in voor hun overleden echtgenoot, al dan niet

bijgestaan

vertegenwoordiger.

door

een

Om

een

concreet beeld te krijgen over de aanwezigheid van vrouwelijke schadelijders werd hun aantal opgeteld. Voor het jaar 1920

526

We steunen ons hiervoor op de thesis van J.M. Bailleul, zie hoofdstuk 2 Geschiedenis.

133

blijkt dat ongeveer een derde van de schadeaanvragen ingediend werd door een vrouw. Voor het jaar 1919 kon nog eenvoudig in een grafiek naar de exacte woonplaats van de schadelijders worden verwezen. Voor het jaar 1920 is dit quasi onmogelijk. De aanvragen komen van schadelijders die zich in alle uithoeken van België en Frankrijk bevinden. Het grootste aantal is afkomstig uit Ieper en omgeving (Vlamertinge, Reningelst, Dikkebus, Komen, Waasten, Poperinge, Oostvleteren, enz.). Ook Gent, Antwerpen (Berchem, Hoboken) en Brussel (Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Gillis, Etterbeek Ternat, enz.) zijn sterk vertegenwoordigd. Daarnaast komen zeer veel aanvragen

uit

Frankrijk (Rijsel, Parijs,

Limoges,

Croix, Tulle, enz.). Om

toch

enigszins beeld

een te

scheppen inzake de woonplaatsen van

de

schadelijders, werden ze opgedeeld in vier categorieën: inwoners van het arrondissement Ieper, de rest van West-Vlaanderen, België en Frankrijk.527 Uit de grafiek blijkt dat bijna de helft van de schadelijders al in het arrondissement Ieper woont. Daarnaast komt een groot aantal aanvragen uit de rest van de provincie West-Vlaanderen. Een kwart van de schadelijders verblijft in de rest van België of Frankrijk. Het taalgebruik in de rechtszaal is overwegend

Nederlands.

Iets

meer dan een derde van de zaken wordt in het Frans behandeld. Dit komt vermoedelijk omdat de inwoners

uit

de

overwegend

Nederlandstalige dorpen waren teruggekeerd, maar de (soms Franstalige) inwoners uit de stad

527

S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, deel 1, 463-720.

134

Ieper of regio Komen-Waasten nog niet. Ieper was zodanig vernield dat het in 1919 en begin 1920 zeer moeilijk was om terug te keren. Bovendien ontbrak het in de stad ook aan voldoende barakken om iedereen onder te brengen. De omliggende dorpen, vooral ten westen van Ieper, waren minder zwaar vernield waardoor de inwoners hier sneller konden terugkeren. Zij konden bijgevolg ook vlugger een aanvraag indienen. Dit is de hoofdreden waarom het Nederlands sterker vertegenwoordigd is. Bij de zetelende rechters zien we dat Joseph Petit een prominente rol vervult binnen de eerste kamer.

Ook

Hector

Veys

treedt een aantal keren

op

als

voorzitter van de eerste

kamer.

Opvallend is dat Veys optreedt als enige rechter tot eind maart, vanaf dan vervult Petit de

rol

van

rechter. Vermoedelijk trad er hier een verschuiving op aangezien Veys de voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade was en zijn functie als voorzitter van de eerste kamer ermee moeilijker te combineren viel. Henri Sobry treedt enkel op naar het einde van het jaar toe. Hij wordt slechts één zittingsdag vervangen door Arthur De Tavernier die normaal in een andere kamer als rechter zetelt. Ook voor het jaar 1920 controleerden we of de rechtbank het

doorgaans

advies

van

de

staatscommissarissen volgde. In 338 gevallen volgt de rechtbank het advies

van

de

staatscommissaris. Daarnaast stelt men ook 40 zaken uit, wat 135

betekent dat er volgens de staatscommissaris of rechtbank een bijkomend onderzoek moet gebeuren door bijvoorbeeld een geneesheer. Slechts in één geval beslist de rechtbank het advies van de staatscommissaris niet te volgen. In casu ging het om een gedeporteerde Louis Deblauwe die een schadevergoeding vroeg. De rechtbank schrapte zijn verzoek ondanks het feit dat de staatscommissaris wel een vergoeding wilde toekennen. 8.1.4 De toegekende sommen Het is moeilijk om een concreet bedrag te plakken op de door de rechtbank uitgekeerde sommen in de onderzochte jaren. Soms gaat het om voorschotten, soms hebben de schadelijders reeds via een andere weg (verzekering, fonds, enz.) een bedrag ontvangen waardoor dit moet worden afgetrokken van het toegekende bedrag. Veel hangt ook af van de feitelijke omstandigheden, het omvat niet alleen de schade maar ook het aantal kinderen, steun van het gezin, enz. Om toch een beeld te scheppen van de sommen die werden uitgekeerd worden hierna een aantal voorbeelden aangehaald. Wat de personenschade betreft waren de toe te kennen bedragen bepaalt bij wet.528 Aan de hand van een invaliditeitstabel (procentuele werkonbekwaamheid) werd de vergoeding berekend. Zo ontving een persoon die blijvend voor 50% werkonbekwaam529 was geworden ten gevolge van een verwonding een vast bedrag van 1.200 Belgische frank. Deze som kon eventueel worden aangevuld met verhogingen afhankelijk van het aantal kinderen ten laste. En zo ontving de echtgenote een jaarlijkse vergoeding van 800 Belgische frank voor het overlijden van haar man. Indien het koppel kinderen had, hadden deze kinderen recht op een jaarlijkse vergoeding van 300 Belgische frank tot ze de leeftijd van zestien jaar hadden bereikt.530 Voor de goederenschade is het heel wat moeilijker een bedrag te kleven op de uitgekeerde vergoedingen. Veel hangt af van de concrete schade en waarde van de goederen. Vele bedragen variëren tussen de 2.000 en 10.000 Belgische frank. Uiteraard zijn er wel enkele uitschieters met name wanneer het gaat om kunstvoorwerpen, ondernemingen een schadeaanvraag indienen, de stad Ieper zelf een aanvraag indient of de rijke burgers hun schadevergoedingen ontvangen. Hierbij gaat het om zeer hoge bedragen in vergelijking met de toegekende vergoedingen aan de gemiddelde burger. Zo dient Baron Coppens d’Eeckenbrugge531 een aanvraag in enkel voor verloren kunstvoorwerpen en ontvangt een schadevergoeding van 350.000 Belgische frank. En

