De metaalnijverheidin Tilburg 1830-1900 door Giel van Hooff Naast de wollenstoffennijverheid kende en kent Tilburg een niet onbelangrijke metaalnijverheid. Deze bedrijfstak is echter nog nooit onderwerp van uitgebreide bestuderinggeweest.De bedoeling van dit artikel is een eersteoverzicht te geven van de ontwikkeling van de bedrijfstak en de verschillendebedrijven in Tilburg in de 19e eeuw. Binnen de trage industrialisatie van Nederland in de 19c eeuw is de wollenstoffenniiverheid relatief een voorloper. De mechaniseringvan cle Tilburgse wolinclustrie g i n g e c h t e r v r i j g e l e i d e l i j k .l n d e g e h e l e 1 9 e e e u w b l e e f b i j v o o r b e e l dh e t handwcven naast de machinale weverij bestaan.Toch waren er rond het middcn van de eeuw al een 25-tal wollenstoffenfabriekendie over een s t o o m k e t e lb e s c h i k t e n . ' )I n 1 8 7 2s t o n d i n d e T i l b u r g s ef a b r i e k e n l l 2 0 v a n het to-talegcïnstalleerdevcrmogen aan fabrieksketelsin Nederland opgestelcl.2)Daarmee bekleedcleTilburg na Amsterdam cJetweede plaats in Neclerland in dit opzicht. Uiteraard bevorderde deze mechaniseringde vraag naar plaatselijke mogelijkhcden voor onderhoud en reparatie van m a c h i n c r i e ë n I. n d e n u v o l g e n d ed r i e h o o f d s t u k j e sz u l l e nw e n a d e r i n g a a n op het produktiepakket van de Tilburgse machinefabrieken, de achtergrond van de machinefabrikantenen de financiering van hun bedrijf. Produkten Een goed overzicht van het produktiepakket van de ruim 30 Tilburgse machinefabriekjesis, bij geb r e k a a n g e g e v e n sn i e t t e m a k e n . Wat we weten. komt bovendien vaak uit indirectebronnen als advertenties of inschrijvingen bij o p e n b a r e a a n b e s t e d i n g e nV. a n d e hierin aangebodenprodukten is, ctror het ontbreken van bedrijfsarchieven,niet na te gaan of ze nu w e r k e l i j k d o o r d e e r a n b i e d e rv e r vaardigd zijn of slechtsgeleverd of g c ï n s t a l l e e r dw e r d e n . I n e e n e n k e l geval komen wc door toevallige o m s t a n d i g h e d e nm e e r o v e r d c v e r h o u d i n g l e v e r a n c i e re n p r o d u c e n t te weten. Zo krijgt hct Tilburgse b e d r i j f W . H . S m u l d e r si n 1 8 7 2 ,b i j d e o p r i c h t i n gv a n d e g e m e e n t e l i j k e gasfabriek, de inrichting hiervan o p g c d r a g e n .S m u l d e r s b l i j k t d e z e opdracht grotendeels uitbesteed te hebben bij de fa. Clem. de Neubourg & Co. te Bouffioulx in België. voor wie dit werk nieuw was. Gevolg was dzrtde oplevering veel te laat geschiedde omdat partijen n i e t o p t i j d g e l e v e r dw e r d e n o f h e r haalde malen (tot drie keer toe) afgekeurd werdcn. Doordat deze leverantiefoutliep en de correspondentic hierover bewaard is gebleven. weten we dus in dit ene geval mecr over de werkelijke produc e n t r. ) H e t n u v o l g e n d eo v e r z i c h t v a n d e
c o m p o u n d m a c h i n e sv a n 1 5 0 p k . a ) Op de internationale nijverheidstentoonstelling in 1883 te Amsterdam ontvangen de Gebr. Mercx een zilveren medaille voor hun inz e n d i n s .e e n s t o o m m a c h i n ev a n l - 5 pk.s) óot W.H. Smulders heeft m e e r d e r e s l o o m m a c h i n e so p z i j n naam staan. In 1862bijvoorbeeld levert hij een stoommachinevan 20 pk voor de polder Eigen te Marem.6) Bij de opheffing van het bed r i j f , i n 1 8 1 3 1 1 4w. o r d e n o . a . n e g e n verschillende stoommachines te koop aangeboden.T)Ook de grotere bedrijven uit het laatste kwart van de eeuw. zoals de Gebr. Deprez hebben stoommachines verv a a r d i g d . o )M a a r o o k h e e l k l e i n e