sosvakmanschap.nl
Monitor en advies SOS Vakmanschap editie 2013
De monitor in het kort
zeldzame specialistische beroepsgroepen en kleinschalig beroepsonderwijs
2
Monitor en advies SOS Vakmanschap - editie 2013
in het kort… Nederland telt 100 zeldzame specialistische beroepsgroepen, met ongeveer 80.000 beroepsbeoefenaren (1% van de Nederlandse beroepsbevolking) en een gezamenlijke jaarlijkse omzet van 11 miljard euro. Tot de scope van SOS Vakmanschap behoren alle zeldzame specialistische beroepen en hun (mbo-)opleidingen in Nederland met een: • zeer kleine omvang van de beroepsgroep (zeldzaam), • u nieke, complexe en hoogwaardige vakkennis en vaardigheden, die langdurige training vereisen (specialistisch), • reëel arbeidsmarktperspectief nu en op de middellange termijn (toekomstperspectief).
De beslisboom van SOS Vakmanschap 1
2 Zeldzaam?
Specialistisch?
3
4 Bedreigd?
Bedreigde Opleidingen en Beroepen valt binnen de techniek. Opvallend is dat er veel bijzondere combinaties worden gevormd met techniek. Zeldzame specialistische beroepen hebben gezamenlijk een bijzonder waardevolle positie in onze arbeidsmarkt, economie en samenleving: • Zeldzaam specialistisch vakmanschap is vertegenwoordigd in alle negen economische topsectoren van Nederland en vormt daarmee een kleine, maar vaak onmisbare schakel in onze economie. • O ok in de maakindustrie hebben deze beroepen een belangrijke positie. • Z eldzaam specialistisch vakmanschap bevat bovendien kiemen voor innovatie, mede doordat beroepen zich vaak op het snijvlak van bedrijfstakken bevinden. • D e beroepen zijn van grote waarde voor gezondheid en welzijn, cultuur en historie en voor de consument.
Toekomstperspectief?
kansen op de arbeidsmarkt 5 Probleemeigenaar?
Elke sector heeft wel enkele van dit soort zeldzame specialistische beroepen, daarom spreken we van een ‘sectoroverstijgende niche’. Zo’n driekwart van de beroepen en opleidingen die zich melden bij het Meldpunt
Ondanks de krimpende economie zijn er baanmogelijkheden binnen de zeldzame specialistische beroepen: • De waarde van deze beroepen voor economie en samenleving betekent werkgelegenheid, ook in economisch moeilijkere tijden. • B eroepen als schoenherstellers of kleermakers profiteren juist van een economische recessie.
• D e vraag naar hulpmiddelen in de gezondheidstechniek groeit als gevolg van de vergrijzing. • D e verwachting is dat creatief vakmanschap een grotere rol gaat spelen in de economie van de toekomst. • Veel specialistische beroepen zijn op zoek naar nieuwe instroom ter vervanging van vakmensen die met pensioen gaan. • D oor de hoge vergrijzing zijn er binnen de zeldzame specialistische beroepen kansen op de arbeidsmarkt, ook voor zij-instromers. • M eer dan tweederde van de zeldzame specialistische beroepsbeoefenaren is zzp’er. Zzp’ers zijn flexibele arbeidskrachten en weten zich door goed ondernemerschap en creativiteit staande te houden in economisch moeilijkere tijden.
Meldpunt Bedreigde Opleidingen en Beroepen • Registratie: Sinds de lancering zijn 59 beroepsgroepen en opleidingen gemeld. • Probleemanalyse: Over iedere melding wordt een casebeschrijving geschreven. • Advies: Op basis van de casebeschrijving krijgt iedere melder een advies. • Vervolgactiviteiten: De beroepsgroepen en onderwijsinstellingen zijn zelf aan zet. SOS Vakmanschap heeft werksessies georganiseerd voor vier meldingen. Een aantal meldingen krijgt een vervolg in pilots.
3
signalen
uit kleinschalige specialistische beroepsopleidingen Goed beroepsonder wijs is cruciaal om kennis, kunde en vakmanschap in stand te houden en aan volgende generaties over te dragen. Kleinschalig, specialistisch onderwijs heeft andere kenmerken dan het totale mbo. Uit de meldingen blijkt een reële kans dat kleinschalige specialistische opleidingen onbedoeld – en onopgemerkt – verdwijnen. Voor mbo-instellingen zijn dergelijke opleidingen vaak duur en lastig te organiseren, vanwege de kleine studentenaantallen, het kapitaalintensieve karakter en het bijeenbrengen van de benodigde specifieke specialistische kennis en vaardigheden. Dit maakt de kleinschalige specialistische opleidingen kwetsbaar. Op termijn kunnen gevolgen voor de beroepsgroepen niet uitblijven.