528

Wet van 10 juni 1919. Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, Rolnummer 1384, 27 september 1920, pagina 370; rolnummer 2502, 13 november1920, pagina 398; rolnummer 52 13 november 1920, pagina 399. 530 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2,Rolnummer 290, 13 februari 1920, pagina 38; rolnummer 163, 13 februari 1920, pagina 35. 531 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5909bis-ter, 23 april 1920, pagina 127. 529

136

zo ontvangt de vennootschap onder firma “Veuve Doom et Mahieu”532 een voorschot van 600.000 Belgische frank voor de vernieling van machines, voorraden, afgewerkte producten, enz. 8.1.5 Conclusie We zien duidelijk een verschuiving in de behandelde zaken. Waar er in 1919 vooral goederenschade werd afgehandeld, stijgt het aantal schadegevallen inzake personenschade spectaculair. Deze cijfers zijn logisch te verklaren. De eerst teruggekeerden verkeerden in een relatief goede gezondheid en startten direct met het ruimen van puin waardoor hun aanvraag snel kon worden ingediend. Personenschade was echter eenvoudiger en sneller af te handelen waardoor het aantal dossiers hier sterk toenam in het jaar 1920. Naarmate de jaren vorderden zou het steeds meer exclusief om goederenschade gaan. Voor een precieze evolutie is echter verdere studie vereist. Ook het taalgebruik doormaakt een evolutie. Waar men in 1919 ongeveer een gelijk aantal Franse en Nederlandse dossiers behandelde, verandert dit in 1920. Dat jaar spreekt men overwegend Nederlands in de rechtszaal. Zoals gezegd waren de eerste teruggekeerden overwegend Nederlandstalig en al bij al is het toenmalig gerechtelijk arrondissement ook overwegend Nederlandstalig. Daarnaast krijgt de vrouw een prominentere rol in het openbare leven. Aangezien vele jonge mannen zijn gesneuveld aan het front, is het hun plicht enkele taken op zich te nemen. Een dergelijk grote aanwezigheid van vrouwelijke eisers was voor de oorlog ondenkbaar.

532

Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5930, 23 april 1920, pagina 125.

137

8.2 HET HOGER BEROEP Tegen een aantal door ons onderzochte vonnissen uit onze database werd hoger beroep aangetekend. Voor het arrondissement Ieper was het Hof van Oorlogsschade te Gent bevoegd voor het behandelen van de aangetekende hoger beroepen. Deze arresten konden we terugvinden in het Rijksarchief van Beveren.533 8.2.1 Enkele cijfers In totaal werd er 21 keer hoger

beroep

aangetekend tegen de door ons behandelde 474 vonnissen. Ook de gegevens omtrent deze beroepen worden hieronder in een aantal grafieken weergegeven. Opvallend is dat de schadelijder zelden zelf in hoger beroep gaat tegen zijn vonnis. In 17 van de 21 gevallen is het de staatscommissaris die een hoger beroep aantekent omdat hij het niet eens is met de beslissing van de rechtbank. Dit contrasteert met de vier gevallen waar de schadelijder zelf naar het hof stapt. Daarnaast is het ook interessant om na te gaan voor welke schadegevallen er beroep wordt aangetekend. Hierbij dient wel de kanttekening gemaakt te worden, dat de rechtbank in zijn beginperiode vooral gevallen van personenschade behandelde. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de meeste

gevallen

van

hoger

beroep

personenschade betreffen. In 16 van de 21 gevallen moet het hof zich over een geval van personenschade uitspreken. In vier gevallen wordt de zaak uitgesteld omdat het hof om een bijkomende expertise vraagt. Het gaat hierbij meestal om een medische verslag of attest van de dokter die de werkonbekwaamheid moet vaststellen vooraleer het hof zich definitief kan uitspreken.

533

Gent, Rijskarchief, Hof van Oorlogsschade, 1-10 138

De vraag rijst of het hof geneigd was de vonnissen uit eerste aanleg te hervormen. Een hervorming in het nadeel van de schadelijder lag immers gevoelig. Toch blijkt dat in 11 van de 21 gevallen het hof overgaat tot een hervorming van het vonnis in eerste aanleg.

Wanneer

er

hervorming

plaatsvindt, gebeurt dit zelden in het nadeel van de schadelijder. Enkele voorbeelden van hervormingen zijn onder andere het nader bepalen van de graad van werkonbekwaamheid, toekenning van een hogere schadevergoeding, het verlengen van de termijn vanaf wanneer men betaald diende te worden, enz. In een geval werd het hoger beroep afgewezen en verwees het hof door naar de juiste rechtbank.534 Opvallend is dat het hof overwegend het Frans hanteerde. Een mogelijke reden hiervoor zou kunnen zijn dat men voornamelijk tegen vonnissen van gegoede burgers (die voornamelijk Frans spraken) in hoger beroep ging. Dit blijft echter een vermoeden. Enkele voorbeelden van rijkere schadelijders die terugkomen in de arresten zijn bijvoorbeeld Léon Vermeulen en de gas- en elektriciteitscentrale van Ieper. 8.2.2 Brouwer Léon Vermeulen535 De familie Vermeulen was en is nog steeds een gekende, rijke brouwersfamilie in Ieper. Vader Polydore Leopold Vermeulen was de stichter van de brouwerij “ A la Cour de Bruxelles”. Hij was oorspronkelijk afkomstig van Elverdinge. Hij trouwde te Ieper in 1873 met Felicie Octavie Decoene. Uit dit huwelijk zouden zeven kinderen (Charles, Hector, Alexia, Léon, Maria, Gabriella en Albert) geboren worden. Hun moeder overleed reeds in 1892. Aanvankelijk was Polydore Vermeulen bekend als koopman. Pas bij de geboorte van zijn dochter Gabriella in 1883 wordt hij vermeld in de geboorteakte als brouwer. Drie zonen, Charles, Hector en Léon, gingen in Gent voor brouwer studeren in het anno 1887 opgerichte “Institut Supérieur des Fermentations”. In

534

In casu ging het om een vrouw wiens echtgenoot gewond raakte en aan deze verwondingen overleed in Borgloon. Ze had echter een verzoek ingediend bij de rechtbank van oorlogsschade te Ieper. Het hof aanvaardde het beroep niet, maar raadde de vrouw aan haar aanvraag voor de correcte rechtbank in te dienen. 535 Y. MASSCHELEIN, De Masscheleins van Broodseinde op Zonnebeke, 2004, 134-136.

