DE PRIJS VOOR EEN ZORGELOZE VAKANTIE?

  DE PRIJS VOOR EEN   ZORGELOZE VAKANTIE?  DE NEGATIEVE GEVOLGEN VAN ONS ONDUURZAAM   REISGEDRAG BESTUDEERD VANUIT EEN  MENSENRECHTENKADER

  

                Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de  Moraalwetenschappen door Lotte Schiltz (00800167)  2012‐2013  Promotor: prof. dr. Sigrid Sterckx  Commissarissen: Laszlo Kosolosky en Wannes Van Hoof   Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen 

                                                             

                          Foto Titelblad: Esther Hoedemakers  

   

  DE PRIJS VOOR EEN   ZORGELOZE VAKANTIE?  DE NEGATIEVE GEVOLGEN VAN ONS ONDUURZAAM   REISGEDRAG BESTUDEERD VANUIT EEN  MENSENRECHTENKADER.                      Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de  Moraalwetenschappen door Lotte Schiltz (00800167)  2012‐2013  Promotor: prof. dr.Sigrid Sterckx  Commissarissen: Laszlo Kosolosky en Wannes Van Hoof  Vakgroep Wijsbegeerte en Moraalwetenschappen 

   

Word count 1: 27.815  Word count 2: 30.144                                                  i   

WOORD VOORAF   

Om te beginnen wil ik mijn promoter, professor dr. Sigrid Sterckx, oprecht bedanken. In de eerste  plaats  voor  de  boeiende  lessen  wereldethiek  die  mijn  interesse  en  aandacht  voor  het  ecologische  vraagstuk  deden  toenemen.  Op  die  manier  ben  ik  mij  meer  vragen  gaan  stellen  bij  mijn  eigen  reisgedrag  en  zodoende  tot  het  onderwerp  van  deze  masterproef  gekomen.  In  de  tweede  plaats  natuurlijk  voor  haar  vakkundige  begeleiding  bij  het  schrijven  van  wat  hier  nu  voor  u  ligt.  Het  ging  niet  altijd  van  een  leien  dakje  maar  de  kritische  aanwijzingen  en  instructies  en  vooral  de  bemoedigende en opbouwende commentaar tijdens het werkproces hebben mij enorm geholpen.   Ook mijn ouders wil ik bedanken voor de kansen die ze mij hebben gegeven, hun interesse en hun  onvoorwaardelijke steun en geloof in mijn kunnen. Voor het mogen zeuren als ik het niet meer zag  zitten  en  om  mij  honderduit  te  laten  vertellen  tijdens  menig  avondmaal  of  afwassessie  als  ik  enthousiast was over wat ik net geleerd had. Elize en Ruben, mijn broer en zus, mijn maatjes, merci  om  mij  af  en  toe  op  jullie  zenuwen  te  laten  werken  en  om  van  onze  thuis  steevast  een  gezellige  drukte te maken!  Mama, opa en oma wil ik bedanken voor het zorgvuldige naleeswerk en om mee na te denken over  de laatste schoonheidfoutjes, ik had mij geen meer  toegewijde nalezers kunnen wensen!  Tanteleen en Hendrika, merci voor de quarantaine, de thee en koekjes en de gezellige ochtenden in  de keuken op het moment dat ik dat nodig had om eindelijk van start te raken.   Julie, mijn maatje, kotgenote en studiegezellin, danku voor de zalige tijd ten huize F.P., het samen  werken wat het zoveel leuker maakte, de eindeloze keren dat ik op uw deur mocht komen kloppen,  de vakkundige raad en de nodige koffiepauzes!   Ook  Luka,  Mara,  Griet,  en  sporadischere  leden  van  de  befaamde  studieclub,  merci  voor  het  samenhokken, en de luisterende oren in tijden van thesis‐twijfel.   Esther  en  Hannah,  danku voor  de  meest  legendarische,  gastvrije  en  gezellige  logeerzetel  van  heel  Antwerpen.   Aan al mijn vrienden: merci om zo’n zalige bende te zijn, om mij over mijn thesis te laten vertellen  maar vooral om mij ook af en toe de kans niet te gunnen en mij mee op pad te nemen zodat ik de  kans niet zag om met mijn bureaustoel te vergroeien!    En als laatste Sabbo, mijn lief, danku om er altijd te zijn wanneer ik u nodig heb, om zo geboeid te  zijn door waar ik mee bezig ben, om van mijn enthousiasme te houden en dit aan te moedigen of mij  te leren relativeren als dat nodig is. Om mij gelukkig te maken zelfs in tijden van in‐het‐slop‐zittende  thesissen of prangende deadlines. 

ii   

                                                                 

iii   

INHOUD     Woord vooraf ................................................................................................................................................... ii    Lijst van gebruikte afkortingen ....................................................................................................................... viii  Lijst van figuren……………………………………………………………………………………………………………………………….x    INLEIDING ....................................................................................................................................................... 1  Thematiek en relevantie ............................................................................................................................... 1  Probleemstelling, onderzoeksvragen, methode en structuur ........................................................................ 2    Hoofdstuk 1:  TOERISME, EEN SNELGROEIENDE INDUSTRIE MET EEN ECOLOGISCH, ECONOMISCH EN  SOCIAAL‐CULTUREEL PRIJSKAARTJE. ........................................................................................................... 5  1.1. 

De negatieve gevolgen van toerisme ......................................................................................... 5 

1.1.1. 

Economische gevolgen ................................................................................................................ 5 

1.1.2. 

Ecologische gevolgen .................................................................................................................. 6 

1.1.3. 

Culturele gevolgen ...................................................................................................................... 7 

1.1.4 

structurele kenmerken die aan de basis liggen van de negatieve impact van toerisme ................. 9 

1.1.5. 

Fundamentele onrechtvaardigheid ............................................................................................ 10 

1.2. 

Duurzame alternatieven? ................................................................................................................ 11 

1.2.1. 

Ecotoerisme ............................................................................................................................... 11 

1.2.2. 

Pro‐poor toerisme ...................................................................................................................... 13 

1.2.3. 

Duurzaam toerisme .................................................................................................................... 13 

  Hoofdstuk 2:  MENSENRECHTEN, EEN KENNISMAKING ............................................................................... 19  2.1.  Betekenis en ontstaan. ........................................................................................................................ 19  2.2.  Enkele kritieken. ................................................................................................................................. 21  2.2.1. Universaliteit ................................................................................................................................. 21  2.2.2.  Asian Values ................................................................................................................................. 22  2.2.3.  Implementatie .............................................................................................................................. 24  2.2.4.  Antropocentrische focus .............................................................................................................. 24  iv   

  Hoofdstuk 3:  ETHISCH FILOSOFISCHE FUNDERING VAN HET MENSENRECHTENKADER. ......................... 27  3.1. Rechtvaardigheid. ................................................................................................................................ 27  3.2. 

Op zoek naar een onafhankelijke variabele .................................................................................... 29 

3.2.1. 

De universele morele status van de mens .................................................................................. 29 

3.3. Rechten impliceren plichten. ................................................................................................................ 32  3.3.1. 

Positieve en negatieve plichten. ................................................................................................ 32 

3.3.2.      Het belang van een gepast tijdsperspectief ................................................................................. 33  3.3.3. 

Een plicht tot juridisering? ......................................................................................................... 35 

3.4.  Wiens plichten? Een herziening van onze opvattingen omtrent mensenrechtenschendingen in de  geglobaliseerde wereld van vandaag. .......................................................................................................... 37  3.4.1. 

Directe verantwoordelijkheid .................................................................................................... 38 

3.4.2. 

Indirecte verantwoordelijkheid .................................................................................................. 40 

3.5. 

Het omstreden mensenrecht op een gezond leefmilieu ................................................................. 42 

  Hoofdstuk 4: MENSENRECHTEN ALS KADER VOOR DUURZAAM TOERISME .............................................. 45  4.1.          Lessen uit de ethisch filosische fundering van de mensenrechten .................................................. 45  4.2.  Mensenrechten als kader: een ruim, geïnstitutionaliseerd perspectief met aandacht voor ethische  aspecten ..................................................................................................................................................... 48  4.3. 

Welke mensenrechten worden geschonden? ................................................................................. 49 

4.4. Casussen ............................................................................................................................................... 57  4.4.1. A human zoo: de Kayan in Thailand ................................................................................................. 57  4.5.2. Leakage in de Okavonga Delta ...................................................................................................... 61  4.5.3. De strijd om water, het blauwe goud ............................................................................................. 64    Hoofdtsuk 5: OP WEG NAAR EEN DUURZAMERE MANIER VAN REIZEN ...................................................... 69  5.1. Barrières............................................................................................................................................... 69  5.1.1. Onduurzaam reisgedrag ................................................................................................................ 70  5.1.2 Attitudes omtrent reizen en ecologie .............................................................................................. 70  5.2. Transitiepaden ...................................................................................................................................... 71  5.2.1. Enable ........................................................................................................................................... 72 

v   

5.2.2. Encourage ...................................................................................................................................... 73  5.2.3. Exemplify  en  engage .................................................................................................................... 74  5.2.4. wat kunnen wij als toeristen doen? ................................................................................................. 77    CONCLUSIE ................................................................................................................................................... 79    Bronnen ......................................................................................................................................................... 81            Literatuur………………………………………………………………………………………………………………………………81            Webpagina's…………………………………………………………………………………………………………………………..86   

             

 

vi   

                                                                 

vii   

LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN    ECOSOC: UN Economic and Social Council  IVESCR: Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten  MDGs: Millennium Development Goals   MHS: Mae Hong Son, noordelijke provincie in Thailand.  MIT: Massachusetts Institute of Technology   TAT: Tourism Authority of Thailand   UNWTO: United Nations World Tourism Organization   UVRM: Universele Verklaring van de Rechten van de Mens  VNVRIV: VN Verklaring inzake Rechten van Inheemse Volken   VNVSVO: VN Verklaring inzake Sociale Vooruitgang en Ontwikkeling  VUDV:Verdrag inzake Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen     

                                 

  viii 

 

   

 

ix   

LIJST VAN FIGUREN    Fig. 2. Een restrictief kader voor ecotoerisme……………………………………………………………………….12  Fig. 3. Kader voor een sterke invulling van duurzaam toerisme………………………………………………. 16  Fig.4. Toeristen op de foto in Mae Hong Son………………………………………………………………………..56  Fig. 5. Leakage in de Okavango Delta………………………………………………………………………………….61  Fig. 6. Beschikbaarheid van water en aantal toeristen in Zanzibar, Tanzania…………………………….. 65                                          x   

       

 

xi   

 

‘In tourism studies, [we] operate on loaded moral territory, confronting a phenomenon that at  once speaks of lighthearted pleasure and heavy social consequences.’    K. Caton 

xii   

   

 

xiii   

INLEIDING   

THEMATIEK EN RELEVANTIE  Reizen  is  meer  dan  ooit  een  must.  De  wereld  ontdekken,  jezelf  tegenkomen,  je  talen  bijschaven,  andere culturen leren kennen, je blik verruimen. Of  gewoon even tot rust komen, een broodnodige,  tijdelijke ontsnapping aan de oh zo hoge werkdruk. We worden dagelijks verleidt door advertenties  op billboards, in magazines of krantenbijlagen die ons een  welverdiende adempauze, een uitdagend  avontuur  of  een  verrijkende  levenservaring  beloven.  Reizen  wordt  voorgesteld  als  iets  onverdeeld  positief.  Maar wij betalen een hoge prijs voor deze welverdiende ontspanning of zelfontplooiing. Plaatselijke  culturen  raken  uit  balans  door  de  confrontatie  met  toeristen,  de  lonen  en  werkomstandigheden  binnen  de  toeristische  sector  zijn  ondermaats,  het  overgrote  merendeel  van  de  winsten  wordt  geboekt door rijke buitenlandse investeerders en onze ecologische voetafdruk wordt gigantisch de  hoogte  ingejaagd.  De  trend  om  steeds  vaker  en  verder  op  reis  te  gaan  is  problematisch.  Daarenboven  is  onze  manier  van  reizen  fundamenteel  ondemocratisch,  het  is  maar  een  bijzonder  klein  percentage  van  de  bevolking  die  de  financiële  middelen  heeft  om  zich  zulke  luxe  te  permitteren.  Maar  de  negatieve  gevolgen  die  het  massatoerisme  met  zich  meebrengt  mag  wel  iedereen mee dragen, sterker nog: het zijn de armste landen die hier de zwaarste opdoffers krijgen.   Het is hoogtijd dat wij onze manier van reizen in vraag durven stellen.   Er  is  nood  aan  een  genuanceerder  en  vollediger  beeld  van  reizen.  Momenteel  worden  enkel  de  positieve  gevolgen  van  reizen  belicht  maar  het  is  belangrijk  dat  wij  ook  inzicht  hebben  in  de  negatieve gevolgen die door ons reisgedrag veroorzaakt worden. In de wetenschappelijke literatuur  wordt er sinds enkele decennia wel aandacht besteed aan de negatieve gevolgen van toerisme. Het  valt  echter  op  dat  men  hier  vaak  óf  de  economische,  óf  de  ecologische,  óf  de  sociaal‐culturele  gevolgen  behandeld.  Soms  impliceert  deze  enge  focus  op  slechts  één  van  de  problematische  gevolgen  dat  andere  negatieve  consequenties  volkomen  over  het  hoofd  gezien  worden.  Zo   bekritiseerd  Harrison  (2008,  p.861)  het  feit  dat  low‐cost  luchtvaartmaatschappijen  gepromoot  worden als een belangrijke vorm van Pro Poor Tourism (PPT) omdat deze kansen creëren voor arme  landen om hun economie dankzij de toeristische sector verder te ontwikkelen. Dat deze goedkope  vliegtickets desastreus zijn voor het milieu schijnt geen punt te zijn.  

1   

In deze masterproef ga ik op zoek naar een analysekader dat de negatieve gevolgen van toerisme op  een volledigere wijze kan bestuderen. Willen wij op zoek gaan naar manieren van reizen die minder  schade berokkenen is het immers van cruciaal belang dat wij rekening houden met àlle schadelijke  gevolgen.  PROBLEEMSTELLING, ONDERZOEKSVRAGEN, METHODE EN STRUCTUUR  Samengevat is de probleemstelling waar ik in deze masterproef van vertrek dus de volgende:  Reizen brengt verschillende negatieve gevolgen met zich mee. De academische literatuur hierover is  echter  zeer  fragmentarisch,  zelden  wordt  in  een  probleemanalyse  aandacht  besteedt  aan  alle  negatieve gevolgen. Dit leidt tot een onderschatting van de werkelijke complexiteit en omvang van  de  problematiek  waardoor  de  kans  groot  is  dat  voorgestelde  alternatieven  als  oplossing  tekort  schieten.  Hieruit leid ik verschillende onderzoeksvragen af:  ‐

Hoe  kunnen  we  de  negatieve  gevolgen  van  reizen  binnen  één  coherent  verhaal  aan  bod  laten komen? 

‐

In  hoeverre  is  het  mensenrechtenkader  geschikt  om  de  negatieve  gevolgen  van  reizen  in  hun volledigheid te adresseren? 

‐

Wie kunnen we verantwoordelijk houden voor de negatieve gevolgen van ons onduurzaam  reisgedrag?  

‐

Wat  zijn  de  consequenties  van  een  mensenrechtenperspectief  wanneer  we  concreet  naar  oplossingen gaan zoeken?  

Aan de hand van een uitgebreide literatuurstudie ga ik op zoek naar antwoorden op de voorgaande  vragen.  In  verband  met  reizen  en  de  negatieve  gevolgen  hiervan  heb  ik  zeer  veel  gehad  aan  de  boeken  en  artikels  van  Jones  en  De  Meyere  en  Stefan  Gössling.  In  mijn  zoektocht  naar  de  (filosofische) betekenis en waarde van het mensenrechtenkader zijn vooral Pogge, Ashford, Gewirth  en Hayward belangrijke en inspirerende auteurs gebleken.  In  hoofdstuk  1  bespreek  ik  de  verschillende  negatieve  gevolgen  van  toerisme  op  economisch,  sociaal‐cultureel  en  ecologisch  vlak  alsook  enkele  structurele  kenmerken  van  toerisme  die  deze  problematische  gevolgen  in  de  hand  werken.  Vervolgens  bekijk  ik  enkele  alternatieve  vormen  van  toerisme  die  ontstaan  zijn  ten  gevolge  van  het  toenemende  besef  van  de  negatieve  impact  die  toerisme heeft. Met name ecotoerisme, pro‐poor toerisme en duurzaam toerisme komen aan bod.  Uiteindelijk  zal  ik  concluderen  dat  er  nood  is  aan  een  sterke  invulling  van  rechtvaardig  duurzaam  2   

toerisme om een werkelijk ecologisch verantwoorde en respectvolle alternatieve manier van reizen  uit te werken.  In  hoofdstuk 2  komen  mensenrechten  aan  bod.  Ik  schets  het  historische  ontstaan  ervan  en  leg  uit  wat  mensenrechten  nu  precies  zijn.  Ook  bespreek  ik  enkele  van  de  belangrijkste  kritieken  op  mensenrechten. Zo wordt de universaliteit van mensenrechten door sommigen in twijfel getrokken  en  wordt  vanuit  Aziatische  hoek  beweert  dat  zij  andere  culturele  waarden  hebben  en  dus  mensenrechten  in  Aziatische  landen  niet  relevant  of  van  ondergeschikt  belang  zijn.  Ook  de  kloof  tussen  theorie  en  praktijk  wordt  bekritiseerd  en  tot  slot  bespreek  ik  de  kritiek  dat  een  mensenrechtenperspectief een te antropocentrische focus heeft om dienst te kunnen doen als kader  voor het ecologische vraagstuk.  In hoofdstuk 3 ga ik dieper in op het mensenrechtenperspectief vanuit een meer ethisch filosofische  invalshoek  om  het  analysekader  dat  ik  voorstel  degelijk  te  funderen.  Eerst  worden  er  enkele  beschouwingen  aan  rechtvaardigheid  geweid  gezien  dit  concept  de  basis  vormt  van  de  idee  van  (mensen)rechten. Daarna komen verschillende justificaties van het bestaan van mensenrechten an  sich aan bod. De meesten beroepen zich hiervoor op de universele morele status van de mens. Maar  ook deze idee van een universele morele status moet gefundeerd worden. Pogge (2002) doet dit aan  de  hand  van  een  uiteenzetting  over  human  flourishing,  Gewirth  (2007)  ziet  menselijk  handelen  als  algemene  context  van  moraliteit  en  ultieme  grond  voor  het  bestaan  van  mensenrechten.  Na  deze  funderingskwestie  ga  ik  in  op  de  plichten  die  met  mensenrechten  samenhangen.  Deze  kan  men  onderverdelen in negatieve (deze impliceren enkel omissies) en positieve plichten (welke om actieve  daden vragen). Vervolgens komt het belang van een gepast tijdskader aan bod, dit bepaald immers  of  wij  iemands  gedrag  als  een  daad  of  een  omissie  bestempelen.  Daarna  bekijk  ik  Pogge’s  en  Haywards  contrasterende  visies  over  het  belang  van  het  institutionaliseren  van  mensenrechten.  Vervolgens ga ik in op de vraag of onze visie op mensenrechten en mensenrechtenschendingen wel  afgestemd is op de geglobaliseerde wereld waarin wij vandaag leven. Ik volg Ashford (2007) die deze  vraag  negatief  beantwoord  en  pleit  voor  een  grondige  herziening  van  onze  opvattingen  hieromtrent.  Zowel  de  directe  als  de  indirecte  verantwoordelijkheid  van  mensenrechten‐ schendingen  liggen  immers  bij  veel  meer  actoren  dan  wij  doorgaans  graag  geloven.  Ik  sluit  het  hoofdstuk  af  door  nogmaals  in  te  gaan  op  het  niet  al  te  voordehandliggende  voorstel  om  ecologische problemen te benaderen vanuit een mensenrechtenprespectief.   In  hoofdstuk  4  bekijk  ik  wat  al  deze  filosofische  beschouwingen  over  mensenrechten  concreet  betekenen  voor  toerisme.  Daarna  volgt  een  schema  waarin  ik  de  belangrijkste  mensenrechten  die  geschonden worden door toerisme op een rij zet, steeds voorzien van enkele korte voorbeelden die  3   

teruggrijpen naar hoofdstuk 1. Vervolgens werk ik drie voorbeelden uit ter illustratie. De Kayan zijn  een  culturele  minderheidsgroep,  oorspronkelijk  afkomstig  uit  Birma,  die  als  vluchtelingen  in  Thailand  verblijven.  Daar  worden  zij  vanwege  hun  exotische  uiterlijk  uitgebuit  als  toeristische  attractie waarbij onder andere hun culturele waardigheid en integriteit ernstig worden geschonden.  Bij de casus over de Okavango Delta ga ik dieper in op het dubieuze feit dat de lokale gemeenschap  bijzonder  weinig  economisch  voordeel  ondervindt  van  de  nochtans  bloeiende  en    enorm  winstgevende  toeristische  industrie.  Als  laatste  casus  bestudeer  ik  de  strijd  om  drinkbaar  water  in  Zanzibar,  een  eiland  waar  zoetwater  reeds  een  bijzonder  schaars  goed  is  en  waar  zoals  we  zullen  zien het gemiddelde waterverbruik van toeristen beschamend veel hoger ligt dan dat van de lokale  bevolking die met tekorten kampt (Gössling & Hall, 2006).   Tot slot geef ik in hoofdstuk 5 een eerste aanzet van hoe het misschien wel kan. Aan de hand van het  4E‐model van Jones en De Meyere (2010) zet ik enkele voorstellen op een rij die ons kunnen helpen  ons reisgedrag te verduurzamen. De inzichten van Jones en De Meyere zijn voornamelijk gericht op  het  ecologische  aspect  van  toerisme,  ik  vul  deze  daarom  aan  met  enkele  suggesties  van  Tourism  Concern, die meer aandacht besteden aan de sociaal‐economische impact van toerisme.     

                     

4   

HOOFDSTUK 1:   TOERISME, EEN SNELGROEIENDE INDUSTRIE  MET EEN ECOLOGISCH, ECONOMISCH EN  SOCIAAL‐CULTUREEL PRIJSKAARTJE.   

1.1.

DE NEGATIEVE GEVOLGEN VAN TOERISME 

Toerisme  is  de  laatste  decennia  uitgegroeid  van  een  onderneming  die  enkel  weggelegd  was  voor  avontuurlijke  zielen  uit  gegoede  milieus  naar  het  massafenomeen  zoals  wij  het  vandaag  kennen.  Wanneer we de evolutie van toerisme na de tweede wereldoorlog bekijken, zien we een stijging van  25 miljoen internationale toeristen in 1950 naar 806 miljoen in 2005 (Fig. 1). Vorig jaar werd voor het  eerst  de  grens  van  1  miljard  internationale  toeristen  wereldwijd  overschreden  (UNWTO1).  Het  is  duidelijk dat reizen meer dan ooit een ‘must’ is. Het geeft ons de kans om de wereld te ontdekken,  stimuleert onze persoonlijke ontwikkeling, verschaft een tijdelijke uitweg uit de dagelijkse sleur en  werkdruk, en is een belangrijk aspect geworden van ons leven.  1.1.1. ECONOMISCHE GEVOLGEN  Als één van de snelst groeiende industrieën ter wereld – toerisme is vandaag de dag even groot of  zelfs  groter  dan  de  olie‐  en  voedselindustrie  (UNWTO2)  –  is  het  belang  van  toerisme  voor  de  economie niet te onderschatten: in 2003 vertegenwoordigde toerisme zo’n 6% van de wereldwijde  export van goederen en diensten, wanneer we alleen naar diensten kijken, loopt dit cijfer zelfs op tot  30% (UNWTO3). Men schat dat wereldwijd 235 miljoen mensen tewerkgesteld zijn in de toeristische  sector.  In  2011  bracht  internationaal  toerisme  €  741  miljard  op,  ofwel  5%  van  het  mondiale  BBP  (UNWTO4). Naast de economische voordelen die toerisme onmiskenbaar met zich meebrengt, zijn  er  echter  ook  minder  positieve  kanten  aan  het  verhaal.  De  lokale  bevolking  komt  vaak  enkel  in  aanmerking  voor  de  laagstbetaalde  jobs  in  de  sector  die  bovendien  weinig  zekerheid  bieden.  Periodes van lange dagen hard werken voor een mager loon in het hoogseizoen worden afgewisseld                                                                             1

 http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_barom13_01_jan_excerpt_0.pdf). 

2

 http://www2.unwto.org/en/content/why‐tourism 

3

 http://www.unwto.org/facts/eng/economy.htm 

4

 http://www2.unwto.org/en/content/why‐tourism  5 

 

met  periodes  van  maanden  zonder  werk  en  inkomen  in  het  laagseizoen.  (Mbaiwa,2005).  Met  de  groeiende  vraag  naar  landoppervlakte  en  (drinkbaar)  water  stijgen  de  prijzen  en  worden  deze  basismiddelen  steeds  moeilijker  betaalbaar  voor  de  plaatselijke  bevolking  (Neto,  2003).  Door  populaire  all‐in  packagetours,  hotels  in  handen  van  buitenlandse  investeerders  en  vraag  van  toeristen naar westerse producten die ingevoerd moeten worden, gaat er uiteindelijk maar weinig  van  het  door  toeristen  uitgegeven  budget  naar  de  plaatselijke  bevolking.  Uit  onderzoek  blijkt  dat  deze leakage in Thailand zo’n 70% zou bedragen van het door toeristen gespendeerde bedrag, voor  andere  derdewereldlanden  variëren  de  schattingen  van  40%  in  India  tot  80%  in  de  Caraïben.  (UNEP5)   1.1.2. ECOLOGISCHE GEVOLGEN  Ook  op  ecologisch  vlak  betalen  wij  een  hoge  prijs  voor  het  verkennen  van  andere  horizonten.  De  impact van toerisme op het milieu wordt alsmaar groter. Dit komt omdat we steeds verder, vaker en  voor kortere tijd op reis gaan. Momenteel is toerisme verantwoordelijk voor zo’n 5 procent van de  mondiale  CO²‐uitstoot  (IPCC,  2001).  Het  mobiliteitselement  speelt  hier  een  belangrijke  rol  in.  Toerisme vereist immers per definitie dat wij ons verplaatsen en het transport waarvan wij gebruik  maken is meestal niet bepaald duurzaam. Met name de impact van het vliegverkeer is hoogst  

  Fig. 1. Aantal internationale toeristen 1950‐2005  (UNWTO6)                                                                             5

http://www.unep.org/resourceefficiency/Business/SectoralActivities/Tourism/FactsandFiguresaboutTourism/I mpactsofTourism/EconomicImpactsofTourism/NegativeEconomicImpactsofTourism/tabid/78784/Default.asp x   6

 http://www.unwto.org/facts/eng/historical.htm  6 

 

problematisch. Doordat de CO² op 10 à 12 km hoogte wordt uitgestoten, hebben deze emissies nog  grotere gevolgen voor het milieu (Gössling et. al., 2002). Het Massachusetts Institute of Technology  (MIT) schat dat de uitstoot van vliegtuigen op grote hoogte wereldwijd verantwoordelijk is voor zo’n  8000  doden  per  jaar  (Barrett  et.  al.,  2010).  Eenmaal  aangekomen  op  onze  vakantiebestemming,  speelt de keuze van vervoersmiddelen ter plaatse een belangrijke rol.   Naast  transport  brengt  toerisme  nog  tal  van  andere  ecologische  kosten  met  zich  mee.  Landoppervlakte  wordt  omgevormd  om  aan  de  wensen  van  toeristen  te  voldoen:  luchthavens,  wegen, treinsporen, winkelcentra, golfterreinen, havens, vakantiehuizen en hotels worden gebouwd  (Jones  en  De  Meyere,  2010).  Ook  het  energieverbruik  van  toeristen  kan  hoog  oplopen,  zeker  in  grotere  hotels  springt  men  hier  niet  bepaald  zuinig  mee  om  (onder  andere  voor  verwarming,  airconditioning,  koken,  verlichting,  etc.).  Heel  wat  toeristische  activiteiten  zoals  skiën,  golfen,  duiken of simpelweg het bezichtigen van kwetsbare ecosystemen vormen een overbelasting van de  natuurlijke  omgeving  of  verstoren  de  biodiversiteit  (Budeanu,  2007  en  Jones  &  De  Meyere,  2010).  Internationaal toerisme draagt ook bij aan de snelle verspreiding van infectieziektes die wereldwijd  verantwoordelijk zijn voor 33 procent van het sterftecijfer. Niet alleen fungeren toeristen als dragers  van (tropische) ziekten die zo in een mum van tijd de andere kant van de wereld bereiken, ook zorgt  bijvoorbeeld de irrigatie van grasperken van hotels voor betere condities voor malariamuggen met  alle gevolgen van dien (Gössling, 2002). Daarbij komt dan nog de grootschalige afvalproductie die  toerisme  met  zich  meebrengt  (vaak  in  landen  die  niet  over  de  middelen  beschikken  om  deze  afvalberg  te  verwerken)  en  tot  slot  vormt  onduurzaam  watergebruik  een  bijzonder  ernstig  probleem. Terwijl er enorme hoeveelheden water worden gebruikt om tegemoet te komen aan de  luxewensen  van  toeristen  (denken  we  aan  het  irrigeren  van  golfterreinen,  het  vullen  van  talloze  zwembaden etc.), is het voor de plaatselijke bevolking vaak niet evident om toegang te krijgen tot  drinkbaar water of water om hun landbouwgronden te irrigeren. (Neto, 2003).  1.1.3. CULTURELE GEVOLGEN  Op  sociaal‐cultureel  vlak  kunnen  we  zowel  positieve  bijdragen  als  destructieve  gevolgen  van  toerisme ontwaren. Artikel 1 van ‘the global code of ethics for tourism’ van de United Nations World  Tourism  Organisation  (UNWTO)  benadrukt  “tourism’s  contribution  to  mutual  understanding  and  respect  between  peoples  and  societies.”(UNWTO,  1999).  Ontmoetingen  tussen  mensen  met  verschillende  achtergronden,  waarden,  gewoonten,  andere  manieren  van  kijken  en  in  het  leven  staan,  kunnen  bijzonder  interessant  en  leerrijk  zijn.  Niet  zelden  echter  leiden  confrontaties  tussen  toeristen  en  de  lokale  gemeenschap  tot  conflicten.  Vaak  zorgen  toeristen  met  hun  onaangepast  gedrag (schaarse kledij, drank‐en drugsgebruik, losse seksuele contacten, het etaleren van een dure  7   

levensstijl...) voor een culturele clash. Net op vakantie wensen mensen zich vrij en niet beperkt door  regels te voelen, dit leidt soms tot schrille contrasten die het wij‐zij gevoel versterken in plaats van  het wederzijdse begrip en respect te verhogen. Ook reisorganisaties, vakantiebrochures etc. zouden  het  gevoel  van  anders‐zijn  aanscherpen  door  een  ongenuanceerd  beeld  neer  te  zetten  van  ‘authentieke’,  ‘inheemse’  volkeren  en  culturen.  Het  vooringenomen  oriëntalistische  denken  (het  ideologische  discours  waarbij  de  ‘Westerling’  tegenover  de  ‘niet‐westerse  Ander’  wordt  geplaatst)  blijft ook vandaag vaak nog doorschemeren in films, boeken, reclame etc. Jammer genoeg draagt  ook  de  toeristische  sector  bij  aan  deze  stereotiepe  beeldvorming  van  de  exotische  Ander  (Silver,  2003). ‘Tour operators are chiefly concerned with marketing images of authentic culture, and they  tend to be motivated more by profit than by any genuine sensitivity toward representing indigenous  peoples in a fair and accurate manner.’ (de Kadt, 1979, p.56).  Toerisme  is  entertainment  en  om  rendabel  te  zijn,  moet  aan  de  verwachtingen  van  toeristen  voldaan  worden.  Zo  worden  authentieke  culturele  waarden  en  gewoonten  omgevormd  tot  een  commercieel product en verliezen ze hun waarde en betekenis. ‘As one ex‐president of the Hawaiian  Visitors Bureau stated ‘Since real cultural events do not always occur on schedule, we invent pseudo‐ events  for  tour  operators,  who  must  have  a  dance  of  the  vestal  Virgin  precisely  at  10  am  every  Wednesday.’ (Stalker, 1984 in McKercher, 1993, p. 12). Hoewel sommige auteurs wijzen op het feit  dat  toerisme  eroderende  culturen  nieuw  leven  in  kan  blazen  (Ashley  et  al.,  2000),  gaat  het  commercialiseren en consumeren van culturen vaak ten koste van de waardigheid en integriteit van  deze mensen wiens culturele identiteit wordt gereduceerd tot een product. Enerzijds kan toerisme  bijdragen aan de instandhouding van traditionele culturen, anderzijds kunnen culturele waarden en  gewoonten door het zogenaamde demonstratie‐effect van toerisme eroderen (Guttentag, 2009, p.  547).  Culturen  zijn  niet  statisch  en  verandering  is  niet  per  definitie  slecht.  Echter  het  feit  dat  dit  demonstratie‐effect meestal maar in één richting geldt, leidt tot homogenisering en staat het ideaal  van wederzijdse uitwisseling door interculturele ontmoeting in de weg.   Niet  enkel  culturele  gewoonten  en  tradities  kunnen  in  het  gedrang  komen,  niet  zelden  worden  lokale bewoners botweg uit hun gebieden verjaagd om plaats te maken voor toeristische projecten  (Tourism concern, 2009). Zij verliezen op die manier niet enkel hun woonplaats, die voor inheemse  volkeren  vaak  ook  een  culturele  en  religieuze  betekenis  heeft,  maar  soms  ook  hun  broodwinning,  bijvoorbeeld  wanneer  vissersgemeenschappen  gedwongen  worden  om  naar  het  binnenland  te  verhuizen. Toerisme is immers  ‘a land‐hungry industry’ (Tourism concern, 2009, p. 9) en de plekken  die aantrekkelijk zijn voor toeristen zijn zelden onbewoond, zelfs in de meest afgelegen regio’s.    8   