15%
signaal: versnippering en veelvuldig starten en stoppen
Na jaren van groei zien we sinds 2010 een krimp van het aantal mbo-studenten. In 20112012 waren er nog 514.771 mbo-studenten, in 2012-2013 zijn dit er 506.067. In de afgelopen vijf jaar is het aantal mbo-studenten bij 44% van alle opleidingen gekrompen. Deze daling wordt deels verklaard door de ontgroening van de Nederlandse bevolking. De krimp is echter sterker bij de kleinschalige opleidingen: van de zeer kleinschalige kwalificatiedossiers is sinds 2008 68% in studentenaantal gedaald. Het aantal kleinschalige opleidingen dat groeit (19%), blijft sterk achter bij het aantal grotere opleidingen dat groeit (35%).
Een deel van de zeer kleinschalige opleidingen is versnipperd: Negen van de 35 dossiers met maximaal 50 studenten worden op drie of meer locaties uitgevoerd. Ook wordt er door mbo-instellingen veelvuldig gestart en gestopt met kleinschalige opleidingen: In vier jaar tijd zijn 27 instellingen gestart met het aanbieden van 31 kleinschalige opleidingen terwijl maar liefst 41 instellingen in dezelfde periode zijn gestopt met deze opleidingen. Lage studentenaantallen en versnippering van het aanbod zetten opleidingen onder druk. Een aantal meldingen geeft als kernprobleem dat er ergens een nieuwe opleiding start, terwijl de bestaande opleiding(en) al moeite hebben het hoofd boven water te houden.
meer dan tweederde van de zeer kleinschalige kwalificatiedossiers is de afgelopen vijf jaar gekrompen
15% van alle mbo-opleidingen is zeer kleinschalig
4%
signaal: teruglopende studentenaantallen
120
100% 90%
100
80% 70%
Er wordt veel gestart en gestopt met zeer kleinschalige opleidingen Hiervan zijn 8 instellingen in ‘12/’13 gestart met een opleiding
44%
Hiervan zijn 14 instellingen in ‘12/’13 gestopt met een opleiding 27
80
68%
60%
41
60
50% 40%
21%
60%
35%
20%
51-200 studenten (landelijk) Meer dan 200 studenten per dossier (landelijk) Geen studenten
19% 21% 13%
0% Kwalificatiedossiers met max. 50 studenten
Totale kwalificatiedossiers mbo
krimp groei stabiel*
4
Monitor en advies SOS Vakmanschap - editie 2013
76
20
10%
Maximaal 50 studenten
40
62
30%
0
Totaal aanbod in
gestart tussen
gestopt tussen
Totaal aanbod in
2008-2009
2008 en 2013
2008 en 2013
2012-2013 Starten Stoppen
signaal: dreiging van verbreding en veralgemenisering Studenten worden soms niet of onvoldoende specialistisch opgeleid. Bijvoorbeeld omdat er geen gerichte opleiding bestaat, omdat de opleiding onvoldoende aansluit bij de beroepspraktijk of omdat er een tekort is aan goede vakdocenten of leerwerkplekken. Met de herziening van de kwalificatiestructuur wil de minister van OCW de complexiteit verminderen, het aantal kwalificaties omlaag brengen, kwalificaties verbreden en verwante kwalificaties samenvoegen. Veel melders geven aan dat hun opleiding bedreigd wordt door deze druk om te veralgemeniseren. Specialisatierichtingen verdwijnen en beroepen worden ondergebracht bij bredere opleidingen. Nederland heeft breed gekwalificeerde, flexibel inzetbare beroepskrachten nodig. Maar we kunnen ook niet zonder specifiek gekwalificeerde, specialistische vakmensen. Om Nederland van de gewenste beroepskrachten te blijven voorzien, moeten er van beide voldoende worden opgeleid. signaal: onderwijstijd voor specialistische vakken onder druk Zeldzame specialistische beroepsgroepen zetten hun vraagtekens bij de dubbelkwalificatie van het mbo. Door de hogere eisen aan de vakken Nederlands, rekenen en moderne vreemde talen blijft er minder onderwijstijd
over voor het aanleren van noodzakelijke specialistische kennis en vaardigheden. Met name in BBL-opleidingen, met maar één opleidingsdag per week, is dit zeer problematisch. Opleidingen voor zeldzame specialistische beroepen hebben veel onderwijstijd nodig om de studenten het specialisme onder de knie te laten krijgen. Beroepsgroepen lopen talentvolle studenten mis, omdat zij niet voldoen aan de generieke taal- en rekeneisen. Terwijl deze studenten vaak geen behoefte hebben aan doorstroom naar het hbo en voor de uitoefening van het beroep vaak niet het hoge taal- en rekenniveau nodig is. signaal: beroeps-praktijkvorming bij zzp’ers niet eenvoudig Vakmensen zijn vaak enthousiast en gedreven om hun kennis en ervaring door te geven aan de volgende generatie. Toch is het moeilijk leerwerkplekken te vinden, omdat het merendeel van de beroepsgroepen uit zzp’ers bestaat. • Z zp’ers hebben niet altijd werk voor een student. • Z zp’ers kunnen vaak geen werkplek en begeleidingstijd bieden. • Voor een zzp’er is het een behoorlijke investering om een BBL-student aan te nemen. • Z zp’ers komen tot op heden niet in aanmerking voor een fiscale korting vanuit de WVA.