139

volgende zaak is het Léon die namens de familie Vermeulen optreedt voor de in Ieper vernielde verffabriek en brouwerij. Tijdens de Eerste Wereldoorlog worden de brouwerij en bijhorende gebouwen grondig vernield. Op 23 april 1920 wordt hun schadegeval voor de rechtbank van oorlogsschade in Ieper behandeld.536 De zaak moet echter uitgesteld worden omdat de documenten niet volledig in orde zijn. Robert Glorié, de vertegenwoordiger van de familie, krijgt tot 17 mei 1920537 om de zaak in orde te brengen. Die dag wordt het schadegeval behandeld. Julien Antony treedt op als staatscommissaris. Het gaat om de vernieling van de verffabriek en de brouwerij in Ieper. Er wordt een voorschot toegekend door de rechtbank van 395.792 Belgische frank. Tegen deze uitspraak tekent de staatscommissaris hoger beroep aan op 2 juli 1920 (meer dan één maand na de betekening van het vonnis). Het hof van oorlogsschade te Gent538 behandelt het beroep, maar stelt vast dat de termijn voor het instellen van het beroep verstreken was.539540 Het hof oordeelt dan ook dat het beroep te laat werd aangetekend en verklaart het hoger beroep onontvankelijk.

8.3 VARIA Bij de analyse van de vonnissen en documenten (zoals oude krantenknipsels, originele personeelsdossiers, enz.) kwamen er af en toe bijzonderheden aan het licht die soms een ander licht werpen op de situatie dan deze die we uit de wetgeving, de handboeken of zelfs de vonnissen achterhaalden. 8.3.1 De personeelsdossiers 8.3.1.1 Inhoud In het Rijksarchief te Brussel worden de dossiers van de personeelsleden van de overheid bijgehouden. Toen we contact opnamen met het Rijksarchief bleek dat recent enkele dozen waren teruggevonden. Bij de consultatie van de dossiers stelden we helaas vast dat vele documenten waren beschadigd en aangetast door water. We waren één van de eersten die inzage

konden

krijgen

in

deze

dossiers.

Helaas

werden

niet

alle

rechters

en

staatscommissarissen die voorkomen in de registers teruggevonden.

536

Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5914 sexto-septimo, 23 april 1920, pagina 131. 537 Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2, rolnummer 5914 sicto-septimo, 17 mei 1920, pagina 167. 538 Gent, Rijskarchief, hof van oorlogsschade, 1-10, rolnummer 413. 539 Men had een termijn van één maand om tegen het vonnis in beroep te gaan. 540 Art. 51 besluitwet van 23 oktober 1918.

140

In de dozen troffen we afzonderlijke mapjes per personeelslid aan. Het betreft hoofdzakelijk de rechters en staatscommissarissen. In de mapjes zit de briefwisseling tussen de overheid en het personeelslid. Vaak gaat het om benoemingsbrieven of brieven waarin de termijn van hun mandaat verlengd wordt. Daarnaast vonden we ook aanbevelingsbrieven terug waarin bijvoorbeeld de Hoge Koninklijke Commissaris Eugène de Groote de minister wil overtuigen van de kwaliteiten van Alphonse Bayart om hem te benoemen als staatscommissaris. De benoemingen werden via Koninklijke besluiten bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad. Wanneer de termijn van het mandaat werd verlengd werd dit ook door het ministerie van Economische Zaken meegedeeld in Koninklijke Besluiten.541 Deze verlengingen werden dikwijls vooraf gegaan door aanbevelingen door de hoofdcommissaris.542 Vakantiedagen

moesten

worden

aangevraagd

bij

de

minister.

Deze

liet

via

de

hoofdstaatscommissaris weten of het verlof al dan niet werd toegestaan. Naast de briefwisseling vonden we ook attesten van goed gedrag en zeden543 terug. Deze attesten werden opgesteld door de gemeente en zijn in het persoonlijke dossier van het personeelslid bewaard. Verder moest het personeelslid een vragenlijst invullen. Deze lijst had betrekking op persoonlijke gegevens zoals de naam en geboortedatum van de echtgenote, het aantal kinderen en hun geboortedatum, de reeds eerder uitgeoefende functies bij de staat, enz. Om belangenvermenging te vermijden moesten staatscommissarissen, die puinen van vernielde huizen wensten aan te kopen, de toelating vragen aan de minister. Dit werd niet altijd toegestaan, bijvoorbeeld wanneer het eerder de bedoeling was te investeren in plaats van de belanghebbende een woning te verschaffen. De staatscommissarissen beschikten over een kaart van officier van de gerechtelijke politie. Hiermee konden de personeelsleden zich identificeren. Wanneer het mandaat ten einde kwam, was men verplicht deze kaart terug te sturen naar het ministerie. De kaart werd dan bewaard in het persoonlijk dossier. Naast een kaart van officier van de gerechtelijke politie, beschikte men vaak ook over een treinkaart.

