De opkomst van de moderne administratie

De opkomst van de moderne administratie 1880-1914 Wit, de, O.; Buiter, Hans Published in: Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie

Gepubliceerd: 01/01/1998

Document Version !!Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication

Citation for published version (APA): Wit, de, O., & Buiter, H. (1998). De opkomst van de moderne administratie 1880-1914. In J. W. Schot, & H. W. Lintsen (editors), Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie. (blz. 218-235). (Techniek in Nederland in de twintigste eeuw; Vol. 1). Zutphen: Walburg Pers.

General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

Download date: 16. Dec. 2015

Het in 1898 geopende Witte Huis was zowel in Rotterdam als daarbuiten lange tijd het enige hoge kantoorgebouw. Het bezat verscheidene elektrische liften, elektrisch licht en centrale verwarming.

2

De opkomst van de moderne administratie 1880-1914 Het vroege kantoor: wonen én werken Veranderingen in en rond het kantoor, 1880-1914 Nieuwe kantoortechnieken Nieuwe beroepen Het dynamische kantoor

In 1898 verrees aan de Rotterdamse Wijnhaven een opmerkelijk

schrijfmachine gebruik maakten. Gaandeweg ontwikkelde het

pand. Met zijn tien verdiepingen en 45 meter hoogte reikte het

typen zich echter tot een specifiek vrouwelijke bezigheid, zodat

nieuwe kantoorgebouw hoger dan wat er tot dan toe in Rotterdam

met de verdere diffusie van de schrijfmachine de samenstelling

op woon- en werkgebied was gebouwd. Het was zelfs de eerste en

van de kantoorbevolking veranderde. Er kwamen in de periode

lange tijd ook de enige 'wolkenkrabber' in Nederland én Europa.'

1880-1914 dus niet alleen meer kantoorwerkers, maar ook ándere

Het pand was tevens een van de eerste kantoorgebouwen in

kantoorwerkers, met nieuwe functies en gebruikmakend van

Nederland waarvan de verschillende ruimten aan verscheidene

nieuwe technische hulpmiddelen.

gebruikers werden verhuurd. De sterk stijgende vraag naar

De introductie van mechanische apparatuur, de ingebruikneming

kantoorruimte in deze jaren maakte van de bouw en verhuur van

van afzonderlijke, vaak imposante kantoorpanden, de toenemende

nieuwe, professioneel geoutilleerde kantoorverzamelgebouwen een

instroom van mannen én vrouwen in administratieve beroepen en

uitstekende investering voor slimme beleggers.'

de veranderingen in het karakter en de orga nisatie van de

De bouw van het markante 'Witte Huis' in Rotterdam kan

administratie zijn allemaal indicaties voor de opkomst van het

symbool staan voor de enorme vlucht die de kantoorsector in de

moderne kantoor. Onder invloed van bedrijfsinterne en bredere

laatste twee decennia van de negentiende eeuw nam. Niet alleen in

maatschappelijke veranderingen o ntwikkelde het kantoor zich in

Rotterdam, maar in alle grote steden betrokken banken,

de periode 1880-1914 tot een dynamische locatie met een eigen

verzekeringsmaatschappijen en handelsbedrijven afzonderlijke en

gezicht. Het Witte Huis was van dat nieuwe gezicht- bijna

vaak imposante kantoorpanden die een groeiend leger van

letterlijk - slechts het topje van de ijsberg.

kantoorbedienden herbergden. In deze gebouwen kwamen nieuwe kantoormachines te staan, werden nieuwe methoden van boekhouden en management toegepast en werden, naast het

Het vroege kantoor: wonen én werken

traditionele kantoorwerk, nieuwe administratieve handelingen verricht, zoals stenograferen en typen. De schrijfmachine werd in

De opkomst va n het moderne kantoor na 1880 impliceert niet dat

Nederland aan het begin van de jaren tachtig van de negentiende

er vóór 1880 geen kantoren of kantoorwerkzaam heden bestonden.

eeuw geïntroduceerd. Voor het eerst in de geschiedenis hoefden

Administratieve werkzaamheden kregen voor 1880 echter geen

het opmaken van fact uren, het noteren van veranderingen in

prioriteit en aan financiële verslaglegging werd weinig strategisch

voorraden, het boeken van financiële transacties en het schrijven

belang toegekend, al waren er vanaf circa 1850 al voorboden van

van brieven naar binnen- en buitenlandse relaties niet meer

veranderingen. Bijgevolg was voor de administratie vaak geen

handmatig met pen en papier te geschieden. Deze handelingen

apa rte ruimte gereserveerd; kantoorwerk werd, tussen de bedrijven

konden nu met behulp van een mechanisch apparaat worden

door, door de patroon zelf of door zijn vrouw en kinderen thuis

verricht. Aanvankelijk waren het vooral mannen die van de

verricht.' Ook wanneer kantoorbedienden voor de bedrijfs-

220

KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE

administratie onmisbaar waren geworden, en dit was in de tweede

naar een omvangrijke, min of meer volledige administratie, was de

helft van de negentiende eeuw in toenemende mate het geval, was

beperkte behoefte daaraan bij ondernemers. Dit gold niet alleen

van een strikt afgebakende kantoorruimte of afzonderlijk kantoor-

voor de loon- of voorraadadministratie, maar eerst en vooral voor

pand vaak nog geen sprake. In sommige gevallen bevond het

de boekhouding.

kantoorpersoneel zich samen met de ondernemer of de voornaamste firmant in één vertrek. In andere gevallen zaten de

Boekhouden

klerken en bedienden in een afzonderlijke ruimte, die evenwel was

Boekhouden kan worden omschreven als de methode om

verbonden met het vertrek van de patroon.' In beide gevallen

financiële feiten op een zodanige manier te classificeren en te

werd echter doorgaans kantoor aan huis gehouden, zodat de

registreren dat ze direct toegankelijk zijn." Bij de zogeheten enkele

kantoorruimte voor wat betreft sfeer en inrichting een

boekhouding registreerde de handelaar of koopman in

voortzetting was van het woonhuis.' Op veel kantoren bestond

chronologische volgorde aan wie en van wie hij voor hoeveel geld

ongetwijfeld een hiërarchie in status, met bovenaan de oudste

welke goederen had geleverd of afgenomen. Na afsluiting van de

firmant en daaronder de chefs en bediendèn. Dit standsverschil

boeken en een vergelijking van het eindvermogen met het

kon zelfs zo ver gaan dat het gebruik van een wandelstok was

oorspronkelijke kapitaal kon de hoogte van winst of verlies over

voorbehouden aan de patroon, terwijl op sommige kantoren de

de afgelopen periode worden vastgesteld. De reeds vanaf het einde

kantoorbedienden naar verluidt geen snor durfden te dragen

van de Middeleeuwen gehanteerde methode van het dubbel of

omdat hun chefs dit al deden.' Omdat er echter nog nauwelijks

Italiaans boekhouden hield in dat gepoogd werd de verschillende

sprake was van een formele differentiatie in taken en functies, kon

transacties en mutaties systematisch en in hun onderlinge

de relatie tussen de firmant en zijn personeel gerust vertrouwelijk

samenhang te laten zien. Door de creatie van verschillende tussen-

en intiem worden genoemd. De communicatie tussen beiden vond

stappen in de vorm van hulpboeken en nieuwe grootboek-

plaats via persoonlijk contact.

rekeningen ontstond meer inzicht in de verlies- of

De kleinschaligheid van het negentiende-eeuwse kantoor blijkt uit

winstgevendheid van de verschillende transacties en kon op elk

de weinige beschikbare cijfers. Het overgrote deel van de kantoren

willekeurig moment een balans worden opgemaakt."

telde hooguit een paar bedienden. Bij een gerenommeerde

In de administratieve praktijk bestonden er grote verschillen in de

handelsfirma als het Amsterdamse Van Eeghen & Co.,

methoden van boekhouding. In het algemeen gold dat vanuit

bijvoorbeeld, werkten rond 1835 slechts een boekhouder-corres-

beleidsmatig oogpunt geen al te grote betekenis werd toegekend

pondent, een volontair en een loopjongen op kantoor.' Omdat in

aan boekhoudkundige gegevens. De effectiviteit en

steden als Amsterdam en Rotterdam relatief veel rederijen en

winstgevendheid van de onderneming werd uiteindelijk bepaald

handelsondernemingen waren gevestigd, kon daar ondanks de

op de markt en in de praktijk, niet op kantoor en in de boeken.''

kleinschaligheid van de kantoren toch van een omvangrijke

Deze opvatting over de functie van het boekhouden bleef lange

kantoorsector worden gesproken. Omstreeks 1830 werkten in

tijd dominant. Tot ver in de negentiende eeuw was boekhouden

Rotterdam 459 personen op kantoor, in Amsterdam twintig jaar

vooral een middel om achteraf, meestal eens per jaar, langs

later reeds 1.500.' In landelijk opzicht was echter in de eerste helft

eenvoudige weg en met behulp van snel beschikbare informatie

van de negentiende eeuw nog geen sprake van een significante

het bedrijfsresultaat vast te stellen; hoe dit bedrijfsresultaat was

beroepsgroep. Exclusief de ambtenaren op de departementen

ontstaan, hoefde niet uit de boeken te blijken. De meeste bedrijven

maakte het administratief personeel rond 1850 circa één procent

hadden waarschijnlijk ook nauwelijks inzicht in de opbouw van de

uit van de beroepsbevolking.'

kosten. De prijs waarvoor een product of dienst werd aangeboden,

Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen voor het tot ver in de

werd daarom samengesteld aan de hand van een vrij arbitraire

negentiende eeuw ontbreken van een omvangrijke kantoorsector

combinatie va n de door het bedrijf gemaakte kosten - voorzover

en voor het feit dat slechts een gering aantal personen zich

die al bekend waren - en de prijzen van concurrenten.

uitsluitend bezighield met boekhouden en administratie. Ten

Het geringe bela ng dat aan boekhouden werd gehecht, vertaalde

eerste waren de meeste bedrijven klein en overzichtelijk, zodat het

zich ook in de opleiding tot boekhouder en klerk. Meer dan een

aantal administratieve handelingen beperkt was en de behoefte

professie die een bepaalde vakkennis vereiste, was boekhouden een

aan communicatie langs informele weg kon worden vervuld. Ten

kunstje of een handigheid." Volgens het boekhoudersgrapje 'debet

tweede werden er van de kant van de overheid weinig eisen gesteld

is de kant van het raam, cred it is de kant van de deur', kwam men

aan de financiële administratie. Winst- en inkomstenbelastingen

zonder veel scholing al gauw een heel eind.'' Tot in de tweede helft

bestonden nog niet, zodat alleen de patent- en accijnsbelasting en

van de negentiende eeuw bestond er dan ook geen officiële

de in- en uitgaande rechten enige administratie vergden.'•

opleiding voor de administratie.'' De overdracht van de

Belangrijker echter nog dan de beperkte vraag vanuit de overheid

noodzakelijke administratieve vaardigheden gebeurde op

DE OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINISTRATIE

1880-1914

informele wijze, in de praktijk: 'Dit bekwamen was niet veel

kunnen worden. Zowel de kassier-generaal als de kassierknechts

anders dan het nadoen van wat andere employé's voordeden. De

kregen in de jaren zestig geschreven instructies waarin hun

correspondent leerde den briefstijl uit de copieboeken van zijn

werkzaamheden nader werden omschreven. Het aantal personeels-

voorganger, de boekhouder nam de boekhoudmethode over van

leden bij De Nederlandsche Bank groeide van 35 in 1854 naar 65 in

hem, dien hij verving.'''