verschillendeprodukten van de Tils m e d e r i j t j e s z, o a l sd a t v a n J . L . v a n burgse machinenijverheid berust Elten, exposeren en adverteren op incidentele vermeldingen in met stoommachines.") meestalindirecte bronnen. Absolu- De produktie van stoomketels is te zekerheid is er in de meeste ge- pas na ca. 1870 in Tilburg van de vallendus niet. grond gekomen. Rond 1870 zijn Een belangrijk terrein waarop de vrijwel alle stoomketels in de TilTilburgse bedrijven zich bezig heb- burgse fabrieken van buitenlandse, ben gehouden is de vervaardiging B e l g i s c h e , m a k e l i j . ' ( t ) B l i j k b a a r van algemenekrachtwerktuigen als was er voor de Tilburgse ijzerwerkstoommachines,en de daarbij ho- plaatsengeen eer te behalen tegen rende stoomketels. Volgens eigen d e n a b i j g e l e g e n o, u d e r e , e n a l v c e l opgave van het bedrijf is door de verder ontwikkelde Belgische maGebr. Mercx sinds de oprichting c h i n e n i j v e r h e i d .P a s n a 1 8 7 0 w o r van hun bedrijf tot eind l9e eeuw den in Tilburg ketelmakerijen ope e n 8 0 - t a l s t o o m m a c h i n e sv e r v a a r - gericht, waarbij niet-Tilburgers de disd. waaronder verschillende b e l a n g r i j k s t ei n i t i a t i e f n e m e rzsi j n . Piet Mercx begon in 1837 een winkeltje in staufijzer en ijzerwaren in de Nieun^landstraat
q t J
v&
jtt i '
l ï *
)J :Í8
Er is een aanwijzing dat ca. 1868 een eerste ketelmakerij door een Tilburger, de smid Alphons van de Langerijt, is opgericht, maar lang heeft clit bedrijf niet bestaan.tt) In 1870vestigtzich de ketelmaker/mecanicien Arie Boele vanuit Den Bosch in Tilburg, en start daar samen met zijn zwager Dijkstra een ketelmakerii.l2l uet bedrijf wordt in 1877, een jaar na de dood van Boele. verkocht aan Thomas Hard y , e e n B e l g v a n g e b o o r t e . r 3 ;H e t bedrijf van Hardy is vermoedelijk '90 in de jaren opgeheven. ln hetzelfde jaar dat Boele in Tilburg zijn intrek neemt, vestigt ook Jacques Piedboeuf een ketelmakerii in Tilb u r g . r a )Z i j n b e d r i j f v e r d w i j n te c h ter al na enkele jaren. Van meer blijvende betekenis is de ketelmakerij van de Gebr. Deprez. In 1884 nemen de gebroedersJules en Ceasar Deprez een ijzergieterij in Tilburg over, die zij uitbreiden tot een machinefabriek.'') Ketels worden de specialiteitvan dit bedrijf. Daarnaast levert het veel plaatconstructiewerk zoals in 1900de derde gashouder en in 1909 een ijzeren schoorsteenvoor de gemeenteliike gasfabriek van Tilburg."') In f.i71 schrijven zeven Nederlandse rnachinefabrieken. waaronder drie Tilburgse bedrijven. in op de levering van een gashoudervoor de op te richten gemeentelijke gasfabriek. Ondanks het voordeel datzij de (montage)werkzaamheden ter plaatsekunnen uitvoeren. behoren de Tilburgse ondernemingen niet tot de laagsteinschrijvers.Wellicht dat de relatief hoge aanvoerkosten van het materiaal naar Tilburg in het nadeel der Tilburgse ondernemers werkten. Of de drie Tilburgse inschrijvers (Van de Langerijt & David, Boele & Dijkstra en P. Mercx) de opdracht in eigen beheer wilden uitvoeren of uitbesteden is d u s v e r d e ro n b e k e n d . r TV; e r d e r l e veren de Gebr. Mercx in 1883 nog een pomp en drijfwerk voor de gets) meentelijke gasfabriek. Uiteraard leverden de Tilburgse machinefabriekjesook diverse machinerieënvoor de Tilburgse wolindustrie. De Bruin Kops & Cie. (voorloper van de machinefabriek "Breda") exposeren in 1857 met een werktuig tot slijpen der kaarden van schrobbel- en kaardenmolens, dat zij voor / 150 aanbie-
GEBR: DEPF-E,Z. ,;-.ïiLEURGSCHË Stoomketel-en Machinefabriek a-:;'.. lryfr'ri{ !rrÍrtr 11A\1
::.
l)I:I Rr.l
7ï thilt's.