541

Alphonse Bayart kreeg voor het jaar 1923-1924 een vergoeding van 10.500 Belgische frank als staatscommissaris. Julien Antony kreeg dan weer 4.500 Belgische frank omdat hij reeds als bibliothecaris in dienst was van de stad. 542 “Meneer Antony is zeer ijverig en zeer volhardend, ook de resultaten onder zijn leiding zijn voortreffelijk. Doordacht en goed opgeleid als hij is, past deze staatscommissaris de principes van oorlogsschade zeer oordeelkundig toe.” Aanbeveling voor de verlenging van het mandaat van staatscommissaris Antony door de hoofdcommissaris. 543 “Certificat de bonne conduite, vie et moeurs”

141

In enkele dossiers vinden we ook een klachtenbrieven over enkele staatscommissarissen. Het gaat dan voornamelijk om brieven van schadelijders die niet te spreken zijn over de manier waarop hun zaak behandeld werd.544 Ook het wederwoord van de staatscommissaris vinden we in het dossier terug. 8.3.1.2 De fraude door staatscommissaris Jean Geuten Uit de vele aanbevelingsbrieven die men over de staatscommissarissen opstelde, kan worden Figuur 1 Le Soir, 5 augustus 1929.

afgeleid dat de meesten hun taak ernstig namen en zich zo goed mogelijk probeerden in te zetten. Dit kan helaas niet gezegd worden over staatscommissaris

Jean

Geuten.

In

zijn

persoonlijk dossiers treffen we een aantal krantenartikelen aan die rapporteren over vermeende fraude in het arrondissement Ieper. Er zou voor miljoenen aan Belgische frank

ontvreemd

zijn.

Later

wordt

de

commissaris met naam en toenaam genoemd. We vonden bovendien ook het vonnis terug waarin de staatscommissaris veroordeeld werd wegens fraude. In het dossier treffen we documenten

aan

waarin

verschillende

geteisterden afstand doen van hun vordering voor de rechtbank en zo onmiddellijk een vergoeding voor wederbelegging ontvangen van de staat. Het gaat voornamelijk om enkele dossiers waarin staatscommissaris Geuten de burger een som geld afhandig had gemaakt. De procedure voor de rechtbank kon vaak lang aanslepen gezien de vele aanvragen en de logge werking van het apparaat. Sommigen opteerden daarom om afstand te doen van hun vordering en zo sneller een vergoeding tot wederbelegging van de staat krijgen. Vaak kon ook deze procedure een hele tijd duren. De 544

Paul Bonduel schrijft als vertegenwoordiger van weduwe Verdonck en kinderen de directeur van de dienst voor oorlogsschade aan. Hij doet zijn beklag over de werkwijze van staatscommissaris Oscar Fiers.

142

werkwijze van Geuten bestond er in de burger te beloven sneller de vergoeding uit te betalen indien hij een percentage van de toegekende som zou verkrijgen. Zo zou hij volgens de krantenberichten miljoenen Belgische franken verduisterd hebben. In het dossier zelf vonden we de originele veroordeling van Geuten terug.545 Op 6 november 1930 deed de rechtbank van eerste aanleg van het arrondissement Ieper uitspraak over de vermeende fraude door staatscommissaris Geuten. Volgens het vonnis is bewezen dat de staatscommissaris zich door 13 personen liet betalen voor een snellere behandeling voor de toekenning van een vergoeding tot wederbeleg. Deze praktijken zouden zich voorgedaan hebben gedurende de jaren 1925, 1926 en 1927. Het ging om bedragen tussen de 200 en 5.135 Belgische frank. In totaal werd er door de commissaris voor een bedrag van 19.755 Belgische frank gefraudeerd. Geuten werd uiteindelijk door de rechtbank veroordeeld wegens afpersing en corruptie. Hij werd veroordeeld tot het betalen van negen boetes van 500 Belgische frank, vier boetes van 200 Belgische frank en de procedurekosten. In totaal moet Geuten een geldsom van 38.928, 52 Belgische frank aan boetes en kosten betalen. Bovendien wordt hij uit zijn functie als ambtenaar ontzet. 8.3.2 De kranten als bron van informatie 8.3.2.1 Burgers richten kranten op Hoewel de wet van 10 mei 1919 de geteisterden een recht op schadevergoeding toekende, doken er in de praktijk al snel problemen op. Vooral de stroeve werking van de rechtbank van oorlogsschade viel hierbij op.546 De wederopbouw kwam traag op gang waardoor vele burgers lange tijd in de gammele barakken verbleven zonder veel comfort. Uit onmacht en irritatie ontstond de idee de krachten te bundelen. De burgers gingen zich organiseren in verenigingen. Via deze verenigingen wou men de regering en het niet-verwoeste deel van België op de hoogte brengen van de penibele toestand in de streek. Er ontstond een krachtige samenwerking tussen de verenigingen van geteisterden onderling. Een goed voorbeeld van deze samenwerking is het lokale weekblad “Het Ypersche”.547 Dit was een geëngageerde krant. Ze werd opgericht in 1920 door de geteisterden die via dit middel hun

545

Brussel, Algemeen Rijksarchief, Dienst voor Vereffening van de Diensten voor Oorlogsschade, personeelsdossiers. 546 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 185. 547 Dit weekblad werd bovendien in twee talen, het Frans en het Nederlands uitgegeven. In het Frans werd het dagblad La Région d’Ypres genoemd.

143

belangen wilden verdedigen en hun grieven kenbaar wilden maken.548 Het feit dat de krant door de geteisterden zelf werd uitgegeven betekent dan ook dat men de artikelen met de nodige kritische houding moet lezen. Vanaf 1919 worden de eerste zogenaamde clubs opgericht. Het initiatief voor deze clubs ging uit van de Ieperlingen die vlak na de oorlog verbleven in Poperinge, Brugge, Oostende en Gent549. De verschillende clubs werden gecentraliseerd onder een federatie. Aan het hoofd van deze federatie stond een klein comité vooraanstaanden. Arthur Butaye550, advocaat in Ieper en verblijvend in Poperinge, was de voorzitter. Dit comité stelde richtlijnen op voor de lokale verenigingen. Deze lokale verenigingen hielden op hun buurt maandelijks een vergadering die werd voorgezeten door een beperkte bestuursraad.551 Het comité van de “Federatie der Ypersche Clubs” speelde een belangrijke rol in de gestructureerde organisatie van hun leden. Eén van de meest actieve verenigingen was de Ypersche Club van Poperinge. Na verloop van tijd stelde deze club voor om een eigen persorgaan op te richten. Op het congres van Ieperse clubs op 7 maart 1920 werd hiermee ingestemd. 552 Men erkende de nood aan een spreekbuis om de ellendige toestand in de frontstreek aan de kaak te stellen. Het eerste nummer verscheen op 25 april 1920 onder de naam Het Ypersche met als ondertitel “Weekblad voor het Arrondissement Ieper – Orgaan der Vereniging der Geteisterden”. Op dat moment was de krant nog tweetalig, de Franse naam luidde “La Région d’Ypres”. Uit Het Ypersche blijkt dat de andere pers weinig of geen aandacht besteedde aan de moeilijke situatie in de frontstreek.553 Deze houding is te verklaren door de gebrekkige communicatie en de onwetendheid van de pers over de toestand in de Westhoek. Ook de burgers in het centrum van het land waren niet op de hoogte van de situatie. Dit gold ook voor een aantal kamerleden. Het Ypersche moest meer aandacht voor de problemen van de wederopbouw creëren. Niet alleen de oprichting van een lokaal dagblad behoorde tot de verwezenlijkingen van de federatie. Daarnaast organiseerden ze ook een algemeen congres waarmee ze in feite een grote manifestatie wilde organiseren. Men wou deze manifestatie laten doorgaan in Ieper op 1