1.1.4

STRUCTURELE KENMERKEN DIE AAN DE BASIS LIGGEN VAN DE NEGATIEVE  IMPACT VAN TOERISME 

McKercher    gaat  op  zoek  naar  de  onderliggende  oorzaken  van  deze  negatieve  gevolgen.  Hij  somt  acht  structurele  kenmerken  van  toerisme  op  die  de  schadelijke  impact  van  toerisme  verklaren:  (i)  Toerisme  is  –  hoewel  pas  recentelijk  als  zodanig  erkend  –  een  industrie.  Dit  impliceert  dat  ze  gebruik  maakt  van  hulpbronnen,  afval  genereert  en  nood  heeft  aan  bepaalde  infrastructuur.  De  hulpbronnen  waar  toerisme  gebruik  van  maakt  zijn  zowel  natuurlijke  hulpbronnen  (zoals  land  en   water),  als  human  made  (bv.  historische  gebouwen)  en  cultureel.  Anders  dan  in  veel  andere  industrieën  die  vaak  bijna  exclusieve  gebruiksrechten  op  hun  hulpbronnen  hebben,  zijn  deze  bij  toerisme  deel  van  de  publieke  eigendom  of  intrinsiek  gelinkt  aan  de  sociale  structuur  van  de  gastgemeenschap. Traditioneel schildert men toerisme graag af als een onschuldig alternatief voor  de vervuilende industrieën en zelfs als een onderneming die hulpbronnen beschermt in plaats van ze  te consumeren. Deze onwil van de industrie zelf om haar verantwoordelijkheid te erkennen en op te  nemen  begint  gelukkig  te  wijzigen.  (ii)  Als  consumer  of  resources,  loopt  toerisme  het  gevaar  tot  overconsumptie  te  leiden.  Zoals  in  de  meeste  gevallen  van  milieudegradatie  echter,  is  ook  de  achteruitgang  van  het  toeristische  landschap  zelden  catastrofaal,  vaak  hebben  we  te  maken  met  cumulatieve effecten waarvan de impact pas ten volle duidelijk wordt wanneer een drempelwaarde  bereikt is, die de achteruitgang plots zichtbaar doet versnellen. (iii) Toerisme moet de concurrentie  aangaan  voor  schaarse  hulpbronnen  om  zich  van  zijn  voortbestaan  te  verzekeren.  Zoals  we  reeds  zagen,  zijn  de  hulpbronnen  waar  toerisme  gebruik  van  maakt  deel  van  de  publieke  eigendom.  De  noden  van  toerisme  zijn  dus  maar  al  te  vaak  in  directe  competitie  met  die  van  de  lokale  gemeenschap.  Deze  competitie  voor  dezelfde  schaarse  goederen  geeft  aanleiding  tot  veel  conflicten vandaag. (iv) De toeristische industrie is voornamelijk in handen van de privé sector met  een  duidelijke  focus  op  winstmaximalisatie.  Men  zal  dus  veel  makkelijker  investeren  in  winstgevende  projecten  zoals  zwembadcomplexen  dan  in  bijvoorbeeld  rioleringssystemen.  McKercher wijst er op dat ‘the very nature of the tourism industry makes voluntary compliance with  environmental  protection  programmes  virtually  impossible.  The  industry  is  fragmented,  highly  competitive,  seasonal  in  nature  and  is  typically  comprised  of  many  small,  marginally  profitable  operators.’ (McKercher, 1993, p. 10). (v) Toerisme is een gefragmenteerde industrie en als zodanig  bijna  onmogelijk  om  te  controleren.  In  Australië  bijvoorbeeld  wordt  het  aantal  bedrijven  in  de  toeristische  sector  geschat  op  zo’n  45.000.  De  overgrote  meerderheid  hiervan  zijn  kleine  familiebedrijfjes. Zowel lokale overheden als de staat en zelfs internationaal beleid spelen een rol in  het controleren van de ontwikkeling van toerisme. Dit geeft aanleiding tot verwarring over wie nu  verantwoordelijk  is  voor  wat.  In  een  vrije  marktsysteem  heeft  een  gefragmenteerde  en 

9   

ongereguleerde  industrie  als  toerisme  eigenlijk  vrij  spel  en  is  het  hoogst  waarschijnlijk  dat  de  industrie zal blijven inzetten op groei. (vi) Toeristen zijn consumenten, geen antropologen. Volgens  McKercher begaan we een vergissing als we denken dat toeristen meer zijn dan enkel consumenten  die in de eerste plaats willen genieten van hun reiservaring. Hij citeert de Kadt (1977, p.136) die stelt  dat ‘The normal tourist is not to be compared with an anthropologist or other researcher. Tourists  are pleasure seekers, temporarily unemployed, and above all consumers.’. Verwachten dat toeristen  zich  anders,  verantwoordelijker,    zouden  gedragen  is  naïef.  (vii)  Toerisme  is  entertainment.  De  industrie moet dus om succesvol te zijn, inspelen op de verlangens en verwachtingen van toeristen.  Dit  betekent  dat  bestaande  ‘producten’,  gaande  van  een  traditioneel  festival  tot  een  natuurlijk  geiser,  soms  worden  gewijzigd  om  aan  de  verwachtingen  te  voldoen.  Dit  is  vaak  het  moeilijkste  structureel kenmerk van toerisme voor de gastgemeenschap om mee om te gaan. (viii) Anders dan  bij  andere  industrieën  het  geval  is,  genereert  toerisme  inkomsten  door  klanten  te  importeren  in  plaats  van  het  product  te  exporteren.  Hierdoor  zijn  confrontaties  tussen  toeristen  en  de  lokale  bevolking  onvermijdelijk.  Gastgemeenschappen  moeten  zich  er  bewust  van  zijn  dat  toerisme  behalve economische mogelijkheden ook een grote impact kan hebben op de gehele gemeenschap.   Deze structurele kenmerken, of fundamental truths in McKerchers eigen woorden, moeten wij in ons  achterhoofd houden bij het uitstippelen van een pad naar duurzaam toerisme.    1.1.5. FUNDAMENTELE ONRECHTVAARDIGHEID  Uiteindelijk  kunnen  de  negatieve  gevolgen  zo  zwaar  doorwegen  dat  toerisme  zichzelf  vernietigt.   Krippendorf  stelt  dat  “Unrestricted  tourism  growth  could  lead  to  the  positive  economic  effects  of  tourism  being  outweighed  by  significant  social  and  environmental  disadvantages,  which  could  in  turn translate the economic benefits into disadvantages.” (Krippendorf, 1982, p. 135) Massatoerisme  leidt  tot  het  paradoxale  ‘tourism  destroys  tourism’:  Wat  eens  een  aanlokkelijke  toeristische  bestemming was, verliest zijn waarde door de overconsumptie ervan.  Uitermate problematisch aan dit alles is het feit dat slechts een klein deel van de wereldbevolking  van de voordelen van toerisme kan genieten, terwijl de nadelige gevolgen ervan in  buitenproportionele mate terecht komen op de schouders van diegenen die zelf nooit (veel) zullen  reizen. Deze fundamentele onrechtvaardigheid geeft een uitgesproken ethisch karakter aan het hele  toerismevraagstuk.      

10   

1.2.

DUURZAME ALTERNATIEVEN? 

1.2.1. ECOTOERISME   Dankzij  de  toenemende  erkenning  dat  de  socio‐economische  en  ecologische  gevolgen  van  deze  snelgroeiende  industrie  niet  langer  genegeerd  konden  worden,  groeide  de  behoefte  aan  alternatieve invullingen van toerisme. Hoewel de term ‘ecotoerisme’ pas in de late jaren ’80 voor het  eerst opdook, werd reeds midden jaren ’70 beargumenteerd dat toerisme een rol kan spelen in het  beschermen van de natuur (Orams, 1995). Er zijn reeds veel verschillende invullingen gegeven aan  het  begrip  ‘ecotoerisme’.  Weaver  (2001)  distilleert  uit  de  uitgebreide  verzameling  definities  de  volgende drie hoofdelementen: Ten eerste is ecotoerisme altijd een vorm van natuurtoerisme. Ten  tweede  heeft  ecotoerisme  een  educatieve  component,  de  bedoeling  is  dat  de  ecotoerist  kennis  opdoet over de natuur tijdens zijn vakantie. Hierin verschilt ecotoerisme van natuurtoerisme in die  zin dat de laatste meer gefocust is op ontspanning of avontuur in functie van het eigen genot. Ten  derde  streeft  ecotoerisme  naar  duurzaamheid.  Dit  volgt  logisch  uit  de  eerste  twee  kenmerken:  willen  wij  van  de  natuur  kunnen  genieten  en  deze  kunnen  bestuderen  dan  is  het  behoud  ervan  cruciaal.  Vaak  maar  niet  altijd  wordt  er  ook  een  economische  of  socio‐culturele  dimensie  aan  dit  duurzaamheidsaspect  verbonden  (Weaver,  2001,  p.  105).  Buckley  (1994)  noemt  naast  de  drie  voorgenoemde  eigenschappen  ook  ‘conservation  supporting’  als  voorwaarde  om  van  ‘ecotoerisme’  te  kunnen  spreken.  Zodoende  komt  hij  op  basis  van  die  vier  voorwaarden  tot  een  kader  voor  een  restrictieve  invulling  van  ecotoerisme  (Fig.  2).  ‘Eco’  is  namelijk  hip  en  trendy  en  dat  heeft  de  toeristische industrie ook begrepen. Reisorganisaties, hotels etc. promoten zich maar wat graag als  groen  en  ecominded.  Vandaar  de  nood  aan  een  consequente,  strikte  invulling  van  de  term  ‘ecotoerisme’, wil deze zijn naam kunnen waarmaken.  Zelfs  wanneer  we  uitgaan  van  een  restrictieve  invulling,  blijft  de  vraag  of  ecotoerisme  werkelijk  duurzaam  kan  zijn  een  punt  van  heftige  discussie.  Door  onze  voorliefde  voor  ongerept  natuurschoon, worden net ook díe plekken geschonden. Vaak betreft het hier bijzonder kwetsbare  ecosystemen waarop menselijke aanwezigheid – zelfs wanneer deze beperkt blijft – een zeer grote  impact  heeft.  Het  voorbeeld  dat  Jones  en  De  Meyere  aanhalen  van  een  ‘ecoreis’  naar  Antarctica,  aangeboden door de alternatieve, en naar eigen zeggen duurzame, reisorganisatie Joker, illustreert  treffend hoe problematisch dit is.  ‘De regelrechte inconsistentie tussen de zelfverklaarde aandacht voor duurzaamheid enerzijds en het  ecologisch problematische aanbod anderzijds (klimaatimpact van transport, lokale verstoring van een  inderdaad extreem kwetsbaar ecosysteem, enz.) spreekt boekdelen. Toch stelt men vast dat dit soort  reizen in de lift zit, vaak bij een publiek dat zichzelf groen vindt.’ (Jones & De Meyere, 2010, p. 253).   11   

 

  Fig. 2. Een restrictief kader voor ecotoerisme. (Buckley, 1994)    Zelfs een reis naar een echte ecobestemming die inzet op natuurbehoud en ontwikkeling kan hoogst  problematische  ecologische  gevolgen  hebben.  Meestal  wordt  immers  gefocust  op  de  lokale  milieukwaliteit maar vergeet men rekening te houden met de mondiale impact van reizen. Voor wij  onze duurzame bestemming bereiken, moeten we vaak eerst een hele afstand overbruggen, en daar  knelt uiteraard het schoentje. Gössling et. al. (2002) berekenden de gemiddelde milieu‐impact van  een tiendaagse reis naar de Seychellen vanuit een Europese luchthaven. Deze eilandengroep is een  geliefd vakantieoord bij gegoede toeristen en staat bekend als unieke ecobestemming.  Momenteel   bestaat  de  helft  van  het  landoppervlak  van  de  eilanden  uit  beschermd  gebied,  dat  is  meer  dan  in  welk  ander  land  ook.  Ze  kwamen  tot  de  vaststelling  dat  zo’n  reis  een  gemiddelde  ecologische  voetafdruk van 1,8 hectare per persoon heeft. Dat is evenveel als het eerlijke aarde‐aandeel7 dat per  persoon voorhanden is voor een volledig jaar! Alle goede wil ten spijt, ‘getting ‘off the beaten track’                                                                             7

 ‘Het Eerlijke Aarde‐Aandeel is de hoeveelheid biocapaciteit die elke wereldburger toebehoort, tenminste in  de veronderstelling dat we ervan uitgaan dat iedere mens op deze aarde een even groot recht heeft op de  duurzaam beschikbare natuurlijke rijkdommen. In 2001 bedroeg dit eerlijke aarde‐aandeel 1,8 gha/ capita;  naarmate de wereldbevolking toeneemt, neemt dit aandeel uiteraard gestaag af. Als men nog eens rekening  houdt met de 12% biodiversiteitsbuffer, dan daalt het huidige eerlijke aarde‐aandeel tot 1,6 gha/ capita.’  JONES (P.T.) en JACOBS (R.). Terra incognita; globalisering, ecologie en rechtvaardige duurzaamheid. Gent,  Academia Press, 2007, 647 p.  12   

often  means  that  the  track  soon  becomes  a  road,  even  a  highway’  (Wearing  &  Neil,  1999),  thus  disturbing and even destroying the very few undisturbed areas of the world!’ (Liu, 2003, p. 471). Of  zoals Orams (1995, p. 5) het verwoordt: ‘At times we seem to be loving nature to death’.  1.2.2. PRO‐POOR TOERISME  Terwijl  vanuit  de  bezorgdheid  om  het  klimaat  ecotoerisme  werd  voorgesteld  als  alternatief  voor  massatoerisme, verdiepten anderen zich vooral in de mondiale socio‐economische problemen en de  rol die toerisme hierin zou kunnen spelen.  Na de 2de wereldoorlog beschouwde men economische  groei en ontwikkeling als essentieel voor de derde wereld. In de jaren ’70 werd men het erover eens  dat  economische  groei  alleen  onvoldoende  is  en  kwam  de  nadruk  te  liggen  op  het  voorzien  in  basisbehoeften. Al snel werd toerisme genoemd als potentieel belangrijke speler in de strijd tegen  armoede.  Eind  jaren  ’90  groeit  hieruit  de  beweging  pro‐poor  tourism  (PPT)  (Harrison,  2008).  Toerisme  is  de  op  één  na  belangrijkste  bron  van  inkomsten  in  buitenlandse  valuta  in  de  minst  ontwikkelde  landen.  Voor  steeds  meer  kleine  eilandstaten  in  ontwikkeling  is  toerisme  zelfs  de  voornaamste  inkomensbron  (Neto,  2003,  p.  214).  De  toeristische  sector  zorgt  voor  veel  werkgelegenheid, voornamelijk voor laag‐ en ongeschoolden, migranten uit arme regio’s, en in het  bijzonder voor vrouwen. Daarom zou toerisme kunnen bijdragen aan de emancipatie van vrouwen  en het bestrijden van armoede. Jammer genoeg echter blijkt de realiteit anders te zijn: data tonen  aan dat werknemers in de toeristische sector minder verdienen dan mensen die vergelijkbaar werk  doen  in  andere  sectoren  (ILO,  2001).  Daarbij  komt  nog  dat  toerisme  seizoensgebonden  is  en  bovendien bijzonder gevoelig voor omstandigheden zoals natuurrampen, wijzigende wisselkoersen  en regionale conflicten (Neto, 2003, p.215).  Het wordt hoog tijd dat de toeristische industrie de rol  opneemt die zij kan spelen in de bestrijding van armoede.  1.2.3. DUURZAAM TOERISME  Sinds  de  late  jaren  ’80  is  ‘duurzaam  toerisme’  een  echte  modeterm  geworden  (Liu,  2003,  Hunter,  1997, Gössling et. al., 2002). Het idee van ‘duurzaamheid’ vindt zijn oorsprong in de milieubeweging  die  in  de  jaren  ’70  groot  werd.  De  eerste  keer  dat  concreet  werd  gepleit  voor  ‘duurzame  ontwikkeling’ was door de commissie Brundtland in 1987.  In hun rapport ‘our common future’ lezen  we  de  volgende  definitie:  ‘Sustainable  development  is  development  that  meets  the  needs  of  the  present  without  compromising  the  ability  of  future  generations  to  meet  their  own  needs.8’  In  navolging  van  de  groeiende  populariteit  van  duurzame  ontwikkeling,  werd  ook  het  debat  rond  toerisme steeds vaker in termen van duurzaamheid gevoerd. Ook hier is echter al scherpe kritiek op                                                                             8

 http://www.un‐documents.net/ocf‐02.htm#I  13 

 

gekomen.  Zo  zou  het  concept  duurzaam  toerisme  overgesimplificeerd  zijn  en  een  te  ‘zwakke’  invulling  krijgen  (Hunter,  1997,  Jones  &  De  Meyere,  2010),  zou  de  literatuur  over  het  onderwerp  onsamenhangend  en  soms  zelfs  onjuist  zijn  (Liu,  2003)  en  moet  volgens  Neto  (2003)  niet  enkel  aandacht besteed worden aan het minimaliseren van de milieu‐impact van toerisme maar moet ook  de lokale gemeenschap zoveel mogelijk kunnen participeren en moet er expliciet aandacht zijn voor  armoedebestrijding.   Hunter bekritiseert de overgesimplificeerde en ‘zwakke’  invulling van duurzaam toerisme. Dit zou  het gevolg zijn van het feit dat het concept duurzaam toerisme grotendeels geëvolueerd is los van  het  debat  rond  duurzame  ontwikkeling  (Hunter,  1997,  p.  850).  Het  begrip  duurzame  ontwikkeling  heeft  in  de  loop  der  jaren  verschillende  invullingen  gekregen.  Hunter  deelt  deze  invullingen,  in  navolging  van  Turner  et  al.  (1994),  op  in  4  categorieën.  Aan  het  ene  uiterste  bevindt  zich  de  ‘zeer  zwakke’ invulling van duurzaamheid. Deze is antropocentrisch en utilitaristisch, gericht op groei en  het  exploiteren  van  natuurlijke  hulpbronnen.  Natuurlijk  en  human‐made  kapitaal  zijn  volgens  deze  visie  inwisselbaar  en  welzijn  wordt  gegarandeerd  door  onophoudelijke  economische  groei  en  technische  innovatie.  Hier  tegenover  staat  de  ‘zeer  sterke’,  ecocentrische  invulling.  Deze  kent  de  natuur  intrinsieke  waarde  toe,  wil  het  gebruik  van  natuurlijke  hulpbronnen  beperken  tot  een  minimum  en  is  anti‐economische  groei.  Tussen  deze  twee  extremen  bevinden  zich  de  meer  gematigde  ‘zwakke’  en  ‘sterke’  invulling  (Hunter,  1997,  p.  853).  Jones  &  De  Meyere  delen  de  verschillende invullingen op in drie categorieën: de marktvariant van duurzame ontwikkeling (deze  stemt  overeen  met  de  ‘zeer  zwakke’  invulling  van  Hunter),  de  ecologisch  economische  visie  van  ‘rechtvaardige  duurzaamheid’  en  de  3P‐variant  als  tussenpositie.    Deze  laatste  is  de  meest  gangbare,  3P  staat  voor  Profit,  People  and  Planet  en  streeft  naar  een  evenwicht  tussen  deze  3  aspecten.   Twee  decennia  na  het  Brundtlandrapport  blijkt  de  beoogde  win‐winsituatie  echter  moeilijker  haalbaar  dan  gedacht.  Ondanks  de  pogingen  die  reeds  ondernomen  zijn  om  onze  levenswijze  te  verduurzamen  neemt  de  mondiale  milieu‐impact  nog  steeds  toe  en  wordt  de  kloof  tussen  rijk  en  arm  alleen  maar  groter.  Daarom  pleiten  Jones  en  De  Meyere  zelf  voor  de  sterke  invulling  van  ‘rechtvaardige  duurzaamheid’.  Hierbij  wordt  uitgegaan  van  het  feit  dat  een  goed  functionerend  Ecosysteem  Aarde  een  voorwaarde  is  voor  een  gezonde  economie  (Jones  &  De  Meyere,  2010,  p.  109).  Het  discours  rond  duurzaam  toerisme  baseert  zich  jammer  genoeg  maar  al  te  vaak  op  de  zwakke  invulling  van  duurzaamheid  die  eigenlijk  uitgaat  van  een  status  quo  (Hunter,  1997,  p.  857,  Jones & De Meyere, 2010, p. 249). Echter, zoals Peter Tom Jones herhaaldelijk benadrukt: business  as usual is géén optie meer. 

14   

Volgens  Liu  is  de  literatuur  met  betrekking  tot  duurzaam  toerisme  fragmentarisch,  onsamenhangend en soms zelfs onjuist (Liu, 2003, p. 460). Hij pleit voor een systeembenadering ‘in  order  to  improve  our  understanding  of  the  characteristics  and  change  patterns  of  tourism  and  its  dynamic interaction with the natural, technological, social and economic environment.’ (Liu, 2003,  p. 472) en benadrukt het belang van een meer holistische synthese.  Ondanks  het  feit  dat  de  meeste  definities  van  duurzaamheid  en  duurzaam  toerisme  zowel  ecologische als sociaal‐economische elementen bevatten, lijken veel auteurs duurzaam toerisme als  synoniem voor ecotoerisme te gebruiken. Duurzaamheid vraagt echter meer dan aandacht voor het  ecologische  aspect,  ook  de  socio‐economische  problemen  moeten  ten  volle  erkend  worden.  Frederico Neto klaagt deze eenzijdige nadruk op het milieuaspect van toerisme aan. Hij pleit ervoor  om meer de nadruk te leggen op een expliciete ‘pro‐poor tourism’ benadering (Neto, 2003).   De  definitie  van  duurzaam  toerisme  volgens  het  UNWTO  verwijst  ook  expliciet  naar  zowel  de  ecologische,  de  economische  als  de  sociale  gevolgen  van  toerisme.  Duurzaam  toerisme  wordt  omschreven  als  ‘tourism  that  takes  full  account  of  its  current  and  future  economic,  social  and  environmental  impacts,  addressing  the  needs  of  visitors,  the  industry,  the  environment  and  host  communities’.  Even  verder  lezen  we  echter  het  volgende:  ‘Sustainability  principles  refer  to  the  environmental,  economic,  and  socio‐cultural  aspects  of  tourism  development,  and  a  suitable  balance  must  be  established  between  these  three  dimensions  to  guarantee  its  long‐term  sustainability’  (UNWTO 9 ).  De  definitie  van  het  UNWTO  is  op  de  populaire  3P‐variant  gebaseerd,  een invulling van duurzaam toerisme die, zoals we zagen, op terechte scepsis kan rekenen. Ik sluit  mij daarom aan bij Jones en De Meyere (2010) die pleiten voor een sterke invulling van de concepten  duurzaamheid en duurzaam toerisme waarbij  nadrukkelijk alle problematische elementen aan bod  komen:  “Duurzaam  toerisme  is  dan  een  vorm  van  toerisme  die  de  mondiale  draagkracht  van  de  Aarde  respecteert  én  die  expliciet  rekening  houdt  met  de  lokale  milieukwaliteit,  het  werkgelegenheidsaspect en de culturele impact van toerisme.” (Jones & De Meyere, 2010, p. 249).   Op basis van deze definitie en naar analogie met het kader voor ecotoerisme van Buckley, kunnen  we eenzelfde voorstelling maken van een kader voor duurzaam toerisme (Fig. 3.)   Rekening houden met de lokale milieukwaliteit houdt in dat we reizen met respect voor de natuur  en  onze  voetafdruk  ter  plaatse  zo  klein  mogelijk  houden.  Dit  stemt  eigenlijk  overeen  met  de  doelstellingen van ecotoerisme. Willen wij echt ecologisch duurzaam reizen dan moeten wij ook  

                                                                           9

 http://sdt.unwto.org/en/content/about‐us‐5  15 

 

   

    Fig. 3. Kader voor een sterke invulling van duurzaam toerisme    rekening houden met de mondiale milieu‐impact. Dit wil zeggen dat wij veel meer aandacht moeten  hebben  voor  de  ecologische  kosten  van  de  verplaatsing  van  en  naar  onze  reisbestemming.  Zoals  eerder  aangehaald,  is  transport  immers  het  meest  problematische  aspect  van  reizen  vanuit  ecologisch standpunt – schattingen geven aan dat transport verantwoordelijk is voor 40% tot 90%  van de totale impact van toerisme (Verbeek & Mommaas, 2008, p. 630) – en daar dreigt ecotoerisme  wel eens aan voorbij te gaan. daarenboven moeten we de culturele waarden, normen en gewoonten  van de lokale gemeenschap respecteren en ons gedrag hieraan aanpassen. Als toerist ben je immers  in  de  eerste  plaats  te  gast.  Als  laatste  moeten  de  economische  voordelen  van  toerisme  naar  de  lokale  gemeenschap  zelf  gaan.  De  potentiële  rol  die  toerisme  kan  spelen  in  het  bestrijden  van  armoede moet voluit benut worden. Dit wil zeggen dat de lokale gemeenschap ten volle betrokken  moet  worden  en  moet  kunnen  beslissen  over  de  toeristische  activiteiten  die  in  hun  regio  plaatsvinden,  dat  de  jobs  die  de  toeristische  sector  creëert  eerlijk  betaald  moeten  worden,  dat  plaatselijke initiatieven gesteund moeten worden, dat de toeristische sector met andere woorden in  handen moet komen van de gastgemeenschappen zelf. 

16   

In  dit  hoofdstuk  heb  ik  op  de  negatieve  impact  van  toerisme  gewezen,  en  enkele  structurele  kenmerken van toerisme die deze negatieve gevolgen genereren uit de doeken gedaan. Daarna ben  ik  ingegaan  op  enkele  vormen  van  alternatief  toerisme.  Uiteindelijk  besloot  ik  dat,  willen  we  de  schadelijke gevolgen van toerisme echt aanpakken, we moeten inzetten op een sterke invulling van  rechtvaardig duurzaam toerisme. In het volgende hoofdstuk zal ik een inleiding tot mensenrechten  geven waarbij ik kort de evolutie van mensenrechten schets, uitleg wat mensenrechten precies zijn  alsook  enkele  van  de  belangrijkste  kritieken  erop  bespreek.  In  hoofdstuk  3  zal  ik  hier  verder  op  ingaan en het mensenrechtenkader van een meer filosofische fundering voorzien om uiteindelijk te  pleiten  voor  mensenrechten  als  theoretisch  kader  om  de  schadelijke  gevolgen  van  (onduurzaam)  toerisme te bestuderen.                                           

17   

   

 

18   

HOOFDSTUK 2:   MENSENRECHTEN, EEN KENNISMAKING   

2.1.  BETEKENIS EN ONTSTAAN.  Hoewel  de  idee  van  mensenrechten  reeds  eeuwenoud  is,  hebben  zij  pas  enkele  decennia  geleden  een plaats verworven in het internationaal recht. Het was na de gruwel van de tweede wereldoorlog  dat  de  pas  opgerichte  Verenigde  Naties  in  1948  de  Universele  Verklaring  van  de  Rechten  van  de  Mens (UVRM) opstelden. Omdat:   ‘terzijdestelling  van  en  minachting  voor  de  rechten  van  de  mens  geleid  hebben  tot  barbaarse  handelingen, die het geweten van de mensheid geweld hebben aangedaan en […] de komst van een  wereld, waarin de mensheid vrijheid van meningsuiting en geloof zullen genieten, en vrij zullen zijn  van  vrees  en  gebrek,  is  verkondigd  als  het  hoogste  ideaal  van  iedere  mens.’  (Preambule  van  de  UVRM10) 

In de UVRM worden basisrechten en ‐vrijheden van burgers vastgelegd. Het zijn normen, die staten  zichzelf  hebben  opgelegd,    die  de  handelingsvrijheid  van  staten  ten  opzichte  van  hun  burgers  beperkt (Baehr, 1998, p. 17).   ‘Mensenrechten, fundamentele rechten en vrijheden of grondrechten zijn een geheel van universele  rechten  die  tot  doel  hebben  de  voorwaarden  te  creëren  en  te  blijven  garanderen  opdat  personen,  ongeacht  hun  geslacht,  nationaliteit,  etnische  afkomst  en  economische  achtergrond,  op  vrije  en  (mens)waardige wijze kunnen functioneren. Mensenrechten zijn universeel naar inhoud. Het zijn de  rechten die alle mensen, overal en te allen tijde (zouden) moeten hebben.’ (Vande lanotte & Haeck  2005: 3). 

Pogge  (2007,  p.  13)  benadrukt  het  belang  van  een  duidelijk  onderscheid  tussen  morele  mensenrechten  en  juridische  mensenrechten.  Supranationale,  nationale  en  subnationale  rechtssystemen  creëren  bepaalde  mensenrechten  die  ze  vastleggen  in  wetten  en verdragen.  Deze                                                                             10

DE HERT (P.) en HENRARD (K.). Universele verklaring van de rechten van de mens, opgemaakt te Parijs, 10 

december 1948. In: Bronnen internationale bescherming van de rechten van de mens. Antwerpen, Intersentia,  2010, 815, pp. 17‐20. 