1889.''

De hier in het kort beschreven veranderingen bij de firma Mees en

Pennenlikkers en kopieerpersen

De Nederlandsche Bank kunnen ook bij andere bedrijven worden

In de tweede helft van de negentiende eeuw vielen op een aantal

teruggevonden. Kantoorreorganisaties en -uitbreidingen waren in

kantoren, zoals die van het Rotterdamse kassiers- en makelaars-

deze periode algemene verschijnselen. Ook op andere kantoren

huis R. Mees & Zoonen en De Nederlandsche Bank in Amsterdam,

breidde het personeelsbestand zich uit, vonden experimenten

al wel enige veranderingen te bespeuren. In 1855 belandde de

plaats met nieuwe methoden van boekhouden en nieuwe vormen

zevenentwintigjarige Marten Mees na het overlijden van zijn vader

van organisatie en deden nieuwe kantoortechnieken hun intrede.

in het familiebedrijf op een kantoorkruk en achter een lessenaar.

Literaire werken uit de periode rond 1850 spraken over de

De firma had op dat moment negentien klerken in dienst en bezat

opkomst van een nieuwe kantoorstand." De 'deftige' kantoorbe-

naar de mening van de nieuwe firmant een verouderde

dienden en bureau-ambtenaren uit de eerste helft van de

boekhouding en organisatie. De oude firmanten hielden zich bezig

negentiende eeuw kregen in de tweede helft van die eeuw in

met de kas, het schrijven van brieven en vrijwel alle andere

toenemende mate gezelschap van veelal uit de lagere standen

administratieve werkzaamheden; van een delegatie van taken was

afkomstige kantoorbedienden. Beginnend als 'jongste bediende'

nauwelijks sprake. AJle correspondentie werd met de hand

kwamen ze na enige jaren achter de lessenaar te staan, om

gekopieerd, terwijl het gehanteerde boekhoudsysteem een

vervolgens hun leven als 'pennenlikker' te slijten. Het ging daarbij,

structurele achterstand van vijf à zes dagen vertoonde. Omdat

aldus de Rotterdamse kantoorbediende J.C. Kreukniet Jz., om

cliënten niet zo lang konden wachten, vonden kasbetalingen

'verongelukte schoolmeesters', 'gedropen studenten' en zelfs 'jonge

zonder meer plaats. Soms bleek dan later, na een controle, dat

dames'; om kortom 'alles, wat maar de pen kan gebruiken'."

uitbetaling vanwege de zwakke financiële positie van de cliënt niet

De veranderingen in het rekruteringspatroon van kantoor-

had mogen plaatsvinden.

personeel duidden op een toenemende omvang van het kantoor-

Afgezien van een korte onderbreking in de jaren negentig leidde

werk en een verbreding van de vraag naar kantoorpersoneel. De

Mees tot 1909, hij was toen 81 jaar, de firma. Onder zijn leiding

toenemende omvang van het kantoorwerk had ongetwijfeld te

vonden in deze periode ingrijpende veranderingen plaats op het

maken met de nieuwe eisen die aan de boekhouding werden

kantoor van de firma. Na een buitenlandse oriëntatiereis voerde

gesteld. In het algemeen werd na 1850 het aantal in de

Marten Mees in de jaren zestig een losbladig rekening-courant-

boekhouding gebruikte boeken en rekeningen uitgebreid."

systeem in en werd er elke avond een dagbalans opgesteld. Het

Vanouds werd een algemeen memoriaal gebruikt waarin de

overschrijven van de uitgaande brieven maakte op zijn initiatief in

dagelijkse transacties werden genoteerd. Deze transacties werden

1861 plaats voor een kopieerpers, er kwam een spreekbuis van het

vervolgens post voor post overgebracht naar het journaal. Op basis

privé- kantoor naar de assurantieafdeling en het kantoor kreeg in

daarvan werd het grootboek met zijn verschillende goederen-,

1882 een telefoonaansluiting. Meer dan voorheen werden de

kapitaal-, opbrengst- en kostenrekeningen bijgewerkt. Debet- en

administratieve taken gedelegeerd aan het lagere personeel en

creditzijde van het grootboek dienden met elkaar in evenwicht te

vond er een financiële controle plaats van de boeken van cliënten

zijn. In de tweede helft van de negentiende eeuw maakte het

die een voorschot wilden hebben. Het aantal kantoorbedienden

algemeen memoriaal plaats voor verschillende soorten dagboeken:

groeide in de jaren tussen 1855 en 1882 van negentien naar vijftig.''

inkoop-, verkoop- en kasboeken. In deze dagboeken werden de

Een telg uit een andere tak van het geslacht Mees, mr. Willem

gegevens van de facturen en nota's genoteerd, waarna ze als basis

Cornelis Mees, voerde in dezelfde periode een soortgelijke

fungeerden voor het bijwerken van de rekeningen van het

reorganisatie door op het kantoor van De Nederlandsche Bank in

grootboek. Het grootboek kon worden gesplitst in sub-

Amsterdam. In 1856 begon hij met de invoering van een aparte

grootboeken, bijvoorbeeld het debiteuren- en het voorraadboek.

onkostenboekhouding, gevolgd door de introductie van

De vergroting van het aantal boeken en rekeningen maakte het

voorgedrukte staten voor de boekhouding en van formulieren

mogelijk een beter overzicht te krijgen over de aanwending van

waarop transacties snel konden worden ingevuld. Rond dezelfde

het vermogen en de waarde van de voorraad.

tijd werden stalen pennen en een kopieerpers in gebruik genomen

Ten slotte had de toenemende omvang van het kantoorwerk ook

en werden nieuwe functies gecreëerd, zoals een 'chef de bureau' en

consequenties voor de technische hulpmiddelen die op kantoor

een 'assistent van de secretaris', die tot het middenkader gerekend

werden gebruikt. Weliswaar bleven papier en inkt essentiële werk-

221

222


attributen, maar de in massa vervaardigde stalen of'kroontjespen'

kunnen worden beschouwd als de eerste voorboden van de omslag

verdrong na 1850 geleidelijk aan de kwetsbare en bewerkelijke

die omstreeks t88o resulteerde in de opkomst van de moderne

ganzenveer.'' De overgang van ganzenveer naar pen vroeg om een

administratie. Die opkomst vond plaats tegen de achtergrond van

andere papierkwaliteit. Het gebruik van een pen vergde een glad-

een aantal bredere economische ontwikkelingen. Naast de groei

der papieroppervlak en andersoortige inkt.'"' In verband met de

van de dienstensector had ook de expansie van het industriële

lange bewaartermijn van stukken, met name binnen overheids-

grootbedrijf, die al na 1850 optrad maar vooral vanaf het einde van

administraties, was een ander belangrijk criterium de duurzaam-

de jaren tachtig op brede schaal gestalte kreeg, aanzienlijke

heid van inkt en papier.'' Ook de particuliere kantoorhouder had

consequenties voor de omvang en het karakter van het kantoor.''

echter te maken met het bewaren van stukken. Volgens artikel zeven van het Wetboek van Koophandel diende hij de ontvangen

Industriële schaalvergroting en naamloze vennootschappen

brieven en afschriften van verzonden brieven te bewaren.

De toenemende bedrijfsomvang maakte de fabriek geJaagder en

Doorgaans gebeurde dat in boekvorm en, samen met andere

ondoorzichtiger, waardoor er een zekere verschuiving optrad van

stukken, in een bureau dat door middel van een cilindervormige

het productieproces naar organisatie en management. Naarmate er

jaJoezie kon worden afgesloten en dat een groot aantal vakjes,

meer mensen op de werkvloer kwamen en de bedrijfsvoering

kastjes en laden telde. De vele opbergmogelijkheden gaven dit

complexer werd, werden meer administratieve krachten

cilinderbureau de bijnaam 'pidgeon hole': duiventil. Daarnaast

aangetrokken om het productieproces te plannen, te struct ureren

boden kasten en planken met dozen uiteraard ook opbergruimte.

en te begeleiden. Bovendien maakte de groei van de

De kantoorhouder diende als gezegd kopieën te maken van de

ondernemingen het voor de directies moeilijker de verschillende

verzonden brieven en ze in een kopieboek op te nemen.'• Kopiëren

resultaten van het productieproces te beoordelen. Uitbreiding en

kon uiteraard door het origineel simpelweg over te schrijven, het

verfijning van de administratie was dus noodzakelijk, omdat met

zogeheten 'afschrijven'. De kantoorhouder stonden ook nieuwe,

de traditionele boekhoudmethoden verkoop-, productie- en

snellere methoden ter beschikking. Bij de keuze tussen deze

bezettingsresultaten niet of nauwelijks vielen vast te stellen. Het

methoden vormde de hoeveelheid brieven ongetwijfeld een

kantoor won binnen de fabriek aan betekenis.

belangrijk criterium. Ten eerste konden, zoals bij de firma Mees en

De groei in omvang van industriële bedrijven leidde tevens tot een

De Nederlandsche Bank gebeurde, kopieën worden gemaakt met

grotere kapitaalbehoefte; dit vertaalde zich weer in een toena me

behulp van een kopieerpers.'' In deze pers werd de tekst van brieven

van het aantal naamloze vennootschappen. Rond 1860 was de

onder zware druk overgezet op vloeipapier in het kopieboek.

naamloze vennootschap nog een zeldzame ondernemingsvorm.

Daartoe was speciale kopieerinkt nodig. Deze inkt bleef lang dun

Met name vanaf de jaren tachtig steeg het aantal N.V.'s echter

en nat, zodat ze onder druk in het vloeipapier kon afvloeien." Op

aanzienlijk: van circa vijfhonderd aan het begin van de jaren

deze manier was het mogelijk vier tot zes kopieën te produceren.''

tachtig naar ruim drieduizend aan het begin van de twintigste

Een tweede, alternatieve kopieermethode bood de hectograaf. De

eeuw." Omdat de naamloze vennootschap zich uitstekend leende

hectograaf bestond uit een houten bak gevuld met een laagje

voor het mobiliseren van grote kapitalen, nam de behoefte aan

stijfsel. Dit laagje zoog - in spiegelbeeld - de inkt op uit het

financieel management toe. Aangezien er meer geld in de

origineel. Vervolgens werd een vel papier op de laag met inkt

onderneming omging, werd het ondernemersrisico immers ook

gelegd, waarna met behulp van een roller de inkt een afdruk op

groter. Ook de voor de naamloze vennootschap kenmerkende

het papier maakte. Met deze methode konden circa vijftig

scheiding tussen de kapitaalverschaffers en de kapitaalbeheerders,

afdrukken worden gemaakt; aanzienlijk meer dus dan met de

anders gezegd tussen de aandeelhouders en de directie, had

kopieerpers.'• Het is niet bekend wanneer de eerste hectografen in

consequenties voor de administratie. De aandeelhouders wilden

het kantoo r hun intrede deden. In Rotterdamse handelskringen

uiteraard geïnformeerd worden over het beheer en de

was het apparaat in ieder geval aan het einde van de jaren zeventig

boekhouding en jaarstukken moesten worden gecontroleerd.

al een min of meer gebruikelijke methode voor het

Daarom dienden directie en management de administratie op een

vermenigvuldigen van brieven.''

zodanige manier te voeren dat daaruit snel en overzichtelijk de financiële stand van zaken kon worden afgeleid. De directie bezat daartoe zelfs een wettelijke verplichting: er werd voorgeschreven,

Veranderingen in en rond het kantoor 1880-1914

in eerste instantie door de Code de Commerce en vanaf 1838 door

De vanaf 1850 optredende veranderingen in de samenstelling van

controleerbare administratie moesten hebben. Een jaarlijks

het Wetboek van Koophandel, dat vennootschappen een het kantoorpersoneel, de introductie van nieuwe technische hulp-

opgestelde winst-en-verliesrekening was daartoe een eerste

middelen en de veranderingen in boekhouding en administratie,

vereiste."