Historisch gezien is er in laagconjunctuur meer instroom naar BOL-opleidingen en in hoogconjunctuur meer instroom naar BBLopleidingen. Voor kleinschalige beroepsgroepen, die vaak alleen een BBL-opleiding hebben, biedt dit geen oplossing. signaal: beperkte toegang tot o&ofondsen Ruim 80% van meldingen valt onder een CAO en bijbehorend O&O-fonds. Toch zijn deze fondsen beperkt toegankelijk voor zeldzame specialistische beroepen: • CAO’s zijn gericht op een sector, niet op een specifiek beroep. • K leinschalige beroepsgroepen zijn doorgaans niet aangesloten bij de CAO. • Z zp’ers vallen niet onder een CAO, omdat er geen sprake is van loondienst. • D oor de lage organisatiegraad van zzp’ers kunnen zij moeilijker aanspraak maken op een O&O-fonds. • E r kan slechts naar rato een beroep kan worden gedaan op de beschikbare gelden terwijl een bovengemiddelde bijdrage nodig is.
5
veelbelovende
voorbeelden
SOS Vakmanschap ziet veelbelovende voorbeelden van succesvolle kleinschalige specialistische opleidingen. We zien krachten en kwetsbaarheden, waardoor de oplossingen vaak niet duurzaam zijn. We krijgen zo meer inzicht in wat nodig is om het kleinschalig specialistisch beroepsonderwijs duurzaam te maken.
kracht: duurzame samenwerking Succesvolle voorbeelden laten allen zien dat de belangrijkste voorwaarde voor resultaat nauwe en duurzame samenwerking tussen beroepsgroep, onderwijsinstelling en kenniscentrum is. De totstandkoming van een dergelijk samenwerkingsverband is echter niet eenvoudig.
kracht: landelijk doelmatig onderwijs Beroepsgroep en onderwijs bespreken met elkaar hoeveel instroom er jaarlijks nodig is op de arbeidsmarkt en hoe ze kunnen voorkomen dat er te veel vakmensen instromen. Voor de studenten betekent dit een goede kans op een baan. Dergelijke afspraken hebben geen wettelijke basis. Iedere school mag op elk willekeurig moment een opleiding starten. Als dat inderdaad gebeurt, heeft dat zijn weerslag op de doelmatigheid van de bestaande opleidingen.
6
Monitor en advies SOS Vakmanschap - editie 2013
kracht: specialisatie en branchekleuring
kracht: aantrekkelijk ecosysteem
Soms wordt er niet of onvoldoende specialistisch opgeleid. Er is dan bijvoorbeeld geen kwalificatie beschikbaar, de opleiding sluit niet goed aan bij de beroepspraktijk of er is een gebrek aan een goed ingericht praktijklokaal en/of goede vakdocenten. Wanneer het bedrijfsleven en de scholen zich beide probleemeigenaar voelen, zoeken ze samen naar oplossingen. Vaak zorgt de beroepsgroep met aanvullende financiering of in natura voor praktijkfaciliteiten. Soms gaat de invulling vanuit de branche zo ver, dat er zonder een specifieke kwalificatie wordt opgeleid voor een specialistisch beroep.
Het bundelen van bij elkaar passende opleidingen en cursussen onder één dak vergroot de mogelijkheden tot samenwerking en synergie, de herkenbaarheid en de aantrekkingskracht. Andersom verlegt een aantal ROC’s de focus naar een meer overzichtelijke structuur waarbij de locaties een eigen uitstraling krijgen die past bij de beroepsgroep(en). In beide gevallen ontstaan ecosystemen rondom een bepaald beroepencluster die qua uitstraling vergelijkbaar is met een vakschool.
kracht: alternatieve onderwijsvormen Door buiten de kaders te denken, worden met creativiteit passende onder wijsvormen ontwikkeld. Een aangepaste onderwijsvorm kan helpen bij het efficiënt organiseren van kleinschalig onderwijs en bij het vergroten van de opleidingsbereidheid van studenten en werkgevers. Door nieuwe onderwijsvormen toe te passen, verkennen kleinschalige opleidingen mogelijkheden en grenzen van de huidige regelgeving en benutten zij de beschikbare regelruimte maximaal.