  19   

juridische mensenrechten worden ons als het ware toegekend. Morele mensenrechten zijn rechten  die  mensen  toebehoren  op  grond  van  ons  mens‐zijn,  los  van  wat  overheden  hiervan  vinden.  Ze  worden ons niet toegekend, het zijn rechten waarmee we als mens geboren worden. Hier is het niet  zo  dat  overheden  ze  gezag  verlenen,  eerder  het  omgekeerde  is  het  geval:  de  legitimiteit  van  overheden hangt dan af van de mate waarin zij deze rechten erkennen en respecteren. Om morele  mensenrechten  in  praktijk  te  verzekeren  is  het  aangewezen  ze  tevens  een  juridische  status  toe  te  kennen, slechts dan worden de rechten effectief afdwingbaar. Juridische mensenrechten dienen dus  om gevolg te geven aan reeds bestaande morele mensenrechten aldus Pogge.   Ook  in  de  preambule  van  de  Universele  Verklaring  van  de  Rechten  van  de  Mens  erkent  men  het  feitelijke bestaan van morele mensenrechten. Men heeft het over ‘de inherente waardigheid en de  gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap.’ Brems merkt op  dat  men  het  daarmee  zo  voorstelt  ‘dat  de  Universele  Verklaring  de  mensen  geen  rechten  geeft,  maar enkel de rechten erkent die ze al hebben.’ (Brems, 2008, p. 41). Of zoals Caney het verwoordt:  ‘human rights specify minimum moral thresholds to which all individuals are entitled, simply by virtue  of their humanity, and which override all other moral values.’ (Caney, 2010, p. 165. Mijn cursivering).  Mensenrechten  zijn  dus  rechten  die  iedere  mens  heeft,  simpelweg  omdat  hij  mens  is.  Het  zijn  minimumstandaarden waaronder niemand zou mogen belanden.  De rechten van de mens kunnen ingedeeld worden in drie categorieën op basis van de tijd waarin ze  ontstonden, vandaar dat men ook wel spreekt van ‘generaties’. De eerste generatie wordt gevormd  door de ‘klassieke’ burgerlijke en politieke rechten (bv. recht op leven, recht op vrije meningsuiting  en  recht  op  godsdienstvrijheid).  Deze  vinden  hun  oorsprong  in  de  Amerikaanse  en  de  Franse  revolutie en zijn ontstaan als een reactie tegen het vorstelijk absolutisme. Ze zijn dus van westerse  oorsprong  en  garanderen  verschillende  basisvrijheden  van  het  individu.  De  tweede  generatie  bestaat uit de economische, sociale en culturele rechten die teruggaan op de Russische revolutie van  1917.  De  communisten  legden  de  nadruk  op  sociaal‐economische  grondrechten  (bv.  recht  op  voedsel, recht op scholing en recht op onderdak) die zij plaatsten tegenover de westerse burgerlijke  en  politieke  rechten  die  volgens  hen  verworvenheden  voor  de  bourgeoisie  waren.  Deze  tweede  generatie  rechten  werden  tijdens  de  dekolonisatiegolf  in  de  jaren  ’60  ook  populair  in  de  Derde  Wereld.  De  derde  generatie  rechten  zijn  de  collectieve  rechten  en  omvatten  de  rechten  van  (inheemse) volkeren en minderheidsgroepen (bv. recht op zelfstandigheid, vrede en veiligheid van  volkeren).  Deze  collectieve  rechten  zijn  er  gekomen  door  de  verdere  emancipatie  van  de  derdewereldlanden  die  zich  verzetten  tegen  het  westers  individualistisch  uitgangspunt  van  de  mensenrechten  terwijl  in  veel  niet‐westerse  culturen  de  familie,  de  clan  of  de  gemeenschap  voorgaat  op  het  individu.  Desalniettemin  zien  we  een  groeiende  interesse  in  individuele  rechten  20   

door  niet‐westerse  actoren    en  omgekeerd  accepteren  westerse  landen  meer  en  meer  belang  van  collectieve rechten (Baehr, 1998, p. 33).   Talloze  internationale  mensenrechtenverdragen  hebben  zich  reeds  gebaseerd  op  de  Universele  Verklaring  van  de  Rechten  van  de  Mens.  De  UVRM  heeft  ook aanleiding  gegeven  tot  het  instellen  van  een  aanzienlijk  aantal  organen,  mechanismen  en  procedures.  Ondanks  haar  formeel  niet‐ bindend  karakter,  heeft  ze  vele  nationale  wetten  en  grondwetten  beïnvloed.  Op  de  site  van  de  Verenigde Naties lezen we dat alle staten minstens één, en 80 procent van alle staten vier of meer  van  de  belangrijkste  mensenrechtenverdragen  ondertekend  hebben  (V.N. 11 ).  We  kunnen  dus  besluiten dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens hoe dan ook is uitgegroeid tot  een gezaghebbend document.   

2.2.  ENKELE KRITIEKEN.  2.2.1. UNIVERSALITEIT   Ondanks de wereldwijde erkenning van de mensenrechten wordt vanuit cultuurrelativistische hoek  de vermeende ‘universaliteit’ van de mensenrechten danig bekritiseerd. Cultuurrelativisten geloven  niet in de mogelijkheid van universele waarden en normen gezien de eindeloze variatie aan culturen.  De  universele  verklaring  van  de  rechten  van  de  mens  zou  dan  als  westers  product  enkel  in  het  westen waardevol kunnen zijn. Brems stelt echter dat:  ‘deze kritiek achterhaald is door de feiten. Internationale mensenrechten bestaan nu 60 jaar en er is  een grote consensus over hun geldigheid. Ze worden overal ter wereld ingeroepen door mensen die  onrecht ervaren, en zelfs bij machtshebbers (tégen wie mensenrechten toch vaak gericht zijn), komt  het  uiterst  zelden  voor  dat  men  reageert  op  mensenrechtenkritiek  door  de  geldigheid  van  mensenrechten te ontkennen.’  (Brems, 2008, p. 44) 

Ook  Kofi  Annan,  voormalig  secretaris‐generaal  van  de  Verenigde  Naties,  gelooft  stellig  in  de  universele geldigheid van mensenrechten:   ‘  it  is  never  the  people  who  complain  of  human  rights  as  Western  or  Northern  imposition.  It  is  too  often  their  leaders  who  do  so.  But  as  democracy  advances  across  the  globe,  those  leaders  will  not  always  have  it  their  way.  That  is  what  gives  me  confidence  that,  one  day,  these  rights  will  prevail.’  (Annan, geciteerd in Baehr, 1998, p. 13)                                                                             11

 http://www.ohchr.org/EN/Issues/Pages/WhatareHumanRights.aspx  21 

 

Desalniettemin is de universele verklaring opgesteld door mensen en dit brengt onvermijdelijk een  zekere  mate  van  subjectiviteit  mee.  Mensen  verschillen  en  dit  impliceert  dat  mensenrechten  niet  contextneutraal  zijn.  Dit  wordt  de  laatste  jaren  meer  en  meer  benadrukt  en  leidt  tot  een  evolutie  naar  een  meer  inclusieve  invulling  van  universaliteit.  ‘Gelijkheid  vereist  niet  enkel  dat  dezelfde  situaties  op  dezelfde  manier  behandeld  worden,  maar  ook  dat  verschillende  situaties  verschillend  behandeld  worden.’  (Brems,  2005,  p.  46)  Deze  inclusieve  universaliteit  is  een  evenwichtsoefening  tussen  het  aanpassen  van  mensenrechten  aan  de  verschillende  culturele  normen  enerzijds  en  het  aanpassen  van  culturele  normen  aan  mensenrechten  anderzijds.  Culturen  zijn  niet  statisch  en  ook  mensenrechten  zijn  flexibel  en  via  een  open,  interculturele  dialoog  is  inclusieve  universaliteit  een  haalbare kaart.   2.2.2.  ASIAN VALUES  Amartya  Sen  stelde  in  1997  vast  dat  hoewel  schendingen  van  fundamentele  vrijheden  uiteraard  geen nieuwigheid waren, er recent een nieuwe soort argumenten was opgedoken die het universele  belang  van  deze  vrijheden  ontkennen  (Sen,  1997,  p.9).  De  vaakst  gehoorde  stelling  is  dat  in  de  Aziatische  cultuur  vrijheid  niet  even  belangrijk  wordt  geacht  als  bij  ons  in  het  Westen.  Gezien  dit  verschil in culturele waarden, moet Azië trouw blijven aan zijn eigen politieke prioriteiten, zo wordt  betoogd. Dit verschil in waarden zou een autoritaire aanpak door Aziatische overheden legitimeren  volgens  sommige  Aziatische  leiders.  Aziatische  waarden  focussen  immers  minder  op  vrijheid  en  meer  op  orde  en  discipline.  Dit  verklaart  waarom  mensenrechten  in  Azië  minder  relevant  zouden  zijn.   Anderen, zoals Lee Kuan Yew, voormalig eerste minister van Singapore en hevig pleitbezorger van  de  Asian  values,  justificeert  autoritarisme  vanuit  de  idee  dat  dit  goed  is  voor  de  economische  ontwikkeling (Sen, 1997, p. 10). Sen wijst erop dat deze ‘Lee hypothese’ slechts op zeer selectieve  informatie  gebaseerd  is.  Onderzoek  toont  geen  negatieve  relatie  aan  tussen  politieke  rechten  en  economische prestaties.   Wat  houden  deze  Asian  values  nu  juist  in?  Wat  zijn  de  wezenlijke  waarden  van  zo’n  grote  en  heterogene populatie, die Aziaten als groep onderscheiden van de rest van de wereld?  De neiging  om  Azië  als  eenheid  te  bekijken,  lijkt  gek  genoeg  een  Eurocentrisch  perspectief  te  verraden.  Niettemin kan men stellen dat ondanks de culturele verscheidenheid er ook gedeelde waarden zijn.  De vraag die ons hier bezig houdt is of de sceptische houding ten opzichte van vrijheid één van deze  gedeelde  waarden  is  en  of  inderdaad  orde  en  discipline  in  heel  Azië  hoog  in  het  vaandel  worden  gedragen.  Dit  is  immers  wat  voorstanders  van  Asian  Values  beweren.  Deze  autoritaristische 

22   

denkwijze krijgt vaak indirecte steun van het Westen zelf. De Verenigde Staten en Europa zien – al is  het maar impliciet – politieke vrijheid en democratie maar al te graag als fundamenteel en typisch  Westers. Sen wijst erop dat de noties vrijheid en gelijkheid echter ook in de westerse geschiedenis  niet altijd de invulling hebben gekend die wij er vandaag de dag aan geven. Aristoteles mag dan veel  geschreven  hebben  over  de  waarde  van  persoonlijke  vrijheid,  deze  gold  in  zijn  ogen  niet  voor  vrouwen en slaven. Sen benadrukt daarom dat wij ons niet moeten focussen op het feit of er non‐ freedom  perspectives  aanwezig  zijn  in  de  Aziatische  traditie  –  waren  Plato  en  Sint  Augustinus  dan  zoveel minder autoritair vraagt hij zich af? – maar wel op de vraag of freedom‐oriented perspectives  dan afwezig zijn.   Hier  wordt  duidelijk  dat  we  de  diversiteit  binnen  de  Aziatische  traditie  zelf  niet  mogen  onderschatten. In het Boeddhisme bijvoorbeeld, wordt enorm veel waarde gehecht aan vrijheid, en  ook concretere noties zoals vrije wil en keuzevrijheid worden belangrijk geacht (Sen, 1999, p. 17). Dit  doet niets af aan het feit dat de Aziatische traditie in belangrijke mate geïnspireerd is door het op  orde en discipline gerichte Confucianisme, maar we mogen de invloed van Confucianisme ook niet  overschatten. Ook Confucianisme zelf kent immers verschillende interpretaties die onderling nogal  kunnen variëren. Een feit dat de pleitbezorgers van Asian values geen recht aan doen. Sen legt uit  dat  ‘It  is  not  my  contention  that  Confucius  was  a  democrat,  or  a  great  champion  of  freedom  and  political dissident, but there is reason enough to question the monolithic authoritarian image of him  that is presented by the contemporary advocates of Asian values.’ (Sen, 1999, p.18).   Azië bestaat overigens niet uit China alleen. India, bijvoorbeeld, heeft zowel de meest uitgebreide  religieuze literatuur ter wereld als de omvangrijkste atheïstische en materialistische literatuur van de  oude beschavingen. Vrijheid, tolerantie en gelijkheid zijn thema’s waar veel aandacht aan besteed  wordt. Het opkomen voor Asian values wordt vaak geassocieerd met de noodzaak om weerstand te  bieden aan de westerse hegemonie. De zogenaamde Asian values worden dus niet enkel waardevol  geacht  omwille  van  hun  culturele  betekenis  en  inhoud,  maar  maken  ook  deel  uit  van  een  politiek  machtsspel. Sen besluit dat:  ‘The  so‐called  Asian  values  that  are  invoked  to  justify  authoritarianism  are  not  especially  Asian  in  any  significant sense. Nor is it easy to see how they could be made into an Asian cause against the West, by the  mere  force  of  rhetoric.  The  people  whose  rights  are  being  disputed  are  Asians,  and  no  matter  what  the  West’s  guilt  may  be  (there  are  many  skeletons  in  many  cupboards  across  the  world),  the  rights  of  the  Asians  can  scarcely  be  compromised  on  those  grounds.  The  case  for  liberty  and  political  rights  turns  ultimately on their basic importance and their basic instrumental role. This case is as strong for Asians as it  is elsewhere. (Sen, 1999, p. 30)  

23   

2.2.3.  IMPLEMENTATIE  De  geldigheid  van  de  rechten  van  de  mens  wordt  zelden  tegengesproken.  Zelfs  de  leiders  van  landen die er bekend om staan het niet al te hoog op te hebben met de rechten van de mens (bv.  China,  Indonesië,  Singapore  en  Maleisië  –  zij  scharen  zich  achter  de  Asian  values  als  zogezegde  tegenhanger  van  mensenrechten)  benadrukken  op  wereldconferenties  graag  het  belang  en  het  universele  karakter  van  mensenrechten.  De  mensenrechten  zijn  in  vele  bindende  verdragen  bevestigd en zijn omgezet in talrijke wetten en zelfs grondwetten, ook in landen die kritiek hebben  geuit  op  de  mensenrechten.  Op  de  naleving  van  de  mensenrechten  wordt  toegekeken  door  verschillende  internationale  comités.  Zij  doen  dit  aan  de  hand  van  rapporten  die  staten  op  regelmatige  tijdstippen  moeten  doorsturen.  De  comités  doen  op  basis  hiervan  suggesties  en  aanbevelingen. Verschillende comités kunnen ook kennisnemen van klachten van staten of burgers.  De  oordelen  die  zij  vellen  zijn  echter  niet  bindend  maar  gelden  slechts  als  aanbevelingen.  De  comités zijn immers geen rechtbanken en beschikken dus niet over de bevoegdheid om vonnissen  en  arresten  te  vellen    (Vande  lanotte  &  Haeck,  2005,  pp.  10‐11).  Gezien  zij  geen  sancties  kunnen  opleggen  beschikken  de  comités  eigenlijk  niet  over  de  nodige  middelen  om  staten  effectief  te  dwingen  zich  aan  de  verdragen  te  houden.  Verder  zijn  er  ook  verschillende  NGO’s  zoals  Human  Rights  Watch  en  Amnesty  International  die  schendingen  van  de  rechten  van  de  mens  wereldwijd  rapporteren.  Zij  kunnen  evenmin  sancties  opleggen  maar  door  het  bekendmaken  van  mensenrechtenschendingen  kunnen  zij  wel  druk  uitoefenen.  Landen  staan  tenslotte  liever  niet  geboekstaafd als schenders van de rechten van de mens. (van Huisstede, 2010, p. 15).   Ondanks  het  bestaan  van  verschillende  toezichtmechanismen  blijft  het  implementeren  van  mensenrechten een gecompliceerde zaak. We kunnen dus besluiten dat hoewel de universaliteit van  de rechten van de mens in theorie erkend wordt, er van universele naleving (nog) lang geen sprake  is.  (Baehr,  1998,  pp.  29‐30).  Maar  dit  kan  geen  reden  zijn  om  de  mensenrechten  dan  maar  af  te  schaffen: ‘het feit dat rechten van de mens over de gehele wereld worden geschonden, vormt geen  argument tegen de gedachte van universaliteit. Het zegt alleen iets over het gebrek aan effectieve  toezichtmechanismen.’ (Baehr, 1998, pp. 39).  2.2.4.  ANTROPOCENTRISCHE FOCUS  Ook  om  de  milieuproblematiek  te  analyseren,  kunnen  mensenrechten  een  zinnig  normatief  kader  vormen  (Caney,  Shue,  Hayward,  Sachs,…).  De  klimaatverandering  bedreigt  immers  enkele  van  de  meest  fundamentele  basisrechten  van  de  mens,  bijvoorbeeld  recht  op  leven,  recht  op  gezondheid  en recht op bestaansmiddelen (Gössling, 2002). Een veelgehoorde kritiek op deze benadering is dat 

24   

ze te antropocentrisch is, ze besteedt geen aandacht aan de schade die de klimaatverandering aan  andere organismen toebrengt of aan de intrinsieke waarde van de natuur.  Hayward (1998) stelt echter dat een antropocentrische benadering van het milieuvraagstuk niet zo  problematisch  is  als  vaak  wordt  beweerd.  Eerst  en  vooral  moeten  we  een  duidelijk  onderscheid  maken  tussen  kosmologisch  of  ontologisch  antropocentrisme  en  ethisch  antropocentrisme.  Ontologisch  antropocentrisme  verwijst  naar  de  visie  die  uitgaat  van  de  mens  als  centrum  van  het  universum.  Deze  visie  is  fout  gebleken.  De  evolutietheorie  heeft  ons  geleerd  dat  de  mens  een  product  is  van  natuurlijke  evolutionaire  processen,  net  zoals  andere  organismen.  Ethisch  antropocentrisme  duidt  op  het  voorop  plaatsen  van  menselijke  belangen.  Hier  nemen  sommigen  aanstoot  aan  omdat  het  zou  impliceren  dat  de  belangen  en  de  intrinsieke  waarde  van  andere  organismen te weinig aandacht krijgen. Hayward wijst er echter op dat wij als mens de wereld niet  anders  kunnen  benaderen  dan  vanuit  ons  mens‐zijn  .  Dit  is  niet  per  definitie  slecht  en  soms  zelfs  wenselijk  zo  stelt  hij.  De  negatieve  bijklank  van  antropocentrisme  is  volgens  Hayward  (deels)  te  wijten aan de voor de hand liggende analogie met egocentrisme. Echter:  ‘[…] Human‐centeredness may be positively desirable: if, as various philosophers and psychologists  have pointed out, self‐love, properly understood, can be considered a precondition of loving others,  so,  by  analogy,  it  could  be  maintained  that  only  if  humans  know  how  to  treat  their  fellow  humans  decently they begin to be able to treat other species decently. In sum, a positive concern for human  well‐being  need  not  automatically  preclude  a  concern  for  the  well‐being  of  non‐humans,  and  may  even serve to promote it.’ (Hayward, 1998, p. 46) 

Wanneer bossen worden gekapt, water wordt vervuild, oceanen worden leeggevist etc. kunnen we  dit  overigens  moeilijk  ‘antropocentrisch’  noemen,  alleszins  niet  in  de  ethische  zin  van  het  woord.  Dergelijke (over)exploitatie van de natuurlijke rijkdommen zijn per slot van rekening helemaal niet in  het  voordeel  van  de  mensheid,  integendeel.  Ze  dienen  slechts  het  voordeel  van  enkelen  terwijl  miljoenen  andere  mensen  zowel  als  niet‐menselijke  organismen  er  ernstige  schade  van  ondervinden.  Op  lange  termijn  zullen  zelfs  de  vervuilers  zelf  de  fatale  gevolgen  niet  kunnen  ontlopen. Hayward concludeert hieruit dat wij eerder te weinig begaan zijn met onze medemensen  dan te veel (Hayward, 1998, p. 52). Tevens maakt hij de terechte opmerking dat wanneer wij andere  organismen schade berokkenen, ‘[this does] not arise out of a concern of humans with humans, but  from  a  lack  of  concern  for  nonhumans.’!  (Hayward,  1998,  p.  53).  Daarenboven  benadrukt  hij  dat  mensenrechten  niet  mogen  worden  voorgesteld  als  de  enige  en  volledige  oplossing  voor  het  milieuvraagstuk.  Mensenrechten  staan  slechts  voor  een  basisvereiste,  een  absoluut  minimum,  en  laten zodoende ruimte voor morele idealen en aanvullende perspectieven: 

25   

‘the  human  rights  discourse  embodies  just  the  sort  of  non‐negotiable  values  which  seems  to  be  required  for  environmental  legislation;  rights  mark  the  seriousness,  the  ‘trumping’  status,  of  environmental  concern;  they  articulate  this  in  an  institutionalized  discourse  with  some  established  mechanisms of enforcement.’ (Hayward, 2000, p. 560) 

In  dit  hoofdstuk  zagen  we  wat  mensenrechten  zijn  en  hoe  ze  historisch  ontstaan  zijn.  Ook  ben  ik  ingegaan  op  enkele  van  de  belangrijkste  kritieken  op  mensenrechten.  Deze  bleken  echter  geen  reden  om  het  kind  met  het  badwater  weg  te  gooien.  In  het  volgende  hoofdstuk  zal  ik  uitgebreid  ingaan  op  mensenrechten  vanuit  een  meer  ethisch  filosofische  invalshoek.  Van  daaruit  zal  ik  argumenteren dat mensenrechten een gepast analysekader vormen om de negatieve gevolgen van  toerisme vanuit een zeer breed perspectief te benaderen, in een geïnstitutionaliseerd discours met  een uitgesproken ethische fundering.                                 

26   

HOOFDSTUK 3:   ETHISCH FILOSOFISCHE FUNDERING VAN HET  MENSENRECHTENKADER.     3.1. RECHTVAARDIGHEID.  ‘Why  is  it  that  justice  is  regarded  as  so  morally  necessary  that  any  violation  of  it  calls  for  the  most  severe condemnation and correction?’ (Gewirth, 2007, pp. 219‐220).  Alvorens  verder  in  te  gaan  op  mensenrechten,  zullen  eerst  een  aantal  beschouwingen  worden  gewijd  aan  rechtvaardigheid,  het  concept  dat  de  grondslag  vormt  van  de  idee  van  rechten.  John  Rawls legt het wezenlijke belang van rechtvaardigheid als volgt uit, en geeft daarmee meteen een  antwoord op de bovenvermelde vraag van Gewirth:   ‘Justice  is  the  first  virtue  of  social  institutions,  as  truth  is  of  systems  of  thought.  A  theory  however  elegant and economical must be rejected  or revised if it is untrue; likewise laws and institutions no  matter how efficiënt and well‐arranged must be reformed or abolished if they are unjust. Each person  possesses  an  inviolability  founded  on  justice  that  even  the  welfare  of  society  as  a  whole  cannot  override.’ (Rawls, 1971, p.3) 

Traditioneel  kunnen  we  twee  verschillende  invullingen  van  rechtvaardigheid  onderscheiden  (Gewirth, 2007, p. 220). De formele of comparatieve invulling gaat terug op Aristoteles. Deze vertrekt  van de  formele basisstelling dat gelijke dingen gelijk en ongelijke dingen ongelijk moeten worden  behandeld. Dit argument steunt op het principe van generalisering. Als bijvoorbeeld werknemer A  voor zijn werk met waarde Q een loon van €X verdient, heeft werknemer B eveneens recht op €X als  zijn  werk  ook  waarde  Q  heeft.  De  formele  rechtvaardigheidseis  is  een  belangrijk  principe  van  rechtvaardigheid  om  partijdigheid  te  voorkomen.  Het  strikt  formele  karakter  van  deze  invulling  heeft  echter  ook  duidelijke  tekortkomingen:  omdat  de  inhoud  van  Q  ‐  Gewirth  spreekt  van  de  onafhankelijke  variabele  ‐  niet  nader  bepaald  wordt,  kan  men  niets  verweten  worden  zolang  men  maar  consequent  is.  Hieruit  volgt  dat  als  bijvoorbeeld  een  Nazi  vindt  dat  persoon  A  moet  gedood  worden omdat hij een jood is, hij rechtvaardig zou zijn als hij vindt dat personen B, C, D enzovoort  ook moeten sterven als zij ook joden zijn.   Gewirth  besluit  dat  ‘to  apply  [this  approach]  in  a  morally  right  way  we  would  need  a  further,  independent, morally right criterion for the justifying sufficient condition Q’ (Gewirth, 2007, p.220).  

27   

Volgens  een  tweede,  meer  inhoudelijke  opvatting  van  rechtvaardigheid,  die  teruggaat  op  Plato’s  ideeën, is rechtvaardigheid een kwestie van te zorgen dat iedere persoon toegang heeft tot datgene  waar hij of zij recht op heeft. Volgens deze visie is rechtvaardigheid dus gelijk aan het garanderen en  beschermen van iemands rechten. Deze benadering kampt echter met dezelfde formele problemen  als de comparatieve invulling, want de onafhankelijke variabele, die aangeeft wie recht heeft op wat,  blijft eveneens oningevuld.  Vervolgens bekijkt Gewirth (2007, p. 221) de idee van mensenrechten in het licht van de voorgaande  beschouwingen  omtrent  rechtvaardigheid.  Mensenrechten  –  rechten  die  iedere  mens  zonder  uitzondering  heeft  –  zijn  volgens  hem  een  voorbeeld  van  de  inhoudelijke  benadering  van  rechtvaardigheid  die  aangeeft  wat  mensen  minimaal  verschuldigd  zijn  aan  elkaar.  Echter,  ook  de  idee  van  mensenrechten  zelf  kunnen  we  niet  zonder  meer  als  geldig  aannemen.  Op  welke  manier  kunnen wij rechtmatig de stap maken van ‘A is een mens’ naar ‘A heeft een bepaald moreel recht’?  Welke onafhankelijke variabele kan deze stap justificeren?   Doorheen  de  tijd  heeft  men  deze  uitdaging  van  de  onafhankelijke  variabele  op  verschillende  manieren  het  hoofd  proberen  te  bieden.  Deze  pogingen  kan  men  grofweg  onderverdelen  in  intuïtieve  en  argumentatieve  rechtvaardigingen  (Gewirth,  2007,  p.  221).  Volgens  sommigen  is  er  simpelweg geen argument nodig omdat het bestaan van mensenrechten in hun ogen self‐evident is.  Het  probleem  hiermee  is  dat  het  universele  overtuigingskracht  mist.  Wat  voor  de  ene  vanzelfsprekend  is,  kan  volgens  de  ander  je  reinste  onzin  zijn.  Anderen  hebben  wel  argumenten  aangehaald  om  het  bestaan  van  mensenrechten  te  funderen.  Deze  kunnen  we  op  hun  beurt  onderverdelen in religieuze en seculiere justificaties. Uit  het geloof dat wij allen kinderen van God  zijn, wordt in religieuze argumenten afgeleid dat wij een zekere sacrale status hebben waarin onze  morele  rechten  gegrond  zijn.  Dit  argument  zal  echter  geen  enkele  niet‐gelovige  weten  te  overtuigen.  Anderen,  zoals  Kant,  hebben  seculiere  argumenten  ontwikkeld  om  het  bestaan  van  mensenrechten  te  justificeren.  De  meeste  van  deze  argumenten  baseren  zich  op  de  universele  morele  status  van  de  mens  als  zogenaamde  onafhankelijke  variabele  om  met  Gewirths  termen  te  spreken.          

28   

3.2.

OP ZOEK NAAR EEN ONAFHANKELIJKE VARIABELE 

3.2.1. DE UNIVERSELE MORELE STATUS VAN DE MENS   Ashford  (2007,  p.184)  stelt  dat  mensenrechten  zich  onderscheiden  van  andere  morele  rechten  op  basis  van  drie  eigenschappen.  Ten  eerste  zijn  mensenrechten  bijzonder  fundamentele  en  urgente  morele  rechten.  Ten  tweede  moeten  ze  worden  gehandhaafd.  Ten  derde  zijn  het  rechten  die  iedereen heeft op grond van de universele morele status van ons mens‐zijn.   ‘Thus,  the  only  underlying  assumption  behind  the  claim  that  there  are  certain  human  rights  is  that  each  person  without  exception  has  moral  status  and  can  therefore  justifiably  demand  not  to  be  treated in ways that are fundamentally incompatible with that moral status.’ (Ashford, 2007, p.184) 

Laat ons deze laatste voorwaarde eens van naderbij bekijken: mensenrechten zijn gegrond in onze  universele morele status als mens. Hieruit volgt dat de idee van mensenrechten staat of valt met een  geloofwaardige fundering van deze universele morele status.  3.2.1.1.

INTRINSIEKE VERSUS INSTRUMENTELE JUSTIFICATIES 

Er zijn verschillende mogelijke manieren om de idee van een universele morele status te justificeren.  Caney  (2010)  deelt  deze,  in  navolging  van  Thomas  Nagel,  op  in  twee  categorieën.  Hij  spreekt  van   ‘intrinsieke’ versus ‘instrumentele’ justificaties. Ook Ashford volgt deze indeling, al gebruikt zij niet  dezelfde  terminologie  maar  verwijst  zij  daarentegen  naar  de  ethische  theorieën  waaruit  deze  justificaties afgeleid zijn. De ethische theorieën waarvan sprake zijn utilitarisme en Kantianisme, op  hun  beurt  de  dominante  vertegenwoordigers  van  de  twee  grootste  ethische  stromingen,  respectievelijk  consequentialisme  en  deontologie  (Ashford,  2007).  Beiden  geven  een  plausibele  fundering  van  de  universele  morele  status  van  de  mens  en  zodoende  zijn  deze  theorieën  nauw  verbonden met de idee van mensenrechten.   Volgens utilitaristen is de universele morele status van de mens gegrond in de capaciteit die iedere  mens bezit om geluk en lijden te ervaren. Mensenrechten zijn waardevol omdat ze de basisbelangen  van mensen beschermen. Dit is de instrumentele of teleologische justificatie die Caney bespreekt.  Mensenrechten zijn volgens deze visie immers niet waardevol for their own sake maar omwille van  hun gevolgen: ze verzekeren de mogelijkheid om van bepaalde fundamentele ‘goederen’ te kunnen  genieten.   De intrinsieke justificatie (Caney’s term) is gebaseerd op de basisstelling van Kant dat iedere mens  als  doel  op  zich  en  nooit  als  een  middel  tot  een  doel  beschouwd  moet  worden.  Volgens  de  29   

Kantiaanse  ethiek  is  de  universele  morele  status  van  de  mens  gegrond  in  de  waardigheid  van  de  mens  als  autonoom  rationeel  subject.  Mensenrechten  zijn  een  uiting  van  deze  intrinsieke  waardigheid en garanderen respect hiervoor. Caney  spreekt zich niet uit over welke invulling hij zelf  verkiest.  Ashford  (2007,  p.  187)  argumenteert  dat  een  geloofwaardige  theorie  van  mensenrechten  zowel utilitaristische als Kantiaanse elementen integreert. De morele status van een mens is immers  evenzeer gebaseerd op het morele gewicht van zijn of haar belangen als op de morele betekenis van  zijn of haar intrinsieke waardigheid als rationeel autonoom subject.  3.2.1.2.