548

J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 185-186. 549 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 186. 550 Arthur Butaye zetelde ook als rechter in de eerste kamer, zie hoofdstuk 4. 551 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 187. 552 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 187. 553 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 1975-1976, 188.

144

augustus 1920. Die dag werd ook in Ieper de Tuindag554 georganiseerd waardoor er veel volk aanwezig zou zijn. Niet alleen in de frontstreek begonnen geteisterden zich te organiseren, ook in andere delen van het land, vooral in zwaar getroffen steden waaronder Dendermonde, Visé en Dinant. Het comité van Ieperse clubs zocht contact met deze andere verenigingen in België in het vooruitzicht van een gemeenschappelijke actie. De manifestatie op de Tuindag was een groot succes. Het was het startsein voor de verdere ontwikkeling van de verenigingen in het arrondissement Ieper. Uit het hele arrondissement waren burgers naar Ieper afgezakt om te luisteren naar toespraken van Arthur Butaye en Louis Geuten. Er werd een optocht gehouden van het station naar de Grote Markt met ongeveer 15.000 deelnemers.555 Het was de bedoeling om in alle gemeenten van het arrondissement lokale clubs op te richten. Zij zouden elk hun afgevaardigde kiezen die elke maand de vergadering van de Federatie der Geteisterden van het Arrondissement Ieper moest bijwonen. De federatie op zijn buurt ging nog nauwer samenwerken met andere organisatie in het land om ook iets te betekenen op nationaal niveau.556 Tegen het einde van het jaar 1920 werkte de Ieperse federatie op volle kracht. De organisatie van de geteisterden had een piramidale structuur met aan de basis de vele lokale clubs, middenin de federaties op het niveau van het arrondissement (Ieper) of de provincie (Namen) en aan de top de nationale federatie. 8.3.2.2 De krantenartikelen De kranten waren het middel bij uitstek om op de hoogte te blijven van de situatie. Ook voor burgers die nog in het buitenland verbleven vormden ze een goede bron van informatie. a) Het publiek ongenoegen In de kranten vinden we het ongenoegen bij de burgers over de logge werking van de rechtbanken ten gevolge van allerhande omstandigheden. Zo wordt er in een artikel verwezen naar de slechte omstandigheden waarin de commissarissen hun werk moeten verrichten in vergelijking met de werkwijze in andere steden waar het er veel efficiënter aan toe zou gaan.557 De staatscommissarissen in Ieper moeten hun werk doen in houten barakken. Volgens de pers is 554

Het was een traditie in Ieper om elke eerste zondag van augustus de zogenaamde Tuindagfeesten te organiseren ter ere van Onze-Lieve-Vrouw van Thuyne. Zij werd gezien als de beschermelinge van Ieper. 555 J.M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), licentiaatsthesie Rechten R.U.G., 1975-1976, 189. 556 Zo werd er door de federatie van de provincie Namen in oktober 1920 een “Nationaal Congres der Geteisterden” gehouden in Brussel. 557 Het Ypersche, 22 mei 1920.

145

het bij momenten op het commissariaat een ware varkensstal. De staatscommissarissen hebben het in de andere steden gemakkelijker omdat ze met meer zijn voor minder schadeaanvragen, ze in hun eigen woning kunnen verblijven, niet steeds moeten reizen en ze over een goede spoorwegverbinding beschikken. Volgens Het Ypersche van 28 augustus 1920 heeft de eerste kamer van rechtbank van oorlogsschade op dat moment 46 zittingsdagen georganiseerd.558559 De rechtbank opereert dan ongeveer één jaar. Dit is relatief weinig gezien de omvang van de schade en de vele schadeaanvragen (ongeveer twee zittingen per maand). Het staatscommissariaat voor oorlogsschade gevestigd in het stadhuis van Poperinge is zich wel degelijk bewust van de trage gang van zaken. Om het werk te versnellen werft ze bedienden aan. Een klein bericht in Het Ypersche vraagt om bedienden.560 Nieuwe benoemde ondervoorzitters bij de rechtbank worden in de krant gepubliceerd.561 Ook de nieuw benoemde staatscommissarissen worden vermeld in de pers.562563 b) De scheidsrechtelijke commissies De samenstelling van de scheidsrechtelijke commissies564, de commissies die advies geven over het bekomen van schadevergoeding, wordt in de krant opgenomen. Daarnaast uit de krant opnieuw kritiek. Ze ziet deze scheidsraden als een “vijfde wiel aan de wagen” die voor een nog tragere afhandeling zorgt. Volgens Het Ypersche zullen de meest dringende zaken hierdoor nogmaals een jaar extra vertraging oplopen.565 De commissies kwamen een eerste maal bijeen op 28 september 1920.566 Er werden onderafdelingen ingericht in Vlamertinge, Poperinge, Kemmel, Mesen, Waasten, Komen, Wervik, Passendale, Langemark, Oostvleteren, Staden en Hooglede. Alleen de onderafdeling in Ieper kon nog niet vergaderen. Per onderafdeling stonden er zo’n 20 à 25 schadelijders klaar om geholpen te worden. Tot groot ongenoegen van de schadelijders slaagden de afdelingen er slechts in zo’n vijf à zes burgers te helpen. De krant is zeer kritisch en stelt dat de vernieuwingen de beoogde verwachtingen niet kunnen inlossen. Ondanks de kritiek blijft Het Ypersche wel optimistisch en kent ze de scheidsraden nog wat respijt toe. Het was slechts de eerste zittingsdag, hopelijk gaat het vanaf nu wat sneller. 558