TIr.BL r.t,,
den.re) In 1865 verkrijgt P. Mercx een octrooi oD een wolwasmachine.2(')En in het begin van de 20e eeuw adverteren de Gebr. Mercx met wasserijmachinesals specialiteit.21) Ook W.H. Smuldersbiedt verschillende textielmachinerieënte koop aan bijv. in 1866en bij de opheffing v a n z i j n z a a k i n 1 8 7 3 / 7 4 . 2N 2 )a a s t volkommen. duivel- en ruwmolens, linnen- en lakenpcrsen worden indigomolens, assortimenten en een wolzwenkmachine aangeboden. Ook de Gebr. Unger zullen zich vermoedelijk met de fabricage van textielmachinerieënbeziggehouden hebben, gezien de herkomst van hun financier. een kaardenfabrikant uit Verviers.23) Verder adverteren twee Tilburgse smederijen rond 1870 als (reparatie)atelier van basculen.2t; etilt
"Weekblad
l nt./:rtt,),
S.' I29" :::r,r-:.:
/ SrA
wollenstoffen/leerfabricage en - h a n d e lv e e l g e b r u i k t . D e f i r m a N . van Blerk was tot in de twintigstc eeuw bekend om ziin brandkast e n . 2 5 ;e n t o t s l o r h e t b e n w e o o k nog een advertentievan naaimachin e s s e v o n d e nv a n d e s m i d E . J . v a n B r u n s c h o t . 2 (N ' ) a a s th u n e i g e np r o d u k t i e h a d d e n d e m e e s t es m e d e r i j en en machinefabriekjes ook nog allerlea i a n v e r w a n tn ee v e n a c t i v i t e i ten als de handel in technischeartikelen. Zo adverteert de fa. W.H. Smulders als vertegenwoordiger voor Nederland van mastiek dc cerbas (een soort rubber. gebruikt als d i c h t i n gb i j o . a . s t o o m m a c h i n e se n stoomleidingen).tt) Concurrent P. Mercx is in dezelfde tijd onder-depothouder voor Tilburg e.tl. van M a s t i c L . S e r r a t . 2 ED) a a r n a a s tw a s Mercx ook vertegenwoordigervan Nederland van de brandspuitenvan de fa. Thiriart & Cie te Luik.
van Tilburg" van I juni 1867
Ilc Ondergntwlendc lI;* kËe dr ocr tcr htnnb nn bdrnghcbhcndeO.mmdóbcmnn ln hltilulkms
tc brGnpo , drt \i , d*t
d! AccmnÍrnrÀlr
hnn mlf be
{k tilc- ta IÀi},, rb
.{ffpnt ï.or
ir u* ilcn rwtmp bnnmt
lïc&rlnrf
n
Branilnpulten sn Àctmsolm$, nrrrtoc hï" dch drn me minÍnrr in & grrnrtr$ner LDd$omtcn
uaMt
" loq n dlogdátii},hdd vrn rl dr, du niim turr*cnlmNÊ gdarad r n r : n d r p : l 3 e r , rurÀt, dcirtr*brandc tra jrra gegurnndccrd ^
r!ïbory, t Jsnï t867.
lï$
a
.
P. Ugn,CX, lfécanic,ion
TTLTT (IFI (}"SCITE sToCIÀ/t"H"pTEL- AN $I*Iï.C}IIIIENAB
RIEK
i1.t123 Jnrerer: mmu*aal'1 elenh*or.
ile<1ra:n !l)res. DEPÊíZ ïI LBU RG
$toomketels
ffi ,,' t;'rïífr/.' ií r//r/, r. "4 .
var alla eíÍnatlngón an oyttêmón,
"
..?
,
1..'.'7.dít.,,a1.
..1o '.;/ ,
tt'ê--
. , Hydrrulisch en . , lnàumttiech brw€rlt,
R E S E R . V OI R , 5 an.ll*
rooÊd.