kracht: duurzame financiering Kleinschalige specialistische opleidingen zijn voor onderwijsinstellingen meestal duur en lastig te organiseren, vanwege de kleine studentenaantallen, het kapitaalintensieve karakter en het bijeenbrengen van de benodigde specifieke specialistische kennis en vaardigheden. Soms worden alternatieve inkomstenbronnen gevonden, maar deze zijn zelden duurzaam.
acties en adviezen duurzame opleidingsarrangementen De scholen en beroepsgroepen zijn gedreven om oplossingen te bouwen en te verduurzamen, ondersteund door de kenniscentra en SOS Vakmanschap. We adviseren de minister van OCW om ruimte te creëren, zodat we een onderwijsinfrastructuur (‘sectorplan’) kunnen neerzetten waarmee Nederland kan blijven profiteren van de waarde van zeldzame specialistische beroepsgroepen. Voorwaardelijk hiervoor is erkenning van het economische en maatschappelijke belang van zeldzaam specialistisch vakmanschap en erkenning van de specifieke vraagstukken die de familie van kleinschalige specialistische opleidingen gemeenschappelijk hebben. De afgelopen jaren zijn hierin belangrijke stappen gemaakt. advies 1: verduurzaam het loket en expertisepunt voor kleinschalig specialistisch vakmanschap. Sinds 2010 vormt de netwerkorganisatie SOS Vakmanschap een landelijk aanspreekpunt voor zeldzame specialistische opleidingen en beroepen. SBB heeft aan de minister van OCW geadviseerd dat zo’n landelijk loket- en expertisepunt noodzakelijk is. Hier verzamelt zich kennis en organisatiekracht om problematieken in kaart te brengen en duurzame kleinschalige specialistische onderwijsoplossingen
te bouwen. Net als SBB, pleiten wij ervoor dat de functie van loket en expertisepunt voor zeldzaam specialistisch vakmanschap duurzaam wordt verankerd. Kleinschalige beroepen en opleidingen die in hun voortbestaan worden bedreigd, kunnen zich dan blijven melden en het kleinschalig specialistisch onderwijs kan er pro-actief worden gemonitord. En bovenal: door concentratie van werkzaamheden, kennis en kunde kan SOS Vakmanschap samen met beroepsorganisaties en de scholen blijven bouwen aan duurzame onderwijsarrangementen. advies 2: verplicht scholen tot het tijdig kenbaar maken van het starten en stoppen van kleinschalige specialistische opleidingen. SOS Vakmanschap is enthousiast dat de Minister van OCW onderwijsinstellingen wil verplichten om het starten en stoppen van opleidingen openbaar te maken. Hiermee kan worden voorkomen dat een opleiding versnippert of zelfs volledig verdwijnt, zonder dat alle belanghebbenden bij de besluitvorming betrokken zijn geweest. Door een dergelijk meldpunt neer te leggen bij het loket en expertisepunt, ontstaat verdere bundeling van kennis en expertise.
advies 3: geef kleinschalige specialistische opleidingen een eigen plek in het onderwijsbestel en onderzoek met pilots waar aangepaste voorwaarden nodig zijn. De atypische kenmerken van kleinschalig specialistisch beroepsonderwijs maken dat deze niet tot hun recht komen binnen de randvoorwaarden van het huidige mbo-onderwijs, dat regionaal is georganiseerd en waar een beweging is naar bredere opleidingen. SBB heeft de Minister van OCW geadviseerd om kleinschalige specialistische opleidingen een ‘bijzondere positie’ te verlenen in het onderwijsbestel. Vanuit zo’n eigen positie kan beter rekening worden gehouden met het langdurig aanleren en inslijten van specialistische kennis en vaardigheden, de kleine studentenaantallen, de kleinschaligheid van de beroepsgroepen en de noodzaak van een landelijke aanpak. Minister Bussemaker geeft in haar brief aan de Tweede Kamer over macrodoelmatigheid aan dat zij gaat verkennen wat de mogelijkheden zijn voor het starten van pilots. SBB heeft geadviseerd om deze pilots door SOS Vakmanschap uit te laten voeren. In pilots kunnen wij voor een aantal bedreigde beroepen en opleidingen concrete oplossingen bouwen en duurzaam maken.
7
Bezoekadres p/a SVGB St. Laurensdreef 22 3565 AK Utrecht Postadres Postbus 9907 3506 GX Utrecht 030 603 67 56
[email protected] sosvakmanschap.nl Monitor en advies SOS Vakmanschap - editie 2013