Uit onze telling zouden dit er 41 moeten zijn tot 30 augustus 1920. Het Ypersche, 28 augustus 1920. 560 Het Ypersche, 20 september 1920. 561 Het Ypersche, 28 september 1920. 562 Het Ypersche, 2 oktober 1920. 563 Het Ypersche, 16 oktober 1920. 564 In de krant worden ze vermeld als “scheidsraden”. 565 Het Ypersche, 28 augustus 1920. 566 Het Ypersche, 2 oktober 1920. 559

146

Het is de bedoeling dat de commissies de waarde van de goederen in 1914 vaststellen. De staatscommissaris kan hier dan op terug vallen om een overeenkomst met de schadelijder af te sluiten.567 De rechtbank moet dan het resterende werk te doen. De voorzitter moet voor de zitting alle zaken grondig bestuderen en na de zitting de zaken ordenen zodat iedereen zijn rechtmatige titel krijgt. c) Inlichtingen en uitgekeerde sommen Het Ypersche vermeldt hoeveel er per regio reeds aan schadevergoedingen werd toegekend. Voor Ieper werden tussen 1 januari en 30 juni 1920 188 vonnissen uitgesproken inzake goederenschade voor een bedrag van 10.421.928,21 Belgische frank. Wat de personenschade betrof werden er 1.032 vonnissen uitgesproken voor een totaalbedrag van 2.269.963,00 Belgische frank.568,569 Niet alleen de algemene cijfers over de toegekende schadevergoedingen worden in de krant opgenomen, ook de specifieke bedragen570 per geval staan vermeld.571,572 Aangezien veel burgers niet op de hoogte zijn van de situatie in de Westhoek publiceert Het Ypersche hoe de schadeaanvraag moet worden ingediend, welke stukken een volledig dossier moet bevatten, hoe het herbeleg dient te gebeuren, enz.573,574 Ze meldt ook welke schade recht geeft op een schadevergoeding en welke niet.575 Wanneer de wetgeving rond de oorlogsschade wijzigt, wordt dit ook via de pers bekendgemaakt.576 Zo publiceert Het Ypersche op 9 oktober 1920 de nieuwe coëfficiënten die zullen gehanteerd worden bij de berekening van de wederbeleggingsvergoedingen.577 Op 16 oktober komt hierop reactie. Het Ypersche stelt dat de aanpassing van de coëfficiënten voor een

567

Het Ypersche, 25 december 1920. Het Ypersche, 14 augustus 1920. 569 Ter vergelijking: uit hetzelfde artikel blijkt dat er voor Veurne reeds 1.674 vonnissen inzake goederenschade zijn (49.396.020, 00 Belgische frank) en 181 vonnissen inzake personenschade (646.916,00 Belgische frank). Voor Kortrijk bestaan er reeds 2.451 vonnissen inzake goederenschade (63.880.342,07 Belgische frank) en inzake personenschade 1.611 vonnissen (1.640.000,00 Belgische frank). 570 Zo meldt Het Ypersche van 13 november dat juffrouw Octavie Quaeghebeur een som ontving van 792,00 Belgische frank. 571 Het Ypersche, 20 november 1920; Het Ypersche, 13 november 1920. 572 Het Ypersche, 27 november 1920; Het Ypersche, 4 december 1920; Het Ypersche, 11 december 1920; Het Ypersche, 18 december 1920. 573 Het Ypersche, 28 augustus 1920. 574 Het Ypersche informeert de burger zijn burgerlijke staat na te gaan, een inventaris op te maken van de vernielde of beschadigde goederen, het bewijs van de ontvreemding van titels te leveren, uittreksels uit het kadaster toe te voegen, enz. 575 Het Ypersche, 25 december 1920. 576 Het Ypersche, 9 oktober 1920. 577 Bij wijze van voorbeeld zal de coëfficiënt voor grondstoffen vanaf dan 2 bedragen, de coëfficiënt voor gereedschappen en werktuigen 4, de coëfficiënt voor stofferende huisraad en kledij 3, enz. 568

147

ongelijke behandeling van de Fransen zorgt die in België verblijven.578 In dezelfde krant579 wordt ook een mededeling van de hoofdcommissaris Esquelin opgenomen die de burgers eraan herinnert dat oud-strijders voorrang krijgen, dat er voorschotten kunnen worden toegekend aan burgers in uiterste nood, enz. Al deze maatregelen worden genomen om sneller de titels te kunnen afleveren.

578 579

Het Ypersche, 16 oktober 1920. Het Ypersche, 9 oktober 1920.

148

9. BESLUIT Het onderzoek naar de werking van de rechtbank van oorlogsschade en de analyse van meer dan 400 vonnissen uit de frontstreek was een titanenwerk. Aangezien het onderzoek slechts de beginfase 1919-1920 omvat is het dan ook een bescheiden bijdrage in een veel groter onderzoek dat nodig is om een goede synthese te maken over de werking van deze rechtbanken in de Westhoek. Niettemin kunnen er voor de jaren 1919 en 1920 reeds een aantal tendensen worden opgemerkt. Vooreerst blijkt uit het ontleden van de vonnissen en het consulteren van de literatuur dat er toch een zekere structuur ontstond ondanks de heersende chaos in de beginfase. Hoewel de burger het in eerste instantie niet zo ervaarde, deden de rechtbanken en staatscommissarissen hun uiterste best om de schadelijder zo goed en zo snel mogelijk te helpen. Ondanks het feit dat hen in krantenartikelen vaak een trage en slechte werking werd verweten, moet men toegeven dat gezien de massale aanvragen en moeilijke werkomstandigheden behoorlijk werk hebben geleverd. Verder onderzoek zal duidelijk maken of zij dit in een latere fase konden verbeteren. Ten tweede valt ook op dat er voornamelijk veel fysieke schade voorkomt in de beginjaren van de rechtbank. Hoewel men het in de actualiteit voornamelijk heeft over de vernieling van de waardevolle gebouwen en monumenten, mag men het persoonlijke leed voor de Belgische burger

in

deze

oorlog

niet

minimaliseren.

