De maatschappelijke rol van sport
Maarten van Bottenburg Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap Universiteit Utrecht
Structuur 1. Positionering en typering van het thema 2. Easy to see, hard to prove 3. Maatschappelijke betekenissen van sport o Individuele betekenissen (psychologische effecten) o Maatschappelijke betekenissen (sociale effecten) o Betekenissen voor de volksgezondheid (gezondheidseffecten) o (Betekenissen voor de economie)
4. Implicaties voor beleid 5. Conclusies
1. Positionering en typering van het thema Thema Sport wordt op grote schaal en op hoog niveau bedreven
Op grote schaal wordt naar een breed palet sport gekeken/gelezen
Sportmentaliteit is diep verankerd in de samenleving
Bouwsteen
Beschrijving
Topsport
Er wordt topsport bedreven
Sportontwikkeling
Sportparticipatie is hoog in een groot aantal verschillende sporten
Evenementen
Er worden veel sportevenementen georganiseerd en bezocht
Media-aandacht
Er is op grote schaal positieve aandacht voor sport
Sportwaarden
In het dagelijkse leven worden sportwaarden gehanteerd
Sport speelt een belangrijke rol bij Maatschappelijke betekenis maatschappelijke thema’s
1. Positionering en typering van het thema • Doelstelling o Verdieping van de resultaten van aannames en resultaten van onderzoeken in de bouwstenen Sportwaarden en Maatschappelijke betekenis o Vergroting draagvlak voor probleemdefinitie, benadering en aanpak
• Onderwerp: “de maatschappelijke rol van sport” o De maatschappelijke betekenis van sport o De rol van sportorganisaties en andere betrokken partijen
• Afbakening o De sport is meer dan de sportorganisaties
1. Positionering en typering van het thema
• Eigen rol in Olympisch Plan o Indirecte betrokkenheid bij onderzoek Bouwsteen sportwaarden Bouwsteen maatschappelijke betekenis (Bouwsteen sportstimulering) o Directe betrokkenheid bij onderzoek Bouwsteen topsport
1. Positionering en typering van het thema • Belangrijkste thema o Conclusie onderzoek Olympisch Plan o Maatschappelijke betekenis vormt de basis, het fundament o Belangrijkste reden om te willen investeren in de overige pijlers
• Lastigste thema o Terugkerend onderwerp van discussie en onderzoek Buitenland (Engeland, Australië) EU, VN Nederland (sinds ATKearney-rapport, 1992) Olympisch Plan o So easy to see, so hard to prove Sport kent meervoudige betekenissen en effecten die onderling tegenstrijdig kunnen zijn Betekenissen en effecten van sport zijn contextafhankelijk Sport wordt ingezet voor de oplossing van wicked problems
2. Easy to see, hard to prove
2. Easy to see, hard to prove • • • •
Sport is sociaal ritueel Fysiek samenzijn Gedeelde ervaringen en emoties Collectief bewustzijn van onderlinge solidariteit en binding • Tot uitdrukking gebracht in symbolen • Versterkt sociale samenhang
2. Easy to see, hard to prove • Sport roept plezierige spanning op in strijd tussen twee of meer partijen, maar zonder de gevaarlijke implicaties die deze spanning heeft in tijden van politieke en militaire conflicten. • Sport biedt enclave om emoties en onderlinge solidariteit te uiten, in ludieke sfeer, waardoor het minder bedreigend is voor andere groepen
2. Easy to see, hard to prove • Nationalisme met een knipoog
• Duitse grap: Wat doet een Nederlandse voetbalfan als hij/zij wereldkampioen is geworden? • Het sluit zijn PlayStation af en gaat naar bed.
2. Easy to see, hard to prove •
Meervoudige betekenissen o o o
•
Contextafhankelijkheid o o o
o
•
Uitdrukkingen van sociale binding met de ene groep betekent altijd het zichtbaar maken van verschillen met andere groepen. Het includeren van de een en het excluderen van de ander. Sociale rituelen oefenen druk uit tot conformiteit, die niet door iedereen op prijs wordt gesteld.
Betekenissen en effecten van sociale rituelen rond sportwedstrijden hangen af van bredere maatschappelijke klimaat. Relaties buiten stadion = relaties binnen stadion. Internationale en nationale spanningen kunnen nationalistische gevoelens serieuze ondertoon geven en gevoelens van vijandschap creëren en versterken. Zelfde verschijnsel (sport) in een andere omgeving kan tegengestelde effecten opleveren.