223

DE OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINISTRATIE 1880-1914

Boekhouden en kostprijsberekening De schaalvergroting en de oprichting van naamloze vennootschappen resulteerden dus in een toenemende behoefte aan een meer omvangrijke en precieze administratie." Jn de literatuur zijn de nieuwe eisen die aan de boekhouding werden gesteld, terug te vinden. Nieuwe drukken van oorspronkelijk in de eerste helft van de negentiende eeuw verschenen handleidingen op boekhoudkundig gebied bevatten nieuwe onderwerpen. Een bijvoorbeeld in 1827 gepubliceerd werk werd in 1891 herdrukt en bewerkt met het oog op de boekhouding van naamloze vennootschappen. Daarnaast verschenen boekhoudkundige werken speciaal voor de vrouw en ten behoeve van het opkomende handelsonderwijs. Aan de nieuwe Hogere Burgerschool werd handelsondetwijs gegeven, een aantal handelsscholen gaf specifieke handelsopleidingen en de in 1882 opgerichte Vereeniging van Handelsbedienden Mercurius te Rotterdam verzorgde boekhoudexamens .... Met name vanaf de jaren tachtig steeg ook het aantal nieuwe boekhoudkundige werken aanzienlijk. Het ging daarbij deels om boekjes ten behoeve van de verschillende boekhoudexamens, deels ook om werken ten behoeve van een breed scala van afzonderlijke bedrijven: winkels, notariskantoren, landbouwbedrijven, zuivelfabrieken, bloemisterijen, verzekeringsbedrijven, koffiehandels, hypotheekbanken en rederijen."

Al in de eerste helft van de negentiende eeuw verschenen er

De Rotterdamsche Bankvereeniging was

stak. Het Amsterdamse kantoor bezat

werken waarin enige aandacht werd besteed aan het boekhouden

een van de handelsbanken die zich rond de eeuwwisseling ontwikkelden tot

wwel een buizenpostsysteem als een bedrijfstelefooncentrale met vijftig

binnen fabrieken. Pas in 1898 verscheen echter - van de hand van

algemene bank. In 191/ opende de bank

toestellen. Niet elke kantoorbediende

A. van Everdingen - een eerste werk dat volledig was gewijd aan de

een Amsterdams filiaal en in 1913 werd

bezat een eigen toestel, want in 1913

fabrieksboekhouding." Het werk vormde de eerste aanzet tot een

een nieuw kantoor aan het Rokin

telde het kantoor reeds 250

meer systematische beschouwing van het verband tussen de

betrokken, dat al spoedig het oude hoofd-

personeelsleden.

bedrijfsboekhouding en het probleem van de kostprijs." Van

kantoor in Rotterdam naar de kroon

Everdingen maakte om te beginnen een onderscheid tussen de

artikel." Andere nieuwe vakbladen waarin aandacht werd besteed

fabrieks- en handelsboekhouding, waardoor kon worden nagegaan

aan (industriële) boekhouding en kostprijsberekening, waren het

of de stijging of daling van de kostprijs moest worden

Maandblad voor het boekhouden en aanverwante vakken (vanaf

toegeschreven aan de handel of aan het productieproces. Voorts

1894), De accountant (1895) en Accountancy ( 1903). In 1909 ten

maakte hij een onderscheid tussen algemene en bijzondere kosten

slotte verscheen een eerste standaardwerk op het gebied van de

en splitste hij de eerste categorie uit in variabele en vaste kosten.

productiekostenadministratie, Kostprijsberekening en

Het belang van deze kostendifferentiatie was niet alleen gelegen in

administratieve fab rieksorganisatie. Het boek was geschreven door

het feit dat de kostprijs nu beter kon worden vastgesteld, maar ook

de ingenieur en boekhouddocent K.G. Simon." Simons boek was

in het feit dat de kostprijs nu vooraf kon worden berekend. Op

van groot belang voor het denken over én het ondetwijs in

basis van deze voorcalculatie kon dan de verkoopprijs en de

bedrijfsboekhouding en kostprijsberekening. Zo legde hij als eerste

productiehoeveelheid worden vastgesteld.

de relatie tusse n de bedrijfsbezetting aan de ene kant en de vaste

Het boekwerkje van Van Everdingen werd spoedig gevolgd door

en variabele kosten aan de andere kant en wees hij op het verband

soortgelijke publicaties in een aantal inmiddels opgerichte

tussen kostprijsberekening, boekhouding en de algehele bedrijfs-

vakbladen. Jn het tijdschrift De Boekhouder, dat verscheen vanaf

organisatie." Als ingenieur en boekhouder vertegenwoordigde

1899, werd in 1902 gewezen op het belang van het bijhouden van

Sirnon de twee beroepen die zich rond 1900 intensief gingen

een calculatieboek. In dit calculatieboek werden de verbruikte

bezighouden met de bedrijfsorganisatie in het algemeen en de

grondstoffen tegen inkoopprijs, de betaalde lonen en diverse

organisatie en inrichting van de administratie in het bijzonder.

andere algemene en bijzondere kosten geboekt en omgerekend per

Een concrete vertaling van Simons inzichten vond plaats bij de

224


NV Machine en Motorenfabriek v/h Thomassen en Co.'' Andere

had tot gevolg dat de coördinatie, communicatie en controle

machinefabrieken experimenteerden rond de eeuwwisseling

binnen het bedrijf nu door professionele managers systematisch

eveneens met nieuwe methoden voor het vaststellen van de lonen

werd opgepakt. Het werd hun taak om het werk op de

en tarieven." De machinefabriek Stork ging onder invloed van

verschillende afdelingen te coördineren en efficiënter te maken en

haar Amerikaanse contacten het verst met deze experimenten.

om het topmanagement op de hoogte te stellen van de gang van

Met het oog op het vaststellen van de 'juiste' tarieven voerde de

zaken. Ze werden hierin niet vrijgelaten. Het topmanagement

directie een nieuwe loonboekhouding in. Hiermee kon sneller en

legde de functies van de middenmanagers vast en formaliseerde de

nauwkeuriger worden berekend wat iedere machine en order

communicatie tussen de verschillende bedrijfsniveaus. Het

kostte en konden ook de tarieven beter worden gecontroleerd.

opstellen van circulaires en instructies voor het personeel en het

Daarnaast werd een nieuw premieloonstelsel ingevoerd, dat de

produceren van rapporten en kwantitatieve overzichten voor het

verdiensten van de werknemers koppelde aan de door de onderne-

topmanagement, werden dagelijkse taken voor de nieuwe midden-

ming gemaakte winst. Ten slotte kwam er een calculatiebureau dat

managers. Het topmanagement diende op zijn beurt weer de

de uitgifte en inzameling verzorgde van werkbonnen waarop exact

aandeelhouders en eigenaren te informeren en verantwoording af

de gewerkte tijd stond aangegeven.''

te leggen over de genomen en te nemen beslissingen. Op ad hoc

Systematic management

weloverwogen en gefundeerde beslissingen.

De veranderingen die in Nederland vanaf de tweede helft van de

De schaalvergroting van bedrijven en de scheiding tussen

negentiende eeuw optraden in het boekhouden en de kostprijs-

eigenaren, directie en management hadden daarmee tevens

berekening, kunnen worden geplaatst in het kader van de opkomst

gevolgen voor de betekenis die aan het boekhouden en de

van het 'systematic management'.'' De opkomst van deze nieuwe

administratie werd toegekend. Beslissingen moesten in

basis genomen beslissingen dienden plaats te maken voor

managementfilosofie is verbonden met veranderingen in de

toenemende mate worden gepland, geëxpliciteerd, geobjectiveerd

organisatiestructuren in het Amerikaanse bedrijfsleven vanaf circa

en zo mogelijk worden gekwantificeerd."' Boekhouden en

1850." In de tweede helft van de negentiende eeuw trad daar, en

kostprijsberekeningen vervulden in deze ontwikkeling een cruciale

iets later ook in Europa, een proces van schaalvergroting en

rol. Tussen de opkomst van het systematic management en het

integratie op. Ondernemers maakten dankbaar gebruik van de

ontstaan van nieuwe vormen van boekhouden en kostprijs-

mogelijkheden die nieuwe transport- en communicatietechnieken

berekeningen bestond dus een direct verband.

als de spoorweg en telegraaf creëerden om steeds grotere markten te bedienen. Ze vergrootten de schaal van de productie en

De dienstensector

integreerden binnen hun concern steeds meerbedrijfs-en

De industriële schaalvergroting zorgde niet alleen voor een

productieprocessen, van de winning van grondstoffen tot het

toenemend belang van de administratie en boekhouding, ze had

produceren en afzetten van eindproducten. De 'zichtbare hand'

ook consequenties voor de ontwikkeling van de tertiaire sector.

van het management verving steeds meer de 'onzichtbare hand'

Die ontwikkeling kende in de laatste decennia van de negentiende

van de markt in het reguleren van bedrijfsprocessen. De groeiende

eeuw een versnelling. Enerzijds ging het daarbij inderdaad om de

schaal van bedrijven en het optreden van horizontale en verticale

doorwerking van de industriële ontwikkeling, anderzijds om de

integratieprocessen, stelden hogere eisen aan het management van

effecten van bredere maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de

bedrijven. Waren voorheen de eigenaars doorgaans de bedrijfs-

algemene stijging van de welvaart.

leiders, in de tweede helft van de negentiende eeuw ontstond een

Dienstverlening op onder meer het gebied van handel, transport

scheiding tussen enerzijds professionele managers die geen

en financiën was al halverwege de negentiende eeuw de

eigenaar van het bedrijf waren en anderzijds de eigenaars en

belangrijkste economische sector, maar in de tweede helft van de

aandeelhouders van het bedrijf. Deze nieuwe elite van

eeuw nam de relatieve omvang van de sector nog verder toe. Met

professionele managers ontwikkelde een nieuwe stijl van

name het bankwezen maakte een snelle groei door. Tussen 1870 en

management, die later werd aangeduid met de term 'systematic

1913 groeide de totale dienstenproductie jaarlijks met gemiddeld

management'.