HUMAN FLOURISHING  

Pogge (2002)  vertrekt van het bredere concept human flourishing om de morele status van de mens  de funderen. Human flourishing verwijst naar een leven dat goed of waardevol is in de breedste zin  van  het  woord.  Volgens  Pogge’s  visie  staat  het  concept  voor  ‘the  most  comprehensive,  “all‐in”  assessment  of  the  quality  of  human  lives.’  (Pogge,  2002,  p.27).  Het  is  dus  breder  dan  verwante  concepten  die  specifiekere  zaken  aanduiden  zoals  onder  andere  genot,  welzijn,  welvaart,  rijkdom,  deugdzaamheid,  etc.  Om  de  idee  van  human  flourishing  toe  te  lichten,  begint  Pogge  zijn  uiteenzetting met een duidelijk en klassiek onderscheid aan te duiden dat minstens teruggaat tot op  de  ideeën  van  Plato:  namelijk  het  onderscheid  tussen  componenten  van  en  middelen  tot  human  flourishing.  Componenten  van  human  flourishing  (bv.  geluk,  wijsheid)  zijn  een  deel  van  human  flourishing zelf en zijn dus goed for their own sake.  Middelen (bv. rijkdom, onderwijs) helpen ons het  doel, human flourishing, te bereiken en zijn goed omwille van hun effect.   Over wat deze componenten en middelen nu juist zijn, bestaat geen consensus. Evenmin is men het  unaniem  eens  over  wat  de  invulling  van  een  goed  of  waardevol  leven  is.  Een  volgend  onderscheid  dat  we  dan  ook  kunnen  maken  is  het  verschil  tussen  de  persoonlijke  waarde  van  een  leven  –  een  leven  dat  waardevol  is  voor  de  persoon  die  het  leeft  –  en  de  ethische  waarde  van  een  leven  –  een  leven dat goed en waardevol is in de breedste zin van het woord. Er zijn natuurlijk zaken die zowel  persoonlijke  als  ethische  waarde  hebben  (bv.  vriendschap,  kennis,  kunst,  liefde)  maar  dit  is  zeker  niet  altijd  het  geval.  Chronische  pijnen,  bijvoorbeeld,  verminderen  de  persoonlijke  maar  niet  de  ethische  waarde  van  een  mensenleven,  en  omgekeerd  draagt  vrijwilligerswerk  bijvoorbeeld  vaak  meer bij aan de ethische waarde dan aan de persoonlijke waarde van iemands leven (Pogge, 2002, p.  28).  In  sommige  situaties  kan  het  ene  zelfs  ten  koste  van  het  andere  gaan.  Bij  toerisme  is  dit  het  geval: de persoonlijke waarde die ikzelf ervaar door de verrijkende ervaring van het reizen gaat ten  koste van de ethische waarde. Zoals ik in het eerste hoofdstuk immers uiteenzette, betalen wij met  zijn  allen  de  prijs  voor  het  genot  van  reizen  waar  slechts  een  minderheid  van  de  mensen  van  kan  genieten.   30   

Pogge legt de concepten persoonlijke en ethische waarde verder uit. Persoonlijke waarde is gelinkt  aan iemands (aangename, interessante, rijke, diverse) ervaringen en succes in de wereld.  Ethische  waarde  is  geassocieerd  met  het  idee  van  een  goed  karakter  –  iemands  bewonderenswaardige  doelen  en  ambities,  nobele  gevoelens  en  deugdzame  maximes  en  disposities  –  en  met  ethische  verwezenlijkingen  –  de  ethische  betekenis  van  iemands  doen  en  laten.  Deze    vier  dimensies  –  ervaring, succes, karakter en verwezenlijkingen – geven gestalte aan de idee van human flourishing   Zoals Ashford stelt, doet een geloofwaardige theorie over de universele morele status van de mens  er goed aan om zowel aandacht te hebben voor utilitaristische  als deontologische elementen. Het  concept human flourishing lijkt aspecten van beide ethische theorieën te omvatten.  3.2.1.3.

MENSELIJK HANDELEN 

Gewirth wil een ‘meer systematische justificatie van mensenrechten’ geven. Hij vraagt zichzelf het  volgende  af:  ‘when  we  say  that  someone  has  a  right  to  something,  what  is  the  more  general  conceptual  area  or  independent  variable  to  which  we  are  appealing  in  justification  of  this  claim?’  (Gewirth, 2007, p221). Volgens Gewirth is deze onafhankelijke variabele menselijk handelen (‘human  action’).  Rechten  hebben  immers  in  de  eerste  plaats  een  morele  status  alvorens  ze  (al  is  dit  niet  noodzakelijk zo) een wettelijke status toegekend krijgen; en laat de algemene context van moraliteit  nu  net  menselijk  handelen  zijn.  Iedere  moraal  veronderstelt  –  ondanks  inhoudelijke  verschillen  –   immers  menselijk  handelen  en  iedere  moraal  stelt  voorwaarden  aan  dit  handelen.  Zelfs  deugdethiek, die niet focust op handelingen maar op (deugdzaam) karakter, gaat volgens Gewirth  onrechtstreeks over handelen, vermits het belang van een deugdzaam karakter erin bestaat dat het  je ‘aanleg’ tot deugdzaam handelen bepaalt.   Het menselijk handelen waar Gewirth over spreekt, moet aan enkele voorwaarden voldoen. Het zijn  deze voorwaarden die de stap van ‘A is een mens’ naar ‘A heeft bepaalde morele rechten’ mogelijk  maken.  Deze  voorwaarden  zijn  vrijheid  of  vrijwilligheid  en  intentionaliteit  of  doelmatigheid.  Intentionaliteit  in  zijn  meest  succesvolle  mate  is  gelijk  aan  welzijn  (well‐being)  volgens  Gewirth  (2007, p.222). Er zijn drie niveaus van welzijn. Ten eerste basic well‐being, dat erin bestaat dat je over  de  elementaire  capaciteiten  en  voorwaarden  beschikt  om  intentioneel  te  kunnen  handelen;  dit  houdt  onder  andere  leven,  fysieke  integriteit  en  mentaal  evenwicht  in.  Het  tweede  niveau,  non‐ substractive  well‐being,  duidt  op  het  bezitten  van  de  juiste  capaciteiten  en  voorwaarden  om  je  doelen te kunnen bereiken; dit behelst onder meer dat er niet tegen je gelogen wordt, dat mensen  hun beloftes ten opzichte van jou houden etc. Het derde niveau, additive well‐being, bestaat uit het  bezitten van de juiste capaciteiten en voorwaarden die men nodig  heeft om het vervullen van zijn 

31   

doelen  nog  verder  uit  te  breiden;  hieronder  vallen  bijvoorbeeld  onderwijs,  zelfvertrouwen  etc.  Vrijheid  en  deze  drie  niveaus  van  welzijn  maken  menselijk  handelen  mogelijk  waar  iedere  mens  fundamenteel recht op heeft, het zijn intrinsieke vermogens tot agency:   ‘Every  agent  must  regard  his  freedom  and  well‐being  as  necessary  goods  for  him,  since  without  freedom and well‐being he would not be able to act either at all or with general chances of success in  achieving his purposes. From this it follows that the agent must hold that he has rights of freedom  and well‐being.’ (Gewirth, 2007,pp. 222‐223) 

Mensen  hebben  dus  bepaalde  morele  rechten  op  vrijheid  en  welzijn,  gegrond  in  hun  status  als  ‘agenten’. Gezien alle mensen effectieve, toekomstige of potentiële ‘agenten’ zijn, zijn deze morele  rechten mensenrechten. Dit argument voor mensenrechten is gebaseerd op de formele invulling van  rechtvaardigheid  dus  geldt  dat  gelijke  zaken  gelijk  behandeld  moeten  worden.  Mensenrechten  gelden bijgevolg voor élke mens.     3.3. RECHTEN IMPLICEREN PLICHTEN. 

3.3.1. POSITIEVE EN NEGATIEVE PLICHTEN.  Er  zijn  twee  manieren  waarop  (mensen)rechten  een  plicht  kunnen  impliceren.  Ten  eerste  kunnen  plichten direct voortvloeien uit rechten; dit zijn gecorreleerde plichten. Zo volgt B’s plicht om A niet  te  martelen  direct  uit  A’s  recht  om  niet  gemarteld  te  worden.  Wanneer  we  spreken  van  direct  gecorreleerde plichten is elke schending van de plicht ook een schending van het recht. Ten tweede  kunnen plichten ook indirect volgen uit rechten. Pogge spreekt hier van veronderstelde plichten. Het  is  plausibel  dat  het  recht  om  niet  gemarteld  te  worden,  een  plicht  impliceert  om  mensen  te  beschermen  tegen  marteling  als  dit  mogelijk  is  zonder  al  te  hoge  kosten  voor  jezelf  of  anderen.  (Pogge, 2007, p.20). Deze plicht is echter niet direct gecorreleerd met het recht waar het uit volgt:  als  ik  mijn  veronderstelde  plicht  om  anderen  tegen  marteling  te  beschermen  niet  nakom,  volgt  daaruit niet dat ik persoonlijk het recht om niet gemarteld te worden heb geschonden.  Een ander vaak gehanteerd onderscheid dat we kunnen maken is het onderscheid tussen negatieve  en positieve rechten en plichten. Een negatief recht is een recht om niet beknot te worden in zijn of  haar  vrijheid  (bv.  het  recht  op  vrijheid  van  meningsuiting,  vrijheid  van  religie,  etc.).  Negatieve  rechten impliceren negatieve plichten: deze plichten houden in dat je de ander niet mag beknotten  en  vereisen  bijgevolg  enkel  omissies,  geen  daden.  Omgekeerd  geldt  dat  deze  plichten  enkel  geschaad kunnen worden door daden, niet door omissies. Negatieve gecorreleerde plichten leggen  32   

dus  slechts  minimale,  oncontroversiële    beperkingen  op  aan  gedrag  om  mensenrechten  niet  te  schenden  (Pogge,  2007,  p.20).  Positieve  rechten,  daarentegen,  impliceren  positieve  plichten  en  vereisen  dus  actieve  tussenkomst  van  derden.  Libertariërs  verzetten  zich  tegen  deze  idee  van  positieve  plichten  omdat  ze  te  veeleisend  zouden  zijn  en  vullen  mensenrechten  in  als  rechten  die  enkel  negatieve  plichten  inhouden.  Pogge  (2002,  p.  64)  verklaart  dat  ‘such  a  minimalist  account  disqualifies  the  “human  rights”  to  social  security,  work,  rest  and  leisure,  an  adequate  standard  of  living,  education,  or  culture  postulated  in  Articles  22‐7  of  the  UDHR  [Universal  Declaration  on  Human Rights] on the ground that they essentially entail positive duties.’   Aan het andere uiterste bevindt zich de maximalistische  benadering die uitgaat van de idee dat alle  mensenrechten  zowel  negatieve  als  positieve  plichten  impliceren.  Voor  een  minimalist  houden  mensenrechten slechts een plicht tot zelfbeheersing in, voor een maximalist impliceren ze een plicht  om ieders mensenrechten actief te beschermen wanneer dit binnen je mogelijkheden ligt: ‘A human  right, then, will be a right whose beneficiaries are all humans and whose obligers are all humans in a  position to effect the right.’ (Luban, 1980, p.174).  Pogge verklaart expliciet zijn sympathie voor beide standpunten:   ‘my  moral  sympathies  lie  with  those  who  are  appeled  by  how  the  vast  majority  of  affluent  people  ignore  the  massive  underfulfillment  of  human  rights  in the  present  world  –  even  when  they  do  not  doubt  that  they  can  prevent  terrible  deprivations  at  low  cost  to  themselves.  I  agree  that  such  disregard  is  morally  impermissible  and  profoundly  wrong.  Yet,  my  intellectual  sympathies  lie  with  those  who  hold  that  an  agent’s  failure  at  low  cost  to  protect  and  to  rescue  others  from  extreme  deprivation, however morally appalling, is not a human rights violation.’ (Pogge, 2007, p. 19) 

Later  zal  ik  betogen  dat  deze  ambivalente  houding  (deels)  verklaard  kan  worden  doordat  onze  benadering  van  mensenrechtenovertredingen  achterhaald  en  ongeschikt  is  in  deze  tijden  van  globale verwevenheid.  3.3.2. HET BELANG VAN EEN GEPAST TIJDSPERSPECTIEF   Het  onderscheid  tussen  daden  en  omissies,  dat  theoretisch  voordehandliggend  lijkt,  is  in  praktijk  niet  altijd  zo  makkelijk  te  maken.  Veel  kan  afhangen  van  hoe  je  de  situatie  interpreteert.  Pogge  illustreert dit aan de hand van het volgende voorbeeld: Stel dat Bob te ver de zee in is gezwommen  en dreigt te verdrinken. Jill vaart op dat moment net in Bobs buurt. Ze ziet Bob worstelen met de  hoge  golven  maar  vaart  door.  We  kunnen  deze  situatie  op  twee  manieren  interpreteren.    Eén  mogelijkheid is dat we de situatie als volgt beschrijven: Jill laat na om Bob te redden. In dit geval zien  we het wegvaren van Jill als een omissie, ze is bijgevolg niet verantwoordelijk voor de dood van Bob  33   

want  hij  zou  ook  verdronken  zijn  als  Jill  niet  in  de  buurt  was  geweest.  We  kunnen  echter  ook  benadrukken dat Jill wegvaart van Bob. In dat geval was het wegvaren van Jill een actieve daad en is  Jill wel verantwoordelijk. Bob zou immers niet verdronken zijn als Jill niet was weggevaren (Pogge,  2007, p.20).  Hoe  kunnen  we  zulke  geschillen  over  ‘what  might  be  called  the  appropriate  passitive  baseline’  (Pogge,  2007,  p.21)  oplossen?  Om  te  bepalen  wanneer  we  iemands  gedrag  als  passief  of  actief  bestempelen,  moeten  we  eerst  en  vooral  beslissen  welk  tijdsperspectief  we  gaan  innemen  ten  aanzien van het gedrag van de persoon in kwestie. Pogge  illustreert dit met een ander voorbeeld:  Stel dat je planten uitdrogen terwijl je op vakantie bent. Je buurman zou je planten makkelijk water  kunnen geven maar hij doet niets. Voor je vertrok, had hij nochtans beloofd dat hij op je planten zou  letten  (net  zoals  jij  al  voor  zijn  planten  zorgde  in  het  verleden).  Men  kan  hier  oordelen  dat  je  buurman slechts verantwoordelijk is voor een omissie – zou hij er niet geweest zijn, waren je planten  nog  steeds  gestorven.  Maar  deze  interpretatie  is  enkel  accuraat  als  we  een  zeer  beperkt  tijdsperspectief in rekening nemen. Nemen we een breder tijdsperspectief in acht, dan zien we dat  je buurman actief schade berokkende door eerst een belofte te doen, waardoor jij op hem rekende,  die hij later niet nakwam. Zou hij er niet zijn geweest, dan had jij iemand anders kunnen vragen om  voor je planten te zorgen of was je thuis gebleven en dan waren je planten nu nog in leven (Pogge,  2007, p. 21).  Dit  gegeven  van  verschillende  mogelijke  tijdsperspectieven  is  hoogst  relevant  voor  de  armoede  in  de wereld. Bekijken we de schrijnende ongelijkheid in de wereld vanuit een beperkt tijdsperspectief,  dan kunnen we makkelijk concluderen dat rijke landen en hun burgers een rol te vervullen hebben  als potentiële helpers die we in het slechtste geval kunnen verwijten dat ze er niet in slagen om de  armoede in de wereld te verminderen waardoor ze hun positieve plicht niet nakomen. Wanneer we  echter rekening houden met een breder tijdsperspectief, ontkomen we niet aan het gegeven dat de  rijke  landen  een  significante  rol  hebben  gespeeld  in  de  recente  bestendiging  van  de  economische  ongelijkheid door de politieke elites van arme landen ervan te overtuigen de ongelijke voorwaarden  van  de  door  de  Wereldhandelsorganisatie  opgelegde  globalisering  te  accepteren.  Merk  op  dat  leakage  in  de  toeristische  industrie  hier  een  uitstekend  voorbeeld  van  is!  Een  nog  breder  tijdsperspectief dwingt ons rekening te houden met een verleden van kolonialisme en genocide. Dit  wordt vaak verworpen als absurd: hoe kunnen wij nu verantwoordelijk gehouden worden voor wat  onze  voorouders  meer  dan  vijftig  jaar  geleden  uitvoerden?  Pogge  beaamt  dat  wij  uiteraard  de  zonden van onze voorouders niet erven, maar wijst erop dat gek genoeg dezelfde mensen die zich  van dit argument bedienen, er geen graten in zien om wel de vruchten van die zonden te plukken!  (Pogge, 2007, p. 21). Deze redenering geldt evenzeer voor de ecologische problemen waar wij mee  34   

kampen. Sommigen beweren dat vorige generaties niet verantwoordelijk gehouden kunnen worden  voor  schade  waarvan  ze  niet  wisten  dat  ze  die  berokkenden.  Deze  stelling  is  volgens  Shue  (1999)  echter gebaseerd op een verwarring tussen ‘verantwoordelijkheid toeschrijven’ en ‘straffen’. Het zou  niet rechtvaardig zijn om mensen te straffen voor gevolgen die niet te voorkomen waren maar het is  gangbaar  om  mensen  verantwoordelijk  te  houden  voor  gevolgen  die  voorzien  noch  vermijdbaar  waren (Shue, 1999, p. 535). De huidige generaties in rijke landen ondervinden overigens nog steeds  enorm veel voordelen van de voorsprong die vorige generaties vanaf de industriële revolutie hebben  kunnen nemen, waarvan de kosten nu door iedereen betaald worden, en zoals ik al aanhaalde, voor  het grootste deel zelfs door mensen die hier weinig of geen voordeel mee doen! Bovendien weten  wij  ondertussen  al  lang  dat  onze  industriële  activiteiten  gevaarlijk  zijn  voor  het  milieu.  Er  wordt  echter  tragisch  weinig  ondernomen  om  hier  iets  aan  te  doen,  integendeel,  onze  schadelijke  activiteiten  breiden  alleen  maar  uit.  Shue  beklemtoont  dat  ‘one  generation  of  a  rich  industrial  society  is  not  unrelated  to  other  generations  past  and  future.  All  are  participants  in  enduring  economic  structures.  Benefits  and  costs,  and  rights  and  responsabilities,  carry  across  generations.  (Shue, 1999, pp. 536‐537).  3.3.3. EEN PLICHT TOT JURIDISERING?  Volgens  Pogge  (2002)  impliceren    mensenrechten  in  de  eerste  plaats  een  claim  of  vordering  ten  aanzien  van  maatschappelijke  instellingen  die  bepaalde  vormen  van  dwang  uitoefenen  en  in  de  tweede plaats claims ten aanzien van diegenen die deze instituties in stand houden (Pogge, 2002,  pp.44‐45). Tegenover deze institutionele invulling van mensenrechten kunnen we een interactionele  invulling  plaatsen.  Deze  ziet  mensenrechten  als  beperkingen  op  menselijk  gedrag  zonder  het  bestaan  van  sociale  instellingen  te  vooronderstellen.  Volgens  de  interactionele  visie  leggen  mensenrechten in de eerste plaats relaties tussen individuen aan banden, daar waar de institutionele  invulling in de eerste plaats beperkingen wil opleggen aan gedeelde sociale praktijken.   Pogge’s institutionele benadering verschilt echter nog van de klassieke institutionele invulling. Deze  laatste gaat uit van mensenrechten als een soort metarechten. Een mensenrecht is dan een moreel  recht  op  een  effectief  wettelijk  recht.  Volgens  Pogge  echter,  is  deze  eis  tot  juridisering  voldoende  noch noodzakelijk. De eis is immers te zwak gezien een wettelijk en zelfs grondwettelijk recht op X  in  praktijk  vaak  onvoldoende  is  om  veilige  toegang  tot  X  te  verzekeren.  Anderzijds  is  ze  te  sterk  omdat een samenleving zo georganiseerd kan zijn dat de mensenrechten van burgers verzekerd zijn  zonder dat deze rechten wettelijk vastgelegd zijn (Pogge, 2002, p.45). Pogge’s voorstel is dat  ‘the  postulate of a human right to X is tantamount to the demand that, insofar as reasonably possible, 

35   

any coercive social institutions be so designed that all human beings affected by them have secure  access to X.’ (Pogge, 2002, p.46).  Hayward  (2005)  is  het  hier  niet  mee  eens.  Hij  schaart  zich  wel  achter  de  klassieke  institutionele  benadering en stelt dat, als een bepaald moreel recht op X gezien wordt als een mensenrecht op X,  dit  simpelweg  impliceert  dat  dit  recht  grondwettelijk  erkend  moet  worden  en  zodoende  wettelijk  bescherming moet genieten. Hayward geeft Pogge gelijk dat juridisering niet voldoende is, maar hij  betwist  dat  het  niet  noodzakelijk  zou  zijn.  ‘[…]  one  is  bound  to  ask  what  may  make  the  access  ‘secure’  if  not  the  background  assumption  that  should  circumstances  change  and  threat  to  the  enjoyment  arise  then  there  would  be  an  enforceable  –  juridified  –  right  to  appeal  to.’  (Hayward,  2005, p.41)   Wettelijke erkenning van een mensenrecht kan echter geen voorwaarde zijn om een mensenrecht  als authentiek te beschouwen aangezien ieder mensenrecht eerst als een ideaal zal bestaan en pas  in een later stadium wettelijk erkend zal worden.   ‘A  right  can  be  argued  to  exist  if  it  exists  at  any  of  these  levels,  among  which  the  following  are  included:  moral  argument  of  philosophers;  rhetoric  aversions  (or  ‘manifesto  appeals’)  by  campaigners, citizens, and politicians; international declarations; international law of ‘softer’ and of  ‘harder’ forms; regional agreements; provision in states’ constitutions; implemented as statutory (or  customary)  law;  actual  enforcement  of  the  laws;  real  enjoyment  of  all  citizens.’  (Hayward,  2005,  pp.45‐46) 

Volgens Hayward  zijn al  deze niveaus  relevant  (maar  op  zich  niet  voldoende)  om  de  authenticiteit  van een mensenrecht na te gaan.   ‘Rather than conceive these levels as ones one must choose between, and rather than privilege any  one  or  other  of  them,  I  think  it  is  more  appropriate  to  say  that  a  genuine  human  right  is  one  that  within  its  own  logic,  and  because  of  actual  pressures,  undergoes  (or  is  capable  in  some  sufficiently  robust sense of undergoing) the process from ideal to practice, whereby it passes from the status of a  well‐founded moral aspiration, through exhortatory declarations, into legally binding instruments and  effective enforcement – which, in a world of separate states, is most appropriately achieved by being  constitutionalized.’ (Hayward, 2005, p.46) 

Het lijkt er mijns inziens echter op dat de meningsverschillen tussen de twee auteurs minder groot  zijn  dan  ze  op  het  eerste  gezicht  lijken.  Pogge  nuanceert  zijn  stelling  en  geeft  toe  dat  wettelijke  rechten  vaak  een  goede  manier  zijn  om  mensenrechten  te  realiseren.  Deze  wettelijke  rechten  hoeven echter niet per se dezelfde inhoud te hebben als de mensenrechten waar ze toe bijdragen.  Recht  op  voedsel  kan  bijvoorbeeld  gerealiseerd  worden  door  wettelijke  rechten  die  onder  andere  36   

het  bezit  en  gebruik  van  land  regelen,  onderwijs,  subsidies,  werkloosheidsuitkeringen  en  startersleningen  verzekeren,  etc.  Ook  niet‐wettelijke  mechanismen  zoals  solidariteit  onder  vrienden, buren en familie, vervullen een belangrijke rol. Daarenboven stelt Pogge dat het minstens  theoretisch mogelijk is om mensenrechten in een wettelijke vorm te gieten. Een voorbeeld betreft  het recht op vrijheid van religie. Hij vraagt zich echter af of het niet te veeleisend is om te verlangen  dat  mensenrechten  een  wettelijke  status  krijgen,  gezien  hun  rol  als  basiscriterium  voor  rechtvaardigheid.  Een  maatschappij  waar  iedereen  vrij  is  om  zijn  of  haar  religie  te  kiezen,  omdat  religieuze tolerantie nu eenmaal als vanzelfsprekend wordt beschouwd, maar waar dit recht niet in  de  wet  is  opgenomen,  kunnen  we  onmogelijk  betichten  van  mensenrechtenschending.  Wat  uiteindelijk telt is dat het recht in de praktijk gerealiseerd is (Pogge, 2002, p.47).  Hayward  verduidelijkt  op  zijn  beurt  dat  hij  zijn  argumentatie  voor  juridisering  uiteenzet  in  de  veronderstelling dat we het hebben over een rechtstaat (Hayward, 2005, p.41). Hiermee laat hij de  mogelijkheid  open  dat  in  een  samenleving  die  anders  georganiseerd  is,  mensenrechten  eventueel  op een andere passende manier gegarandeerd kunnen worden.   Beide auteurs hebben een punt. Pogge benadrukt terecht dat het waarborgen van mensenrechten  in de praktijk belangrijker is dan dat ze in theorie beschermd zijn en het is inderdaad absoluut niet  vanzelfsprekend  dat  onze  manier  om  mensenrechten  te  garanderen  de  enige  of  de  beste  is.  Hayward  heeft  echter  ook  gelijk  wanneer  hij  zegt  dat  het  verzekeren  van  bepaalde  rechten  impliceert  dat  er  mechanismen  moeten  worden  ingebouwd  die  ervoor  zorgen  dat  wanneer  de  situatie onvoorzien wijzigt, de rechten ook gegarandeerd blijven.    3.4.

WIENS  PLICHTEN?  EEN  HERZIENING  VAN  ONZE  OPVATTINGEN  OMTRENT  MENSENRECHTENSCHENDINGEN  IN  DE  GEGLOBALISEERDE  WERELD  VAN  VANDAAG. 

Hoe het ook zij, of juridisering nu wel of niet de beste manier is om mensenrechten te garanderen,  het  zijn  niet  enkel  maatschappelijke  instellingen  die  de  verantwoordelijkheid  dragen  om  mensenrechten  te  beschermen.  Ook  wij,  individuele  burgers,  zijn  hier  mee  verantwoordelijk  voor.   Wij  hebben  de  neiging  om  de  zoektocht  naar  wie  verantwoordelijk  is  voor  het  schenden  van  een  negatief recht te zien als het identificeren van de dader(s) van deze overtreding. Ashford (2007) wijst  er  echter  op  dat  er  goede  redenen  zijn  om  onze  manier  van  denken  over  mensenrechten‐ overtredingen te herbekijken. De focus op het identificeren van de daders was  

37   

‘[…] appropriate to settings in which most agents’ behavior had an impact only on the small group of  individuals with whom they personally interacted, but it is now outmoded and ill‐suited to the modern  context  of  our  behavior.  Increasingly,  many  of  most  serious  and  prevalent  harms  to  persons’  basic  interests and autonomy result from extremely complex causal chains in which the actions of millions  of agents are implicated, few or none of whom can be singled out as responsible for a specific serious  harm to a specific victim.’ (Ashford, 2007, pp.191‐192) 

Het is dus belangrijk om niet alleen te kijken naar wie direct verantwoordelijk is maar ook naar wie  indirecte  verantwoordelijkheid  draagt.  Zoals  de  institutionele  benadering  die  Pogge  en  Hayward  bepleiten  duidelijk  maakt,  kunnen  we  mensenrechtenschendingen  bijlange  niet  volledig  vatten  in  termen van specifieke schade die berokkend wordt door specifieke actoren. Ashford benadrukt dat  zowel  volgens  de  institutionele  als  de  interactionele  benadering  van  mensenrechten,  een  enorm  aantal  actoren,  waaronder  de  meeste  burgers  van  rijke  landen,  zowel  moreel  als  causaal  verantwoordelijk gehouden kan worden voor de schrijnende chronische armoede in de wereld. Voor  milieuvervuiling  geldt  deze  stelling  evenzeer  alsook  voor  specifiekere  mensenrechtenschendingen  die  concreet  met  toerisme  samenhangen  (bv.  recht  van  inheemse  volken  op  de  waardigheid  en  diversiteit  van  hun  cultuur),  al  spreken  we  dan  uiteraard  over  een  kleinere  schaal.  Ashford  beklemtoont dat niet iedereen dezelfde mate van verantwoordelijkheid draagt maar dat het buiten  kijf staat dat veel meer mensen verantwoordelijk zijn voor de mensenrechtenschendingen die zich  voordoen  dan  wij  graag  geloven.  Ze  argumenteert  zelfs  dat  ‘we  should  move  away  from  the  conception  of  human  rights  violations  as  necessarily  or  even  standardly  reflecting  an  unusual  and  vicious character.’ (Ashford, 2007, p.193).  3.4.1. DIRECTE VERANTWOORDELIJKHEID   Ashford  bespreekt  twee  soorten  veelvoorkomende  reeksen  van  causale  gebeurtenissen  die  leiden  tot  mensenrechtenovertredingen  waarbij  veel  of  zelfs  alle  actoren  die  eraan  bijdragen  niet  individueel verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de schadelijke uitkomst: causale ketens  van gebeurtenissen die ‘vermenigvuldigende schade’ (‘multiplicative harm’) of ‘toegevoegde schade’  (‘additive harm’) impliceren.  3.4.1.1.

VERMENIGVULDIGENDE SCHADE / MULTIPLICATIVE HARMS.   

We  spreken  van  multiplicative  harms  wanneer  mensenrechten  geschonden  worden  door  handelingen van verschillende actoren die ieder op zich niet schadelijk zijn maar in combinatie een  mensenrechtenschending veroorzaken. Bijvoorbeeld: twee fabrieken lozen chemicaliën in dezelfde  rivier  waar  deze  stoffen  vermengd  geraken.  Het  lozen  van  één  van  de  twee  stoffen  op  zich  38   

veroorzaakt  geen  schade,  maar  wanneer  deze  twee  stoffen  met  elkaar  in  aanraking  komen  wordt  het water ernstig vervuild (Ashford, 2007, p.197). Gezien deze vorm van schade niet echt voorkomt  bij toerisme ga ik hier niet verder op in. De categorie van additive harms is echter bijzonder relevant  voor  toerisme.   3.4.1.2.

TOEGEVOEGDE SCHADE / ADDITIVE HARMS. 