Wicked problem o
Spanningen tussen bevolkingsgroepen (etnisch, internationaal)
2. Easy to see, hard to prove • Sport met zijn contextgebonden betekenissen wordt ingezet voor maatschappelijke vraagstukken die in de wetenschappelijke literatuur wel worden omschreven als wicked problems o Voor wicked problems bestaan geen algemeen aanvaarde oplossingen. Verschillende betrokkenen hebben verschillende visies op de aard van het probleem, de oorzaak, oplossing en gewenste aanpak. o Ieder wicked problem in zijn situatie uniek. “Part of the art of dealing with wicked problems is the art of not knowing too early what type of solution to apply”. o Ieder wicked problem verandert in de tijd en is ingebed in een complexe, veranderende context.
2. Easy to see, hard to prove • Sport met zijn contextgebonden betekenissen wordt ingezet voor wicked problems o Trial and error-methode lastig te volgen vanwege grote maatschappelijke belang, hoge kosten van interventies en sociale gevolgen. o Aanpak (bijv. m.b.v. sport) stopt niet omdat probleem is opgelost, maar omdat hulpmiddelen op zijn, betrokkenen hun interesse verliezen of door verandering van politieke realiteit. o Iedere aanpak (bijv. m.b.v. sport) heeft gevolgen voor het probleem zelf. De aanpak lost het probleem niet op, maar verandert dit. o Aanpak (bijv. m.b.v. sport) genereert complexe ketens van gevolgen. Het is lastig te bepalen wanneer interventie klaar is.
2. Easy to see, hard to prove
• Geen relativering, maar een precisering o Voorbeeld: voetbal en de Balkan-oorlog Meervoudige betekenis van sport Contextafhankelijkheid van de betekenis van sport Wicked problem (spanningen tussen bevolkingsgroepen)
2. Easy to see, hard to prove
• Breedtesport o Tweederde van Nederlandse bevolking sport met enige regelmaat o 4,5 miljoen mensen lid van een sportvereniging o 1,2 miljoen vrijwilligers actief in de sport
Volunteering in no field as extensive in Dutch society as in sport
Sports clubs
12%
Churches/denominations
10%
Schools
8%
Health care
6%
Other organizations
4%
Cultural organizations
2%
Youth work Hobby clubs
0% Volunteers as a percentage of total population (2002)
Trade unions Political parties
2. Easy to see, hard to prove
• Fysiek ontmoetingen in het clubhuis en op de sportaccommodatie • Gemeenschappelijke activiteiten, gericht op organisatie van wedstrijden en sociale evenementen en op de rekrutering van nieuwe clubleden en vrijwilligers.
2. Easy to see, hard to prove
• Ervaring van emotionele verbondenheid •
Ontstaan van symbolen die groep representeren
•
Ontstaan van emotionele energie; vertrouwen, enthousiasme, initiatief
•
Ontstaan van groepssolidariteit, gevoelens van verbondenheid en lidmaatschap
•
Ontstaan van gevoelens van moraliteit, waarderen en respecteren van clubregels en symbolen
2. Easy to see, hard to prove • Verenigingen tenderen naar sociale homogeniteit o Binding = onderscheiding
• Betrekkelijk kleine groep ‘trekt’ en domineert de club o Machtsverhoudingen (mannen/vrouwen; SES; etniciteit; leeftijd)
• Participatie is ongelijk en sociaal gestructureerd o Idem
• Sport is geen eiland in de samenleving; hier doen alle sociale processen zich voor o Sportvereniging als huwelijksmarkt, maar ook als scheidingsbron o Cruyff Courts als allochtone smeltkroes, maar ook als plek om te ‘veroveren’ (etniciteit, leeftijd, gender)
• Geen relativering, maar een precisering
2. Easy to see, hard to prove • In sportbeleid vaak worsteling met de vraag hoe met deze tegenstrijdigheid, complexiteit en contextafhankelijkheid om te gaan. • Algemene houding in sportbeleid o Sport is goed; alleen de negatieve elementen moeten worden tegengegaan.
• Te eenvoudige visie o Ene eigenschap (bijvoorbeeld onderscheiding) is niet weg te nemen zodat alleen de andere (binding) overblijft. o Bovendien is de betekenis van sport contextafhankelijk. o Aanvaard die meervoudige betekenissen en contextafhankelijkheid als precisering van de maatschappelijke betekenis van sport. o En ga daarmee aan de slag.
