De maatschappelijke betekenis van sport ‘Easy to see, hard to prove’
Maarten van Bottenburg Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap Universiteit Utrecht
Is sport gezond?
Is sport gezellig?
Is sport gezond?
Is sport gezellig?
Structuur 1. Positionering en typering van het thema 2. Maatschappelijke betekenissen van sport o Individuele betekenissen (psychologische effecten) o Maatschappelijke betekenissen (sociale effecten) o Betekenissen voor de volksgezondheid (gezondheidseffecten) o (Betekenissen voor de economie)
3. Easy to see, hard to prove 4. Meervoudigheid en contextafhankelijkheid 5. Implicaties voor beleid
1. Positionering en typering van het thema Thema Sport wordt op grote schaal en op hoog niveau bedreven
Op grote schaal wordt naar een breed palet sport gekeken/gelezen
Sportmentaliteit is diep verankerd in de samenleving
Bouwsteen
Beschrijving
Topsport
Er wordt topsport bedreven
Sportontwikkeling
Sportparticipatie is hoog in een groot aantal verschillende sporten
Evenementen
Er worden veel sportevenementen georganiseerd en bezocht
Media-aandacht
Er is op grote schaal positieve aandacht voor sport
Sportwaarden
In het dagelijkse leven worden sportwaarden gehanteerd
Sport speelt een belangrijke rol bij Maatschappelijke betekenis maatschappelijke thema’s
1. Positionering en typering van het thema • Belangrijkste thema o Conclusie onderzoek Olympisch Plan o Maatschappelijke betekenis vormt de basis, het fundament o Belangrijkste reden om te willen investeren in de overige pijlers
• Lastigste thema o Terugkerend onderwerp van discussie en onderzoek Nederland (sinds ATKearney-rapport, 1992; Vanreusel & Bulcaen) Buitenland (Engeland, Australië; “the value of sport research forum”) EU, VN Opnieuw Nederland: Olympisch Plan o Easy to see, hard to prove
2. Maatschappelijke betekenissen
• Individuele betekenissen • Sociaal-psychologische effecten
• Maatschappelijke betekenissen • Sociaal-maatschappelijke effecten
• Betekenissen voor de volksgezondheid • Gezondheidseffecten
• Betekenissen voor de economie • Economische effecten
Psychologische effecten • • • • • • • • • • • •
Kwaliteit van leven, welbehagen Zelfwaardering en zelfvertrouwen Prosociaal gedrag Moreel redeneren Tolerantie Angst, depressiviteit en stress Spanning en frustratie Prestatiestreven Competitieve instelling Doorzettingsvermogen Ambitie Arbeidsethos
Psychologische effecten Vergroot zelfwaardering en zelfvertrouwen
Negatief zelfbeeld bij nadruk op falen
Vergoot prosociaal gedrag
Anti-sociaal gedrag
Vergroot moreel redeneren
Winning isn't everything; it's the only thing
Vergroot interpersoonlijke tolerantie
Gestaakte wedstrijden, molestatie scheidsrechters, vandalisme
Geeft energie
Overtraining, blessures, te weinig sporten, verkeerd sporten
Vermindert angst, depressiviteit en stress
Prestatiedruk jonge talenten
Vermindert spanning en frustratie
Laatste keus bij teamverdeling
Vergroot kwaliteit van leven, welbehagen
Negatieve gevoelens bij verlies
Vergroot prestatiestreven
Causale relatie?
Vergroot competitieve instelling
Causale relatie?
Vergroot doorzettingsvermogen
Causale relatie?
Vergroot ambitie
Causale relatie?
Vergroot arbeidsethos
Causale relatie?
Sociale effecten • • • • • • • • • •
Sociale participatie Sociale binding Sociale integratie Sociale cohesie Schooldeelname en –prestaties Criminaliteit Sociale vaardigheden Vertrouwen in mensen Trots Sociale identiteit
Sociale effecten Bevordert sociale binding
Groepsrivaliteit, antagonisme, afhankelijk van verhoudingen
Bevordert schooldeelname en -prestaties
US-high school-onderzoek; niet-sporters negatiever?
Helpt criminaliteit te bestrijden
Korte termijn effecten; afhankelijk van projectuitvoering
Draagt bij aan sociale vaardigheden
Ook: overtreding van regels
Vergroot onderling vertrouwen van mensen
Contextafhankelijk
Vergroot trots en identiteit (eigen groep)
Overidentificatie, overconformering
Gezondheidseffecten
• • • • • • • •
Obesitas Osteoporose Diabetis Hart- en vaatziekten Kans of bepaalde typen kanker Spierkracht Balans, bewegingsapparaat Minder verzuim, sneller herstel
Gezondheidseffecten Obesitas
Middelmatige inspanning
Osteoporose
Geen lichamelijk contact
Diabetis
Evenwichtige trainingsopbouw
Hart- en vaatziekten
Geen topsport
Kans of bepaalde typen kanker
Geen incidentele sport
Spierkracht
Geen derde helft
Balans, bewegingsapparaat
Rekening houdend met blessureverleden
Minder verzuim, sneller herstel
Geen smog, gevaar op de weg, e.d.