Wanneer  een  groot  aantal  individuen  bijdraagt  tot  een  reeks  van  causale  gebeurtenissen  die  uiteindelijk tot ernstige schade leidt, spreken we van additive harms. De bijdrage van ieder individu is  in  dit  geval  klein  en  verspreid  over  miljoenen  slachtoffers,  waardoor  ieder  individu  op  zich  geen  noemenswaardige  schade  toebrengt  aan  een  slachtoffer.  Opgeteld  echter,  brengt  het  gedrag  van  alle individuen samen ernstige schade toe aan een groot aantal slachtoffers (Ashford, 2007, p.195).  Het feit dat geen enkel individu specifiek verantwoordelijk kan gehouden worden voor de concrete  schade  toegebracht  aan  een  bepaald  slachtoffer,  kan  een  reden  lijken  waarom  dit  geval  niet  als  mensenrechtenschending  gezien  kan  worden.  Wij  hebben  de  neiging  om  mensenrechten‐ schendingen  te  zien  als  misdaden  waarvan  de  dader(s)  vervolgd  kunnen  worden  door  traditionele  rechtbanken  maar  zoals  eerder  reeds  werd  aangehaald  is  dit  een  achterhaald  idee  in  de  geglobaliseerde wereld van vandaag.   Derek  Parfits  voorbeeld  van  de  ‘harmless torturers’  (Parfit,  1984,  pp.  80‐82)  illustreert  dit  treffend.  Stel dat een groep beulen de ‘Torturers’ Union’ opricht uit angst dat ze op een dag terecht gesteld  zouden worden voor mensenrechtenschendingen. Ze bedenken een systeem waarbij het toedienen  van elektrische schokken  verdeeld wordt over een groot aantal beulen waardoor elke beul op zich  slechts een onschadelijk en amper voelbaar schokje toedient. Nochtans blijft de totale hoeveelheid  pijn  die  iedere  beul  veroorzaakt  en  die  iedere  gevangene  lijdt  evenveel  als  in  het  vorige  systeem.  Toch  kan  op  deze  manier  geen  enkele  beul  verantwoordelijk  gehouden  worden  voor  de  concrete  pijn  van  een  specifieke  gevangene.  Meer  nog,  moest  één  van  de  beulen  weigeren  om  nog  verder  deel  uit  te  maken  van  het  systeem,  zou  geen  enkel  slachtoffer  daardoor  minder  pijn  leiden.  Desalniettemin  is  het  duidelijk  dat  deze  beulen  gevangenen  martelen  en  geldt  hun  gedrag  ontegensprekelijk als een schending van de mensenrechten.   Ashford bespreekt nog enkele variaties van het voorbeeld van de ‘harmless torturers’ van Parfit. Stel  dat  er  veel  meer  beulen  zijn  dan  slachtoffers,  zodat  de  totale  hoeveelheid  pijn  die  iedere  beul  veroorzaakt bijzonder klein is, dan nog is dit geen reden om hun gedrag niet meer als martelen en  dus  als  mensenrechtenschending  te  bestempelen.  Of  stel  dat  er  evenveel  mensen  zijn  die  de  pijn  veroorzaken  als  er  slachtoffers  zijn,  maar  dat  sommige  van  de  beulen  een  veel  lichtere  schok 

39   

toedienen  dan  anderen,  dan  nog  lijkt  het  plausibel  dat  deze  daders  zich  schuldig  maken  aan  een  mensenrechtenschending,  al  zijn  zij  in  mindere  mate  verantwoordelijk  dan  anderen.  Als  laatste  variant schotelt Ashford ons de volgende situatie voor: stel dat degenen die de schok toedienen niet  volgens hun eigen plan en in isolatie van elkaar handelen. Het plan is door anderen bedacht om de  psychologische impact van de job te minimaliseren en op die manier de job aanlokkelijker te maken.  Degenen  die  de  schokken  toedienen  zien  zichzelf  niet  graag  als  beulen  en  willen  geen  echte  pijn  veroorzaken. Ze zijn slechts in staat om de job te doen omdat ze (terecht) geloven dat ze niemand  persoonlijk ernstige schade toebrengen. Nochtans blijft de uitkomst hetzelfde. In dit geval is het nog  steeds  mogelijk  om  ieder  van  hen  verantwoordelijk  te  houden  voor  hun  aandeel  in  de  totale  hoeveelheid  lijden  die  ze  veroorzaken.  Ook  al  is  dit  lijden  geen  doel  dat  ze  bewust  nastreven,  ‘to  hold them responsible for the harm it is enough that it forseeably results from the ongoing practice  of which they are members, and that they each could have avoided participating in that practice.’  (Ashford,  2007,  p.196).  Deze  voorbeelden  tonen  duidelijk  aan  dat  het  kunnen  identificeren  van  de  verantwoordelijke(n)  voor  de  specifieke  schade  die  slachtoffers  ondervinden,  geen  voorwaarde  is  om ernstige schade als mensenrechtenschending te kunnen interpreteren.   Het  mag  duidelijk  zijn  dat  de  mensenrechtenschendingen  die  door  toerisme  plaatsvinden  voorbeelden zijn van additive harms. Iedere individuele toerist op zich brengt weinig schade toe, dit  is  ook  de  reden  waarom  wij  de  schadelijke  gevolgen  van  toerisme  zo  gemakkelijk  over  het  hoofd  zien.  De  optelsom  van  alle  vluchten,  hotelcomplexen,  geprivatiseerde  stranden,  uit  hun  gebied  verjaagde volkeren, aangelegde golfterreinen, voor toeristen opgezette bordelen etc. is echter niet  iets wat we zomaar onder de mat kunnen vegen. Al lijkt het gedrag van iedere (of alvast de meeste)  toeristen  op  zichzelf  relatief  onschuldig,  we  moeten  onder  ogen  zien  dat  de  uitkomst  van  al  deze  acties  samen  leidt  tot  mensenrechtenschendingen  waar  wij  allemaal  samen verantwoordelijk  voor  zijn, al is onze individuele bijdrage nog zo klein.  3.4.2. INDIRECTE VERANTWOORDELIJKHEID   De 

commonsense 

invulling 

van 

mensenrechten, 

die 

focust 

op 

de 

daders 

van 

mensenrechtenschendingen, gaat eveneens voorbij aan de belangrijke rol van diegenen die indirect  bijdragen  aan  de  overtredingen.  Zelfs  in  situaties  waar  we  effectief  verantwoordelijken  kunnen  identificeren  is  het  vaak  onterecht  om  enkel  daarop  te  focussen  en  hen  de  gehele  verantwoordelijkheid  toe  te  schrijven.  Ashford  noemt  martelen  als  voorbeeld:  wanneer  dit  recht  geschonden  wordt,  is  het  (in  theorie  alvast)  relatief  makkelijk  om  na  te  gaan  wie  hier  de  directe  schuldigen  zijn.  Echter,  het  recht  om  niet  gemarteld  te  worden,  kunnen  we  best  interpreteren  als  een aanspraak op een zekere mate van veiligheid tegenover marteling. Dit houdt een plicht in om  40   

geen  instituties  te  ondersteunen  die  voorzienbaar  leiden  tot  een  groot  aantal  martelingen.  We  moeten dus kijken naar politieke structuren en bredere institutionele factoren. Wie deze instituties  ondersteunt  en  mee  in  stand  houdt,  is  indirect  mee  verantwoordelijk  voor  de  mensenrechten‐ schendingen die door deze instituties veroorzaakt worden of (oogluikend) worden toegestaan. Ten  tweede  komen  mensenrechtenschendingen  niet  alleen  voor  in  de  vorm  van  specifieke  schadelijke  praktijken  maar  kunnen  ze  ook  deel  uitmaken  van  sociale  instituties  zelf.  Bijvoorbeeld  slavernij.  Zoals  Pogge  (1989,  p.27)  stelt,  was  slavernij  niet  enkel  een  populaire  misdaad  waar  specifieke  individuen  zich  schuldig  aan  maakten.  Het  was  ook  een  systeem  dat  een  reeks  wetten  en  sociale  regels omvatte waarin slaven als bezit werden bestempeld (p199). De burgers die het bestaan van  deze  wetten  ondersteunden,  waren  mee  verantwoordelijk  voor  de  onmenselijke  praktijk  die  slavernij  is.  Ashford  geeft  toe  dat  een  sociale  praktijk  als  slavernij  zo  verweven  kan  zijn  met  het  dagelijkse leven in een maatschappij dat het onmogelijk is om hier niet op een of andere manier bij  betrokken te zijn. Dit zou dan betekenen dat je de maatschappij in zijn geheel zou moeten verlaten  wat geen realistische optie is (p.200). Ze besluit dat   ‘Agents  who  freely  participate  in  unjust  social  institutions  are  under  a  shared  duty  to  reform  those  institutions. However, no single member can accomplish the duty of achieving institutional reform, and  the shared duty has not been parceled out among members. The duty of individual members is therefore  not a perfect duty with a specific content that can be fully discharged. […] The onus is on individual agents  to decide how to implement their share of the corresponding negative duty.’ (Ashord, 2007, p.201) 

De herziening van onze opvattingen omtrent mensenrechtenschendingen impliceert dan volgende  drie punten: ten eerste hoeft de directe verantwoordelijkheid voor mensenrechtenschendingen niet  (enkel)  bij  een  beperkt  aantal  identificeerbare  daders  te  liggen  maar  is  dit  vaak  een  gedeelde  verantwoordelijkheid waar zeer veel individuen aan bijdragen. Ten tweede zijn er nog eens enorme  aantallen mensen indirect mee verantwoordelijk door op een of andere manier de schendingen mee  te ondersteunen of door de sociale instellingen die deze praktijken mogelijk maken mee in stand te  houden.  Ten  derde  is  de  specifieke  inhoud  van  negatieve  plichten  die  mensenrechten  impliceren  niet  altijd  duidelijk.  Het  is  dan  ieders  individuele  taak  om  zijn  of  haar  verantwoordelijkheid  te  erkennen en om te beslissen hoe hij of zij aan de negatieve plichten die mensenrechten impliceren  tegemoet zal komen (Ashford, 2007, p.201).       

41   

3.5.

HET OMSTREDEN MENSENRECHT OP EEN GEZOND LEEFMILIEU 

Hoewel ik in hoofdstuk 2 reeds ben ingegaan op de kritiek dat een mensenrechtenbenadering van  het  milieuvraagstuk  een  te  antropocentrische  focus  zou  hebben,  wens  ik  ook  hier  extra  aandacht  aan het onderwerp te besteden. Mensenrechten hébben immers een antropocentrische focus en de  vraag of dit dan wel een gepaste invalshoek is voor de milieuproblematiek  verdient enige aandacht.  Door  de  focus  op  gezondheid  en  welzijn  van  mensen,  gaat  deze  benadering  voorbij  aan  andere  aspecten  van  milieuzorg.  Met  name  met  planten,  dieren  en  het  ecosysteem  op  zich  wordt  slechts  rekening  gehouden  in  die  mate  dat  zij  van  belang  zijn  voor  de  mens.  Een  brede  interpretatie  van  gezondheid en welzijn kan bijvoorbeeld de esthetische, culturele en spirituele waarde van de natuur  mee  in  rekening  brengen,  maar  dan  nog  geldt  voor  deze  benadering  dat  het  strikt  menselijke  standpunt een beperking vormt die ons ervan weerhoudt om rekening te houden met de intrinsieke  waarde van de natuur (Hayward, 2005, p.31). We kunnen ons de vraag stellen of de natuur dan wel  gebaat is bij het uitbreiden en versterken van mensenrechten? Zeker in de wetenschap dat het net  vaak  voor  mensen  hun  –  door  wetten  beschermde  –  belangen  is  dat  de  natuur  moet  wijken  (Hayward, 2005, p.32).  Een  veelgehoorde  kritiek  is  dus  dat  een  mensenrechtenbenadering  van  de  milieuproblematiek  te  antropocentrisch zou zijn. Het is echter belangrijk een onderscheid te maken tussen sterk en zwak  antropocentrisme,  aangezien  daaruit  blijkt  dat  antropocentrisme  an  sich  niet  slecht  hoeft  te  zijn.  Sterk  antropocentrisme  is  exclusief  begaan  met  menselijke  belangen.  Zwak  antropocentrisme  daarentegen, is in de eerste plaats begaan met menselijke belangen maar dit betekent niet dat de  belangen van niet‐menselijke organismen geen waarde toegekend krijgen. Meer nog:   ‘“weak” anthropocentrists generally recognize that human interests are inseparable from the good of  the  nonhuman  constituents  of  the  environment  in  many  ways,  some  of  which  we  may  not  yet  be  aware of, so that a reasonable working presumption (which is absent from ‘strong’ anthropocentrism)  is  that  where there  is  not  a serious  cost in  human  terms  there  is a  positive  reason actively  to show  concern for features and constituents of the nonhuman environment, regardless of whether humans  stand to derive any immediate benefit .’ (Hayward, 2005, p.33) 

In  de  formele  zin  is  een  mensenrecht  op  een  gezond  leefmilieu  neutraal  ten  opzichte  van  de  niet‐ menselijke  natuur  aangezien  het  de  belangen  van  niet‐menselijke  organismen  veroordeelt  noch  expliciet  behartigt.  In  praktijk  echter,  is  het  mensenrecht  op  een  gezond  leefmilieu  allesbehalve  onverschillig ten opzichte van de niet‐menselijke natuur.  

42   

‘since  in  requiring  that  the  nonhuman  environment  should  be  preserved  in  a  condition  that  is  adequate  for  human  health  and  well‐being  it  implies  –  especially  in  a  world  as  disrupted  by  anthropogenic environmental harms as this one now is – rather stringent demands of environmental  protection. Moreover, part of its core rationale is to oppose the unbridled pursuit of those rights that  do manifest the most ‘strongly’ anthropocentric tendencies (i.e. those which favour the blind  pursuit  of economic development without regard to its environmental impacts). (Hayward,2005, pp. 33‐34) 

Een mensenrechtenbenadering koppelt de milieuproblematiek aan concrete belangen en motivaties  en dus aan de praktijk, op een manier waar meer abstracte noties zoals ‘de intrinsieke waarde van de  natuur’ niet in slagen. Ik betoogde al eerder (zie hoofdstuk 2) dat een mensenrecht op een gezond  leefmilieu geen andere, aanvullende benaderingen van de milieuproblematiek uitsluit. Integendeel,  het kan deze net ondersteunen en hun kans op slagen vergroten. We mogen immers niet vergeten  dat  zelfs  wanneer  we  focussen  op  de  niet‐menselijke  natuur,  het  slagen  van  de  opzet  afhankelijk  blijft van politieke, economische en legale middelen die de mensen die zich inzetten voor het milieu  voorhanden hebben. Hayward merkt op dat ‘these resources, I believe, are on the whole more likely  to  be  enhanced  than  hindered  by  certain  entrenched  rights  which  can  be  mobilized  for  that  very  purpose.’ ( Hayward,2005, p. 35). Vanuit pragmatische overwegingen lijkt een mensenrecht op een  gezonde leefomgeving wel degelijk het verdedigen waard en is een mensenrechtenbenadering van  de  milieuproblematiek  lang  niet  zo  bescheiden  als  ze  op  het  eerste  gezicht  mag  lijken.  Tot  slot  argumenteert  Hayward  dat  wij  goede  redenen  hebben  om  te  geloven  dat  eens  dit  basisrecht  gevestigd is, rechtspraak in de praktijk en bredere maatschappelijke normen zich progressief verder  zullen ontwikkelen en zo meer ambitieuze doelen  zullen ondersteunen. ‘In short, [a human right to  an  environment  adequate  for  health  and  well‐being]  could  be  seen  as  an  important  first  step  that  might lead to further steps in the future.’ (Hayward, 2005, p.36).  In het volgende hoofdstuk zal ik nagaan wat dit alles betekent voor toerisme en zal ik de brug slaan  tussen de theoretische fundering die in dit hoofdstuk aan bod kwam en de casus toerisme die het  onderwerp  uitmaakt  van  deze  masterproef.  Daarna  volgt  een  schematische  opsomming  van  de  concrete  mensenrechten  die  door  toerisme  geschonden  worden  met  korte  voorbeelden  die  teruggrijpen naar hoofdstuk 1. Drie casussen komen uitgebreid aan bod om het geheel te illustreren.            

  43 

 

         

 

44   

HOOFDSTUK 4:   MENSENRECHTEN ALS KADER VOOR  DUURZAAM TOERISME   

4.1. LESSEN UIT DE ETHISCH FILOSISCHE FUNDERING VAN DE MENSENRECHTEN  Zoals ik reeds benadrukte in hoofdstuk 3 is toerisme een typisch voorbeeld van een activiteit waaruit  additive  harm  voortvloeit.  Hoewel  ieder  individu  op  zich  weinig  schade  berokkent,  wegen  de  negatieve  effecten  wanneer  men  ze  optelt  zwaarder  door  dan  op  het  eerste  gezicht  kan  lijken  en  moeten we besluiten dat er wel degelijk mensenrechten worden geschonden door massatoerisme.  In  dit  hoofdstuk  licht  ik  dit  verder  toe  en  zal  ik  de  mensenrechten  die  door  toerisme  in  gevaar  worden gebracht opsommen alsook enkele voorbeelden uitwerken.  Ook de uiteenzetting over indirecte verantwoordelijkheid van Ashford is relevant voor toerisme. In  het handboek sociologie van Vincke vinden we de volgende definitie van sociale instituties: het zijn  ‘door  de  samenleving  ontworpen  en  opgelegde  handelingspatronen.  Ze  vullen  essentiële  functies  van het georganiseerde samenleven in.’ (Vincke,2007, p.42) . Welke structurele kenmerken van onze  maatschappij houden mee ons patroon van onduurzaam reisgedrag in stand? Een eerste belangrijk  structureel kenmerk waar Jones en De Meyere (2010) op wijzen is de scheefgetrokken economische  prijsvorming.  Terwijl  lagekostenmaatschappijen  ons  met  vliegtuigtickets  voor  een  appel  en  een  ei  om  de  oren  slaan,  wordt  de  duurzame  keuze  financiëel  afgestraft.  Een  korte  zoektocht  op  het  internet  levert  mij  al  gauw  de  volgende  resultaten  op:  ik  kan  vandaag  een  vlucht  naar  Bologna  boeken met Ryanair voor €15,9912  terwijl we met de busmaatschappij Eurolines €101 kwijt zijn voor  dezelfde reis en we daarbij meteen op een goede 20 uur mogen rekenen om onze bestemming te  bereiken13. Kiezen we ervoor om deze rit per trein af te leggen (de meest duurzame optie), dan kan  dit voor €139, tenminste als we enkele maanden op voorhand boeken 14.   Wit  et.  al.  (2002,  in  Graham  &  Shaw,  2007,  p.  1448)  berekenden  de  gemiddelde  CO2  uitstoot  per  passagier op basis van een typische reis van 500 km. tussen twee steden binnen Europa en kwamen  tot  de  constatering  dat  deze  1,17  kg/km  bedraagt  voor  vliegtuigtransport  tegenover  0,052  kg/km                                                                             12

 http://www.ryanair.com/nl‐be/fares‐to‐europe op 22/05/2013  

13

 http://eurolines1‐px.rtrk.nl/?step=3 op 22/05/2013 

14

 Informatie verkregen via navraag bij de NMBS.  45 

 

voor  treinverkeer.  Hoe  kan  het  dan  dat  dit  niet  doorgerekend  wordt  aan  de  passagiers?  Deze  groteske prijsvervorming wordt door een systeem van overheidssteun en fiscale voordelen mogelijk  gemaakt15.Kerosine is vandaag de dag nog steeds onbelast en het heffen van een CO2‐belasting op  internationale vluchten is juridisch zelfs niet toegestaan (Jones & De Meyere, 2010, p.262). De prijs  van  een  vliegtuigticket  vandaag  kan  onmogelijk  de  reële  kosten  van  de  vlucht  dekken  (Graham  &  Shaw,2007, p. 1449). Het lijkt onwaarschijnlijk dat voor €15,99 per zitje  de productiekosten gedekt  zijn,  laat  staan  dat  de  milieukost  hierin  inbegrepen  is.  In  economische  termen  spreekt  men  van  marktfalen  wanneer  men  met  externe  kosten  –  niet  gecompenseerde  kosten  die  schade  veroorzaken –  zit. Logischerwijze komen deze onrealistisch lage prijzen ons bijzonder goed uit en  zullen  wij  als  consumenten  niet  snel  iets  ondernemen  om  hier  tegenin  te  gaan.  Op  die  manier  houden wij dus een systeem in stand dat voorzienbaar en vermijdbaar schade berokkent. Inderdaad,  dit is precies wat Ashford onder indirecte verantwoordelijkheid verstaat.  Het is niet enkel de prijs die ons naar het vliegtuig doet grijpen  als transportmiddel voor verre (en  minder  verre)  reizen,  ook  de  beperkte  vrije  tijd  die  we  voorhanden  hebben,  maak  de  onduurzame  keuze om te vliegen aanlokkelijker:  ‘In  de  huidige  socio‐culturele  context  is  de  verplaatsing  naar  de  reisbestemming  een  noodzakelijk  kwaad.  Tijd  is  een  schaars  goed;  men  heeft  een  beperkt  aantal  vakantiedagen  en  men  wil  zoveel  mogelijk zien en ervaren. Het onderweg zijn zelf heeft geen waarde. Trager en bewuster reizen naar  verre  reisbestemmingen  vereist  bijzondere  maatregelen  zoals  een  loopbaanonderbreking  of  een  sabbatjaar tussen de studies en de professionele carrière. Hoeft het gezegd dat dit niet in elke sociaal‐ economische klasse, levensfase of baan haalbaar of betaalbaar is?’ (Jones & De Meyere, 2010, p.254) 

Jones en De Meyere (2010, p.257) noemen naast de scheefgetrokken prijsvorming ook het absolute  gebrek aan all‐in duurzame toeristische initiatieven en het feit dat toerisme big business is –  en dus  veel werkgelegenheid verschaft – als structurele barrières voor duurzaam toerisme. Dit laatste zorgt  ervoor dat verzet tegen (onduurzaam) toerisme op weinig politieke steun kan rekenen, wat volgens  de  auteurs  meteen  ook  de  tekortkomingen  van  ons  politiek  systeem  dat  hoofdzakelijk  op  korte  termijneffecten  focust,  blootlegt.  Niettemin  kunnen  wij  volgens  Ashford  niet  alle  verantwoordelijkheid  zomaar  afschuiven  op  onze  overheid.  Ook  wij,  burgers,  zijn  indirect  mee  verantwoordelijk, wij stemmen immers – al is het slechts impliciet –  in met deze maatregelen.  We  kunnen nog  een  stapje  verder  gaan  en  ons  vragen  stellen  bij  de  geldende  sociale,  culturele  en  ethische  normen.  Wij  trekken  er  niet  enkel  op  uit  uit  nieuwsgierigheid  naar  het  Andere,  vaak  zijn                                                                             15

 http://www.standaard.be/cnt/DST04022004_003 en http://www.standaard.be/cnt/DMF20120321_082  46 

 

onze  reisavonturen  ook  ingegeven  door  escapistische  motieven.  We  voelen  de  noodzaak  om  te  ontsnappen aan de sleur van elke dag, de stress en de hoge werkdruk die ons doen verlangen naar af  en toe een welverdiende adempauze. Jones en De Meyere (2009, p.254) wijzen in deze context op  het  Christelijke  arbeidsethos  dat  nog  steeds  doorschemert  in  onze  maatschappelijke  waarden  en  normen  vandaag.  Veel  mensen  hechten  bijzonder  veel  belang  aan  hun  professionele  verwezenlijkingen  waaruit  ze  maatschappelijke  status  en  eigenwaarde  putten.  Werk  je  niet,  dan  wordt  dit  al  snel  aan  luiheid,  onwil  of  incompetentie  geweten  en  laten  wij  ons  opzadelen  –  zij  het  door onze omgeving, zij het door ons eigen plichtsbewustzijn – met schuldgevoelens. Wij leven met  de  idee  dat  elk  dood  moment  benut  moet  worden:  thuiswerken,  vrijwilligerswerk  en  zelfs  een  hobby, sport of quality time met de kinderen worden op die manier agenda items. Échte vrije tijd  is  een zeldzaam en uitzonderlijk gegeerd goed in onze maatschappij. Jones en De Meyere concluderen  dat reizen in die zin steeds meer verbonden is met de sfeer van welzijn en (psychische) gezondheid.  ‘Dat  deze  noodzaak  eigenlijk  veel  zegt  over  de  fundamentele  ontwrichting  in  ons  dagelijks  leven,  wordt angstvallig verzwegen.’ (Jones en De Meyere, 2010, p.254).   Bovendien kunnen we ons ook de vraag stellen in hoeverre op reis gaan niet ook één van die dingen  is  die  we  onszelf  opleggen  in  onze  vrije  tijd.  Een  beetje  zichzelf  respecterende  persoon  toont  de  juiste  interesse  in  andere  culturen  en  vreemde  eetgewoonten,  gaat  de  uitdaging  aan  om  zich  een  weg door de brousse te hakken en zich met zichzelf te confronteren op een verafgelegen continent.   Wie  nog  nooit  buiten  Europa  is  geweest,  heeft  bij  wijze  van  spreken  amper  geleefd,  zo  lijkt  de  heersende  idee  in  bepaalde  kringen.  We  worden  dagelijks  verleid  door  advertenties  van  Thomas  Cook,  Club  Med  of  Ryanair  die  ons  een  welverdiende  adempauze  of  verrijkende  levenservaring  beloven.  Universiteiten  en  overheden  reiken  aantrekkelijke  beurzen  uit  aan  studenten  die  een  semester  in  het  buitenland  gaan  studeren  of  zich  aan  een  overzeese  stage  wagen.  Magazines,  krantenbijlagen en tv‐programma’s als ‘Vlaanderen vakantieland’ gaan voor ons op zoek naar de 10  mooiste  steden  ter  wereld,  de  beste  surfstranden  van  Maleisië  of  het  meest  authentieke  visrestaurantje  van  Salvador.  Reizen  wordt  gezien  als  de  ideale  manier  om  zichzelf  verder  te  ontwikkelen,  het  is  een  must.  Merk  op  dat  kranten,  universiteiten  en  overheden  doorgaans  als  instanties met een zekere autoriteit worden gezien. Zij zouden het goede voorbeeld moeten geven  en  dragen  de  verantwoordelijkheid  om  burgers  te  informeren  en  sensibiliseren  waar  nodig.  Uiteraard is op reis gaan heerlijk ontspannend en uitermate boeiend en leerrijk. Het feit dat toerisme  echter op alle mogelijke wijzen wordt gepromoot zonder enige kritische kanttekening maakt dat wij  een vervormd, eenzijdig beeld voorgespiegeld krijgen van wat reizen betekent.   Misschien moeten we onszelf inderdaad de vraag durven stellen of onze behoefte om te reizen niet  iets zegt over onze eigen maatschappij? Reizen heeft altijd al enorm tot de verbeelding gesproken,  47   

maar  er  is  een  groot  verschil  tussen  reizen  om  het  Andere  te  leren  kennen,  en  reizen  om  het  bekende te ontvluchten. Zou het kunnen dat wij ons vandaag vaker laten leiden door escapistische  motieven omdat de druk om te presteren hier zo hoog ligt? Ook dat is een systeem dat wij mee in  stand houden en waar we op zijn minst enkele vraagtekens bij kunnen plaatsen.    4.2.

MENSENRECHTEN  ALS  KADER:  EEN  RUIM,  GEÏNSTITUTIONALISEERD  PERSPECTIEF MET AANDACHT VOOR ETHISCHE ASPECTEN 

In  het  eerste  hoofdstuk  kwam  ik  tot  de  slotsom  dat  er  nood  is  aan  een  sterke  invulling  van  rechtvaardig  en  duurzaam  toerisme  waarin  aandacht  is  voor  zowel  de  lokale  als  mondiale  milieu‐ impact,  de  culturele  én  de  sociaal‐economische  gevolgen  van  toerisme.  Vanuit  de  vaststelling  van  deze  noodzaak  stel  ik  voor  om  de  problematische  gevolgen  van  toerisme  te  bestuderen  met  mensenrechten  als  theoretisch  kader  waarvan  ik  de  fundering  in  het  vorige  hoofdstuk  heb  besproken.  Wanneer we toerisme vanuit een mensenrechtenperspectief benaderen, komen al deze  elementen aan bod. Mensenrechten kunnen namelijk zowel de sociaal‐economische (recht op vrije  keuze  van  beroep,  recht  op  ontwikkeling,  recht  op  bestaansmiddelen,…)  ,  culturele  (recht  op  deelname  aan  het  culturele  leven,  recht  op  zelfbeschikking  van  volkeren,  recht  op  waardigheid  en  diversiteit,…)  ,  als  ecologische  (recht  op  leven,  recht  op  gezondheid,…)  gevolgen  van  toerisme  in  acht nemen. Ondanks de terechte opmerkingen die men bij dit laatste punt kan maken – inderdaad,  een mensenrechtenbenadering houdt geen rekening met de intrinsieke waarde van planten, dieren  en  ecosystemen  –  zagen  we  dat  in  de  praktijk  een  mensenrechtenbenadering  van  het  milieuvraagstuk  toch  uitgesproken  voordelen  met  zich  meebrengt.  Mensenrechten  vormen  zodoende  een  coherent  kader  om  de  problematische  gevolgen  van  toerisme  vanuit  een  bijzonder  ruim  perspectief  te  benaderen.  Bovendien  zijn  mensenrechten  internationaal  erkend.  Ondanks  de  voornoemde  moeilijkheden  bij  het  naleven  ervan  in  praktijk,  blijft  het  zo  dat  de  Universele  Verklaring van de Rechten van de Mens kan rekenen op een uitzonderlijk breed draagvlak. Dit is van  groot belang. Niet in het minst omdat toerisme zich typisch niet afspeelt binnen de grenzen van één  land of één cultuur. Willen wij de problematische gevolgen van toerisme in hun volledigheid kunnen  analyseren  en  aanpakken,  dan  moeten  we  dit  doen  vanuit  een  basisvisie  waarrond  een  zo  groot  mogelijke internationale en interculturele consensus bestaat.   Ook  de  United  Nations  World  Tourism  Organisation  (UNWTO)  is  overtuigd  van  het  belang  van  respect voor mensenrechten binnen de sector.  In 1999 ontwikkelden zij de Global Code of Ethics for 

48   

Tourism (GCET) die in 2001 officieel werd bekrachtigd door de Verenigde Naties (UNWTO16). Deze  code  omvat  een  aantal  principes  die  tot  doel  hebben  de  positieve  bijdrage  van  toerisme  te  maximaliseren  en  tegelijk  de  mogelijke  negatieve  impact  zo  veel  mogelijk  te  beperken.  In  de  preambule  van  de  GCET  erkent  de  UNWTO  zijn  ‘beslissende  en  centrale’  rol  in  ‘promoting  and   developing  tourism  with  a  view  to  contributing  to  economic  development,  international  understanding,  peace,  prosperity  and  universal  respect  for  and  observance  of,  human  rights  and  fundamental  freedoms  for  all  without  distinction  as  to  race,  sex,  language  or  religion.’  (UNWTO,  Global  code  of  ethics  for  tourism).  Samen  met  het  opstellen  van  de  code  werd  ook  het  World  Committee on Tourism Ethics in het leven geroepen. Dit onafhankelijk comité heeft als voornaamste  taken  het  promoten van de  code,  het  toekijken  op  de  implementatie  ervan  en  het  beslechten  van  discussies  wanneer  er  onduidelijkheid  bestaat  over  de  toepassing.  Ook  binnen  het  domein  van  toerisme hebben de mensenrechten dus reeds enige status verworven.   Ten  derde  brengt  een  mensenrechtenbenadering  een  uitgesproken  ethisch  perspectief  met  zich  mee. Zoals eerder vermeld, kunnen we mensenrechten interpreteren als morele basisvereisten waar  iedere  mens  zonder  uitzondering  recht  op  heeft.  Dit  impliceert  dat  trade‐offs  absoluut  uitgesloten  zijn; over fundamentele, morele basisrechten kan niet onderhandeld worden (Caney 2010: 165). Een  mensenrechtenperspectief  kan  met  andere  woorden  in  een  geïnstitutionaliseerd  discours  de  problematische  gevolgen  van  onduurzaam  toerisme  op  een  zeer  uitvoerige,  veelomvattende  wijze  analyseren  met  aandacht  voor  de  ethisch  relevante  aspecten.  Zodoende  vormt  het  een  geschikt  kader  voor  de  sterke  invulling  van  duurzaam  toerisme  waarvan  ik  in  hoofdstuk  1  de  noodzaak  bepleitte.     4.3.

WELKE MENSENRECHTEN WORDEN GESCHONDEN?  