2,3 procent. Het bankwezen kwam daar met een gemiddelde

Systematic management had zowel op het top- als op het midden-

jaarlijkse groei van 3,9 procent ver boven uit." De stijgende

management betrekking. Het middenmanagement werd voorheen

kapitaalbehoefte van industriële ondernemingen resulteerde in een

vaak gevormd door familieleden of kennissen van de

toenemende vraag naar bankkredieten. Aanvankelijk was de in

bedrijfsleiding. Aan de behoefte aan communicatie en coördinatie

1861 opgerichte Twentsche Bankvereeniging, die actief was in de

werd door hen op informele, vaak arbitraire of zelfs chaotische

financiering van de textielindustrie, een van de weinige banken

wijze vo ldaan. De doorvoering van het systematic management

waarop de industrie in dit opzicht een beroep kon doen. Tegen het


einde van de negentiende eeuw kwam hierin evenwel verandering. Verschillende banken die rond dezelfde tijd als de Twentsche Bankvereeniging waren opgericht, breidden toen hun activiteiten uit en vergrootten hun kapitaal. Van primair handelsbanken werden het algemene of'gemengde' banken. Deze algemene banken verleenden allerlei financiële diensten, maar hielden zich

1880-1914

225

F. SOENNEC

•

h.uololr.L pn1W. Sua~llootaiUt

vooral bezig met kredietverlening op de korte termijn voor handelsactiviteiten en langetermijnfinanciering van industriële activiteiten. Industriële financiering resulteerde in de uitgave van aandelen en obligaties.'' De industriële expansie had ook gevolgen voor het verzekeringsbedrijf.'' Met name in de laatste decennia van de negentiende eeuw vond vanuit commerciële en ideële hoek een

systematisch

··~~~~~d .~:~rtelk H~-:+~~-t-:-+'!.'-HI-:ï7+;;-:--:;-t';~t;;-r.-1--;;-l

toenemend aantal pogingen plaats om ook de laagste inkomens, waartoe zeker de industriële arbeiders behoorden, te voorzien van In her niet-gemechaniseerde kantoor

De afbeelding toont een deel van het

waren papier, pennen en inkten de

aanbod van kroontjespennen van de

ongeval en ouderdom. Tegelijkertijd kregen, juist vanwege de

belangrijkste werkattributen. Door

Duitse uitgeverij Soennecken in de jaren

industrialisatie en de toegenomen welvaart, brede lagen van de

binnen- en buitenlandse kantoorboek-

tachtig van de negentiende eeuw.

verzekeringen tegen de kosten van overlijden en de gevolgen van

bevolking ook ruimte in hun budget voor meer dan alleen de

handelaren en uitgeverijen werden ze in een overstelpende variatie aangeboden.

eerste levensbehoeften : tussen 1880 en 1910 steeg het reële inkomen per hoofd van de bevolking van circa 235 naar 390 gulden per

in 1913. In dezelfde periode steeg de werkgelegenheid in de

jaar.'' Verschillende vormen van dienstverlening kwamen daarmee

industrie van 30 naar 35 procent. Aan de vooravond van de Eerste

binnen het bereik van een groter publiek." Arbeiders, maar ook

Wereldoorlog was de dienstensector voor wat betreft de

vertegenwoordigers uit de nieuwe middenklasse van ambtenaren,

werkgelegenheid de belangrijkste economische sector. Dit geldt

kantoorbedienden, onderwijzers, advocaten en medici, konden

ook wanneer wordt gekeken naar de bijdrage aan het bruto

kleine bedragen gaan sparen en geld gaan reserveren voor een

nationaal product. Het aandeel van de industrie in het bruto

levensfase waarin de mogelijkheden om inkomen te verwerven

nationaal product steeg van 27 procent in 1870 naar 35 procent in

waren beperkt. In combinatie met de stijging van de gemiddelde

1913. Voor de dienstverlening ging het om een toename van 46

levensduur creëerden deze ontwikkelingen met name een markt

naar 52 procent."

voor levensverzekeringen. De beëindiging van het overheids-

Uiteraard kan het aantal personen dat werkzaam is in de dienst-

toezicht in L88o op het levensverzekeringsbedrijf vormde

verlening niet worden gelijkgesteld met het aantal

bovendien nog een extra stimulans voor de bedrijfstak: tussen

(administratieve) kantoorwerkers. Voor deze periode ontbreken

188o en 1900 werden 63 nieuwe levensverzekeringsmaatschappijen

echter cijfers over hun aandeel in de Nederlandse beroeps-

opgericht. In dezelfde periode groeide het door de

bevolking. Wel zijn cijfers beschikbaar over de ontwikkeling van

levensverzekeringsmaatschappijen verzekerde bedrag jaarlijks met

het aandeel in de totale beroepsbevolking van hoofdarbeiders of

circa tien procent."'

employés. Het gaat daarbij om een stijging van 3,5 procent in 1849

De markt van schadeverzekeringen profiteerde overigens ook van

naar 9 procent in 1889 en tot 13,5 procent in 1909.'' Ook deze

de industrialisatie: niet alleen nam het aantal te verzekeren

'witte-boordwerkers' werkten echter niet uitsluitend op kantoor en

bedrijfs-en fabriekspanden toe, ook nam hun omvang toe en

hielden zich niet uitsluitend bezig met administratieve taken .

werden de machineparken uitgebreid. De waarde van fabrieks- en

Voor wat betreft de absolute stijging van het aantal kantoor-

bedrijfspanden nam daarmee eveneens toe. Verschillende typen

werkers zijn wel weer cijfers beschikbaar. Het aantal in de patent-

verzekeringen speelden hierop in, van bedrijfsschadeverzekeringen

belasting aangeslagen 'beheerders, opzigters, boekhouders,

en brandverzekeringen tot machinebreukverzekeringen.

zaakwaarnemers, commiezen en klerken' steeg van 6.765 rond 185o

De expansie van de tertiaire sector in de tweede helft van de

naar 9.441 rond 186o. De grote toename van administratief

negentiende eeuw resulteerde in een verschuiving binnen de

personeel vond echter in de daaropvolgende decennia plaats. Rond

structuur van de beroepsbevolking ten gunste van het aantal per-

1878 bedroeg het aantal kantoorbedienden in bovenstaande zin

sonen met dienstverlenende beroepen. Het aandeel in de totale

16.385, tegen 24.519 rond 189o. In veertig jaar tijd was dus een

beroepsbevolking van werkzamen in de dienstverlenende sector

verviervoudiging van het kantoorpersoneel opgetreden." De

steeg van 31 procent in 1870 naar 34 procent in 1890 en 37 procent

toename van het aantal hoofdarbeiders of employés, zoals gezegd

226


Na zijn introductie in Nederland in 1877 kon de telefoon aanvankelijk alleen worden gebruikt voor de communicatie tussen de verschillende afdelingen van een fabriek of kantoor of tussen kantoren en woonhuizen. De oprichting in 1881 van de eerste stedelijke telefooncentrales maakte lokaal telefoonverkeer mogelijk, terwijl vanaf 1888 tevens interlokaal gebeld kon worden. Scheepvaartkantoren behoorden zowel in Rotterdam als in Amsterdam tot de eerste telefoonabonnees.

een wat bredere categorie dan kantoorwerkers, was eveneens

De groeiende omvang van de kantoorsector in Nederland werd

indrukwekkend: van 40.000 in 1849 naar 155.000 in 1889 en

niet alleen veroorzaakt door een stijging van het aantal locaties

298.ooo in 1909.''

waar administratieve werkzaamheden voorkwamen, maar ook

Dit groeiend aantal hoofdarbeiders en kantoorbedienden vond

door een vergroting van de bestaande locaties. Er kwamen met

werk in een breed scala van bedrijfstakken. Naast het banken

andere woorden niet alleen meer, maar ook grotere kantoren. In

verzekeringswezen kunnen de rederij en handel worden genoemd,

het Amsterdamse bankwezen bijvoorbeeld groeide de verhouding

waar in de tweede helft van de negentiende eeuw zowel de

'ondernemer!loonafhankelijk personeel' tussen 1889 en 1909 van

geleidelijke afschaffing van het cultuurstelsel in Nederlands-Indië

1:3,5 naar q,6. In het verzekeringsbedrijf waren er in 1889 in dezelfde

als de overgang van de traditionele commissiehandel naar

stad op 53 ondernemers nog slechts 9 bedienden werkzaam; het

rechtstreekse handel met binnen- en buitenlandse agenten en

merendeel van deze bedrijven was dan ook een eenmansbedrijfje.

afnemers een toenemende behoefte aan kantoorpersoneel met zich

In 1909 evenwel was deze verhouding gewijzigd in 1:13." De

mee bracht." Ook de expansie van de overheid creëerde een

genoemde cijfers zijn uiteraard bedrijfsgemiddelden; de feitelijke

toenemende vraag naar administratieve werkers. Met name in de

bedrijfsomvang liep zeer uiteen. Een zestal hoofdstedelijke financiële

laatste twee decennia van de negentiende eeuw nam het aantal

instellingen had rond de eeuv..-wisseling elk al meer dan honderd

bureau-ambtenaren, zoals de kantoorwerkers in overheidsdienst

personeelsleden. Daartegenover stonden ruim vijfhonderd

werden genoemd, toe. Dit gold zowel voor de rijksoverheid als

financiële kantoren met gemiddeld minder dan één bediende.'3

voor de lokale besturen. Bij Binnenlandse Zaken werkten tegen het

Dit beeld uit het banken verzekeringswezen van een klein aantal

einde van 1877 1.218 ambtenaren; in 1909 waren dit er al 2.449. Nog

zeer grote kantoren en een groot aantal kleine tot zeer kleine

geprononceerder was de personeelstoename bij het departement

kantoren was min of meer representatief voor de andere bedrijfs-

van Waterstaat, Handel en Nijverheid: hier groeide het aantal

takken. Enquêtes van rond de eemvwisseling geven in ieder geval

ambtenaren van 4.817 in 1877 naar 12.742 in 1904."' Dankzij de

aan dat kantoren van scheepvaartmaatschappijen,

uitbreiding van bestaande en de oprichting van nieuwe

expeditiebedrijven en fabrieken zelden meer dan twintig, laat

gemeentelijke diensten en de toenemende stedelijke activiteiten op

staan meer dan honderd bedienden telden. Het overgrote deel van

het gebied van gezondheidszorg en onderwijs, nam ook het

de kantoren telde hooguit tien à twintig personeelsleden. Ook na

personeelsbestand van de gemeentelijke overheden aanzienlijk toe.

1900 bleef de omvang van de meeste kantoren zeer beperkt."' In

In Amsterdam bijvoorbeeld steeg het aantal ambtenaren tussen

vergelijking met de kleinschalige kantoren aan huis uit de eerste

1889 en 1909 van 3.017 naar 5-449· Een deel van dit personeel hield

en ook nog tweede helft van de negentiende eeuw was er echter

zich bezig met administratieve zaken.''

wel degelijk sprake van een proces van schaalvergroting.


1880-1914

Een in het oog springend aspect van deze schaalvergroting betrof

dienstverlenende instelling zeker ook een rol dat vrouwen in deze

de ingebruikneming van afzonderlijke kantoorruimten, zoals het

nieuwe functies geen directe concurrentie vormden voor het

eerdergenoemde Witte Huis. Voor de ook al genoemde

zittende mannelijke personeel. Er waren echter ook sociaal-

handelsfirma Van Eeghen brak dit moment aan in 1895. Het

economische motieven. Omdat vrouwenwerk in het algemeen en

kantoor in het woonhuis van de belangrijkste firmant werd

kantoorwerk in het bijzonder werden gezien als een aardige

verruild voor een afzonderlijk kantoorpand met elektrisch licht en

bijverdienste voor ongetrouwde vrouwen in de aanloop naar een

centrale verwarming." Vaak ging het bij dit soort verhuizingen om

huwelijk, hoefden ze geen volledig of een aan mannenwerk

de verbouw van reeds bestaande woonhuizen tot kantoren. In

gelijkwaardig salaris betaald te krijgen en kon een pensioen-

sommige gevallen werden echter ook geheel nieuwe kantoor-

voorziening achterwege blijven . De vakbandsman H. Smits

panden betrokken. De verzekeringsmaatschappij De Utrecht

maakte in 1902 een driedeling binnen het beroep van handels- en

bouwde bijvoorbeeld rond 1900 voor ruim twee ton een geheel

kantoorbediende. Bovenaan stond een 'aristocratie' van chefs de

nieuw hoofdkantoor. De motieven die leidden tot de bouw van dit

bureau, procuratiehouders, boekhouders en correspondenten op

kantoor, kwamen waarschijnlijk grotendeels overeen met die van

grote kantoren. Vervolgens kwam een kleine 'middenstand' die een

andere firma's die dezelfde stap namen. De dure nieuwbouw werd

jaarlijks salaris genoot van f 1.ooo tot f 1.500. Tot slot volgde een

niet alleen als noodzakelijk gezien vanwege de uitbreiding van het

groot 'proletariaat' dat soms slechts f 100, maar in ieder geval

bedrijf en het aantal personeelsleden, maar tevens als van belang

minder dan f 1.aoo verdiende; vaak te weinig om in het eigen

voor de naamsbekendheid en dus voor de omzet van de firma. Het

onderhoud te voorzien.'' Vrouwen werden in deze laagste categorie

nieuwe kantoorpand was zowel werkruimte als visitekaartje van

aangetroffen.n In praktijk bleek overigens veelvuldig dat ze voor

het bedrijf. Gevelornamenten beeldden de verschillende aspecten

hun bestaan wel degelijk afhankelijk waren van hun inkomsten uit

van het verzekeringsbedrijf uit. 66

kantoorwerk. De behoefte aan betaalde arbeid voor vrouwen was

Vrouwen op kantoor

kantoor door de opkomst van nieuwe functies en beroepen

In het nieuwe kantoor van De Utrecht waren de

eveneens groot was.