2. Easy to see, hard to prove •
Voorbeeld: effect van sport op sociaal gedrag. o
Sportparticipatie en vrijwilligerswerk bevorderen pro-sociaal gedrag en burgerschap onder jongeren. In verschillende onderzoeken is het effect van sport op samenwerking, zelfvertrouwen en vertrouwen in anderen aangetoond.
o
Maar er zijn ook studies die vonden dat sport zelfgerichtheid, jaloezie, humeurigheid en arrogantie bevorderde; in bepaalde situaties, onder specifieke omstandigheden.
2. Easy to see, hard to prove •
Voorbeeld: effect van sport op sociaal gedrag o
Het daadwerkelijke effect is afhankelijk van de wijze waarop de sport of het sportproject wordt uitgevoerd en van de sociale context waarin dit gebeurt. Wat is het uitgangspunt van het project? Vindt het project plaats in een spanningsvolle omgeving of niet? Hoeveel ‘morele bagage’ hebben de betrokkenen? Welke begeleiding wordt in het project geboden?
3. Maatschappelijke betekenissen
• Individuele betekenissen (psychologische effecten) • Maatschappelijke betekenissen (sociale effecten) • Betekenissen voor de volksgezondheid (gezondheidseffecten) • (Betekenissen voor de economie)
Psychologische effecten • • • • • • • • • • • •
Kwaliteit van leven, welbehagen Zelfwaardering en zelfvertrouwen Prosociaal gedrag Moreel redeneren Tolerantie Angst, depressiviteit en stress Spanning en frustratie Prestatiestreven Competitieve instelling Doorzettingsvermogen Ambitie Arbeidsethos
Psychologische effecten Vergroot zelfwaardering en zelfvertrouwen
Negatief zelfbeeld bij nadruk op falen
Vergoot prosociaal gedrag
Anti-sociaal gedrag
Vergroot moreel redeneren
Winning isn't everything; it's the only thing
Vergroot interpersoonlijke tolerantie
Gestaakte wedstrijden, molestatie scheidsrechters, vandalisme
Geeft energie
Overtraining, blessures, te weinig sporten, verkeerd sporten
Vermindert angst, depressiviteit en stress
Prestatiedruk jonge talenten
Vermindert spanning en frustratie
Laatste keus bij teamverdeling
Vergroot kwaliteit van leven, welbehagen
Negatieve gevoelens bij verlies
Vergroot prestatiestreven
Causale relatie?
Vergroot competitieve instelling
Causale relatie?
Vergroot doorzettingsvermogen
Causale relatie?
Vergroot ambitie
Causale relatie?
Vergroot arbeidsethos
Causale relatie?
Sociale effecten • • • • • • • • • •
Sociale participatie Sociale binding Sociale integratie Sociale cohesie Schooldeelname en –prestaties Criminaliteit Sociale vaardigheden Vertrouwen in mensen Trots Sociale identiteit
Sociale effecten Bevordert sociale binding
Groepsrivaliteit, antagonisme, afhankelijk van verhoudingen
Bevordert schooldeelname en -prestaties
US-high school-onderzoek; niet-sporters negatiever?
Helpt criminaliteit te bestrijden
Korte termijn effecten; afhankelijk van projectuitvoering
Draagt bij aan sociale vaardigheden
Ook: overtreding van regels
Vergroot onderling vertrouwen van mensen
Contextafhankelijk
Vergroot trots en identiteit (eigen groep)
Overidentificatie, overconformering
Gezondheidseffecten
• • • • • • • •
Obesitas Osteoporose Diabetis Hart- en vaatziekten Kans of bepaalde typen kanker Spierkracht Balans, bewegingsapparaat Minder verzuim, sneller herstel
Gezondheidseffecten Obesitas
Middelmatige inspanning
Osteoporose
Geen lichamelijk contact
Diabetis
Evenwichtige trainingsopbouw
Hart- en vaatziekten
Geen topsport
Kans of bepaalde typen kanker
Geen incidentele sport
Spierkracht
Geen derde helft
Balans, bewegingsapparaat
Rekening houdend met blessureverleden
Minder verzuim, sneller herstel
Geen smog, gevaar op de weg, e.d.