PLAATIJZER.WERKEN. MODSRNE
S T O O MM A C Ht N E 5 6*t
gprjna
rlenvsrb.uil.
flreerunncrs
voor Stoomkêlelsen Machinos.
IJr.sren KoporgieteriJ. De kennisverwerving en achtergrond van de ondernemers Ook m.b.t. dit aspect beschikken we over slechts enkele incidentele eniof afgeleide gegevens. Zo blijft het een vraag waar de smid Johan Mercx en de timmerman Johan van '40 van de der Vloet in de jaren vorige eeuw de kennis vandaan haaldenom een ijzergieterij te kunnen starten. Was het aantrekken van een geoefende meesterknecht daarvoor voldoende, of bekwaamden de oprichters zichzelf van te voren elders in de praktijk? We weten het niet. De technische opleiding vond toen in de regel nog vrijwel uitsluitend in de praktijk plaats. Onderwijsinstellingen als een LTS e.d. bestondennog niet. In Tilburg was weliswaar sinds ca. 1817 een gemeentelijke tekenschool, maar
Gebr. Unger, afkomstig uit Verviers, de Gebr. Deprez, geboren te Antwerpen, en Jacques Piedboeuf en Thomas Hardy. In hoeverre deze buitenstaanderseen formele opleiding hebben gevolgd is niet te achterhalen. De gebroeders Deprez staan bijvoorbeeld te boek als werktuigkundige en ingenieur. maar of deze beroepskwalificatie op diploma's berust, is niet bekend. Een algemeen verschijnsel in de (Nederlandse) machinenijverheid is de hogere opleiding van de tweede of derde generatie van de familieleiding of de inschakelingvan ingenieurs. Rond 1900 doet Johan Mercx zijn intrede in het familiebedrijf als werktuigbouwkundig ingenieur.30) In 1909 neemt de fa. Gebr. Deprez eveneenseen werktuigbouwkundig ingenieur in dienst.")
rond 1860 werd daar slechts handen lijntekenen en geen werktuigkundig tekenen onderwezen.2e) Veel beginnende machinefabrikanten konden bogen op een lange familietraditie in de metaalbewerkingssector. Van Beurden, Van Blerk, Mercx, Dielissen, Van Riel en Van der Schoot zijn allemaal oude Tilburgse smidsfamilies. De vader van W.H. Smulders was koperslager. Een minderheid van de latere machinefabrikanten heeft een andere of minder duidelijke metaalachtergrond. Zo was Bierens afkomstig uit een daglonersgezin. Veel technische kennis kwam Tilburg binnen in de vorm van geschoolde vakkrachten van elders. Met name door Belgen zijn diverse bedrijven opgericht. Onder hen de
Fabr: *su-* *ï:ffi,ffítr w*xw,w 6,itfilcrq,"/* ," t'/í
.
( ^1
íJ
'/ .,u,*u
a./
)ry' " r'/,t / /r r/ .
///?a
-,
,",,l.,w\www&ffi"
Jánga
"*
Financiën FII?.,\\.,\
De meeste Tilburgse smederijen, ijzergieterijen en machinefabrieken waren in de 19e eeuw kleinbed r i j f v a n v a a k t i e n t a l l e nj a r e n v r i j wel dezelfde of slechts geleidelijk groeiende omvang. Erg grote investeringen vroegen de bedrijven vermoedelijk niet. De werktuigen en apparatuur gingen vermoedelijk lang mee en waren beperkt van omvang. Zo wordt in 1858 de waarde van de inboedel van de ijzergieterij v a n J o h . v a n d e n H o u t n i e t e e n so p / 90 geschat.Of deze inventaris de volledige inboedel betreft, is echter onduidelijk.32) Bij de verdeling, in 1866, van de nalatenschap van Jan Antonie Mercx wordt de waarde van de mac h i n e r i e ë ni n d e s m e d e r i j a n n e x i j zergieterij, een stoommachine en twee draaibanken, op f 350 gesteld.33)Het aanvangskapitaalvan de fa. A. van de Langerijt & David bestaatbij de oprichting in 1868uit ingebracht de smidsgereedschappen door de weduwe Van de Langerijt, ter waarde van / 2350.3o)Dit is een redelijk hoog bedrag maar bijvc,-irbeeld slechts het drievoudige vergeleken met de inventariswaeude van een smederij rond 1890 (ca.