kantoorbedienden, ongeacht de afdeling waar ze werkten, nog in

Dat het kantoor rond de eeuwwisseling ook daadwerkelijk een

één grote kantoorruimte verzameld, waar ze staand en zittend

werkplek voor vrouwen werd, blijkt onder meer uit twee, in

achter schuine lessenaars schreven en rekenden. Vrouwen waren

respectievelijk 1898 en 1913 gehouden tentoonstellingen. Omdat

dus groot, terwijl de vraag naar vrouwenarbeid binnen het

rond de eeuwwisseling nog een betrekkelijk nieuwe verschijning

machineschrijven volgens de vertegenwoordiger van de Hammond

op kantoor. Alhoewel vrouwen hetzij als vrouw van de

Typewriter Company een beroep was dat 'veelvuldig door

ondernemer, hetzij als zelfstandige al rond 1850

vrouwen [wordt] uitgeoefend', diende tijdens de in 1898 gehouden

kantoorwerkzaamheden verrichtten, was hun aantal vooralsnog

Nationale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid een schrijfmachine

beperkt. In de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw

niet te ontbreken. Het exposeren van een schrijfmachine ging op

werd het kantoor als arbeidsveld voor vrouwen ontdekt. De toen

het laatste moment niet door, maar naast een wedstrijd stenografie

opkomende vrouwenbeweging achtte met name het beroep van

werd wel een wedstrijd machineschrijven georganiseerd; een

' boekhouderes' geschikt voor 'beschaafde' vrouwen uit de

primeur voor Nederland." De tentoonstelling De Vrouw 1813-1913

middenklassen. Er bestond echter veel weerstand tegen kantoor-

besteedde eveneens ruimschoots aandacht aan kantoorwerk, met

werk voor vrouwen. Enerzijds omdat ze daarmee buiten de

name op banken en verzekeringsbedrijven. Het initiatief daartoe

privé-sfeer traden en geacht werden zich vooral met opvoedende

was genomen door Clara Meijers, directiesecretaresse bij het

en verzorgende taken bezig te houden, anderzijds omdat ze de

Amsterdamse kantoor van de Rotterdamsche Bank. Meijers was

mannelijke boekhouders zouden beconcurreren op de

van mening dat een beroep 'dar door zooveel vrouwen uitgeoefend

arbeidsmarkt! ' Op grond van deze motieven lukte het

wordt, op deze tentoonstelling niet gemist mag worden'."

bijvoorbeeld de handelsbediendenvereniging Mercurius lange tijd

Ook blijkt uit de cijfers dat kantoorwerk door vrouwen in een

de deelname door vrouwen aan het examen Praktijk Diploma

periode van enkele decennia een geaccepteerd verschijnsel werd.

Boekhouden tegen te houden."

Terwijl in 1899 nog slechts 410 vrouwen in administratieve

Pas met het ontstaan van nieuwe functies als telefoneren, typen en

beroepen werkzaam waren, nam dit aantal in de daaropvolgende

stenograferen verwierven vrouwen zich een vaste plaats in het

jaren sterk toe. In procenten steeg het vrouwelijke aandeel in het

kantoor.'' 'Typewriten' en in iets mindere mate stenografie werden

totale aantal kantoorbedienden in de periode 1899-1920 van 2 naar

zowel in Nederland als daarbuiten vrijwel vanaf het begin als

liefst 24 procent." Tabel 2.1 geeft tot 1930 de ontwikkeling weer van

geschikt werk voor vrouwen gezien."' Daarbij speelde naast de

het aantal mannen en vrouwen in het kantoor en van de totale

veronderstelde vingervlugheid van vrouwen en hun van nature

omvang van het kantoorpersoneel in Nederland.

227

228


De introductie van de schrijfmachine aan het begin van de jaren tachtig van de negentiende eeuw creëerde een nieuw arbeidsveld voor vrouwen. Alhoewel ook mannen aan de schrijfmachine werkten, werd typen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld boekhouden, gaandeweg toch vooral als vrouwenwerk gezien. De afbeelding toont het kantoor van verzekeringsmaatschappij De Centrale in 1904.

Tabe/2.1: Het aantal mannen en vrouwen in het kantoor 1899-1930

Jaar 1899

Aantal vrouwen 410

stenografisten." Er zijn geen redenen om aan te nemen dat de

Aantal mannen

Totaal

situatie in Nederland hiervan verschilde. Het in 1913 opgerichte

25.641

26.051

Instituut Schaevers bood met zijn relatief korte en praktische

1909

4·234

43-459

47·693

kantooropleiding een goed alternatief voor de overwegend op

1920

36.825

ll5.615

152-440

mannen gerichte opleiding aan de handelsscholen. Schaevers

1930

47.855

132.789

180.644

richtte zich echter niet uitsluitend en expliciet op vrouwen. In de prospectussen en andere teksten van Schaevers werd de sekse van de

Bron: H. Pott-Buter, K. Tijdens (red.), Vrouwen leven en werk in de twintigste eeuw (Amsterdam I998), 271.

typist en stenografist veelvuldig in het midden gehouden of werden mannen nadrukkelijk als toekomstige leerlingen aangesproken.

De cijfers geven ook aan dat in absolute zin de werkgelegenheid

Dat het instituut er inderdaad in slaagde een brede doelgroep te

van mannelijke kantoorbedienden sterker groeide dan die van

bereiken, blijkt uit het bewaard gebleven fotomateriaal: foto's van

vrouwelijke kantoorbedienden. De expansie van de kantoorsector

Schoevers' cursussen uit de jaren tien tonen een verhouding van

bood, met andere woorden, niet alleen een toenemend aantal

circa één à twee mannen op drie vrouwen."

vrouwen een geschikt en zelfs 'netjes' en 'fatsoenlijk' arbeidsterrein, maar ook en zelfs vooral een toenemend aantal mannen. Meer personeelleidde binnen individuele bedrijven tot

Nieuwe kantoortechnieken''

het ontstaan van een zekere taakverdeling en gespecialiseerde afdelingen. Er was vervolgens ook weer personeel nodig dat het

De schaalvergroting van bedrijven, de opkomst van de N.V.,

werk van de verschillende afdelingen voorbereidde en

alsmede de veranderingen in het boekhouden en de opkomst van

coördineerde. Dit personeel was, vrijwel zonder uitzondering,

kostprijsberekening, gingen in de periode tussen 1880 en 1914

mannelijk. Mannen beperkten zich echter niet tot hun traditionele

gepaard met ingrijpende wijzigingen in de technieken en

takenpakket en nieuwe managementfuncties, maar gingen zich

methoden die werden gebruikt ten behoeve van de administratie."

ook bezighouden met wat al snel bekend kwam te staan als typisch

Met betrekking tot de kantoormachines kan worden geconstateerd

vrouwelijke kantoorfuncties. Amerikaanse cijfers laten in ieder

dat het vooralsnog ging om apparaten met weinig geïntegreerde

geval zien dat mannelijke kantoorbedienden vanaf de introductie

functies, die één of hooguit enkele arbeidsintensieve handelingen

van de schrijfmachine in de jaren zeventig van de negentiende

vervingen en versnelden.'' Dit betekende overigens niet dat er

eeuw tot in de jaren dertig van de twintigste eeuw een substantieel

tussen de toepassing van de verschillende kantoormachines en

deel uitmaakten van het (groeiend) aantal typisten en

-systemen geen verband bestond.

229

DE OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINISTRATIE 1880- 1914

Productie en reproductie op kantoor rond 1900

De schrijfmachine kreeg ook een impuls door het typen te

Een belangrijk hulpmiddel dat zijn intrede deed in het kantoor,

koppelen aan reproductie. De productie van een origineel en een

was de schrijfmachine. De komst van de schrijfmachine betekende

kopie van dat origineel verliep vóór de introductie van de

het ontstaan van een nieuwe kantoorpraktijk. De Amerikaanse

schrijfmachine in twee arbeidsgangen. De combinatie van

firma E. Remington & Sons, van oorsprong fabrikant van geweren,

schrijfmachine met- carbonpapier maakte het mogelijk productie

sloot in 1873 een contract met C. Sholes, die in 1868 een

en reproductie in één arbeidsgang te verrichten. Bijna alle

Amerikaans octrooi op een schrijfmachine had weten te verwerven.

advertenties rond de eeuwwisseling voor schrijfmachines maakten

In 1874 nam de Remingt'>n Typewriter Company de eerste

van deze mogelijkheid gewag, zodat verondersteld mag worden dat

schrijfmachines in

product~e.

Aan het begin van de jaren tachtig

startte het bedrijf de verkoop in Europa. Het was de Amsterdamse

gebruikers dit een belangrijke functie vonden. Met zwart of blauw carbonpapier was het mogelijk al typend meer dan twintig

handelsvereniging Fred. Stieltjes & Co. die zich in 1883 met de

kopieën van een brief of nota te maken. Bovendien bleek de

'Remington Standard Typewriter' op de Nederlandse markt begaf.

schrijfmachine goed samen te gaan met een nieuwe reproductie-

Tot de allereerste afnemers behoorden P. Dwars, griffier bij het

techniek die rond 1890 op kantoren werd ingevoerd.'' Het ging

kantongerecht van Zaandam, en H.F.R. Hubrecht, directeur van de

daarbij in eerste instantie om een apparaat dat verwant was aan de

Nederlandsche Bell-Telephoon Maatschappij. Directeuren van

eerdergenoemde hectograaf. David Gestetner verwierf in de jaren

bedrijven als de Twentsche Bankvereeniging, het bankiersbedrijf

tachtig een aantal Engelse octrooien op een techniek die bestond

Wertheim & Gompertz, de verzekeringsmaatschappijen De

uit een graveerpen, met was geïmpregneerd papier en een stalen

Utrecht en Mutua Confidentia, de Nederlandsche Gist- &

plaat waarop het papier rustte. De pen maakte perforaties in het

Spiritusfabriek Delft, de Nederlandsche Handel-Maatschappij en

vel papier dat met behulp van een bak, papier, inkt en een roller

de Koloniale Bank, volgden. Aan het begin van de jaren negentig

kon worden vermenigvuldigd. In latere versies van Gestetners

had Stieltjes & Co. al meer dan veertig schrijfmachines in

'cyclostyle', zoals het apparaat werd genoemd, vervingen

Nederland weten te verkopen. Koploper was daarbij ongetwijfeld

mechanische procédés de handbediende roller of slinger en werd

Mutua Confidentia, die op dat moment zestien machines op haar

het stencilpapier automatisch door de machine getransporteerd."

verschillende kantoren in gebruik had.''