In wat volgt zal ik de mensenrechten opsommen die door toerisme worden geschonden. Ik doe dit  op  schematische  wijze  in  de  vorm  van  een  tabel  om  de  informatie  zo  overzichtelijk  en  bondig  mogelijk te presenteren. Ik geef steeds aan om welk artikel uit welk verdrag het gaat, gevolgd door  de  inhoud  van  dit  artikel.  Ik  vermeld  tevens  op  welke  vlakken  dit  recht  geschonden  wordt  (op  economisch, sociaal‐cultureel en/of ecologisch vlak) en stip zeer kort enkele voorbeelden aan die in  hoofdstuk  1  uitgebreider  werden  aangehaald.  Sommige  artikels  worden  in  meerdere  verdragen  herhaald,  vaak  in  een  iets  verschillende  bewoording.  Ik  heb  getracht  steeds  de  meest  gepaste  bewoording uit te kiezen en zoveel mogelijk herhaling te voorkomen. In dat geval verwijs ik naar de                                                                             16

 http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/docpdf/ethics.pdf  49 

 

gelijkaardige  artikels  die  eenzelfde  recht  verdedigen.  Desalniettemin  zal  hier  en  daar,  wanneer  de  nuanceverschillen  belangrijk zijn, toch enige overlapping of herhaling voorkomen. Om het beknopt  te  houden,  heb  ik  de  inhoud  van  de  artikels  steeds  zo  kernachtig  mogelijk  weergegeven.  Dit  betekent  weliswaar  dat  ik  niet  altijd  de  letterlijke  bewoording  heb  overgenomen,  maar  aan  de  inhoud  is  niets  veranderd.  De  VN  Verklaring  inzake  Sociale  Vooruitgang  en  Ontwikkeling  (VSVO)  kent  nog  geen  officiële  vertaling  in  het  Nederlands,  de  daarin  vermelde  rechten  die  relevant  zijn,  heb ik dus zelf vertaald.       

50   

 

 

ARTIKEL 

MENSENRECHT 

 

 

SCHENDING: 

VOORBEELD 

‐Economisch 

 

‐Ecologisch  ‐Sociaal‐cultureel 

  Artikel 1 

Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. 

UVRM[1] 

‐Economisch  ‐Ecologisch 

‐ Minder goed betaalde jobs in toeristische sector,   leakage.  ‐ Lasten van milieuschade zijn niet eerlijk verdeeld. 

‐Sociaal‐cultureel  ‐ Plezier van reizen vs. druk op cultuur.  Artikel 2   Recht op sociale 

Sociale vooruitgang en ontwikkeling vereist onmiddellijke en 

‐Economisch 

definitieve eliminatie van alle vormen van ongelijkheid, exploitatie  van volkeren en individuen, kolonialisme en racisme. 

vooruitgang en  ontwikkeling   

‐Ecologisch  ‐Sociaal‐cultureel 

 

‐ Toerisme houdt ongelijkheid mee in stand en    vergroot het zelfs in plaats van bij te dragen aan de  bestrijding hiervan (zie voorbeelden hierboven).  Nochtans wordt erkend dat toerisme hier potentieel  een belangrijke rol in kan spelen!  

(VNVSVO[2])  Artikel 13  

Een ieder heeft het recht zich vrijelijk te verplaatsen en te vertoeven 

UVRM 

binnen de grenzen van elke Staat. Een ieder heeft het recht welk land 

51   

‐Economisch   ‐Sociaal‐cultureel 

‐ Schril contrast tussen toeristen en de lokale  bevolking voor wie reizen vaak om financiële redenen 

ook, met inbegrip van het zijne, te verlaten en naar zijn land terug te  keren. 

 

nooit een mogelijkheid zal zijn.   ‐ Leden van inheemse stammen die omwille van hun 

 

exotische uiterlijk als toeristische activiteit worden  uitgebuit worden verplicht in de ‘toeristendorpen’ te  blijven. (zie verder: casus Kayan in Thailand) 

Artikel 3   UVRM  

Een ieder heeft recht op leven, vrijheid en onschendbaarheid van zijn  persoon. 

‐Ecologisch  ‐Sociaal‐cultureel 

‐ Klimaatsverandering brengt mensenlevens in gevaar  (dodelijke natuurrampen, voedselcrisissen,  waterschaarste…)  ‐ De vrijheid en onschendbaarheid van inheemse  stammen worden vaak niet gerespecteerd binnen de  toeristische sector. (zie verder: casus Kayan in  Thailand). 

Artikel 25   UVRM 

Een ieder heeft recht op een levensstandaard, die hoog genoeg is voor 

‐Economisch 

‐ Zeer laagbetaalde jobs in de sector stellen mensen  niet in staat deze levensstandaard te bereiken. 

de gezondheid en het welzijn van zichzelf en zijn gezin, waaronder  inbegrepen voeding, kleding, huisvesting en geneeskundige  verzorging en de noodzakelijke sociale diensten. (zie ook artikel 11  ECOSOC) 

Artikel 12   Economische,  Sociale en 

Een ieder heeft recht op een zo goed mogelijke lichamelijke en  geestelijke gezondheid. [… ]en op voorkoming, behandeling en  bestrijding van epidemische en endemische ziekten.   

Culturele 

52   

‐Ecologisch 

‐ Milieuschade impliceert gezondheidsrisico’s. 

‐Economisch 

‐ Verspreiding epidemische ziekten en SOA’s.  

‐Sociaal‐cultureel 

‐ Erbarmelijke werkcondities.  

Rechten  

‐ Chemicaliën golfterreinen. 

IVESCR[3] 

‐ Geestelijke gezondheid wordt onder druk gezet  door culturele uitbuiting. 

Artikel 17   UVRM  

Een ieder heeft recht op eigendom, hetzij alleen, hetzij tezamen met  anderen. Niemand mag willekeurig van zijn eigendom worden 

‐Economisch  ‐Sociaal‐cultureel 

beroofd.  

‐ De lokale bevolkingen worden uit hun gebieden  verjaagd om plaats te ruimen voor toeristische  projecten. Zo raken ze hun huizen en gronden kwijt  en niet zelden zelfs hun broodwinning. (bv:  vissersgemeenschappen die naar het binnenland  worden verdreven.)     

Artikel 10   Rechten  Inheemse  Volkeren   (VNVRIV[4]) 

Inheemse volken mogen niet met geweld verwijderd worden uit hun  landen of gebieden. Geen verplaatsing zal plaatsvinden zonder de  vrijwillige, voorafgaande en geïnformeerde toestemming van de 

‐Economisch  ‐Sociaal‐cultureel 

betrokken inheemse volken en alleen nadat een rechtvaardige en 

‐ Inheemse volkeren worden verdreven uit hun  traditionele woonplaatsen, deze gebieden hebben  vaak culturele en religieuze betekenis voor hen  ‐Zoals hierboven reeds vermeld zijn ze ook dikwijls 

eerlijke vergoeding is overeengekomen en, indien mogelijk, de 

afhankelijk van hun gronden voor hun broodwinning. 

mogelijkheid tot terugkeer wordt geboden. (zie ook verwante artikels  26 en 28 UNVRIV) 

Artikel 8   VNVRIV 

‐Sociaal‐cultureel 

Inheemse volken en individuen hebben het recht niet te worden 

waarmee zij ongevraagd  te maken krijgen. 

onderworpen aan gedwongen assimilatie of vernietiging van hun  cultuur. (Zie ook artikel 15 ECOSOC) 

Artikel 15 

Inheemse volken hebben het recht op de waardigheid en diversiteit 

VNVRIV 

van hun cultuur, tradities, geschiedenis en idealen. (Zie ook artikel 22 

53   

‐ Culturele erosie door het demonstratie‐effect 

‐Sociaal‐cultureel 

‐ Commercialisering van cultuur.  ‐ Human zoo’s (zie verder:  casus Kayan in Thailand). 

UVRM & artikel 12 UNVRIV) 

Artikel 32 

Ieder kind heeft recht op bescherming tegen economische uitbuiting 

rechten van het 

en tegen werk dat gevaarlijk en schadelijk is voor zijn of haar 

kind  

gezondheid en ontwikkeling of de opvoeding hindert. De overheid 

 

Artikel 23   UVRM 

‐ Economisch 

‐ 10‐15% van werkkrachten in de toeristische sector  zijn kinderen (ILO). 

‐Sociaal‐cultureel 

moet een minimumleeftijd voor arbeid en aangepaste werktijden en 

 

arbeidsvoorwaarden vaststellen.  ‐Economisch 

Een ieder heeft recht op arbeid, op vrije keuze van beroep, op  rechtmatige en gunstige arbeidsvoorwaarden en op bescherming 

‐Sociaal‐cultureel 

tegen werkloosheid.  

‐ Slechte werkomstandigheden in de toeristische  sector.  ‐ Lokale bevolking komt vaak enkel in aanmerking  voor de laagbetaalde jobs (Zie verder: casus  Okavangodelta).   ‐ Lokale bevolking heeft weinig of geen  beslissingsrecht in de planning van toeristische  projecten. 

Artikel 24   UVRM 

Een ieder heeft recht op rust en op eigen vrije tijd, met inbegrip van  een redelijke beperking van de arbeidstijd, en op periodieke vakanties  met behoud van loon. 

‐Economisch  ‐Sociaal‐cultureel 

‐ Laaggeschoolde jobs in de toeristische sector  impliceren vaak lange uren in het hoogseizoen en  lange onzekere periodes zonder inkomsten in het  laagseizoen. Dit daarenboven in pijnlijke 

 

tegenstelling tot de mensen die zich tijdens hun  betaalde vakantiedagen door hen laten bedienen.  

54   

Artikel 12  VNVSVO 

Artikel 12   UVRM 

Sociale vooruitgang en ontwikkeling is gericht op het elimineren van  alle vormen van economische exploitatie, in het bijzonder uitbuiting 

‐ leakage! (zie veder: casus Okavangodelta).  ‐Economisch 

door internationale monopolies.  Niemand zal onderworpen worden aan willekeurige inmenging in zijn 

‐ Human zoo’s. (zie verder:casus Kayan in Thailand).  ‐Sociaal‐cultureel 

persoonlijke aangelegenheden, in zijn gezin, zijn tehuis of zijn  briefwisseling, noch enige aantasting van zijn eer of goede naam.  Tegen een dergelijke inmenging of aantasting heeft een ieder het  recht op bescherming door de wet. 

Artikel 1   IVESCR 

Alle volken bezitten zelfbeschikkingsrecht. […] Alle volken kunnen ter 

‐ Overexploitatie van natuurlijke rijkdommen en  ‐Economisch 

verwezenlijking van hun doeleinden vrijelijk beschikken over hun  natuurlijke rijkdommen en hulpbronnen, […] In geen geval mogen een 

‐Ecologisch 

volk zijn bestaansmiddelen worden ontnomen.   Artikel 4   VNVRIV 

hulpbronnen voor en door toeristen, terwijl de  plaatselijke bevolking met tekorten kampt. (Zie  verder: casus water). 

Inheemse volken kunnen in de uitoefening van hun recht op 

‐ De lokale bevolking wordt niet betrokken bij de  ‐ Sociaal‐cultureel 

zelfbeschikking aanspraak maken op autonomie of zelfbestuur in 

‐ Economisch 

zaken aangaande hun interne en lokale aangelegenheden. 

manier waarop zij deel uitmaken van de toeristische  industrie. Anderen bieden package‐tours aan met hen  als hoofdactiviteit zonder dat zij hier zelf mee over  kunnen beslissen. 

Artikel 19  VNVRIV 

Staten zullen overleggen en te goeder trouw samenwerken met de  betrokken inheemse volken via hun eigen  vertegenwoordigingsinstituten teneinde hun vrijwillige, voorafgaande 

‐Economisch 

en geïnformeerde toestemming te krijgen voordat wetgevende of 

 

bestuurlijke maatregelen die van invloed zijn op hen worden  aangenomen of uitgevoerd. 

55   

‐ Zie voorbeelden hierboven  ‐Sociaal‐cultureel 

Artikel 29  VNVRIV 

Inheemse volken hebben het recht op de instandhouding en 

‐Toeristische activiteiten schaden het milieu (CO2‐

bescherming van het milieu en op de productieve capaciteit van hun 

‐Ecologisch 

land en middelen. 

uitstoot, verandering van het landoppervlak,  vervuiling, overexploitatie van natuurlijke  hulpbronnen,…). 

Artikel 9   VNVSVO 

Artikel 6  Vrouwenrechten‐ verdrag  (VUDV[5])  Artikel 34 

Sociale vooruitgang en ontwikkeling vereist de erkenning van het feit  dat alle naties gemeenschappelijk belang hebben bij het exploreren, 

van de voordelen van de natuurlijke rijkdommen 

conserveren, gebruiken en exploiteren, uitsluitend voor vreedzame 

‐Economisch 

terwijl de meerderheid van de mensen opdraait voor 

doeleinden en in het voordeel van de gehele mensheid, van onze 

‐Sociaal‐cultureel 

de kosten van deze overexploitatie. 

natuurlijke omgeving. 

 

De staten die partij zijn bij dit verdrag, nemen alle passende 

‐ Sekstoerisme. 

maatregelen, waaronder wetgevende, ter bestrijding van alle vormen 

‐Sociaal‐cultureel 

van handel in vrouwen en van het exploiteren van prostitutie van  vrouwen.   Ieder kind heeft recht op bescherming tegen alle vormen van seksuele 

‐ Het voorgaande voorbeeld geldt eveneens voor  ‐Sociaal‐cultureel 

exploitatie en seksueel misbruik.  

rechten van het  kind  [1] UVRM: Universele Verklaring van de Rechten van de Mens  [2] VNVSVO: VN Verklaring inzake Sociale Vooruitgang en Ontwikkeling  [3] IVESCR: Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten  [4] VNVRIV: VN Verklaring inzake Rechten van Inheemse Volken  [5] VUDV:Verdrag inzake Uitbanning van alle vormen van Discriminatie van Vrouwen 

56   

‐Een kleine minderheid geniet in buitensporige mate  ‐Ecologisch 

kinderprostitutie. 

4.4. CASUSSEN  4.4.1. A HUMAN ZOO: DE KAYAN IN THAILAND  De Kayan zijn bekend omwille van de gouden ringen die de vrouwen van dit volk om hun hals  dragen waardoor het lijkt alsof ze een enorm lange nek hebben. Behoorlijk wat leden van deze  etnische minderheidsgroep, oorspronkelijk afkomstig uit Birma, zijn sinds 1984 de Thaise grens  overgestoken  om  de  mensenrechtenschendingen  die  in  Birma  schering  en  inslag  zijn  te  ontvluchten. In Thailand echter, worden zij gediscrimineerd omwille van hun exotische uiterlijk.  In 1985 al, begon de regering van Mae Hong Son (de Noordwestelijke Thaise provincie waar de  Kayan verblijven) met het uitbouwen van plannen om de Kayan in te schakelen als toeristische  bezienswaardigheid  (Ismail,  2008).  Ze  werden  uit  de  vluchtelingenkampen  weggehaald  en  getransporteerd  naar  speciale,  artificiële  “long  neck‐villages”  waar  ze  het  hele  jaar  door  als  toeristische  attractie  te  bewonderen  zijn.  Deze  toeristendorpen  zijn  een  soort  levende  musea  waar  authenticiteit  wordt  geënsceneerd:  de  wegen  naar  de  Kayandorpen  zijn  opzettelijk  moeilijk  begaanbaar  om  het  gevoel  van  “afgelegenheid  en  primitiviteit”  te  bewaren  (Ismail,  2008, p.60). Er is zelfs een verborgen weg die wel goed onderhouden is maar die is enkel voor  de bewoners, toeristen krijgen deze niet te zien. Er is geen elektriciteit in de Kayan dorpen, al  hebben de huizen die net buiten deze dorpen liggen dit wel. De Kayan moeten zich behelpen  met kaarsen en olielampen.  ‘The TAT report 2002 to 2006 on tourism in MHS [Mae Hong Son], points out that Kayan villages  have generated a lot of tourist interest, both from domestic and foreign visitors. Of all the tourist  attractions in MHS, the Kayan villages are always in the top five as choices of destinations. This  has  occurred  to  such  an  extent  that  “Kayan  woman  have  become  MHS  province’s  unofficial  symbol” (Grey 1998).’ (Ismail, 2008, p.53)  

Het  recht  op  privacy  wordt  dagelijks  geschonden  door  de  niet  aflatende  stroom  toeristen.  Tijdens het hoogseizoen gemiddeld zo’n 150 per dag. Het zijn Thaise touroperatoren die deze  dagtrips aanbieden en er munt uit slaan. Toeristen betalen 250 baht (ongeveer €4,5) inkom om  in  de  dorpen  te  mogen  rondwandelen  en  onbeschaamd  foto’s  van  de  Kayan  vrouwen  en  hun  kinderen te nemen (Cole & Eriksson, 2010, p.11). In ruil hiervoor ontvangen Kayan vrouwen en  hun families tijdens het hoogseizoen 1500 baht (zo’n €38) per volwassen vrouw die halsringen  draagt  en  750  baht  (ongeveer  €19)  voor  meisjes  jonger  dan  twaalf  met  halsringen  alsook  wat  rijst en olie.  De vrouwen en meisjes zijn dan wel verplicht van ’s ochtends tot ’s avonds in het  dorp te blijven, de toeristen glimlachend te verwelkomen en gewillig te poseren voor hun foto’s.  

57   

 

     

               

 

Fig.4. Toeristen op de foto in Mae Hong Son. (Bron: www.tripadvisor.com)    Ze  mogen  eventueel  weven  voor  hun  hutten  en  deze  producten  aan  de  toeristen  verkopen.  Tijdens  het  laagseizoen  krijgen  ze  echter  niets  en  het  maandloon  is  al  tien  jaar  ongewijzigd  (Ismail,  2008,  p.58).  Ter  vergelijking:  het  gemiddelde  maandloon  in  Thailand  voor  de  laagstbetaalde jobs (bv. mijnwerker, kleermaker of kamermeisje) schommelt vandaag rond de  4000 à 5000 baht17.  Een toerist die het dorp in 2013 bezocht beschrijft het als volgt:   ‘The women are all in their traditional clothing and are available for pictures, for 20‐50baht tips.  Everywhere  you  went  it  was  pay  this  for  that.  We  understood  that  that  is  the  way  they  make  their money, but they seemed so sad. We watched a dance and another show they put on. They  all looked like they would rather be anywhere than there. They see tourists come through all day,  every day. It kinda took away the authenticity of the tribes. The long necks were intriguing. S[t]ill  sadness in their eyes. I would not go if I knew it was a nickel and dime photo show.’18 

Een andere toerist beklaagt zich – schijnbaar zonder ook maar in het minst stil te staan bij het  schrijnende  van  de  situatie  –  over  het  feit  dat  de  Kayan,  ondanks  de  volgens  hem  al  hoge  inkomprijs  voor  het  bezoeken  van  het  dorp,  nog  een  extraatje  vragen  voor  een  foto  of  de  toeristen vragen om in ruil iets uit hun kraam te kopen:    ‘You walk around the stalls and soon realized that everyone sells the same 15 overpriced things. I  wanted to buy something to support the village but it all seemed like junk to me, very overpriced                                                                             17

 http://www.worldsalaries.org/thailand.shtml   http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review‐g297928‐d600385‐Reviews‐Karen_village‐ Mae_Hong_Son_Mae_Hong_Son_Province.html  18

58   

junk.  We  were  told  that  we  could  take  pictures  of  the  women  (which  is  the  entire  reason  to  come) and it was covered in our entry fee but when we asked for photos, they demanded we buy  something first.’19 

De  lichtzinnigheid  waarmee  sommige  toeristen  de  situatie  benaderen,  wordt  nog  eens  extra  benadrukt door de  ‘handige tip’ die een derde toerist toekomstige reizigers meegeeft:    ‘Bring gum or crayons for the kids – they will smile on your pictures’ 20 

De mannen van de Kayan – in Birma hardwerkende boeren die voor brood op de plank zorgen –  worden in Thailand verdrongen tot de huishoudelijke sfeer, er zijn geen landbouwgronden bij de  toeristendorpen  waar  de  Kayan  noodgedwongen  leven  en  zonder  halsringen  hebben  zij  geen  economische waarde. Zember, een jonge vrouw van de Kayan die uit protest haar ringen heeft  uitgedaan en met haar verhaal naar buiten is gekomen schrijft dat:  ‘The men feel shame because they have to live off the money the women earn, so many of them  get drunk on rice wine because they have nothing to do. Farming is not possible as we have no  land, but our culture is farming. (Zember, 2008 21) 

De Thaise autoriteiten weigeren de Kayan een vluchtelingenstatuut toe te kennen, ze beweren  immers  dat  ze  economische  migranten  zijn  die  ervoor  gekozen  hebben  om  buiten  de  vluchtelingenkampen  te  leven  en  dat  ze  goed  verdienen  in  de  toeristische  sector.  Voor  de  Kayan  betekent  dit  dat  zij  geen  enkele  aanspraak  kunnen  maken  op  sociale  zekerheid,  de  toeristendorpen  niet  mogen  verlaten  en  hun  verschillende  mensenrechten  worden  ontzegd:  recht op privacy, op waardigheid van hun cultuur en traditie, recht om zich vrij te verplaatsen,  op vrije keuze van werk, onderwijs, grond etc.   Etnisch toerisme leidt zowel tot het ‘verwestersen’ van de Kayan als dat het bepaalde culturele  praktijken  –  zoals  het  dragen  van  de  nekringen  –  net  stimuleert.  Hoewel  we  ons  kunnen  afvragen  wat  er  nog  van  de  authentieke  culturele  betekenis  overblijft  wanneer  de  ringen  hoofdzakelijk  tot  een  toeristische  attractie  en  een  bron  van  inkomsten  worden  gereduceerd.  Sommige  vrouwen  zweren  hun  ringen  dan  ook  –  tegen  hun  zin  –  af  als  protest  tegen  deze  denigrerende  behandeling  van  hun  traditionele  cultuur  en    in  de  hoop  dat    ‘by  denying  themselves the right to cultural expression (or the right to freely express their dignity) they will                                                                             19

 http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review‐g297928‐d600385‐Reviews‐Karen_village‐ Mae_Hong_Son_Mae_Hong_Son_Province.html  20  http://www.virtualtourist.com/travel/Asia/Thailand/Northern_Thailand/Chiang_Mai‐ 1445733/Things_To_Do‐Chiang_Mai‐Long_Neck_Women‐BR‐1.html  21

 Zember’s story. http://www.huaypukeng.com/mulo_print.htm geraadpleegd op 24/06/2013  59 

 

have more freedom to move around, as they will not be attractive as exhibit‐items for tourists  (Cole & Eriksson, 2010, p. 11)  ‘I love my culture, but it is our tradition which has made me a prisoner. First I took off the heavy  shoulder rings, then a few weeks later I made my neck rings shorter, then I took them all off – my  neck rings and my leg rings which hurt my legs a lot.  My sister helped me take them off. When I  first took them off I felt very strange.  I thought I would feel light, but I felt heavy. My niece, who  is 12 years old, took her rings off and soon my sister will take her rings off too.  We are sorry to  throw away our culture but we are forced to do this because of our situation.’ (Zember; 2008 22) 

Hoewel sommige, voornamelijk oudere, vrouwen aangaven zich best te kunnen neerleggen bij  de idee 1500 baht per maand te verdienen in ruil voor de gapende blikken van toeristen – alles is  immers een  verbetering ten opzichte van de situatie in Birma –  kwam in 2005 een veel beter  vooruitzicht voor de Kayan op de proppen.  De United Nations High Commissioner for Refugees  (UNHCR)  bood  permanente  verblijfsvergunningen  aan  in  het  buitenland  voor  duizenden  vluchtelingen in Thailand.   ‘Thai tourism promoters have however, consistently promoted the Kayan as one of the Thai’s hill  tribes (Mirante 2006). This pragmatic “hill tribe” status of the Kayans was confirmed by the MHS  Deputy District Officer, “the Kayans are in fact registered as a Thai hill tribe and so do not have  the right to seek asylum.”’ (Ismail, 2008, p.58) 

Twintig  Kayan  die  verblijfsvergunningen  in  Finland  en  Nieuw  Zeeland  aangeboden  kregen,  kregen geen toelating van de Thaise overheid om het land te verlaten. Als toeristische attractie  brengen  zij  immers  geld  in  het  laatje  van  de  Thaise  staat  (Harding  2008,  Ismail  2008,  Cole  &  Eriksson 2010).  Omdat  verschillende  ‘civil  society  organisations’  zoals  Tourism  Concern  en  de  United  Nations  High  Commission  for  Refugees  de  schrijnende  situatie  van  de  Kayan  in  Thailand  zijn  blijven  aanklagen,  stond  de  Thaise  overheid  onder  druk  om  de  mensenrechten  van  de  Kayan  te  respecteren  en  beschermen.  Sommige  Kayan  hebben  ondertussen  ‘exit  visas’  en  de  meesten  krijgen de vrije keuze: ofwel blijven ze in de toeristendorpen wonen om daar als economische  migranten te werken ofwel verhuizen ze naar een vluchtelingenkamp. ‘As yet the Kayan do not  have  control  over  tourism  in  their  villages,  however,  they  hope  to  be  able  to  develop  an  encounter with tourists based on respect and dignity.’ (Cole & Eriksson, 2010, p.11). 

                                                                           22

 Zember’s story. http://www.huaypukeng.com/mulo_print.htm geraadpleegd op 24/06/2013  60 

 

4.5.2. LEAKAGE IN DE OKAVANGO DELTA  Toen    Botswana  in  1966  onafhankelijk  werd  verklaard,  was  er  amper  sprake  van  toerisme.  Tegen het jaar 2000 was toerisme uitgegroeid tot de tweede grootste economische sector van  het  land,  goed  voor  4,5%  van  Botswana’s  Bruto  Binnenlands  Product  (Mbaiwa,  2005,  p.157).   Veel  toeristen  in  Botswana  bezoeken  de  Okavango  Delta,  de  grootste  binnenlandse  delta  ter  wereld  en  een  rijk  natuurgebied  met  een  bonte  verzameling  plant‐  en  diersoorten.  Naast  de  meer dan 122.000 mensen die er wonen,  leven er 5000 insectensoorten, 3000 plantensoorten,  540  soorten  vogels,  146  soorten  zoogdieren,  157  soorten  reptielen  en  80  vissensoorten  (Mbaiwa, 2005, p.157). Dit trekt nieuwsgierigen van over de hele wereld aan en maakt van de  Okavango  Delta  de  belangrijkste  toeristenbestemming  van  Botswana.  Gemiddeld  wordt  het  gebied  door  zo’n  50.000  toeristen  per  jaar  bezocht  (Mbaiwa,  2005,  p.158).  Toerisme  in  ontwikkelingslanden dreigt niet zelden de vorm aan te nemen van enclave tourism, waarbij de  toeristische sector in het ontwikkelingsland in grote mate afhankelijk is van de vraag van, en de  organisatie door rijke landen. Ook in de Okavango Delta is er sprake van enclave toerisme. Het  hefboomeffect van toerisme in ontwikkelingslanden blijkt veel kleiner te zijn dan men hoopte  en verwachtte ( Mbaiwa, 2005, p.159).   Enclave  toerisme  kenmerkt  zich  door  een  zeer  beperkt  contact  tussen  toeristen  en  de  lokale  bevolking.  Vaak  nemen  de  toeristen  deel  aan  georganiseerde  reizen  en  worden  ze  van  de  internationale luchthavens waar ze aankomen rechtstreeks naar hotels en resorts gebracht. Ook  wanneer toeristen hun reis zelf uitstippelen, maken ze niet vaak tussenstops tussen luchthaven  en hotel, zo komen ze amper in contact met de lokale bevolking. In de Okavango Delta is het  niet  anders:  de  meeste  internationale  toeristen  reizen  met  het  vliegtuig  en  landen  in  de  internationale luchthaven van Maun, vanwaar het overgrote merendeel meteen naar exclusieve  kampen in de Delta vliegt. Dit beperkt de interactie tussen toeristen en de lokale bevolking tot  een minimum en sluit de kans uit dat toeristen geld zouden spenderen in Maun zelf of in andere  steden  of  dorpen  in  de  regio.  Op  deze  manier  wordt  verhinderd    dat  ze  de  lokale  economie  steunen (Mbaiwa, 2005, p.161).  Mbaiwa (2005, p. 159)   beschrijft enclave toerisme  als een soort ‘intern kolonialisme’. Het zijn  rijke  buitenlanders  die  profiteren  van  de  natuurlijke  grondstoffen  die  de  regio  te  bieden  heeft  terwijl de lokale bevolking hier geen of weinig profijt van ondervindt. De meeste toeristen in de  Okavango  Delta  komen  uit  Europa,  Noord‐Amerika,  Nieuw  Zeeland,  Australië  en  Zuid‐Afrika  (Mbaiwa, 2005, p.160). Door de hoge prijzen van de toeristische voorzieningen, afgestemd op  de rijke internationale toeristen, maken de Botswanezen hier zelf zelden gebruik van. Toerisme  61   

in  ontwikkelingslanden  is  vaak  in  grote  mate  in  handen  van  ontwikkelde  landen  en  internationale  toeristen.  Dit  leidt  tot  verwaarlozing  van  binnenlands  toerisme  zoals  in  de  Okavango Delta het geval is (Mbaiwa, 2005, p. 161).    Toerisme kan zeer betekenisvol zijn voor de economie van een land, voornamelijk wanneer er  sterke  banden  bestaan  tussen  de  toeristische  sector  en  andere  sectoren  van  de  binnenlandse  economie zoals de landbouwsector, de bouwsector, groot‐ en detailhandel, horeca, transport,  de  bankensector,  nutsvoorzieningen,    en  sociale  en  persoonlijke  dienstverlening.  In  Botswana  zijn deze banden zeer zwak en dit resulteert in een povere bijdrage van de toeristische sector  aan  het  Bruto  Binnenlands  Product  van  het  land.  In  2012  was  toerisme  verantwoordelijk  voor  7,7% van het BBP van Botswana (World Travel & Tourism council, 201223). Nochtans is toerisme  de tweede grootste economische sector van het land. Het beperkte karakter van deze bijdrage  is grotendeels te wijten aan het feit dat de meeste boekingen voor toeristische diensten in het  buitenland  worden  gedaan  waardoor  Botswana  een  hoog  leakage  percentage  kent  van  meer  dan 70% (Mbaiwa, 2005, p.164). Silisthena en McLeod  merken op dat:   ‘a lot of money paid for tours by visitors never arrive in Botswana. Even if a tourists pay (sic) a  local tour operator in Botswana for a safari to the Okavango, a large proportion of this money is  used to pay for imported food, equipment and expatriate staff.’ (Silisthena & McLeod, 1998, pp.  189‐190, In Mbaiwa, 2005, p.164) 

De  toeristische  sector  in  de  Okavango  Delta  wordt  gedomineerd  door  buitenlandse  ondernemingen en investeerders. 53,7% van de toeristische voorzieningen zijn in buitenlandse  handen,  Botswanezen  bezitten  17,9%  en  23,3%  van  de  toeristische  voorzieningen  zijn  gezamenlijke  eigendom  van  buitenlandse  en  Botswanese  eigenaars.  Dit  suggereert  dat  zo’n  79% van de toeristische faciliteiten binnen de invloedsfeer van buitenlandse ondernemingen en  investeerders  vallen  (Zie  fig.  3).  Uit  onderzoek  van  het  Botswana  Tourism  Development  Programme (BTDP) blijkt bovendien dat in 2000 slechts 11% van de toeristische ondernemingen  belastingen  betaalden.  Ook  dit  is  te  wijten  aan  het  feit  dat  boekingen  vaak  in  het  buitenland,  waar deze bedrijven hun hoofdkantoren gevestigd zijn, gebeuren (Mbaiwa, 2005, p. 165).   De  dominantie  van  buitenlandse  investeerders  in  de  toeristische  industrie  maakt  deze  in  haar  geheel weinig geliefd bij de lokale bevolking. Zij hebben immers – terecht –  het gevoel dat hun  natuurlijke  rijkdommen  door  buitenstaanders  worden  opgeëist  terwijl  zij  hier  zelf  hoe  langer  hoe minder controle over hebben.                                                                              23

 http://www.wttc.org/site_media/uploads/downloads/botswana2013.pdf  62 

 

 

  Fig. 5. Leakage in de Okavango Delta. (NWDC (2003) In Mbaiwa, 2005, p.162.)    Het  magere  aandeel  van  de  lokale  bevolking  in  de  toeristische  industrie  is  te  wijten  aan  verschillende  factoren:  beperkte  kennis,  ervaring  en  zakelijke  vaardigheden;  een  gebrek  aan  training;  het  ontbreken  van  een  voldoende  groot  startkapitaal;  beperkte  draagkracht  en  beperkte  marketingvaardigheden.  De  toeristische  sector  zorgt  voor  werkgelegenheid  in  de  regio  maar  terwijl  de  hogere  functies  meestal  door  buitenlanders  worden  ingevuld,  krijgt  de  lokale  bevolking  de  laagbetaalde  jobs  toegewezen.  Zij  werken  als  chauffeur,  nachtwaker,  portier,  poetsvrouw,  kamermeisje  of  keukenpersoneel.  In  2001  kregen  62%  van  de  ondergeschikte werknemers in de toeristische industrie in de Okavango Delta een maandloon  dat  schommelt  tussen  300  Pula  (€45)  en  990  Pula  (€124).  Het  merendeel  van  deze  lonen  ligt  onder  de  armoedegrens  dewelke  in  2000  was  vastgelegd  op  955  Pula  (€120)  voor  Botswana!  Zo’n 80% van de buitenlandse werknemers in de Okavango Delta verdienden in 2001 meer dan  3.000  Pula  (€377)  per  maand  (Mbaiwa,  2005,  p.165).  Deze  kloof  tussen  de  lonen  van  de  lokale  bevolking  en  die  van  buitenlandse  werknemers  die  de  hogere  posities  binnen  de  toeristische  ondernemingen  bekleden,  blijkt  nog  veel  groter  wanneer  we  ook  de  indirecte  voordelen  en  bonussen mee in rekening brengen. Deze cijfers blijken bovendien consistent met bevindingen  in andere ontwikkelingslanden (Mbaiwa, 2005, p.165).  Ondanks de economische voordelen die toerisme in theorie te bieden heeft lezen we bij Mbaiwa  het volgende:  

63   

‘The irony that exists in the Okavango Delta is that, while tourism rapidly grew in the last 10‐15  years, becoming the second largest economic sector in the country (after diamonds) and by far  the  most  important  industry  in  the  Okavango  Delta,  rural  poverty  has  been  on  the  increase.  Therefore, if tourism fails to contribute measurably in meeting basic needs of Okavango Delta  residents,  it  is  unlikely  that  these  people  will  co‐operate  in  efforts  to  sustainably  manage  the  Okavango Delta.’ (Mbaiwa, 2005, p.167). 