De

rechtstreekse

en

onrechtstreekse

oorlogsslachtoffers zijn niet gering en mogen zeker niet vergeten worden. Daarnaast beschikten we enkel over de vonnissen, de volledige dossiers ontbraken. Hierdoor moesten we voornamelijk voortgaan op de beslissingen van de rechter zonder het concrete dossier te kunnen raadplegen. Deze dossiers zijn nochtans een grote bron van informatie. Als vierde tendens merken we op dat er zelden een hoger beroep werd ingesteld door de staatscommissaris. Hij werd hier niet alleen door de wet in beperkt blijkbaar bestond er ten aanzien van de oorlogsschade geen grote bereidheid tot het aantekenen van hoger beroep. Deed men dit toch dan ging het voornamelijk om zaken waarin rijken zich op de kap van de Eerste Wereldoorlog nog rijker wilden maken. Daarnaast hebben we ook de indruk dat de juridische procedure erg eenvoudig was. De hoofdredenen hiervoor zijn het feit dat er massale aanvragen werden ingediend en een complexe procedure de afhandeling van de zaken nog meer zou

149

vertragen en het feit dat de modale burger niet in staat was deel te nemen aan een ingewikkelde procedure. Een vijfde opmerking die hier dicht tegen aanleunt is het taalgebruik. Over het algemeen werd er voornamelijk Nederlands gesproken in de rechtszaal. Een verklaring hiervoor is dat de dorpen, vooral ten westen van de stad Ieper waaronder Vlamertinge, niet volledig vernield waren. Hier woonden hoofdzakelijk Nederlandstalige burgers, wat het overheersende taalgebruik duidelijk maakt. Daarnaast kregen vrouwen een belangrijkere rol in het dagelijks leven. Aangezien vele jonge mannen gesneuveld waren, namen de vrouwen de taak van kostwinner van het gezin op zich. Ook de schadeaanvraag werd door vrouwen ingediend bij gebrek aan echtgenoten. Op deze manier nam de vrouw een prominentere rol in in het openbare leven in vergelijking met de periode voor de oorlog. Een laatste vaststelling is dat men uit zijn fouten leert. Na de Tweede Wereldoorlog werden de schadevergoedingen niet langer toegekend door een rechterlijke instantie. Voortaan zou het toekennen van de vergoeding voor oorlogsschade een administratieve procedure worden. Bovendien werd ook het Belgisch verzekeringssysteem beïnvloed door de afhandeling van de schade in de Eerste Wereldoorlog. Het stelt hen in staat de systemen te verfijnen.

150

10. BIBLIOGRAFIE  WETGEVING -

Besluitwet van 23 september 1916 houdende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de statuten, BS 30 september 1916, p. 523.

-

K.B. van 23 september 1916 houdende de voorlopige woningen, het Koning Albertfonds en de statuten, BS 30 september 1916, p. 527.

-

Besluitwet van 15 augustus 1917 houdende de oprichting van de Dienst voor Oorlogsschade, Verzameling der Wetten, 25-30 maart 1917, p. 301.

-

Besluitwet van 23 oktober 1918 houdende het principe van het recht op herstel, door de staat, voor de schade voortkomend uit oorlogsfeiten, BS 24-26 oktober 1918, p. 860.

-

Besluitwet van 11 november 1918 houdende de afstand en de pandgeving van het recht op herstelling van oorlogsschade, BS 21 november 1918, p. 1015.

-

Besluitwet van 12 november 1918 houdende de steun te verlenen bij voorbaat inzake schade aan goederen, BS 21 november 1918, p. 1019.

-

Wet van 24 februari 1919 houdende de voorschotten te verlenen door de Staat voor de door oorlogsfeiten berokkende schade aan goederen, BS 8 maart 1919, p. 845.

-

Wet van 16 maart 1919

-

Wet van 8 april 1919 houdende de nationale aanneming der gemeenten en het herstel der verwoeste gewesten, BS 22 en 23 april 1919, p. 1657.

-

K.B. van 9 april 1919 houdende de Dienst Verwoeste Gewesten, BS 22-23 april 1919, p. 1660.

-

K.B. van 9 april 1919 houdende de voorschotten op oorlogsschade, BS 17 april 1919, p. 1592.

-

Wet van 10 mei 1919 houdende het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 5 juni 1919, p. 2505.

-

Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog, BS 22 juni 1919, p.2784.

-

Wet van 25 april 1920 houdende de hoven en rechtbanken van oorlogsschade, BS 1 mei 1920, p. 3342.

-

De gecoördineerde wet van 6 september 1921 houdende de uitlegging en herziening van de wet van 10 mei 1919 op het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 28 september 1921, p. 8329.

151

 RECHTSPRAAK -

Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 1.

-

Brugge, Rijksarchief, rechtbank van oorlogsschade Ieper 2.

-

Gent, Rijskarchief, hof van oorlogsschade, 1-10.

-

Cass. 14 januari 1920.

 RECHTSLEER -

BAILLIEUL, J.M., Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), onuitg. Licentiaatsthesis Geschiedenis R.U.G., 19751976, 234 p.

-

BEGEREM, G, Des indemnitès de guerre, Poperinge, 1920, 15p.

-

CONSTANDT, H., “Ieper zal herrijzen”, in K. BAERT, J.M. BAILLEUIL, P. CHIELENS, H. CONSTANDT, D. DENDOOVEN, J. DEWILDE, R. TZALMONA, A. VANDENBILCKE, J.-L. VANHOVE, Ieper, de herrezen stad, Ieper, De Klaproos, 1999.

-

DEBAEKE, S., Van schachtendoop tot zwanezang. 100 jaar Vlaams studentenleven te Leuven, Alveringem, 1991.