AJhoewel de stencilmachine, die in de Verenigde Staten

Vanaf het begin van de jaren negentig kreeg Stieltjes & Co.

bekendheid kreeg onder de naam 'Edisons mimeograph',

concurrentie van andere vertegenwoordigers.'' Rond 1900 nam de

oorspronkelijk was bedoeld voor geschreven teksten, werd na de

variatie aan schrijfmachines nog verder toe.'' Er ontstond een

introductie van de schrijfmachine ook stencilpapier op de markt

grote verscheidenheid aan schrijfmachines, een verscheidenheid

gebracht dat geschikt was voor typewerk. Een advertentie uit 1892

die niet alleen betrekking had op de verschillende merken, maar

van Lutkie & Smit claimde dat de combinatie van de mimeograph

ook op de verschillende modellen van hetzelfde merk. De toename

met de 'National Typewriter' maar liefst 2.000 afdrukken

van het aantal aanbieders en soorten van schrijfmachines vanaf de

opleverde.''

jaren negentig duidt op een versnelling van de afzet en een

Overigens was de stencilmachine goedkoop in vergelijking met de

vergroting van de afzetmarkt. Een aantal factoren droeg bij aan

schrijfmachine. In de bovengenoemde advertentie kostte de

ss, de National schrijfmachine daarentegen f

deze ontwikkeling. Ten eerste werden ook na de introductie van de

mirneograph f

eerste machines in Nederland wijzigingen doorgevoerd in de

De National was daarmee nog een relatief goedkope

constructie en vormgeving, hetgeen de schrijfmachine breder

schrijfmachine: aan de hand van de verschillende advertenties kan

toepasbaar en gebruikersvriendelijker maakte. De eerste

worden geconstateerd dat een schrijfmachine rond de

schrijfmachines produceerden geen direct zichtbaar schrift. Omdat

eeuwwisseling gemiddeld tussen de f

de types het papier raakten aan de onderkant van de papierrol, was

bedrag kwam ongeveer overeen met het jaarinkomen van een

200

en f

300

160.

kostte." Dit

het pas na het typen van een regel of vier mogelijk te zien wat men

beginnende kantoorklerk. Koop was overigens niet noodzakelijk.

had getypt. DeUnderwood no. 5 uit 1895 was de eerste schrijfmachine

Kantoren konden namelijk hun administratieve werkzaamheden

die wél direct zichtbaar schrift opleverde." De machine was

ook uitbesteden aan de genoemde vertegenwoordigers of aan

voorzien van typearmen die het schrift aan de voorzijde op het

zogeheten 'copieerinrichtingen', die schrijfmachine-werk leverden

papier typten·. Het zichtbare schrift van de Onderwood werd kort

en waar brieven en documenten gekopieerd konden worden. Het

na 1900 dé standaard voor schrijfmach ines. Andere verbeteringen

was zelfs mogelijk een typiste in te huren. Heyenbrock, Haselager

in de constructie betroffen de toepassing van zogenaamde shuttles,

& Co., vertegenwoordiger van de 'Williams' schrijfmachine,

dit zijn draaibare schijven waarop verschillende lettertypes

verhuurde bijvoorbeeld schrijfmachines voor een gulden per dag,

aangebracht konden worden, en van tabulators, waardoor de

op voorwaarde dat één van zijn eigen typistes het typewerk

machine ook staten en tabellen met cijfers kon opmaken.

verrichtte: ' [Men ] kon dan af en toe door de straten van de

230


hoofdstad een coupé'tje zien rijden, waarin een jonge dame met

de schrijfmachine vervolgens af in het bedrijf, overigens soms zelfs

haar schrijfmachine was gezeten, op weg naar het bankierskantoor

op initiatief van het personeel zelf'' , om ten slotte in belangrijke

van Hope en Co, van de firma Van Loon, van andere huizen:•• De

mate gebruikt te worden door het toenemend aantal vrouwen dat

importeurs van schrijfmachines verleenden daarnaast ook service

rond de eeuwwisseling het kantoor ging bevolken . Ook kan de

op het gebied van onderhoud en richtten reparatieafdelingen op.

stelling worden verdedigd dat toen de schrijfmachine zich

Blikman & Sartorius bijvoorbeeld bezat in 1908 112 abonnees voor

verbreidde in het kantoor, de ondernemers een mogelijkheid

het onderhoud van 144 machines. In 1909 verkocht het bedrijf 131,

zagen om vrouwen aan te stellen zonder het zittend personeel al te

in 1910 164 schrijfmachines."'

veel voor het hoofd te stoten.

De schrijfmachine werd in advertenties niet alleen gekoppeld aan verschillende nieuwe reproductietechnieken, maar ook aan

Verdere mechanisering

kantoorwerk door vrouwen in het algemeen en nieuwe,

Kort na 1900 werden nog andere mechanische hulpmiddelen dan

secretariële werkzaamheden in het bijzonder. De schrijfmachine

de kopieerpers, hectograaf en schrijfmachine in het kantoor

creëerde de mogelijkheid om het bedenken en het formuleren van

geïntroduceerd. De eerste moderne tel- en rekenmachines, zoals

teksten te scheiden van de tekstproductie.•• De dicteermachine, een

de 'Comptometer' en de 'Burroughs Adding and Listing Machine',

uitvinding die uit dezelfde periode dateert als de schrijfmachine,

werden in het buitenland rond 1890 geconstrueerd en bezaten een

speelde op deze mogelijkheid in. De fonograaf van Edison uit 1877

toetsenbord dat verwantschap vertoonde met dat van de schrijf-

bestond uit een spreektrechter met een diafragma waaraan een

machine. In plaats van letters bezat het toetsenbord echter cijfers.

naald was gekoppeld. Door in de trechter te spreken bewoog de

Met het indrukken van een bepaalde toets werd het betreffende

naald over een roterende rol bekleed met een metalen folie. De

cijfer direct op een totaalteller overgebracht. Vermenigvuldigingen

tekst die op deze manier op de folie was vastgelegd, kon later

konden worden uitgevoerd door herhaalde optellingen." Tel- en

worden gereproduceerd.'' In latere versies van de dictafoon werd

rekenmachines verschenen pas na de eeuwwisseling op de

de folie vervangen door een waslaag. Met behulp van de

Nederlandse markt. In advertenties uit 1906 werd bijvoorbeeld

dicteermachine kon de kantoordirecteur brieven inspreken die

reclame gemaakt voor de 'Millionär' en de 'Standard'

later werden uitgetypt. Daardoor was het minder noodzakelijk dat

rekenmachine. De MiUionär kon vermenigvuldigen, delen,

de typiste aanwezig was in de buurt van de man die haar de

optellen, aftrekken en worteltrekken. De berekening 56-419.328 x

brieven dicteerde; typisten konden bij elkaar worden gezet in

49.321.739 = 2.782.699.370.171.392 maakte het apparaat naar

typekamers.') In een advertentie, overigens uit de jaren dertig,

verluidt in zeven seconden ... Die snelheid werd bereikt omdat de

werd op dit aspect nader ingegaan: 'Het Dictaphone-systeem

Millionär, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Comptometer, was

maakt U onafhankelijk van Uw steno-typiste en stelt haar in staat

gebaseerd op het principe van directe vermenigvuldiging.'oo

aan andere correspondentie door te werken, terwijl U dicteert.

Evenals in het buitenland vonden in Nederland tel- en

Daardoor bespaart U tijd en geld.'•• Typecursussen en cursussen

rekenmachines als eerste emplooi in verzekeringsbedrijven, met

stenografie werden ook vaak in combinatie aangeboden. Al vóór

name levensverzekeringsmaatschappijen:o• De vaststelling van

de oprichting van Schaevers in 1913 boden de aanbieders van

premies voor levensverzekeringen was gebaseerd op de

schrijfmachines tevens typecursussen aan. Ze waren ongetwijfeld

overlijdenskans per leeftijdscategorie. Die kans was gelijk aan de

bedoeld om de markt voor schrijfmachines te vergroten.

verhouding van het aantal in jaar X overleden personen met het

Amsterdam bijvoorbeeld bezat een Hammondschool, terwijl er

geboortejaar Y tot het aantal nog levende personen met hetzelfde

Remingtonscholen in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag

geboortejaar op 1 januar i van jaar X. De wiskundig adviseur van

gevestigd waren. De eerdergenoemde firma Heyenbrock, Haselager

de verzekeringsmaatschappij, de actuaris, was degene die deze

& Co. bood vanaf 1892 eveneens een cursus typen aan.'' Al deze

berekeningen maakte. De actuaris maakte daarbij gebruik van de

opleidingsinstituten gaven zonder uitzondering tevens cursussen

gegevens van volkstellingen, maar ook van ervaringscijfers.

stenografie.

Afhankelijk van het aantal nog levenden werd een premie

Het werken op de schrijfmachine, het uitwerken van dictaten en

vastgesteld die gedurende de looptijd van de verzekering gelijk-

het stenograferen waren, zoals eerder werd geconstateerd, taken

bleef. De som van de premies was aanvankelijk hoger dan het

die vrijwel van meet af aan als vrouwenwerk werden bescho uwd.

bedrag dat nodig was voor uitbetaling aan de nabestaanden van de

Aan de hand van de lijsten van de eerste gebruikers van

in een vroeg stadium overleden polishouders. Het aantal

schrijfmachines kan echter worden geconstateerd dat typen

overledenen was aanvankelijk klein. Hierdoor werd er een

vooralsnog in de praktijk geen exclusief vrouwelijke bezigheid was.

financiële reserve opgebouwd die kon worden belegd. Ze werd

De eerste kopers van schrijfmachines waren immers zonder

aangesproken in latere jaren als de sterftekans groter werd en de

uitzondering mannen in directiefuncties." Geleidelijk aan daalde

maatschappij dus meer moest uitbetalen, terwijl er tegelijkertijd

DB OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINISTRATIE 1880-1914

231

minder aan premies werd ontvangen. De financiële reserve moest uiteraard de toekomstige verplichtingen dekken. Daarom berekende de actuaris ieder jaar de vereiste reserve.'"' Aanvankelijk stond de actuaris buiten de organisatie van de verzekeringsmaatschappij. Vanaf het einde van de negentiende eeuw ging de actuaris echter in toenemende mate deel uitmaken van het bedrijf en werd hij het hoofd van het wiskundig bureau van de verzekeringsmaatschappij. Het feitelijke rekenwerk werd nu verricht door kantoorklerken, die dag in dag uit meterslange kolommen uit het hoofd moesten optellen. Na de eeuwwisseling kon dit handwerk worden gedaan met tel- en rekenmachines. Naast hun snelheid boden de machines ook het voordeel dat bij de berekening van de premies en de reserves nu deels volstaan kon worden met personeel dat niet wiskundig onderlegd was. De verzekeringsmaatschappijen waren in m eer opzichten pioniers in kantoormechanisatie. Met de betrekking van een nieuw hoofdkantoor in

1902

kreeg verzekeringsmaatschappij De Utrecht ook

de beschikking over een fotografie-afdeling."' Naar alle

De eerste schrijfmachines, zoals deze

vanzelfsprekendheid. Het inktlint werd

waarschijnlijkheid maakte deze afdeling gebruik van een Duits

Remington uit 1885, produceerden in

van speciale kopieerinkt voorzien, zodat het getypte met de kopieerpers kon

van officiële stukken, zoals verzekeringspolissen, een getrouwe

tegenstelling tot latere modellen nog geen direct zichtbaar schrift. Ook het maken van kopieën met behulp van

kopie. Tot die tijd werden de polissen met de hand overgeschreven

carbonpapier was nog geen

fotokopieerapparaat, de ' Kontophot Goerz'. Dit apparaat maakte

worden gedupliceerd.