Veel heeft te maken met het gevoerde beleid. Het Botswanese beleid inzake toerisme van 1990  benadrukt namelijk expliciet het promoten van high‐cost low‐volume toerisme  (Mbaiwa, 2005,  p.167).  Dit  wil  zeggen  dat  de  toeristische  sector  zich  voornamelijk  op  een  (relatief  beperkt  aantal)  rijke  toeristen  richt.  Geschat  werd  immers  dat  slechts  20%  van  de  toeristen  verantwoordelijk waren voor 80% van de totale uitgaven door toeristen in Botswana. Door dit  beleid  zijn  de  prijzen  van  toeristische  faciliteiten  zo  hoog  dat  de  lokale  bevolking  zelf  zich  dit  niet  kan  veroorloven.  Ook  voor  lokale  investeerders  is  dit  beleid  niet  aantrekkelijk  gezien  de  ‘high‐quality  facilities’  op  maat  van  de  doelgroep  om  een  bijzonder  groot  startbudget  vragen.  (Mbaiwa, 2005, p.168).  In  de  Okavango  Delta  wordt  de  lokale  bevolking  met  andere  woorden  bijna  volledig  buitengesloten uit de toeristische industrie. Buitenlanders betalen aanzienlijke bedragen om te  kunnen  genieten  van  de  prachtige  natuurlijke  rijkdommen  die  de  regio  te  bieden  heeft.  Daardoor zijn deze voor de Botswanezen zelf niet meer te betalen. Daarenboven delen zij niet  eens in de winst, ook dat zien de lokale bewoners door hun vingers glippen. De banden met de  lokale economie zijn bijzonder zwak en wat betreft de jobs die de sector zelf creëert, komen de  lokale  bewoners  enkel  in  aanmerking  om  de  slechtst  betaalde  banen  op  zich  te  nemen.  Ondanks het potentieel van toerisme om de economie van ontwikkelingslanden te versterken,  blijkt  hier  in  praktijk  bitter  weinig  van  terecht  te  komen.  Integendeel:  toerisme  houdt  de  ongelijke verhoudingen tussen noord en zuid, kern en periferie in stand.  4.5.3. DE STRIJD OM WATER, HET BLAUWE GOUD  Het  globale  waterverbruik  is  gedurende  de  laatste  50  jaar  verdriedubbeld  (Carbon  Disclosure  Project, 2010, in Gössling et. al., 2012).  Water wordt een steeds schaarser goed onder andere  door  overgebruik,  droogte  (opwarming  van  de  aarde)  en  watervervuiling.  Watertekorten  vormen  een  bedreiging  voor  een  groeiend  aantal  mensen.  Zo’n  13  procent  van  de  wereldbevolking – ongeveer 900 miljoen mensen – heeft geen toegang tot voldoende voedsel  en  drinkbaar  water  om  een  gezond  en  productief  leven  te  leiden  (UNESCO  2006  in  Tourism 

64   

concern, 2009, p. 11). Het waterverbruik zal in de toekomst nog drastisch toenemen als gevolg  van bevolkingstoename, industrialisering en uitbreiding van de landbouw ( Gössling, 2001).   Het  mensenrecht  op  water  werd  in  2002  erkend  door  de  UN  Economic  and  Social  Council  (ECOSOC).   ‘Water  is  a  limited  natural  resource  and  a  public  good  fundamental  for  life  and  health.  The  human right to water is indispensable for leading a life in human dignity. It is a prerequisite for  the  realization  of  other  human  rights.  […]  The  human  right  to  water  entitles  everyone  to  sufficient, safe, acceptable, physically accessible and affordable water for personal and domestic  uses.  An  adequate  amount  of  safe  water  is  necessary  to  prevent  death  from  dehydration,  to  reduce the risk of water‐related disease and to provide for consumption, cooking, personal and  domestic hygienic requirements.’ (ECOSOC, 2002, p.1‐224) 

Niet  alleen  mensen  leiden  onder  de  toenemende  waterschaarste,  ook  ecosystemen  zijn  afhankelijk van  zoet grondwater. Het recht op water is echter een goed voorbeeld van hoe een  mensenrecht  ook  de  niet‐menselijke  natuur  ten  goede  kan  komen.  Het  legt  immers  beperkingen op aan de ongebreidelde overconsumptie van water en vestigt de aandacht op de  desastreuze gevolgen van watervervuiling. Recht op water vereist een duurzame omgang met  dit  kostbaar  goed.  Dit  wordt  door  de  ECOSOC  ook  benadrukt:  ‘Water  should  be  treated  as  a  social and cultural good, and not primarily as an economic good. The manner of the realization  of the right to water must also be sustainable, ensuring that the right can be realized for present  and future generations.’ (ECOSOC, 2002, p.525) Watertekorten zijn op veel plaatsen met weinig regenval reeds een reëel probleem, plaatsen die  vaak  ook  als  populaire  toeristenbestemmingen  gelden.  Toerisme  jaagt  de  vraag  naar  schoon  water in waterarme gebieden bovendien verder de hoogte in. Met het steeds schaarser worden  van water, heeft de VN reeds gewaarschuwd voor ‘water oorlogen’ die in bepaalde delen van de  wereld dreigen te ontstaan. In Afrika bijvoorbeeld zou tegen 2025 de helft van de mensen met  waterschaarste te kampen kunnen hebben (Smith, 2009).   Een tekort aan drinkbaar water, of het nu om te drinken, voor hygiëne of voor landbouw is, is  gelinkt  aan  andere  mensenrechten  zoals  recht  op  leven,  gezondheid  en  onderwijs  (Tourism  Concern,  2009,  p.  11).  Water  speelt  ook  een  belangrijke  rol  in  tal  van  culturele  rituelen,  dus                                                                             24

 http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/a5458d1d1bbd713fc1256cc400389e94/$FILE/G0340229.pdf  geraadpleegd op 24/06/2013.  25

 http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/a5458d1d1bbd713fc1256cc400389e94/$FILE/G0340229.pdf  geraadpleegd op 24/06/2013.  65 

 

waterschaarste  kan  ook  culturele  rechten  ondermijnen.  Hoe  verder  men  moet  wandelen  om  water  te  halen  –  een  taak  die  meestal  door  vrouwen  wordt  uitgevoerd  –  hoe  minder  tijd  er  overblijft voor andere activiteiten zoals het verbouwen van voedsel en voor de kinderen zorgen.  Recht  op  water  hangt  ook  onlosmakelijk  samen  met  het  belangrijke  recht  op  een  gezonde  leefomgeving.  Het  recht  op  water  gaat  dus  om  veel  meer  dan  toegang  tot  drinkbaar  water  alleen (Tourism Concern, 2009, p.11).   ‘The  inequalities  of  water  consumption  between  developed  and  developing  countries  are  starkest  in  the  tourist  resorts  of  poor  countries.  According  to  the  Food  and  Agriculture  Organization, 15.000 cubic meters of water can sustain 100 rural families in developing countries  for three years, or 100 nomadic pastoralists with 450 cattle for three years, or 100 urban families  for 2 years. The same amount of water would supply 100 guests in a luxury hotel for just 55 days.’ 

(Vidal, 1995, in Tourism concern, 2009, p. 11)  Toeristen  verbruiken  veel  meer  water  dan  de  lokale  bevolking  en  daarenboven  blijken  ze  ook  meer  water  te  verbruiken  dan  thuis.  Het  gemiddelde  waterverbruik  per  toerist  schommelt  tussen 84 liter (op een camping in Spanje) en 2000 liter (in een 5‐sterrenhotel in Egypte) per dag  (Gössling  et.  al.,  2012,  p.7).  Het  globale  gemiddelde  waterverbruik  per  toerist  per  dag  wordt  geschat op zo’n 300 liter tegenover gemiddeld 160 liter per capita per dag thuis (Gössling et. al.,  2012, p.9). Toerisme doet het globale waterverbruik dus toenemen (Gössling et. al., 2012, p.9). Ter  vergelijking: de gemiddelde 160 liter die we thuis verbruiken is overigens nog steeds meer dan  het vijfdubbele van het lokale gemiddelde waterverbruik per persoon per dag in Zanzibar, dat  30 liter bedraagt (Gössling & Hall, 2006) en meer dan dertien keer zoveel  als de 12 liter per dag  die de gemiddelde Bhutanees verbruikt (Gössling et. al., 2012).   Het schaarse blauwe goud wordt voor de plaatselijke bevolking een onbereikbaar goed omdat  het  allemaal  naar  de  toeristen  gaat.  Zij  willen  immers  ‘flushing  toilets’,  baden  en  douches,  zwembaden,  goed  onderhouden  grasperken  en  golfterreinen.  Golfterreinen  zijn  enorme  waterverslinders  en  populairder  dan  ooit.  Sinds  1985  zijn  de  golfterreinen  in  Europa  alleen  al  verdubbeld. ‘Where once a swimming pool was needed to keep tourists happy, a golf course is  now  the  order  of  the  day.’  (Tourism  concern,  2009,  p.  12).  Behalve  de  vernietiging  van  de  leefomgeving,  de  vervuiling  die  dit  met  zich  meebrengt  door  het  gebruik  van  meststoffen  en  pesticiden, en het gezondheidsrisico dat daarmee samenhangt – in de landbouw gebruikt men  gemiddeld 1,2 kg pesticiden per hectare per jaar, terwijl men voor een golfterrein gemiddeld 8,2  kg  per  hectare  per  jaar  gebruikt  (Worldwatch  institute,  2004)  –  is  het  waterverbruik  dat  voor  golfterreinen vereist is hallucinant. ‘Every day, an estimated 2.5 billion gallons of water are used  

66   

                      Fig.  6.  Beschikbaarheid  van  water  en  aantal  toeristen  in  Zanzibar,  Tanzania.  Bron:  Gössling,  2001.    to  irrigate  world’s  golf  courses  –  the  equivalent  to  the  daily  water  needs  of  four‐fifths  of  the  world’s  population’  (Worldwatch  institute,  2004).  Eilanden  en  tropische  kustgebieden  zijn  bijzonder populaire toeristische bestemmingen, en zoetwater is net in deze gebieden vaak een  zeer schaars goed. Toerisme veroorzaakt dan ook verschuivingen in het gebruik van water van  waterrijke  naar  waterarme  gebieden  op  grote  schaal  (Gössling  et.  al.,  2012,  p.9).    Gössling  (2001) deed onderzoek naar het waterverbruik van toeristen in Zanzibar, Tanzania. Zanzibar –  sinds  de  jaren  ’80  een  populaire  toeristische  bestemming  –    is,  zoals  vele  eilanden,  voor  zoetwater volledig afhankelijk van regenval die er overigens redelijk schaars is. Tijdens de twee  regenseizoenen die het eiland kent, worden de waterhoudende grondlagen aangevuld en dat is  de voorraad water waar men het mee moet stellen (Gössling, 2001, p.182). De toeristen echter,  komen net tijdens het droog seizoen in grote aantallen, wanneer water het schaarst is (zie fig.  6). De meeste hotels en pensionnetjes bevinden zich tussen de dorpen Nungwi en Jambiani, op  een  strook  van  zo’n  100  km.  kustlijn  aan  de  oostkant  van  het  eiland.  Deze  regio  kent  niet  toevallig ook het minste neerslag van heel Zanzibar (Gössling,2001, p.182) .   Het globale waterverbruik per capita van toeristen in Zanzibar varieert enorm, gaande van 100  tot 2000 liter per toerist per dag. Gemiddeld verbruiken toeristen dus zo’n 685 liter per capita  per  dag.  Dit  is  15  keer  zoveel  als  het  gemiddelde  waterverbruik  van  een  lokale  bewoner  dat  slechts 30 liter per dag bedraagt (Gössling & Hall, 2006). Over het algemeen ligt het gemiddelde  verbruik  in  hotels  veel  hoger  dan  in  kleine  pensionnetjes:  in  hotels  bedraagt  het  dagelijkse  waterverbruik per toerist gemiddeld 930,9 liter, in pensions is dit 247,5 liter. Dit is grotendeels  te  verklaren  door  de  grote  tropische  tuinen  die  hotels  aanleggen  en  die  continu  geïrrigeerd  67   

moeten worden – goed voor 50% van het totale waterverbruik van hotels. Tel daar nog eens het  water bij dat nodig is om zwembaden te onderhouden – 15% van het totale waterverbruik van  hotels  –  en  het  is  duidelijk  dat  hotels  veel  waterintensiever  zijn  dan  kleinere  pensionnetjes  (Gössling, 2001, p.184).  Ook  vervuiling  van  het  nog  beschikbare  water  is  een  ernstig  probleem  waar  toerisme  aan  bijdraagt.  Rioolwater  van  hotels  wordt  in  Zanzibar  via  leidingen  in  septische  putten  geloosd.  Van  de  24  onderzochte  hotels  en  pensions  had  slechts  de  helft  gebetonneerde  waterdichte  reservoirs,  bij  de  andere  helft  lekte  het  rioolwater  gewoon  in  het  grondwater.  Één  pension  loosde  zijn  rioolwater  rechtstreeks  in  een  grot,  en  één  hotel  zelfs  in  een  voormalige  bron  (Gössling, 2001, p.185).   In Nungwi, in het noorden van Zanzibar, is leidingwater door schaarste slechts de helft van het  jaar  voorhanden.  Deze  schaarste  is  mede  te  wijten  aan  de  toeristische  sector.  Als  gevolg  moeten lokale bewoners water gaan halen uit een bron die meer dan een kilometer buiten het  dorp ligt (Gössling, 2001, p. 168). Ook in Uroa, een dorp in oost Zanzibar, zou er sprake zijn van  een gelijkende situatie (Dahlin & Stridh,1996, in Gössling, 2001, p.186).   Het  ziet  er  niet  naar  uit  dat  deze  situatie  in  de  toekomst  zal  verbeteren.  Integendeel,  het  groeiende aantal toeristen verhoogt de druk op de watervoorraden (Gössling, 2001, p.185). Het  is duidelijk dat wij als toeristen ons verbruik behoorlijk zullen moeten terugschroeven.  In  dit  hoofdstuk  hebben  we  gezien  hoe  mensenrechten  effectief  geschonden  worden  door  toerisme.  Na  de  uitgebreide  bespreking  van  de  negatieve  gevolgen  die  reizen  met  zich  meebrengt,  wil  ik  de  lezer  om  mee  af  te  sluiten  toch  nog  een  iets  constructievere  boodschap  meegeven. In het volgende en laatste hoofdstuk zet ik dan ook enkele eerste voorstellen op een  rij van hoe we op een duurzamere manier kunnen reizen met respect voor mensenrechten.              

68   

HOOFDTSUK 5:  OP WEG NAAR EEN DUURZAMERE MANIER  VAN REIZEN     Na  de  uitgebreide  probleemanalyse  van  ons  onduurzaam  reisgedrag  die  in  deze  masterproef  aan  bod  kwam,  wil  ik  mijn  verhaal  afsluiten  met  enkele  suggesties  van  hoe het  misschien  wel  kan. Onder andere Jones en De Meyere en de organisatie Tourism concern deden reeds enkele  concrete  voorstellen  van  veranderingen  die  nodig  zijn  om  te  evolueren  naar  een  duurzame,  verantwoorde  manier  van  reizen  mét  aandacht  voor  mensenrechten.  De  overgang  naar  een  duurzame manier van reizen zal niet gemakkelijk zijn:  ‘Duurzaam  toerisme  vereist  immers  veranderingen  die  regelrecht  ingaan  tegen  de  huidige  trends.  Het  transitiebeeld  voor  duurzaam  toerisme  kunnen  we  als  volgt  samenvatten:  minder  frequent  en  een langere tijdsduur per reis, trager en/of minder ver reizen (minder vliegtuig en auto, meer fiets en  trein), een toerisme dat economisch meer ten goede komt aan grotere delen van de lokale bevolking  en meer cultuurgevoeligheid toont bij het reizen naar landen met andere culturen en religies.’ (Jones  & De Meyere, 2010, p. 249) 

Trager reizen geeft ons sowieso meer ruimte om langzaam ondergedompeld te worden in een  nieuwe  omgeving  met  onbekende  culturele  gewoonten  en  gevoeligheden.  Ook  zulke  reizen  echter, zullen wij slechts een paar keer in ons leven kunnen maken (Jones & De Meyere, 2010, p.  249).    5.1. BARRIERES   Met  betrekking  tot  duurzaam  toerisme  moeten  er  een  aantal  enorme  barrières  overwonnen  worden:  over  de  scheefgetrokken  prijsvorming  en  de  gecreëerde  noodzaak  om  af  en  toe  aan  onze overvolle agenda te kunnen ontsnappen hebben we het reeds gehad in hoofdstuk 3. Ook  op individueel vlak kunnen we kenmerken van ons reisgedrag en onze attitude ten opzichte van  reizen en ecologie ontwaren dewelke duurzaam reizen in de weg staan.     

69   

5.1.1. ONDUURZAAM REISGEDRAG   Ten eerste is zeker niet iedere reiziger zich bewust van de ernst van de negatieve gevolgen van  reizen. Dit is deels te wijten aan de aard van reizen zelf : toerisme is immers sterk gelinkt met  een sfeer van ontspanning en zorgeloosheid. Daarenboven is het ook een inconvenient truth en  hebben wij het vaak liever niet geweten. Zolang we niets weten, hoeven we ons niet schuldig te  voelen.  Zien  we  de  waarheid  wel  onder  ogen,  dan  kan  dit  aanleiding  geven  tot  cognitieve  dissonantie wanneer men zowel reizen als duurzaamheid belangrijk vindt. Een mogelijkheid is  dat  men  in  dat  geval  concludeert  dat  wij  inderdaad  onze  verantwoordelijkheid  moeten  opnemen en minder en duurzamer moeten reizen. Wanneer deze inconvenient truth in de ogen  van  de  persoon  in  kwestie  echter  een  te  groot  offer  vraagt,  zal  de  cognitieve  dissonantie   opgelost  worden  door  de  oorspronkelijke  ideeën  over  duurzaamheid  aan  te  passen  en  af  te  zwakken zodat men kan blijven reizen zonder een te groot schuldgevoel. Jones en De Meyere  (2010,  p.  250)  concluderen  dat    de  weerstand  tegen  deze  ongemakkelijke  waarheid  groot  is:  reizen is zo een wezenlijk deel geworden van een moderne levensvisie dat kennisverhoging en  sensibilisering alleen niet volstaan om het gedrag van mensen te wijzigen. Daarenboven wijzen  Verbeek  en  Mommaas  (2006)  erop  dat  ons  gedrag,  en  dus  ook  ons  reisgedrag,  grotendeels  bepaald wordt door routineuze patronen.   ‘Gewoontegedrag  is  moeilijk  te  wijzigen  en  dat  geldt  nog  sterker  voor  routines  die  men  heeft  tijdens vakanties. Men vindt namelijk dat men heeft betaald voor comfort. Boodschappen rond  zuiniger  omspringen  met  verwarming,  afkoeling,  baden  en  hotelvoorzieningen  die  inbegrepen  zijn  in  de  prijs  worden  nogal  vlug  opgevat  als  pogingen  om  op  betaalde  luxe  te  beknibbelen.’  (Jones en De Meyere, 2010, p.251). 

5.1.2 ATTITUDES OMTRENT REIZEN EN ECOLOGIE   Jones en De Meyere benadrukken dat bij onze keuze voor een bepaalde reisbestemming niet  enkel  rationele  argumenten  spelen  maar  ook  emotionele  aspecten  van  belang  zijn:  ‘Het  zelfbeeld  en  de  (groeps)identiteit,  de  levensvisies  en  overtuigingen,  de  morele  kaders,  de  politieke en  economische ontwikkelingen, het budget, status, enz. spelen allemaal mee in die  keuze.’  (Jones  &  De  Meyere,  2010,  p.  252).  Een  reis  door  Europa  kan  dan  wel  leuk  zijn  maar  verbleekt  al  gauw  naast  avontuurlijkere,  meer  exotische  bestemmingen  zoals  Thailand,  Cambodja,  Brazilië  of  Nieuw‐Zeeland.  Een  zeer  opvallend  en  onrustwekkend  gegeven  is  de  immense kloof tussen attitude en gedrag als het op reizen aankomt. Ondanks de zelfverklaarde  bezorgdheid om het milieu van sommige toeristen blijkt zelfs bij deze groep de bereidheid om 

70   

te  betalen  voor  duurzaam  toerisme  bijzonder  laag  (Budeanu,  2007).  Wanneer  er  weinig  interesse  is  aan  de  vraagzijde  zal  zich  dat  uiteraard  reflecteren  in  de  aanbodzijde.    5.2. TRANSITIEPADEN  Ondanks  de  vele  barrières  heeft  de  toeristische  industrie  er  nochtans  alle  belang  bij  om  te  verduurzamen.  Denk  maar  aan  het  typische  ‘tourism  destroys  tourism’  scenario.    Jones  en  De  Meyere  (2010,  p.  143)  stellen  transitiepaden  voor  op  basis  van  het  4E‐model,  volgens  hen  het  meest  complete  veranderingsmodel  dat  tot  op  heden  werd  voorgesteld  omdat  het  de  complexiteit van de vele barrières erkent en als uitgangspunt neemt (Jones & De Meyere, 2010,  p. 151). De 4 E’s staan voor Enable, Encourage, Exemplify en Engage. Enable wijst op het feit dat  een overgang naar duurzaam gedrag – in dit geval reisgedrag – mogelijk gemaakt moet worden.  Duurzame  keuzes  moeten  voorhanden  zijn  en  simpelweg  eenvoudig  en  vanzelfsprekend  worden. Encourage duidt op de behoefte aan aanmoediging. Prijssignalen zijn in deze bijzonder  belangrijk  en  doorslaggevend.  Momenteel  wordt  de  duurzame  keuze  ontmoedigd,  de  internalisering van externe kosten kan hier verandering in brengen. Exemplify vatten Jones en  De  Meyere  samen  als  ‘practice  what  you  preach’  ,  overheden  hebben  een  voorbeeldfunctie  te  vervullen,  woorden  zonder  daden  zullen  niemand  overtuigen.  Engage  als  laatste,  wijst  op  het  belang  om  mensen  te  betrekken  bij  de  veranderingsprocessen.  Bij    voorkeur  door  mensen  als  kleine  gemeenschappen  aan  te  spreken,  niet  door  hen  individueel  te  overbelasten  met  informatie. Mensen zijn immers sociale wezens en worden beïnvloed door de heersende sociale  normen.  Jones  en  De  Meyere  (2010,  p.143)  wijzen  erop  dat  hoewel  enkel  de  overheid  over  de  middelen beschikt om tegelijkertijd alle E’s in te zetten, ook andere actoren in de samenleving  een rol te vervullen hebben. Denk hierbij aan de uiteenzetting van Ashford over additive harms  en indirecte verantwoordelijkheid waar in het hoofdstuk 3 uitgebreid op werd ingegaan. Jones  en De Meyere hameren op de kracht van bottom‐up bewegingen en spillover‐effecten (Jones &  De  Meyere,  2010,  p.148).  Wij  kunnen  als  individuele  burger  wel  degelijk  iets  betekenen.  Ondanks deze boodschap blijken Jones en De Meyere uiteindelijk toch voornamelijk te focussen  op  de  rol  van  de  overheid.  Daarenboven  zijn  de  transitiepaden  die  zij  voorstellen  bijna  uitsluitend  op  het  ecologische  aspect  gericht,  in  tegenstelling  tot  de  inclusieve  definitie  van  rechtvaardige  duurzaamheid  die  zij  hanteren  (zie  hoofdstuk  1).  Deze  hiaten  probeer  ik  op  te  vullen via mijn bespreking van de aanbevelingen van tourism concern, aangezien deze focussen  op  de  rol  van  àlle  spelers  in  het  veld  en  meer  aandacht  besteden  aan  de  sociaal‐economische  impact van toerisme: 

71   

‘Evidence shows that it is time for all the key players to work together to ensure that exploitation  in tourism becomes history, and that the future development of the industry is beneficial to all.  This  includes  multilateral  development  agencies,  national  and  local  governments,  developers,  tour  operators,  hotels,  industry  bodies,  NGOs,  host  communities,  the  media  and  tourists  themselves.’ (Tourism concern, 2009, p.39) 

Ik  dien  wel  te  benadrukken  dat  de  aanbevelingen  die  ik  hier  doe  slechts  een  eerste  aanzet  vormen.   Hoewel  in  theorie  meer  en  meer  erkend  wordt  dat  er  nood  is  aan  een  verduurzaming  van  de  toeristische sector – ook binnen de sector zelf – is daar in de praktijk nog maar erg weinig van te  merken.  Zelfs  de  alternatieve  reisorganisaties  hebben  –  in tegenstelling  tot  wat  ze  beweren  –  geen  duurzaam  aanbod.  Het  voorbeeld  van  de  ‘eco‐reizen’  naar  Antarctica  die  Joker  organiseert,  spreekt  voor  zich.  Zoals  gezegd  is  er  bijzonder  weinig  vraag  naar  een  duurzaam  aanbod  in  de  toeristische  sector.  Het  is  echter  duidelijk  dat  een  transitie  naar  duurzaam  toerisme  slechts  mogelijk  is  wanneer  vraag  én  aanbod  gelijktijdig  evolueren  naar  een  meer  duurzame invulling van reizen, deze twee staan immers niet los van elkaar (Jones & De Meyere,  p. 259).   5.2.1. ENABLE  Om  duurzaam  reizen  in  de  praktijk  mogelijk  te  maken  moet  er  een  duurzaam  reisaanbod  bestaan,  gekoppeld  aan  een  drastische  verandering  in  de  prijsvorming  waarbij  de  externe  kosten in de prijs verrekend worden. Hier is, zoals gezegd, nog heel wat werk aan de winkel. De  klimaatimpact  van  het  transport  moet  zo  veel  mogelijk  teruggedrongen  worden.  De  overheid  moet  inzetten  op  een  beleid  dat  gericht  is  op  een  modal  shift  in  transportkeuzes.  Dit  houdt  onder andere in dat het openbaar vervoer toegankelijk en betaalbaar moet zijn. Ook formules  zoals taxistop moeten aangemoedigd worden. Alternatieven voor lange afstanden zijn minder  voor  de  hand  liggend.  Eigenlijk  moeten  wij  het  onderweg  zijn  herwaarderen,  iets  wat  op  cultureel  vlak  ook  alleen  maar  tot  meer  respect  voor  en  voeling  met  lokale  waarden  en  gewoonten  kan  leiden  (Jones  &  De  Meyere,  2010,  p.  260).  Hoewel  verbeteringen  in  de  efficiëntie  van  vliegtuigen  noodzakelijk  is,  is  dit  ruim  onvoldoende  om  een  wezenlijk  verschil  teweeg  te  brengen.  De  stijgende  consumptie  van  het  aantal  vliegtuigkilometers  doet  de  technologische  verbetering  immers  teniet  (p.260).  Er  moet  ook  een  ruim  aanbod  aan  ecovriendelijke accommodatie komen waarbinnen zuinig wordt omgegaan met water, energie,  etc.  Deze  zouden  uitgebaat  moeten  worden  door  de  lokale  bevolking  die  op  die  manier  kan  genieten van de economische bijdrage van toerisme. De lokale bevolking moet bovendien ook  72   

kunnen beslissen over waar en hoe de toeristische verblijfplaatsen en attracties moeten worden  ingericht.  Toerisme  moet  zo  georganiseerd  worden  dat  niet  alleen  de  toerist,  maar  ook  de  gastgemeenschap  er  een  positieve  ervaring  aan  over  houdt.  Geen  hotels  in  handen  van  buitenlandse  investeerders  met  geprivatiseerde  stranden,  maar  kleinere  pensionnetjes,  uitgebaat door lokale bewoners en een strand waar locals zich thuis voelen en toeristen welkom  zijn  als  gast.  Ook  initiatieven  zoals  couch  surfing,  waarbij  je  bij  lokale  mensen  op  de  zetel  logeert,  of  wwoofing  (World  Wide  Opportunities  on  Organic  Farms)  ,  waarbij  je  in  ruil  voor  onderdak bij lokale mensen je handen mee uit de mouwen steekt op de boerderij, zorgen voor  een lage ecologische voetafdruk en voor een respectvolle interculturele ontmoeting met lokale  bewoners.  Tot  slot  moeten  er  ook  aantrekkelijke  recreatiemogelijkheden  met  een  lage  ecologische  impact,  en  met  respect  voor  de  plaatselijke  cultuur  voorzien  worden.  Tour  operators  kunnen  hier  een  belangrijke  rol  in  spelen.  Als  zij  toeristen  duurzame  opties  voorschotelen, wordt het voor toeristen veel makkelijker om deze keuze te  maken. Natuurlijk  moeten  tour  operators  eerst  erkennen  dat  zij  wel  degelijk  mee  verantwoordelijkheid  dragen  voor de impact die de toeristische sector op de gastgemeenschappen heeft. Dit gebeurt meer  en  meer,  maar  jammer  genoeg  blijkt  de  kloof  tussen  het  zogezegd  duurzame  beleid  en  de  praktijk nog groot. Soms lijken deze reisorganisaties eerder aan greenwashing te doen in plaats  van de problemen in de sector structureel aan te pakken (Tourism concern, 2009, p. 41).  5.2.2. ENCOURAGE  Het belang van een doordachte prijspolitiek die duurzame keuzes aanmoedigt en onduurzame  keuzes  financieel  ontmoedigt,  valt  niet  te  onderschatten.  Zoals  de  zaken  er  momenteel  voorstaan moet je al erg overtuigd zijn om de duurzame keuze te maken: het kost niet alleen  meer  tijd  maar  ook  nog  eens  veel  meer  centen  –  denk  aan  het  voorbeeld  van  de  trein  (€139)  versus  het  vliegtuig  (€15,99)  naar  Bologna.  Jones  en  De  Meyere  stellen  dat  eerst  en  vooral  stante pede minimale CO2‐belastingen ingevoerd ‐ moeten worden, want het feit dat kerosine  nog steeds onbelast is, is onaanvaardbaar. Op termijn zouden we kunnen werken met systemen  van  individuele  vliegtuigquota.  Zo  kan  het  totale  aantal  quota  worden  gereguleerd  én  kan  er  een  sociaal  rechtvaardiger  systeem  ontstaan  waarbij  een  herverdeling  van  rijk  naar  arm  plaatsvindt  .  Mensen  die  meer  willen  vliegen  dan  hun  persoonlijke  quota  hen  toelaten  zullen  namelijk vliegtuigkilometers moeten overkopen van mensen die ze niet opgebruiken. Zo krijgen  we  een  systeem  waarbij  de  vervuiler  betaalt.  Het  systeem  van  compensatiefondsen  zoals  GreenSeat dat nu aan populariteit wint, lijkt misschien een stap in de goede richting maar Jones  en De Meyere (2010, p.262‐264) waarschuwen dat dit bij nader inzien helaas niet ‐ het geval is.  73   