.f looo).3s) D e g e b o u w e ne n t e r r e i n e nv r o e g e n vermoedelijk grotere investeringen dan de inventaris. Helaas is de waarde van de fabrieksgebouwen vaak niet of moeilijk exact te geven. Bij verkoop, boedelscheiding e.d. wordt meestal het hele perceel, waarvan het fabrieksgebouw een onderdeel is. naar waarde vermeld. Stichtingskostenzijn dus niet bekend. Bovendien kan uit zakelijk oogpunt de waarde van een gebouw nogal verschillend ingeschat worden. Zo koopt Jean Mathias Hardy in 1811 voor / 12.000 de smederij en werkplaats van de weduwe Boele.'") Dertien jaar later brengt Hardy dezelfde werkplaats in een vennootschap in en dan wordt het gebouw op / 4.886 geschat.37)Een half jaar later wordt de vennootschapalweer ontbonden e n w o r d t H a r d y a l l e e ne i g e n a a rv a n gebouw en gereedschappenvoor Í 4850.r'3) H e t b e d r i j f s g e b o u wv a n e e n i j z e r gieterij vereistevermoedelijk redelijk wat kapitaal. Eind 1878 koopt
J..
. -//,;
(' / /1*/ / ( Á r,ri, t,
.//.'lz
,/.'ti
:.
,/l{t
/(//.: "t "'/l
./
Corn. Klep voor f 1600bouwgrond om daarop een ijzergieterij op te richten. Grond en gebouw worden vijf jaar later voor / 7000 aan de gebroeders Deprez verkocht.'3e) Gaan we uit van een gelijkgebleven waarde van de grond, dan heeft het gebouw (inclusief inventaris) ruim vijfduizend gulden gekost. N a a s t d e b e g i n i n v e s t e r i n g e nw a s uiteraard ook nog het nodige werkkapitaal vereist. Bij de vennootschap Hardy & Co. bedroeg het werkkapitaal ruim driemaal de waarde van het investeringskapitaal.4(r) Voor de financiering moesten de verschillendeondernemersgeld opnemen. Het is interessant om te zien wie er zoal, volgensde notariële akten, kredietverschafferszijn. Een eerste groep van geldschieters vormen (potentiële) leveranciersof afnemers.Zo schietde Tilburgse ijzerhandelaar P. Mercx Thomas Hardy de hele overnamesom van de ketelmakerij van Boele & Dijks t r a , f 1 2 . 0 0 0 ,v o o r . o t ) D e g e b r o e ders Unger kunnen het grondstuk voor hun nieuw op te richten bedriif maar voor 1/3 contant betalen.a2) Een half jaar later wordt Edouard George, kaardenfabrikant te Verviers.hun nieuwe vennoot en neemt deze de onroerende bezittingen helemaal over.t3; Ook de vennoten die zich in 1890 met Jean Mathias Hardy associërenzijn Belgische metaalondernemers, nl. de gebroedersLouis en JosephDispas te Seraing. Van enise financiële relatie tussen
de Tilburgse wollenstoffenfabriek e n e n d e p l a a t s e l i j k el e v e r a n c i e r s van machinerieën heb ik slechts een enkel, onduidelijk, geval kunn e n v i n d e n . D e f i n a n c i ë l eb e t r o k kenheid van de wollenstoffenfabrikant Peter Jansenbij de fa. Van de Langerijt & David berust vermoedelijk meer op familie-overweging e n - A . v a n d e L a n g e r i j tw a s c e n zwageÍ van hem - dan op overwogen investeringspolitiek.aa)Verder lenen de erfgenamen van J.A. Mercx bij de boedelscheiding in 1866/ 2000 van de Goirlese linnenf a b r i k a n t P e t r u sv a n L i s d o n k . r 5 ) Daarnaast vormen de kassiersbedrijven en andere geldverstrekkende bedrijven een financieringsbrttn. JacquesPiedboeuf krijgt bij de oprichting van zijn bedrijf een krediet 16) en Corn. Klep van f 1500 / 20.000 bij Gustave DiePen. kassler. I Vignet, bevestigd aan de outle kluisdeur vun de firma C. Mommers (thans Nederlands Textielmuseum).