of overgetypt. De groei van het aantal polissen maakte dit werk echter bezwaarlijk: terwijl De Utrecht in

1893 174.500

polissen

'Door de sedert jaren gevolgde methode van copieboeken

telde, was dit aantal in 1904, mede dankzij een aantal overnames,

meent men soms, dat die chronologische volgorde wél een

gestegen tot ruim 750.000." '

voordeel is, doch wie er even over nadenkt, komt gemakkelijk tot de overtuiging, dat hij nooit copieën noodig heeft van een

Opbergen en bewaren

zekeren datum of van een bepaald tijdvak, maar wél de

De introductie van mechanische hulpmiddelen in de administratie

copieën van de correspondentie, die aan een zeker iemand

had ook gevolgen voor de manier waarop stukken werden

gezonden is. Een dossier, waaronder wij hier verstaan de

geregistreerd en bewaard. Met de introductie van de schrijf-

verzameling van correspondentie met één relatie of op één

machine en het ca rbonpapier kon worden afgezien van het

onderwerp betrekking hebbende, is toch uit den aard der zaak

gebonden boek. Dit gold niet alleen voor de correspondentie,

onvolledig, als daarin zich alleen de ontvangen

maar ook voor facturen en rekeningen. Beide soorten

correspondentie bevindt, terwijl de andere helft, die tenminste

administratieve bescheiden konden worden bewaard in losbladige

even belangrijk is, n.l. de copieën van verzonden brieven, uit

boeken of registers. Een advertentie uit

een aantal boeken bij elkaar moet worden gezocht. Hoe groter

1906

maakte melding van

registers met uitneembare bladen 'volgens Amerikaansch

het tijdvak, waarover men eene gevoerde correspondentie

Systeem'."' Rond dezelfde tijd adverteerden ook Nederlandse

wenscht te co nsulteeren, hoe grooter het aantal copieboeken,

kantoorboekhandels met losbladige systemen als het 'Uitrajectum'

dat men in zoo'n geval moet naslaan en het kwam bij

register en het 'Bushong' -systeem.'.. Het Bushoog-systeem werd op

degenen, die het oude systeem in praktijk brachten, dikwijls

de markt gebracht door de 'Eerste Nederlandsche fabriek van

voor, dat men om den loop eener zaak na te gaan over een

losbladige boeken' te Amsterdam en werd speciaal aanbevolen

langeren termijn, daarvoor een dozijn of meer copieboeken op

voor banken. Een losbladig rekening-courantboek bijvoorbeeld

den lessenaar had liggen met uitstekende papiertjes om aan te

voorkwam, in combinatie met het gebruik van de schrijfmachine, het overschrijven van rekening-courantafschriften."' Losbladige

geven, waar de copieën te vinden waren.'"'' Een sneUere verwerking en verbeterde beschikbaarheid van

dossiers boden de mogelijkheid van een thematische

gegevens vormde ook het motief om over te gaan op verschillende

rangschikking van stukken, in plaats van de traditionele

soorten kaartsystemen. De verzekeringsmaatschappij De Utrecht

chronologische methode. Bij een uitgebreide administratie was dit

bijvoorbeeld ging in

een groot voordeel:

kaartenadministratie.'09 De sterk groeiende bevolkings-

1905

over van een stamboeken- naar een

232


administraties in de grote steden behoorden evenwel tot de eerste

eeuw in een toenemende behoefte aan financiële dienstverlening.

gebruikers van kaartsystemen."' Rond 1900 vervingen de

Het ging bij deze dienstverlening om een aantal zaken, variërend

bevolkingsadministraties van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht

van het opmaken en bijhouden van de boeken, van het adviseren

de registratie van de bevolking op bladen in gebonden boeken,

over het inrichten, bijwerken en verbeteren van boekhouding en

door kaarten. In ieder geval in Utrecht ging de overgang naar het

administratie, tot het verifiëren van de verschillende boekhoud-

kaartsysteem gepaard met de introductie van de eerste

posten en het controleren van de boeken op het feit of balans en

schrijfmachines.'" De afdeling Bevolking van Rotterdam was zeer

verlies-en-winstrekening goed aansloten op de boekhouding."'

stellig in haar voorkeur voor een kaartregister:

De laatstgenoemde functie kreeg vooral gewicht na de beruchte

'Dit register bestaat uit losse gezinskaarten, omdat het bij

Pincoffs-affaire. De balansvervalsingen en onregelmatigheden die

boeking in vaste deelen, niet mogelijk is in eene zich zoo snel

Loclewijk Pincoffs op grote schaal toepaste in de boekhouding van

uitbreidende gemeente als Rotterdam de alphabetische

de naamloze vennootschap de Afrikaansche Handelsvereniging

volgorde te behouden. Dientengevolge zou al spoedig hulp

(AHV), liepen in 1879 uit op een zeer omvangrijk financieel

moeten gezocht worden in verwijzingen, waardoor het nut der

debacle. Omdat het toezicht op de onderneming overduidelijk had

alphabetische orde, namelijk het gemakkelijk vinden van een

gefaald, leidde de affaire tot het in toenemende mate instellen van

post, verloren gaat. Bovendien zouden bij boeking in vaste

een onafhankelijke controle op naamloze vennootschappen ten

deelen, dikwijls twee of meer ambtenaren tegelijkertijd

behoeve van commissarissen en aandeelhouders."• De opvolger

hetzelfde deel moeten raadplegen, waardoor stoornis

van de AHV, de Nieuwe Afrikaansche Handelsvennootschap,

veroorzaakt wordt.''"

schreef als eerste bedrijf de benoeming van een financiële

Omdat het kaartsysteem eenvoudiger te raadplegen werd, kon het

controleur statutair voor. Een aantallevensverzekerings-

ook in toenemende mate worden ingeschakeld in het gemeentelijk

maatschappijen en banken volgde kort daarna dit voorbeeld."'

beleid. Dankzij de introductie van het kaartsysteem kon de

Aanvankelijk werden de administratieve, adviserende en

gemeentelijke bevolkingsadministratie zich ontwikkelen tot een

controlerende taken verricht door boekhoudbureaus. Deze werden

centrale informatiebron voor het verstrekken van inlichtingen ten

veelal geleid door ervaren en gerenommeerde boekhouders die in

behoeve van de naleving van de dienstplicht, de opstelling van de

hun vrije tijd hun diensten aan andere ondernemingen dan waar

kieslijsten en de controle van de leerplicht. Als zodanig kwam het

ze voor werkten, aanboden. Werd het aantal bedrijven waarvoor

daarmee tegemoet aan wat wel is genoemd de 'bloeiperiode' van

de boekhoudbureaus de boeken bijhielden omvangrijk, dan kon

het lokale bestuur."'

de boekhouder besluiten voor zichzelf te beginnen. Geleidelijk aan

Kaartsystemen kwamen aanvankelijk uit het buitenland, met name

groeiden de boekhoudbureaus zodoende uit tot zelfstandige en

Amerika. Verondersteld mag worden dat met de introductie van

onafhankelijke accountancy bureaus. Het in 1883 te Rotterdam

Nederlandse kaartsystemen een verbreding van de markt optrad.

door onder anderen B. Moretopgerichte Confidentia geldt als het

Ook particuliere kantoren gingen gebruikrnaken van kaart-

eerste Nederlandse accountantskantoor. Tien jaar later werd in

systemen. In een prijscourant van Blikman & Sartorius uit 1910

Amsterdam het Bureau van Verificatie, Arbitrage en

werd haar eigen 'Fortuna' kaartsysteem bijvoorbeeld geafficheerd

Administratieve Controle opgericht, terwijl ook de boekhouder

als in gebruik bij 'vele' rijks- en gemeente-instellingen, alsmede

J.G.Ch. Volmerinmiddels als accountant werkzaam was. Zo

bankiers- en effectenkantoren. Het Fortuna Kaart- en

organiseerde hij de administratie van een boekhandel,

Briefrangschiksysteem was door Blikman & Sartorius in 1907 in

controleerde hij de boekhouding van een glasverzekerings-

samenwerking met de Zaandamse gemeentesecretaris Zaalberg op

maatschappij en maakte hij de jaarrekening op van een

de markt gebracht en werd uitdrukkelijk verkocht als 'Nederlandsch

waterschap."'

Fabricaat'. In 1921 meldde Blikman & Sartorius dat het Fortunasysteem en het door haar in 1912 geïntroduceerde ASNO-systeem

Accountants

'op elk kantoor van eenige betekenis' in gebruik was.'"

Omdat de naam accountant niet beschermd was, kon elke aankomende en onervaren boekhouder zich accountant noemen. Om deze reden werd in 1895 het Nederlandsch Instituut van

Nieuwe beroepen

Accountants (NJVA) opgericht, mede op initiatief van de leden van Confidentia en van Volmer."' Het belangrijkste doel dat het

De uitbreiding en intensivering van de administratie en de

NIVA voor zichzelf zag weggelegd , was de vorming van een

veranderende betekenis van de boekhouding van een

opleidingsinstituut dat boekhouders die reeds in het bezit waren

retrospectieve registratie naar een instrument ten behoeve van het

van het diploma M.O. boekhouden, voorbereidde op het NIVA-

managemen t, resulteerden tegen het einde van de negentiende

diploma. Daarnaast maakte het NIVA reclame voor h et beroep en

233

DE OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINI STRATIE 1880- 1914

Tel- en rekenmachines kregen in Nederland rond de eeuwwisseling een plaats op kantoor. Vooral levensverzekeringsmaatschappijen gingen voor het berekenen van premies gebruikmaken van deze machines, maar ook op kantoor bij Philips werd, zoals de foto uit 1913 laat zien, door meisjes en jongens al druk met telmachines gewerkt.

streefde het naar een wettelijke regeling van de beroepspraktijk.

hoogleraarschap werd geconstateerd, markeerde Volmers

Het NIVA-examen gold al spoedig als zeer zwaar en het instituut

benoeming het begin van de academische behandeling van

zelf als eerbiedwaardig en exclusief. Daarom werd in

economische en administratieve vraagstukken in het Nederlandse

1899

een

concurrerende beroepsorganisatie opgericht zonder eigen examen

bedrijfsleven."' In zijn oratie rekende Volmerniet alleen de

en minder gesloten van karakter: de Nederlandsche Bond van

boekhouding tot het vak bedrijfsleer, maar ook de financiering en

Accountants (NBA).

de algemene inrichting van de onderneming."' In

Interne conflicten binnen het NJVA over de methoden die door

benoemd tot hoogleraar aan de Nederlandsche Handels-

1914

werd hij

accountants werden toegepast bij hun controlerende

Hoogeschool te Rotterdam, de latere Nederlandse Economische

werkzaamheden, leidden in

Hogeschool (NEH).