-

DEBECKER, R., La réparation des dommages de guerre en France et en Belgique, thèse pour le doctorat en droit, Université de Paris, 20 mai 1950.

-

DE CAIGNY, S., ANSEEUW, A., NEVEJAN, A., VAN IMPE, E., Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitectuur in de Westhoek, Antwerpen, VAi, 2009.

-

DE COCK, J., ’s Levens zoet en zuur. Terugblikken op het Iepers notariaat, Ieper, 1991.

-

DERWAEL, J., ”Van WOI tot WOII. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot de wederobouw na WOI” in TALLIER, P.A., Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers Tweede Wereldoorlog en verwante archieven, Algemeen Rijsarchief, Brussel, 2012.

-

DEVLIEGHER, L., “Jules Coomans” in Koninklijke Vlaamse Academiën van België: nationaal biografisch woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, deel 3, 1968.

-

GEUENS-WILLAERT, G., Wet-besluiten en Koninklijke-besluiten betreffende het Recht op herstelling en het Ramen van de schade uit den Oorlog voortspruitend (uittreksel van het Belgisch staatsblad), Brugge.

-

MAHAIM, E., La Belgique restaurée. Étude sociologique, Bruxelles, Maurice Lamertin, 1926, 139p.

-

MASSCHELEIN, Y., De Masscheleins van Broodseinde op Zonnebeke, 2004.

-

MUS, O., Tweehonderd jaar kunst-en nijverheidsonderwijs te Ieper 1778-1978, Ieper, 1978.

-

NOTEBAERT, A., NEUMANN, C., VANDEN EYNDE, W., Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste Gewesten, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1986, 53p.

152

-

PEIREN, P., Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, 1919, 36p.

-

OPSOMMER, R., “Het Iepers stadsarchief en de Eerste Wereldoorlog” in Archief – en Bibliotheekwezen in Belgiê, deel 73, 2002, 13-26.

-

OPSOMMER, R., The town archives of Ieper, past and present, -Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, 55-72.

-

VAN BLADEL, G., Loi du 10 mai 1919 sur la réparation des dommages résultant des faits de la guerre. Commentaire théorique et pratique, Brussel, 1919, 297p.

-

VANDEKERCKHOVE, J., Dr. Henri Brutsaert. Monografie, 1999, 23p.

-

VAN GINDERACHTER, J., Du cas fortuit et notamment des principes qui sous l’empire de la Convention de la Haye régissent les recours à raison des dommages causés par la guerre ainsi quedu droit nouveau à indemnité crée par les A.L. de 1918, St-Amandsberg, 78p.

-

VAN LANGENHOVE, F., L’action du gouvernement belge en matière économique pendant la guerre, Paris, 1927.

-

VAN STEENBERGE, J., Schade aan de mens. Deel I Evaluatie van de arbeidsongeschiktheid in het Recht, Antwerpen, Kluwer, 1997, 549p.

-

VELLE, K., DHONDT, J., Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers). 1919-1935, Algemeen Rijskarchief en Rijksarchief der Provinciën (Rijksarchief Beveren - Inventarissen 59), Brussel, 2001, 27p.

-

VERHEYE, S., Vluchtelingen tijdens Wereldoorlog 1914-1918, Iepers Kwartier, deel 50, 2014, 1.

-

VERHEYE, S., Van aan de Adriaansensweg tot in de Jan Ypermanstraat: persoonsgebonden straatnamen in Ieper, Iepers Kwartier en de stad Ieper, 1997.

-

VRIELINCK, S., De territoriale indeling van België (1795-1963), Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2000, deel 1, 463-700.

-

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Handboek voor den geteisterde, afl.2, Brussel, 1921.

-

Ministerie van Staatshoudkundige Zaken, Dienst voor Oorlogsschade, Manuel du commissaire de l’état, deuxième partie - Commentaires et Instructions, afl. 2, Brussel, 1921.

-

X, La réparation des dommages de guerre bulletin bi-mensuel de documentation et d’etudes, afl. 1, Brussel, 1919, 586p.

-

X, La réparation des dommages de guerre bulletin bi-mensuel de documentation et d’etudes, afl. 2, Brussel, 1920, 570p.

 OVERIGE

-

Het Ypersche, 22 mei 1920.

-

Het Ypersche, 14 augustus 1920.

-

Het Ypersche, 28 augustus 1920. 153

-

Het Ypersche, 20 september 1920.

-

Het Ypersche, 28 september 1920.

-

Het Ypersche, 2 oktober 1920.

-

Het Ypersche,9 oktober 1920.

-

Het Ypersche, 16 oktober 1920.

-

Het Ypersche, 13 november 1920.

-

Het Ypersche, 20 november 1920.

-

Het Ypersche, 27 november 1920.

-

Het Ypersche, 7 december 1920.

-

Het Ypersche, 11 december 1920. Het Ypersche, 18 december 1920.

-

Het Ypersche, 25 december 1920.

-

Gazet van Poperinghe, 29 april 1923.

-

De Poperinghenaar, 25 oktober 1925.

-

Gazet van Poperinghe, 1 november 1925.

-

Het Wekelijks Nieuws, 17 juni 1950.

-

Het Ypersch Nieuws, 4 juli 1953.

-

Het Ypersch Nieuws, 11 juli 1953.

-

Het Wekelijks Nieuws, 29 januari 1955.

-

Brussel, Algemeen Rijksarchief, Dienst voor Vereffening van de Diensten voor Oorlogsschade, personeelsdossiers.

-

Ieper, stadsarchief, Gemeentearchief Ieper, 547.

154

BIJLAGEN

155

-

Wet van 10 mei 1919 houdende het herstel

der schade voortkomende uit

oorlogsfeiten

156

157

158

159

160

161

162

163

164

165

166

Wet van 10 juni 1919 houdende het herstel van de burgerlijke slachtoffers van de oorlog

167

168

169

Aanvraagformulieren personenschade

170

171

172

Brief van geteisterde

173

174

Aanbevelingsbrief staatscommissaris Bayart

175

Kaart van officier van de gerechtelijke politie

176