Overzicht van de metaalbewerkendebedrijven (stoomsmederijen,ijzergieterijen en machinefabrieken) in de l9e eeuw te Tilburg Naam bedrijf
F. van der Aa Joh. Franc. van Beurden Bierens en Van der Weegen A.A. van Blerk A. Boele (& Dijkstra) Van Brunschot De Bruyn Kops Gebr. Deprez H. & M. Dielissen/ H.D. Dielissen H.J. Driessen J.L. van E,lten/ F.J. van Elten K. Hagoort & Zn. Mathias Hardy/Hardy & Clo. Joh. van den Hout Joh. van de Langerijt Alph. van de Langerijt/ A. v.d. Langerijt & David/ Wed. J. v.d. Langerijt& David N. David C-orn.Klep/Klep Van Velthoven J.A. Mercx/P. Mercx/ Gebr. Mercx G. van den Ouden H. Pessers/FrankenVan Brunschot JacquesPiedboeuf & Cie N. van Riel/L. van Riel Wed. W. van der Schoot J.C. Smeekens W.H. Smulders J. Smulders/Gebr.Smulders H. Smulders L. Smulders Smulders-Vogels Unger frères/Gebr. Unger Antonie van den Vloet J.N. Waals& Co. L.G. Wagemakers Jos. van Zon
Noten 1) Verslag van de toestand der provincie N o o r d - B r a b i r n t o v e r 1 B - 5 0b, i j l a g e C . "Icts fonkelnieuws" in: 2) J. Kuypcr: "Tijclschrift van de Mij. t.b.v. Nijverh e i d " . j r g . 1 t 3 7 - 5p. . 2 7 2 . V o l g e n s e e n statistiek over 1871 warcn cr toen 76 s t c l o m w e r k t u i g e nm e t e e n t o t a a l v e r m o gcn van I 127pk in Tilburg aanwezig. 3) Gemeentearchief Tilburg (GAT), Sec r e t a r i e - a r c h i e f 1 8 1 0 - 1 9 0 7 ,i n v . n o . 2017. ,1) Gcdenkboek van hct Koninklijk Instituut van Ingenieurs ('s-Gravenhage. 1 f 1 9 7 )p. . 2 l - 5 .
oprichtingsjaar
jaar van installatie stoommachine
oprichting ijzergieterij
I 869
ru80 1883 t872-1877 1855-1862 l u84 ca. 1i165 1874
l 875 t874
ca. 1872 c:r. 1865 l 898 1877-ca. 1897 1846 1843-l 857
18,13
1869 1ft78
l86U-ca.1ttSt) 1878I 884
1ri39 l u37 I 838 1873 1873 1 8 7 2 - c a . 1 8 81878 0
l8;11 1U73
r 895 1895 1u90 1838-r 874 r8 5 1 1867 1883
1859
lu69 1 8 6 9 - c a . 1 9 118,18 0
1897 r869 r896
t877 1876 1t349
5 ) C a t a l o g u s I n t e r n a t i o n a l e H z r n d e l s -e n N i j v e r h e i d s t e n t o o n s t e l l i n gt e A m s t e r d a m 1 8 8 3 .n o . 8 9 8 . "De 6) N o o r d b r a b a n t e r " , j r g . 1 t 3 6 2 .n o . lJ4. "Tilburgsche 7) Courant", 30 mrt. 1873. "Texti) Zie hun briefhoofd, afgcdrukt in: tielfabricken op briefhoofden". p. 39. 9 ) O p d e p r o v i n c i a l e t e n t o o n s t e l l i n gv o o r Nijverheid, landbouw en kunstvoorwerp e n t c B r e d a i n 1 8 7 5i s V a n E l t c n m e r e e n s t o o m m a c h i n eé n c e n a p p c l s c h i l l c r a a n w e z i g .( C a t a l o g u s .n o . 6 8 ) . Z i e v c r d e r b i j v o o r b e c l d z i j n a d v e r t e n t i ei n " D c T i l b u r g s c h eC o u r a n t " , 2 l o c t . 1 [ 3 8 3":l e vering verticale/horizontalc stoomma-