1907

tot de oprichting van de

Nederlandsche Accountants-Vereeniging (NAV)."' Naast Volmer

Limpergs betekenis lag vooral op het gebied van de ontwikkeling

maakte ook zijn leerling Th. Limperg Jr. deel uit van de nieuwe

van de accountancy als vakgebied. Tegenover het oppervlakkig en

vereniging. Als gediplomeerd boekhouder had Limperg zich in 1900

aangemeld bij het NIVA als assistent, om in

1904

het NIVA-

fragmentarisch controleren van de boeken bepleitte hij de grondige en systematische analyse.''"' Een dergelijke analyse was

diploma te behalen. Vanaf 1901 werkte hij op het door Volmer

meer dan het op een rij zetten van boekhoudkundige feiten; de

opgerichte accountantskantoor Volmer & Co.

accountant gaf de ondernemer een wetenschappelijk verantwoord

Volmer en Limperg waren van grote betekenis voor de

inzicht in de betekenis van deze feiten voor het functioneren van

inhoudelijke ontwikkeling van de accountancy. Volmerkan gezien

de bedrijfshuishouding. In de ontwikkeling van de bedrijfs-

zijn vroege betrokkenheid bij de opleiding van het NIVA worden

huishoudkunde of bedrijfseconomie tot een wetenschap zag

aangemerkt als de grondlegger van de systematische studie voor

Limperg dus een belangrijke rol weggelegd voor de accountant.

accountant in Nederland. Daarnaast bezat hij vanwege zijn

Geheel in lijn met deze opvatting werd Limperg in

accountantsactiviteiten een grote kennis van en veel ervaring in

Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam benoemd tot

het bedrijfsleven. Vanaf 1902 werkte Volmer in Wenen in verband

hoogleraar bedrijfshuishoudkunde."'

met een organisatieopdracht van Anton Jurgens'

De loopbanen van Volmer en Limperg kunnen model staan voor

Margarinefabrieken. Na zijn terugkeer in Nederland werd hij in

de ontwikkeling van de accountancy in deze periode. Vanuit zijn

1908

benoemd tot hoogleraar in het boekhouden en de bedrijfsleer

1922

aan de

boekhoudkundige expertise ontwikkelde de accountant zich tot

aan de Technische Hoogeschool (TH) te Delft."' Het betrof de

een specialist op het gebied van de interne bedrijfsorganisatie. Van

eerste leerstoel in dit vak. Zoals in de inleiding van een bundel

accountant werd hij organisatiedeskundige. Accountants waren

opstellen naar aanleiding van zijn vijfentwintigjarig

echter niet de enige specialisten op dit gebied. De benoeming van

234


leiding van ingenieurs kon worden opgelost. Een wetenschappelijke analyse van de bedrijfsvoering en een rationele besluitvorming waren daartoe de beste instrumenten. Zowel accountants als ingenieurs konden rond de eeuwwisseling een zekere deskundigheid claimen op het gebied van de bedrijfsorganisatie. Beiden ontwikkelden zich tot specialisten die over steeds meer kennis en methoden beschikten om de financiële, economische en organisatorische aspecten van de onderneming door te lichten en te optimaliseren. En beide beroepsgroepen zagen in de introductie in Nederland van een nieuwe, uit Amerika afkomstige methode van bedrijfsvoering een mogelijkheid om hun deskundigheid te vergroten en hun positie te versterken. Zoals we Een bankbediende uit St. Louis, William S. Burroughs, diende in 1885 een eerste

schrijfmachine. Zoals gebruikelijk gingen octrooiaanvragen vergezeld van schetsen

octrooi in voor een telmachine, waarvan

en tekeningen die de werking van de machine verduidelijkten.

het toetsenbord een sterke gelijkenis vertoonde met dat van de

Volmer aan de TH Delft was een indicatie voor het feit dat ook

in het volgende hoofdstuk zullen zien, wierpen ingenieurs en accountants zich vanaf 1910 op als fakkeldragers van het scientific management van F.W. Taylor.

Het dynamische kantoor

ingenieurs zich in deze periode gingen bezighouden met de algemene bedrijfsorganisatie.

Het kantoor maakte in de periode 1880-1914 een ingrijpend

Ingenieurs

negentiende eeuw werd de administratie, de boekhouding en het

Met de vanaf circa 1890 optredende versnelling in de Nederlandse

cijfer- en rekenwerk verricht op een locatie waar tegelijkertijd

industrialisatie diende zich een nieuw werkgebied voor ingenieurs

werd gewerkt en gewoond. Kantoorzaken waren een

transformatieproces door. Tot ver in de tweede helft van de

aan.'" De ingenieur leek bij uitstek geschikt om leiding te geven

bijkomstigheid of een noodzakelijk kwaad, dat zonder veel

aan het productieproces binnen het nieuwe industriële

inspanning tussen de bedrijven door afgehandeld kon worden.

grootbedrijf. Het was daarbij duidelijk dat het niet alleen ging om

Al in de tweede helft van de negentiende eeuw had het kantoor

een controle en beheersing van de techniek, maar tevens om het

aan betekenis gewonnen. Niet alleen namen het aantal kantoren

oplossen van bedrijfseconomische en sociale problemen binnen

en het aantal kantoorwerkers toe, ook werd het kantoor een aparte

bedrijven. Het onderwijs aan de TH werd, getuige ook Volmers

locatie met een eigen dynamiek. Deze ontwikkeling zette na 188o

benoeming, in deze richting bijgesteld. Met name binnen de in

versneld door. Binnen industriële en dienstverlenende bedrijven

1904 opgerichte Sociaal-Technische Vereeniging van

kwam meer aandacht voor administratie en boekhouding. Aan

Democratische Ingenieurs en Architecten (STV) gold de opvatting

administratie en boekhouding werden ook nieuwe eisen gesteld.

dat de ingenieur moest leren zowel met technische als met sociale

Enerzijds was dit een gevolg van de opkomst van de naamloze

factoren rekening te houden. De oprichting in 1908 van het aan de

vennootschap. De uitwisseling van financiële informatie tussen de

STV verbonden Sociaal-Technisch Advies-Bureau paste binnen dit

eigenaren van de vennootschap en de directie en het management

kader. De socialistische oriëntatie vandeSTV-ingenieurs was

was binnen deze nieuwe ondernemingsvorm een cruciale zaak,

echter een uitzondering in het Delftse milieu."'

waarmee boekhouders en accountants zich intensief gingen bezig-

In de periode rond de eeuwwisseling vond in zowel absolute als

houden. Anderzijds werden de interne informatiestromen

relatieve zin een groeiend aantal Delftse ingenieurs, mede dankzij

verbeterd, wat administratieve activiteiten met zich meebracht.

de aanpassing van het onderwijsprogramma, werk in de

Voorts maakten administratieve bedrijven als banken en

nijverheid, handel en scheepvaart. Het ging daarbij meer en meer

verzekeringsmaatschappijen een proces van schaalvergroting door;

om leidinggevende posities. In de beroepspraktijk ontwikl<elde de

er kwamen niet alleen meer, maar ook grotere kantoren. Deze

ingenieur zich dus tot manager en ondernemer. Zijn rol ten

ontwikkeling vergde meer kantoorwerkers. Niet alleen nam het

opzichte van maatschappelijke hervormingen kwam daarbij in het

aantal mannelijke kantoorbedienden toe, er kwamen ook meer

geding. Ook de aanvankelijk radicale STV-ingenieurs vertaalden

vrouwen in het kantoor werken. Dat het kantoor zich ontwikkelde

de sociale kwestie meer en meer in een bedrijfsintem vraagstuk

tot een nieuw arbeidsterrein voor vrouwen, duidt eens te meer op

met een technisch-organisatorisch karakter, een vraagstuk dat

de schaalvergroting van de kantoorsector. In verband met deze

door samenwerking tussen werkgevers en werknemers en onder

schaalvergroting kon ook een begin van aandacht voor de interne

DE OPKOMST VAN DE MODERNE ADMINISTRATIE 1880-1914

organisatie van het kantoor, de werkmethoden en de gebruikte

schrijfmachines vooral werden gebruikt door mannelijk directie-

hulpmiddelen bij de bedrijfsleiding worden geconstateerd.

personeel, werd in de jaren daarna de schrijfmachine hét kantoor-

De toenemende omvang van kantoorwerkzaamheden en het

apparaat voor vrouwen. De introductie van de schrijfmachine was

grotere belang dat aan administratie en boekhouding na 1880 werd

dus niet dé oorzaak van de intrede van vrouwen in het kantoor,

toegekend, gingen gepaard mét en werden ondersteund dóór het

maar vergemakkelijkte dit wel. Vrouwen werden vervolgens ook

gebruik van nieuwe kantoortechnologie. Tussen 1880 en 1914 werd

ingeschakeld voor het uitwerken van teksten die waren

een breed scala aan kantoormachines geïntroduceerd, overigens

ingesproken op dicteermachines, terwijl een nieuwe schrijfme-

zonder dat er sprake was van een brede diffusie van al deze

thode als de stenografie eveneens binnen het vrouwelijke domein

machines. Naast de al eerder geïntroduceerde kopieerpersen en

kwam te vallen. Het ontstaan van een categorie vrouwelijke

hectografen mechaniseerden nu schrijf-, tel-, reken - en stencil-

kantoorbedienden stimuleerde dus de introductie van een

machines administratieve taken die daarvoor met de hand werden

samenhangende, nieuwe groep van kantoortechnieken.

verricht. Het ging daarbij om het schrijven van brieven, het maken

Het toenemend aantal mannen én vrouwen in het kantoor, de

van berekeningen, het verzenden van post, en het kopiëren en

opkomst van nieuwe methoden van boekho uding en administratie

reproduceren van brieven en stukken. Naast deze nieuwe

en de introductie van nieuwe kantoortechnologie waren

productie- en reproductietechnieken kwamen er ook nieuwe

ontwikkelingen die elkaar versterkten en stimuleerden. In

methoden voor het bewaren en registreren van brieven en stukken

samenhang resulteerden deze ontwikkelingen in de periode

op de markt, zoals losbladige boeken en kaartsystemen. Deze

1880-1914 in de opkomst van wat door tijdgenoten als de moderne

nieuwe technieken en methoden werden binnen individuele

administratie werd gekarakteriseerd. De schaalvergroting van het

bedrijven en overheidsinstellingen niet allemaal gelijktijdig

kantoor in deze jaren maakte in combinatie met nieuwe eisen en

geïntroduceerd. Wel was het zo dat wanneer eenmaal een nieuwe

informatiebehoeften de oude methoden en technieken niet langer

productietechniek als de schrijfmachine werd gebruikt,

adequaat. Functionele, organisatorische en technische

veranderingen in reproductietechnieken vaak volgden. Het

veranderingen waren noodzakelijk. Al deze veranderingen

gebruik van schrijfmachines raakte bijvoorbeeld gekoppeld aan

gebeurden op incidentele basis en ad hoc en werden geïnitieerd

dat van carbonpapier, terwijl stencilpapier voor stencilmachines

door de directie en het management van de verschillende

als de cyclostyle geschikt werd gemaakt voor typewerk. De

bedrijven en ondernemingen. Bedrijven experimenteerden, soms

archivering van stukken werd ook beïnvloed door het gebruik van

in samenwerking met en ondersteund door accountants en

kantoormachines. Het lag bijvoorbeeld voor de hand het gebruik

kantoormachinehandelaren, met nieuwe methoden van

van schrijfmachines te combineren met losse bladen en kaarten.

boekhouding en met nieuwe kantoormachines. Wat beviel, werd

De interactie die plaatsvond tussen kantoortechnieken, werd

behouden en wellicht verbeterd, wat niet beviel, werd weer

echter niet alleen beïnvloed door het bestaan van een soort

veranderd of afgeschaft. Na 1914 zou een nieuw middenveld

natuurlijke verwantschap tussen de verschillende

ontstaan van functi onarissen die zich specifi ek met kantoor-

kantoortechnieken. Ze werd ook ondersteund door de

methoden en -machines gingen bezighouden.

taakverdeling op kantoor tussen mannen en vrouwen. Na een eerste fase in de jaren tachtig van de negentiende eeuw, waarin

0. de Wit met medewerking van H. Buiter

235

De opkomst van de moderne administratie

Recommend Documents