Ten eerste gaat dit systeem uit van de foute veronderstelling dat de CO2‐emissies die worden  uitgestoten  door  het  verbranden  van  kerosine  terug  geabsorbeerd  worden  door  de  nieuwe  aangeplante bomen waardoor de uistoot ‐ volledig gecompenseerd zou zijn. Echter: ‘Het punt is  en  blijft  dat  men  koolstof  uit  een  zeer  trage,  geologische  cyclus  weghaalt  en  die  via  de  verbranding  van  kerosine  toevoegt  aan  een  snelle,  onstabiele  biologische  koolstofcyclus.’  (Jones  &  De  Meyere,  2010,  p.  263).  Een  ander  belangrijk  argument  is  dat  zulke  compensatiefondsen  aanleiding  geven  tot  een  reboundeffect.  Doordat  mensen  geloven  dat  ze  hun  uitstoot  compenseren  en  dus  klimaatneutraal  vliegen,  gaan  ze  veel  vaker  gebruik  maken  van  het  vliegtuig  en  kan  het  systeem  uiteindelijk  zelfs  leiden  tot meer  vervuiling  in  plaats van  minder. Jones en De Meyere besluiten: ‘compensatiefondsen […] leveren op geen enkele wijze  een  structurele  oplossing  voor  de  klimaatimpact  van  internationaal  vliegverkeer.’  (Jones  &  De  Meyere, 2010, p.264).  Ook  sociaal‐cultureel  verantwoorde  initiatieven  in  de  sector  moeten  worden  aangemoedigd.  Door    een  systeem  toe  te  passen  waarbij  buitenlandse  investeerders  belast  worden  terwijl  lokale  mensen  subsidies  ontvangen  wanneer  zij  een  initiatief  in  de  toeristische  sector  willen  opstarten, kan men een slimme prijzenpolitiek voeren.   5.2.3. EXEMPLIFY  EN  ENGAGE  Ten eerste is het enorm belangrijk dat de overheid consistent is. Jones en De Meyere geven als  voorbeeld  de  inconsistentie  tussen  de  VRT‐programma’s  Iedereen  Eco  en  Vlaanderen  Vakantieland  die  op  dezelfde  zender  worden  uitgezonden  en  een  totaal  tegenstrijdige  boodschap  overbrengen.  Ook  andere  spelers  in  de  samenleving  hebben  een  voorbeeldrol  te  vervullen,  bijvoorbeeld  bedrijven,  middenveldorganisaties,  NGO’s  en  universiteiten.  Tourism  concern benadrukt de belangrijke rol die voor het UNWTO is weggelegd. Met een ledental van  161  overheden  uit  verschillende  regio’s  en  nog  eens  370  partnerleden  uit  de  privésector,  universiteiten  en  NGO’s  ,  heeft  de  UNWTO  ,  meer  nog  dan  de  andere  belangrijke  spelers,  verantwoordelijkheid  op  te  nemen  om  veranderingen  in  de  sector  te  verwezenlijken  (Tourism  concern, 2009, p.39). Het UNWTO heeft eigenlijk een voorbeeldrol te vervullen ten opzichte van  zijn leden (overheden, bedrijven etc.) die op hun beurt het goede voorbeeld moeten geven aan  de burgers. Bij de oprichting van het UNWTO in 1975, bestond het doel van de organisatie erin  de  nationale  en  locale  economieën  te  versterken  via  een  bloeiende  toeristische  sector.  Gaandeweg  is  het  beleid  bijgesteld  en  vandaag  de  dag  zijn  de  doelstellingen  uitgebreider  en  toont het beleid meer voeling met de ethisch problematische gevolgen binnen de sector. Onder  andere de Global Code of Ethics for Tourism , het World Committee on Tourism  en het ST‐EP   74   

EEN OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE INSTRUMENTEN  VOOR DUURZAAM TOERISME  ENABLE 

ENCOURAGE 

Keuze bestemming: aantrekkelijke  duurzame (all‐in)  Internaliseren van kosten van vliegen:  reisformules (lokaal, Europees). Rol reisorganisaties  kerosinebelasting; proefprojecten met   

individuele vliegtuigquota (uiteindelijk 

Transport naar bestemming: modal shift door 

individuele koolstofkredietkaart) 

verbetering van aanbod van milieuvriendelijk en 

 

comfortabel openbaar vervoer & nieuwe 

Internaliseren van kosten van ander transport: 

transportmodellen (bv. taxistop, Carpooling, 

‐

Differentiële brandstofbelasting 

Eurolines, Interrail) 

‐

Hoge parkeertarieven & congestion  charge 

  ‐

Accommodatie: energie‐en waterefficiëntie – lokale 

Slimme kilometerheffing 

pensionnetjes i.p.v. grote hotels, couch surfing, 

 

wwoofing 

‘Vergroening’ van auto’s, bussen, schepen (en 

 

vliegtuigen) en aanmoedigingsbeleid voor 

Lokale activiteiten: aanbod van attracties met lage 

openbaar vervoer 

milieu‐impact die geen belasting vormen voor de 

 

lokale mensen 

Financieel aanmoedigen van kleine lokale  toerismebedrijven    Internaliseren van kosten bij dagattracties 

EXEMPLIFY 

ENGAGE 

Consistentie programma’s op overheidszenders 

Sensibilisering (door overheid, onderwijs, media) 

 

 

Consistent overheidsbeleid bij verschillende 

Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) en 

departementen 

Toerisme 

 

 

Consistentie UNWTO: geëngageerd beleid moet 

 

ook in praktijk voelbaar zijn.    Consistentie bij maatschappelijk middenveld,  bedrijven, scholen en universiteiten, en de media 

 

75   

programma (Sustainable Tourism – Eliminating Poverty) zijn hier bewijzen van. Langs de andere  kant blijft het UNWTO, ondanks zijn vermeende strijd tegen armoede , de ongelijkheid negeren  die inherent verbonden is met economische groei en liberalisering van de markt, zaken die het  UNWTO  aanmoedigt  onder  zijn  leden  (Tourism  concern,  2009,  p.  39).  Daarenboven  laten  lidmaatschapsprijzen kleine organisaties die  campagne voeren niet toe om lid te worden,  wat  hen de kans ontneemt om de leden op een directe manier te confronteren met mensenrechten  kwesties (Tourism concern, 2009, p.40).  ‘The UNWTO’s recognition of the need to meet the MDGs must be welcomed. However, in order  to  prove  that  this  is  not  mere  rhetoric,  direct  steps  need  to  be  taken  if  real  change  is  to  be  effected by 2015, the deadline for achieving the MDGs.’ (Tourism concern, 2009, p. 40) 

Ik  haalde  eerder  al  het  voorbeeld  aan  van  uitwisselingsprogramma’s  als  Erasmus  en  internationale stages die zonder een kanttekening gepromoot worden. Welke boodschap geven  universiteiten  en  hogescholen  op  die  manier  mee?  En  wat  bijvoorbeeld  met  buitenlandse  gastsprekers of internationale vergaderingen? Wordt hier bijvoorbeeld zoveel mogelijk gebruik  gemaakt  van  videoconferences?  (Jones  &  De  Meyere,  2010,  p.  264).  Als  kritische  kennisinstellingen dienen universiteiten een progressieve houding aan te nemen. Deze kan pas  geloofwaardig worden ingevuld als men hier consequent mee omgaat en de daad bij het woord  voegt. Ook middelbare scholen moeten het goede voorbeeld geven. Klasuitstappen naar Rome,  Berlijn  of  Londen  met  het  vliegtuig  zijn  jammer  genoeg  geen  uitzondering  meer.  Maar  ook  onderwijs zelf is enorm belangrijk! Wij hebben nood aan ‘een type van educatie voor duurzame  ontwikkeling  met  handelingsperspectieven  dat  de  klassieke,  eendimensionale  sensibilisering  (overtuiging) overstijgt.’ (Jones & De Meyere, 2010, p. 265). Sensibilisering is een taak die niet  alleen  door  de  overheid  en  het  onderwijs  dient  te  worden  opgenomen,  ook  de  media  zijn  hiervoor  bijzonder  geschikt.  Reisjournalisten  en  de  media  in  het  algemeen  hebben  een  belangrijke rol te spelen in het rapporteren van mensenrechtenschendingen gerelateerd aan de  toeristische industrie en het promoten van duurzamere vormen van toerisme (Tourism concern,  2009, p. 44). ‘Eco’ mag dan al, net als ‘reizen’ een hip thema wezen, deze twee worden zelden in  één  zin  genoemd  in  de  populaire  media.  Reizen  wordt  maar  al  te  vaak  als  iets  onverdeeld  positief  voorgesteld.  Het  is  tijd  dat  de  media  met  een  genuanceerder  verhaal  naar  buiten  komen.   ‘A  better  balance  needs  to  be  struck  between  the  necessity  to  provide  stories  that  appeal  to  tourists  and  sell  holidays,  and  the  need  for  honest  accounts  of  the  situation  for  people  on  the  ground.’ (Tourism concern, 2009, p. 44). 

76   

 

5.2.4. WAT KUNNEN WIJ ALS TOERISTEN DOEN?  Ik  sloot  mij  in  hoofdstuk  3  aan  bij  Ashford  die  hamert  op  het  feit  dat  wij  onze  individuele  verantwoordelijkheid  moeten  erkennen.  Ashford  erkent  dat  de  manier  waarop  wij  deze  verantwoordelijkheid moeten of kunnen opnemen niet altijd zo duidelijk is. Ik doe een poging  om  aan  de  hand  van  de  richtlijnen  die  Jones  en  De  Meyere  en  de  organisatie  Tourism concern  voorstellen, een idee te geven van wat we concreet kunnen ondernemen om de veranderingen  te  verwezenlijken  die  dringend  nodig  zijn.  Sommige  van  deze  richtlijnen  zijn  voornamelijk  bedoeld  voor  overheden,  reisorganisaties,  bedrijven  in  de  sector,  het  UNWTO,  etc.  Welke  rol  hebben  toeristen  zelf  te  vervullen?  In  2012  waren  er  1  miljard  internationale  toeristen;  tegen  2020 verwacht men dat dit aantal zal stijgen tot 1,5 miljard. Miljoenen anderen zullen in eigen  land reizen. Gezien deze enorme aantallen, kunnen toeristen wel degelijk verandering teweeg  brengen.  In  de  eerste  plaats  door  minder  vaak,  minder  ver,  voor  langere  tijd  en  met  andere  vervoersmiddelen  te  reizen.  Maar  ook  door  zich  ter  plaatse  met  respect  voor  de  lokale  gewoontes en gevoeligheden te gedragen. Je klederdracht afstemmen op wat volgens de lokale  cultuur  gepast  is,  geen  foto’s  nemen  zonder  eerst  toestemming  te  vragen,  bezienswaardigheden  met  religieuze  of  traditionele  betekenis  met  het  nodige  respect  tegemoet  treden,…  Dit  zijn  slechts  kleine  dingen  die  eigenlijk  behoren  tot  de  elementaire  beleefdheid maar die in de zorgeloze vakantiesfeer al wel eens vergeten worden en een groot  verschil kunnen maken.   Als klant en vragende partij hebben toeristen de macht en verantwoordelijkheid om invloed uit  te  oefenen  op  hotels,  reisbureaus  etc.  Vraag  en  aanbod  gaan  hand  in  hand.  Wij  moeten  als   burger‐consument  onze  vraag  naar  duurzame,  verantwoorde  reismogelijkheden  kenbaar  maken en bereid zijn om een eerlijke prijs hiervoor te betalen. Toeristen blijken meer en meer  op zoek naar verantwoorde reizen. Zij moeten dit duidelijk laten merken door bijvoorbeeld te  vragen  naar certificaten  zoals  green keys26,  vragen  te  stellen  over hoe  het  hotel  zijn  personeel  behandelt etc. (Tourism concern, 2009, p.44).   De aanbodzijde zal zich maar aanpassen als de  vraag voldoende groot is, en in die zin hebben toeristen een bijzonder belangrijke rol te spelen.  ‘If  tourism  is  a  demand‐led  industry,  then  the  enlightened  tourist  could  make  an  enormous  difference to the future development of the industry.’ (Tourism concern, 2009, p. 44).                                                                             26

  Green Key is een bekend internationaal keurmerk voor duurzame bedrijven in de recreatie‐ en  vrijetijdsbranche. Voor meer info: http://www.green‐key.org/  77   

Anderzijds  dreigt  er  ook  een  ‘consumer  burn  out’  te  ontstaan  als  gevolg  van  de  overvloedige  informatie over de klimaatsverandering etc. Uit een Mintel enquête27 van januari 2008 blijkt dat  36%  van  de  ondervraagden  ‘just  want  to  relax  and  not  be  bothered  with  ethical  or  environmental problems’ tijdens hun vakantie, een stijging van 13 percent sinds oktober 2006. (  Mintel,  2008,  in  Tourism  concern,  2009,  p.  44).  Hier  blijkt  eens  te  meer  de  schrijnende  tegenstelling  tussen  onze  luxeverlangens  en  de  basisnoden  van  anderen.  Er  is  nog  een  lange  weg  te  gaan.  Overheden,  de  toeristische  industrie,  de  media,  NGO’s  en  toeristen  zelf  hebben  allen  een  belangrijke  rol  te  vervullen  in  de  evolutie  naar  meer  duurzame,  op  mensenrechten  gerichte vormen van toerisme.        

 

                                                                           27

  Mintel is een internationaal bedrijf dat marktonderzoek uitvoert.   78 

 

6. CONCLUSIE   

In  deze  masterproef  vertrok  ik  van  de  vaststelling  dat  –  ondanks  het  feit  dat  reizen  zelf  een  bijzonder  populair  thema  is  –  er  opvallend  weinig  aandacht  wordt  besteed  aan  de  negatieve  gevolgen  hiervan.  In  de  academische  literatuur  krijgt  dit  onderwerp  wel  een  plaats  maar  daar  valt  het  op  dat  men  vaak  met  een  of/of  verhaal  te  maken  heeft  en  dat  men  zelden  alle  problematische  gevolgen  van  reizen  onder  de  loep  neemt.  Aan  de  hand  van  een  grondige  literatuurstudie  heb  ik  getracht  om  een  volledigere  analyse  van  de  negatieve  gevolgen  van  reizen te maken. Dit wil zeggen dat ik de economische, de ecologische en de sociaal‐culturele  impact  van  toerisme  aan  bod  heb  laten  komen.  Ik  ben  dan  ook  op  zoek  gegaan  naar  een  passend analysekader dat ons in staat stelt om al deze gevolgen te adresseren .  We  zagen  dat  het  mensenrechtenkader  toelaat  om  deze  zeer  uiteenlopende  negatieve  gevolgen  van  ons  onduurzaam  reisgedrag  binnen  één  coherent  verhaal  te  benaderen.  Het  is  bovendien  een  kader  dat  bijzonder  grote  bekendheid  geniet  en  door  zeer  veel  mensen  onderschreven  wordt.  Dit  is  van  groot  belang  aangezien  toerisme  zich  niet  tot  één  bepaalde  regio of cultuur beperkt maar net mensen met zeer uiteenlopende achtergronden met elkaar in  aanraking  brengt.  Het  toerismevraagstuk  omvat  zoals  we  zagen  een  ethisch  probleem:  de  fundamentele  onrechtvaardigheid  die  ons  onduurzaam  reisgedrag  met  zich  meebrengt.  Een  derde  sterkte  van  mensenrechten  is  dan  ook  dat  dit  ons  een  uitgesproken  ethisch  perspectief  voorlegt.  Al  hebben  overheden  en  toeristische  bedrijven  zonder  twijfel  een  belangrijke  taak  op  zich  te  nemen,  wij  mogen  en  kunnen  niet  wachten  op  de  beslissingen  van  politieke  wereldleiding.  Zoals  we  zagen  zijn  wij,  toeristen,  immers  allemaal  mee  verantwoordelijk  voor  de  negatieve  gevolgen van toerisme. Wij moeten deze verantwoordelijkheid erkennen en opnemen, al is dit  zeker niet altijd een gemakkelijke taak. Wat alvast duidelijk is, is dat wij naar de toekomst toe  om te beginnen minder vaak, minder ver, voor langere tijd en trager zullen moeten reizen. Dit  staat echter haaks op de trends die zich vandaag voordoen. Er is nog een lange weg te gaan.  Tot  slot  wil  ik  enkele  suggesties  doen  voor  verder  onderzoek.  Zoals  meerdere  keren  aangegeven is het geen evidente keuze om ecologische problemen vanuit een mensenrechten‐ kader te bestuderen. Hayward geeft echter enkele zeer overtuigende argumenten die aantonen  dat een mensenrechten‐benadering van het ecologische vraagstuk toch niet zo gek is als op het  eerste  gezicht  misschien  lijkt.  Zo  zagen  we  dat  in  praktijk  een  mensenrecht  op  een  gezonde  79   

leefomgeving  bijvoorbeeld  zeer  bruikbaar  kan  zijn  om  in  te  zetten  in  de  strijd  voor  het  beschermen van de natuur. Desalniettemin is verder onderzoek aangewezen naar hoe we deze  ‘minimum moral thresholds’, zoals we mensenrechten volgens Caney (2010) kunnen zien, op een  zinnige manier kunnen aanvullen met ambitieuzere doelstellingen omtrent milieubescherming.  Het uitgangspunt in deze masterproef was immers dat een mensenrechtenbenadering van het  ecologische vraagstuk aanleiding geeft tot enkele nuttige en broodnodige eerste stappen maar  het  kan  niet  de  bedoeling  zijn  dat  het  slechts  hierbij  zou  blijven.  Ook  is  er  nood  aan  meer  onderzoek  over  hoe  we  onze  ambities  om  duurzamer  te  reizen  in  praktijk  kunnen  omzetten.  Het  zou  bijvoorbeeld  zeer  boeiend  zijn  om  toeristen  zelf  te  ondervragen  omtrent  welke  duurzame formules in hun ogen wel of niet aantrekkelijk zijn. We zagen immers dat het volgens  de huidige trends voor veel mensen een grote opoffering zou betekenen om duurzamer te gaan  reizen.                                 80   

BRONNEN    LITERATUUR  Ashford,E. (2007). The duties imposed by the human right to basic necessities. . In  Pogge, T. (Ed.). Freedom from poverty as a human right, who owes what to the very poor? (pp.  183‐218). Oxford: Oxford University Press.  Ashley,C., Boyd, C., and Goodwin, H. (2000). Pro‐poor tourism: putting poverty at the  heart of the tourism agenda. Natural resource perspectives, 51.  Baehr, P.R., (1998). De rechten van de mens, universaliteit in de praktijk. Amsterdam:  Boom.  Barrett, S. H. R., Britter, R. E., en Waitz, I. A. (2010). Global mortality attributable to  aircraft cruise emissions. Environmental science & technology, 44(19), 7736‐7742.  Brems, E.(2008). De preambule, grondslagen van de universele verklaring van de  rechten van de mens. In Dewulf, S., en Pacquee, D. (Eds.), 60 jaar universele verklaring van de  rechten van de mens, 1948‐5008. (pp. 37‐52).Antwerpen: Intersentia.   Buckley, R. (1994). A framework for ecotourism. Annals of touism research, 21(3), 661‐ 669.  Budeanu, A. (2007). Sustainable tourist behaviour – a discussion of opportunities for  change. International journal of consumer studies, 31, 499‐508.  Caney, S. (2010). Climate change, human rights, and moral thresholds. In Gardiner,  S.M., Caney, S., Jamieson, D.,and Shue, H. (Eds.), Climate ethics, essential readings (pp. 136‐  177). Oxford: Oxford University Press.  Cole, S. and Eriksson, J. (2010). Tourism and human rights. In Cole, S. and Morgan, N.  (Eds.), Tourism and inequality: Problems and prospects.Oxford: Cabi.  De Feyter, K. (2008). Lang zal ze leven, de universele verklaring van de rechten van de  mens: verleden en heden. In Dewulf, S., en Pacquee, D. (Eds.), 60 jaar universele verklaring van  de rechten van de mens, 1948‐5008. (pp. 9‐17).Antwerpen: Intersentia.  

81   

de Kadt, E. (1979). The encounter: changing values and attitudes. In de Kadt (Ed.),  Tourism: passport to development? (pp.50‐67). New York: Oxford university press.   ECOSOC (2002). Substantive issues arising in the implementation of the international  covenant of economic, social and cultural rights.   Tourism concern.  (2009). Putting tourism to rights, a challenge to human rights abuses in  the industry. (Research report).   Europese Commissie neemt Ryanair en Charleroi opnieuw in het vizier. (21 maart 2012).  De standaard. Verkregen op 18/06/2013 via http://www.standaard.be/cnt/DMF20120321_082  Gewirth, A. (2007). Duties to fulfill the human rights of the poor. In Pogge, T. (Ed.).  Freedom from poverty as a human right, who owes what to the very poor? (pp. 219‐236). Oxford:  Oxford University Press.  Gössling, S. (1999). Ecotourism: a means to safeguard biodiversity and ecosystem  function? Ecological Economics, 29, 303‐320.  Gössling, S. (2001). The consequences of tourism for sustainable water use on a tropical  island: Zanzibar, Tanzania. Journal of environmental management, 61, 179‐191.  Gössling, S. (2002). Global environmental consequences of tourism. Global  environmental change, 12, 283‐302.  Gössling, S.,  Borgström Hansson, C., Hörstmeier, O., and Saggel, S.(2002). Ecological  footprint analysis as a tool to assess tourism sustainability. Ecological economics, 43, 199‐211.  Gössling, S., Peeters, P., Hall, M., Ceron, J.‐P., Dubois, G., Lehman, L. V., and Scott, D.  (2012). Tourism and water use: supply, demand, and security. An international review. Tourism  management, 33, 1‐15.  Graham, B., and Shaw, J. (2007). Low‐cost airlines in Europe: reconciling liberalization  and sustainability. Geoforum, 39, 1439‐1451.  Harding, A. (2008). Burmese women in Thai ‘human zoo’. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia‐ pacific/7215182.stm  Harrison, D. (2008). Pro‐poor Tourism: a critique. Third World Quarterly, 29(5), 851‐868.  Hayward, T. (1998). Political theory and ecological values. Cambridge:Polity press.  82   

Hayward, T. (2000). Constitutional environmental rights: a case for political analysis.  Political studies, 48, 558‐572.  Hayward, T. (2005). Constitutional environmental rights. Oxford: Oxford University  Press.  Hunter, C. (1997). Sustainable tourism as an adaptive paradigm. Annals of tourism  research, 24(4), 850‐867.  IPCC (2001).Climate change 2001: synthesis report: a contributions of working groups 1, 2,  and 3 to the third assessment report of the intergovernmental panel on climate change. Watson,  R.T., and the core writing team (Eds.), Cambridge. Ismail, J. (2008). Ethnic Tourism and the Kayan Long‐Neck Tribe in Mae Hong Son,  Thailand. (Master thesis, Victoria University,  Melbourne, Australia.) Verkregen op 24/06/2013  via http://vuir.vu.edu.au/15539/  Jones, P.T., en De Meyere, V. (2010). Terra reversa; de transitie naar rechtvaardige  duurzaamheid. Antwerpen: EPO.  Jones, P.T., en Jacobs, R. (2007). Terra incognita; globalisering, ecologie en rechtvaardige  duurzaamheid. Gent: Academia Press.  Karen village. Verkregen op 20/06/2013 via  http://www.tripadvisor.com/Attraction_Review‐g297928‐d600385‐Reviews‐Karen_village‐ Mae_Hong_Son_Mae_Hong_Son_Province.html  Krippendorf, J. (1982). Towards new tourism policies. The importance of environmental  and sociocultural factors. Tourism Management. sept, 135‐148.  Kuitenbrouwer, M., en Leenders, M. (2000). De geschiedenis van de mensenrechten,  bouwstenen voor een interdisciplinaire benadering. Hilversum: Verloren.  Liu, Z. (2003). Sustainable Tourism Development: A Critique. Journal of sustainable  tourism, 11(6), 460‐475.  Long Neck Women, Chiang Mai. Verkregen op 27/06/2013 via  http://www.virtualtourist.com/travel/Asia/Thailand/Northern_Thailand/Chiang_Mai‐ 1445733/Things_To_Do‐Chiang_Mai‐Long_Neck_Women‐BR‐1.html 

83   

Luban, D. (1980). Just war and human rights. Philosophy and public affairs, 9 (2), 160‐ 181.  Mbaiwa, J. E. (2005). Enclave tourism and its socio‐economic impacts in the Okavango  Delta, Botswana. Tourism management, 26, 157‐172  Mckercher, B. (1993). Some fundamental truths about tourism: understanding tourism’s  social and environmental impacts. Journal of sustainable tourism, 1(1), 6‐15.  Neto, F. (2003). A new approach to sustainable tourism development: moving beyond  environmental protection. Natural resources forum, 27, 112‐122.  OHCHR. What are human rights? Verkregen op 18/05/2013 via  http://www.ohchr.org/EN/Issues/Pages/WhatareHumanRights.aspx  Orams, M.B. (1995). Towards a more desirable form of ecotourism. Tourism  management, 16(1), 3‐8.  Parfit, D. (1984). Reasons and persons. Oxford: Oxford University Press.  Pogge, T. (2002). World poverty and human rights. Cambridge: Polity press.  Pogge, T. (2007). Severe poverty as human rights violation. In Pogge, T. (Ed.). Freedom  from poverty as a human right, who owes what to the very poor? (pp.11‐53). Oxford: Oxford  University Press.  Rawls, J. (1971). A theory of justice. Cambridge: Harvard University Press.  Ryanair mag grootste deel overheidssteun houden. (4 februari 2002). De standaard.  Verkregen op 18/06/2013 via http://www.standaard.be/cnt/DST04022004_003  Sen, A. (1997). Human rights and Asian values. Sixteenth Morgenthau memorial lecture  on ethics and foreign policy. Cernegie council on ethics and international affairs. New York.  Shue, H. (1999). Global environment and international inequality. International Affairs,  75(3), 531‐545.  Silver, I. (1993). Marketing authenticity in third world countries. Annals of tourism  research, 20, 302‐318.  Smith, R. (2009). Africa’s potential water wars.  http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/454926.stm     Geraadpleegd op 17/06/2013.  84   

UN. (1987). Our common future, chapter 2: towards sustainable development. Verkregen  op 12/04/2013 via http://www.un‐documents.net/ocf‐02.htm#I  UN. (2002). The right to water (arts. 11 and 12 of the International Covenant on Economic,  Social and Cultural Rights). Verkregen op 24/06/2013 via  http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/a5458d1d1bbd713fc1256cc400389e94/$FILE/G0340229.pdf   UNEP. Negative Economic Impacts of Tourism. Verkregen op 2/04/2013 via  http://www.unep.org/resourceefficiency/Business/SectoralActivities/Tourism/FactsandFiguresa boutTourism/ImpactsofTourism/EconomicImpactsofTourism/NegativeEconomicImpactsofTour ism/tabid/78784/Default.aspx   UNWTO (2013, januari).  World tourism barometer. Verkregen op 7/04/2013 via  http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_barom13_01_jan_excerpt_0.pdf   UNWTO. Fact & figures; Tourism and the world economy. Verkregen op 2/04/2013 via  http://www.unwto.org/facts/eng/economy.htm   UNWTO. Global Code of Ethics for Tourism. Verkregen op 2/04/2013 via  http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/docpdf/ethics.pdf  UNWTO. Sustainable development of tourism. Verkregen op 25/03/20123 via  http://sdt.unwto.org/en/content/about‐us‐5  UNWTO. Why Tourism? Tourism – an Economic and Social Phenomenon. Verkregen op  15/04/2013 via http://www2.unwto.org/en/content/why‐tourism  Van Den Berghe, P.L. (1995). Marketing Mayas; ethnic tourism promotion in Mexico.  Annals of tourism research, 22(3), 568‐588.  Van Huisstede, R. (2010). Universele mensenrechten en economische ontwikkeling, China  en Indonesië 1989‐1999.(Master thesis, Universiteit Utrecht, Nederland). http://igitur‐ archive.library.uu.nl/student‐theses/2010  1115200239/Scriptie%20Rosanne%20v.%20Huisstede.pdf  Vande Lanotte, J., en Haeck, Y. (2005). Handboek EVRM, deel 1 algemene beginselen.  Antwerpen: Intersentia.  Verbeek, D., en Mommaas, H. (2008). Transitions to sustainable tourism mobility: The  social practices approach. Journal of sustainable tourism, 16(6), 629‐644.  85   

Vincke, J. (2007). Sociologie, een klassieke en hedendaagse benadering. Gent: Academia  press.  Weaver, D.B. (2001). Ecotourism as mass tourism: contradiction or reality? Cornell hotel  and restaurant administration quarterly, April, 104‐112.  Wit, R.C.N., Dings, J.M.W., Mendes de Leon, P., Thwaites, L., Peeters, P., Greenwood,  D., Doganis, R., (2002). Economic Incentives to Mitigate Greenhouse Gas Emissions from Air  Transport in Europe. Committed to the Environment (CE) Delft, Delft.  World salaries. (2007,2008). Thailand Average Salaries & Expenditures. Verkregen op  30/06/2013 via http://www.worldsalaries.org/thailand.shtml  World travel and tourism council. (2013). Travel & tourism economic impact 2013,  Botswana. Verkregen op 30/06/2013 via  http://www.wttc.org/site_media/uploads/downloads/botswana2013.pdf  Worldwatch institute. (2004). Matters of scale – planet golf.  http://www.worldwatch.org/node/797. Geraadpleegd op 17/06/2013.     WEBPAGINA’S  http://www.eurolines.be/  http://www.green‐key.org/  http://www.ryanair.com/nl‐be  http://www.tourismconcern.org.uk/  http://www.unep.org/  http://www2.unwto.org/       

 

86   

 

87