4. Implicaties voor beleid ● Het versterken van sport biedt vele aangrijpingspunten voor beleid: o
Sport is aantrekkelijk, wordt op grote schaal beoefend en gevolgd
o
Sport is divers, heeft voor elk wat wils
o
Sport is ludiek, biedt enclave waar plezierige spanning wordt gecreëerd en waar emoties en collectieve verbondenheid openlijk kunnen worden geuit
o
Sport kan positieve betekenissen hebben op individueel en maatschappelijk niveau
● Verschillende waarden die de sport uitdraagt, sluiten aan op kernwaarden van de Nederlandse samenleving o
Respect
o
Verantwoordelijkheid
o
Onafhankelijkheid
o
Optimisme
o
Ambitie
o
Ondernemerschap / competitiviteit
o
Doorzettingsvermogen
4. Implicaties voor beleid • Uit het wetenschappelijke onderzoek blijkt dat de genoemde betekenissen van sport onder bepaalde omstandigheden in de sportsituatie en onder bepaalde maatschappelijke condities tot positieve effecten voor de samenleving kunnen leiden. • De betekenissen en effecten van sport kunnen niet worden gezien als universeel geldig: Ze doen zich niet onder alle omstandigheden op dezelfde wijze en met dezelfde uitwerking voor. Ze zijn afhankelijk van de sociale omgeving waarin de sport wordt ingezet. Ze zijn afhankelijk van de wijze waarop de sport wordt ingezet.
4. Implicaties voor beleid • Deze contextafhankelijkheid wordt vaak gezien als een lastige boodschap: o De maatschappelijke betekenis is immers ‘so easy to see’.
• Een veel voorkomende reactie: o Vraag het een andere wetenschapper. o Nieuw onderzoek naar maatschappelijke betekenis van sport in het algemeen.
• Een betere reactie: o Neem contextgebonden betekenis van sport tot uitgangspunt van het beleid. o Ga daarmee aan de slag als precisering van de maatschappelijke betekenis van sport.
4. Implicaties voor beleid ● Als de contextafhankelijkheid en complexiteit van de maatschappelijke betekenis van sport als uitgangspunt wordt aanvaard, verandert de insteek van het debat. ● In plaats van ons in abstracto bezig te houden met de vraag wat de maatschappelijke betekenis van sport is, kan dan worden nagegaan: o hoe en waar we met sport aan de slag gaan op lokaal niveau o welke betekenissen en effecten we in verschillende sociale contexten met sport willen realiseren o hoe we die betekenissen en effecten optimaal kunnen begeleiden en volgen o en hoe we ‘werkende weg’ en in andere sociale contexten hiervan kunnen leren en de inzet van sport kunnen aanpassen om tot een optimaal rendement te komen.
4. Implicaties voor beleid ● We weten nog onvoldoende over de sturingsmogelijkheden op deze betekenissen en effecten. ● Het is wenselijk om landelijk gecoördineerd te onderzoeken en volgen in welke situaties en onder welke voorwaarden de gewenste effecten van sport worden gerealiseerd en daarover een nationale of nog beter internationale kennisbank opbouwen.
5. Conclusies ● Maatschappelijke betekenis van sport o
Gemakkelijk te zien, lastig te bewijzen
● Dit kent drie oorzaken o o o
Sport heeft vele, meerzijdige betekenissen Deze betekenissen zijn contextafhankelijk De aard van de maatschappelijke problemen (wicked problems)
● Wetenschappelijke onderbouwing o o o o
Psychologische effecten Sociale effecten Gezondheidseffecten Economische effecten
● Geclausuleerde betekenissen o o
Onder bepaalde omstandigheden in de sportsituatie Onder bepaalde condities in de sociale omgeving
5. Conclusies ● Contextuele karakter vaak als lastige boodschap gezien, maar moet juist worden aanvaard als uitgangspunt van sportbeleid o Verzwakking van het belang van sport? Minder concreet? o Geenszins! Juist realistischer en concreter! o Geen relativering maar een precisering.
● Verandering van vraagstelling o Niet: wat is de betekenis van sport? o Wel: aan de slag met de betekenissen van sport in de lokale praktijk en nauwkeurig volgen hoe we deze betekenissen in hun specifieke context zo optimaal mogelijk kunnen laten renderen.
● Dat vraagt meer dan ooit om inzet met vereende krachten door sportorganisaties, overheden, bedrijfsleven en wetenschap.