chinesvan I tot 6 pk.' l0)Algemeen Rijksarchiel. Toczicht S t o o m w e z e n ,d l . 5 , N o o r d - B r a b a n t . 11) GAT. Notariële Archieven (NOTA). N o t . D a i i m e n , 1 8 7 , 1a, k t e n o . 2 6 2 . 1 2 ) G A T , B e v o l k i n g s r c g i s t c r 1 8 7 0 - ' 7 9 .d l . 12,fol. 261en 368. 1 3 ) G A T , N O T A , N o t . D a a m c n . l l ' t 7 7 ,a k te no. 191. l 4 ) G A T , B e v o l k i n g s r e g i s t e r1 t i 7 0 - ' 7 9 .d l . 15. fol. ó00. 15) GAT, NOTA. Not. Daamen.aktc no. 157. l 6 ) G A T , G e m c c n t c v c r s l a g e n .1 8 9 . 1p. . 1 2 9 (stoomketcl ammoniumsulfaatlabriek): 1 8 9 8 .p . 1 2 1 ; 1 9 0 0 ; 1 9 0 3 ;1 9 0 9 . l 7 ) G A T . A r c h . S e c r . 1 t 1 1 0 - 1 9 0 i7n. v . n o . 20,{8. "Weekblad van Tilburg". 1l mei 1ti76. 18) 19) Lijst van voorwerpen ingezonden ter eerste Provincialc Tcntoonstclling van N i j v c r h e i d t c ' s H e r t o g e n b o s c h( l U - 5 7 ) . no. 56b. "Hct Nederlandse oc20) G. Doorman: trooiwezen en de techniek dcr l9c e e u w " ( ' s - G r a v e n h a g c , 1 9 7 , 1 )p. . 1 6 1 . 21) Catalogus Intcrnationale Tentoonstell i n g v a n N i j v e r h c i d , H a n d eI e n K u n s t t e T i l b u r g . 1 9 1 3 .p . 2 9 - 3 0 .( G A T . B i b l i o t h e e k .n o . 2 9 l l ) . "Wcckblad v a n T i l b u r g " , 1 , 1j u l i 1 1 3 6 6 . 22) "Meyereische C o u r a n t " . . l o c t . l l J 7 3 en 1 ; 1f e b r . 1 8 7 ; 1 . 23) Zie noot ,13. 21) H. & M. Dielissen ("Tilburgschc Courant". febr. 1873). 'l'ilH.J. Driessen ("Weekblad van burg", 28 sept. 1867). 25) Zie noot 21. p. 63. "Meyercischc Couriint", 29 juni lll72. 26) 27) Idem. 7 sept. 1t167. 2 8 ) I d e m . t 3j u n i 1 8 6 7 . 29) N.B. Goudswaard. Vijfcnzcstig .jarcn n i j v e r h e i d s o n d e r w i j(sA s s e n . 1 9 U 1 ) .p . 318. 30) J.K. Mercx, afgcstudcerd in l90l tc Delft als wcrktuigbouwkundig rngcnieur. in 1903 bij omzctting van het bedrijf in ecn nv - tot directcur benoemd. 3 1 ) D e I n g e n i e u r , 1 9 0 9 , p . - 5 3 . 1J: . J . v a n Kieboom. werktuigbouwkundig ir. 3 2 ) G A T , N O T A . N o t . D a a n r c n . l l J 5 f i .a k t e n o . 1 ' l Ue n 1 5 9 . 3 3 ) I d e m , N o t . V c r s c h u r e . 1 l J 6 ó .a k t c n o . 10. 3 4 ) I d e m . N o t . D a a m e n . 1 8 6 f 1a, k t e n o . 3 6 . 35) Idem. Not. Daamen. 1891.aktc no. 100. 36) Zrc noot 13. 37) GAT. NOTA. Not. Diranren, ltt90. akte no. tl0. 38) Idem, Not. Daamcn. lU9l. akte no. 2. 39) Zic noot 1-5. 40) Zie noot 37. 41) Zie noot 36. 1 2 ) G A T , N O ' I ' A . N o t . D a a n r c n . l f J 6 f i .a k tc no. 298. ' 1 3 ) I d e m , N o t . D a a m e n . l 1 1 6 9 .a k t e n o s . l2l en 122. 14) Zie noot ,12. 15) GAT, NOTA, Not. Verschurc, 11J66. akte no. 43. .16) Idem, Not. Daamen. 1872. akte no. 309. 47) Idem, Not. Daamcn. lli79. akte no. 196.