3. Easy to see, hard to prove
3. Easy to see, hard to prove • • • •
Sport is sociaal ritueel Fysiek samenzijn Gedeelde ervaringen en emoties Collectief bewustzijn van onderlinge solidariteit en binding • Tot uitdrukking gebracht in symbolen • Versterkt sociale samenhang
3. Easy to see, hard to prove • Sport roept plezierige spanning op in strijd tussen twee of meer partijen, maar zonder de gevaarlijke implicaties die deze spanning heeft in tijden van politieke en militaire conflicten • Sport biedt enclave om emoties en onderlinge solidariteit te uiten, in ludieke sfeer, waardoor het minder bedreigend is voor andere groepen
3. Easy to see, hard to prove • Nationalisme met een knipoog
3. Easy to see, hard to prove
• Breedtesport o Tweederde van Nederlandse bevolking sport met enige regelmaat o Ca. 4,5 miljoen mensen lid van een sportvereniging o Ca. 1,5 miljoen vrijwilligers actief in de sport
3. Easy to see, hard to prove
• Fysiek ontmoetingen in het clubhuis en op de sportaccommodatie • Gemeenschappelijke activiteiten, gericht op organisatie van wedstrijden en sociale evenementen en op de rekrutering van nieuwe clubleden en vrijwilligers
3. Easy to see, hard to prove
• Groepsverbondenheid en -solidariteit • Gevoelens van moraliteit (clubregels, informele regels) • Symbolen en rituelen (voetbalclubs / voetbalhooligans)
3. Easy to see, •
Verenigingen tenderen naar sociale homogeniteit o o
•
Machtsverhoudingen (mannen/vrouwen; SES; etniciteit; leeftijd)
Participatie is ongelijk en sociaal gestructureerd o
•
Vrijheid van vereniging en vergadering (1855) Binding = onderscheiding
Betrekkelijk kleine groep ‘trekt’ en domineert de club o
•
hard to prove
Idem
Sport is geen eiland in de samenleving; hier doen alle sociale processen zich voor o o o o
Sportvereniging als huwelijksmarkt, maar ook als scheidingsbron Cruyff Courts als allochtone smeltkroes, maar ook als plek om te ‘veroveren’ (etniciteit, leeftijd, gender) Sportverenigingen leiden niet alleen tot sociale insluiting, maar ook uitsluiting; Niet alleen tot versterking onderlinge binding, ook tot versterking van verschillen
3. Easy to see, hard to prove
4. Meervoudigheid en contextafhankelijkheid •
•
Meervoudige betekenissen o
Uitdrukkingen van sociale binding met de ene groep betekent altijd het zichtbaar maken van verschillen met andere groepen
o
Het includeren van de een en het excluderen van de ander
o
Sociale rituelen oefenen druk uit tot conformiteit, die niet door iedereen op prijs wordt gesteld
Contextafhankelijkheid o
Betekenissen en effecten van sociale rituelen rond sportwedstrijden hangen af van bredere maatschappelijke klimaat
o
Relaties buiten stadion = relaties binnen stadion
o
Internationale en nationale spanningen kunnen nationalistische gevoelens serieuze ondertoon geven en gevoelens van vijandschap creëren en versterken
o
Zelfde verschijnsel (sport) in een andere omgeving kan tegengestelde effecten opleveren
4. Meervoudigheid en contextafhankelijkheid • Sport is een “leeg begrip” • Sport is kneedbaar, vervormbaar, aanpasbaar • Betekenissen van sport kunnen worden geladen en herladen Ook als de spelregels dezelfde blijven, kunnen de betekenissen die hieraan worden toegekend uiteenlopen
• Sport is toe te eigenen als identiteit en kan als zodanig uitgroeien tot symbool van verschil en conflict Sport is een door iedereen herkend verschijnsel dat niettemin in verschillende contexten uiteenlopende en soms zelfs tegengestelde betekenissen kan krijgen
• Sport wordt ingezet voor ‘wicked problems’
4. Meervoudigheid en contextafhankelijkheid • Sport met zijn contextgebonden betekenissen wordt ingezet voor maatschappelijke vraagstukken die in de wetenschappelijke literatuur wel worden omschreven als wicked problems o Voor wicked problems (discriminatie, uitgaansgeweld, criminaliteit, sociale uitsluiting) bestaan geen algemeen aanvaarde oplossingen o Verschillende betrokkenen hebben verschillende visies op de aard van het probleem, de oorzaak, oplossing en gewenste aanpak o Ieder wicked problem in zijn situatie uniek o Ieder wicked problem verandert in de tijd
4. Meervoudigheid en contextafhankelijkheid • Sport met zijn contextgebonden betekenissen wordt ingezet voor wicked problems o Trial and error-methode lastig te volgen vanwege grote maatschappelijke belang, hoge kosten van interventies en sociale gevolgen o Aanpak (bijv. m.b.v. sport) stopt niet omdat probleem is opgelost, maar omdat hulpmiddelen op zijn, betrokkenen hun interesse verliezen of door verandering van politieke realiteit o Iedere aanpak (bijv. m.b.v. sport) heeft gevolgen voor het probleem zelf. De aanpak lost het probleem niet op, maar verandert dit o Aanpak (bijv. m.b.v. sport) genereert complexe ketens van gevolgen. Het is lastig te bepalen wanneer interventie klaar is
5. Implicaties voor beleid • Geen relativering, maar een precisering • In sportbeleid worsteling met vraag hoe met tegenstrijdigheid, complexiteit en contextafhankelijkheid om te gaan •
Uitgangspunten sportbeleid In beginsel is de sport ‘goed’ en draagt sport in positieve zin bij aan de samenleving Afwijkingen van dit goede functioneren van de sport zijn disfunctioneel en moeten worden aangepakt Conflicten, tegenstellingen, strijd, controverses, etc. niet als integraal kenmerk van samenleving opgevat maar als gevolg van afwijking van maatschappelijke norm
•
Probleem van deze functionalistische benadering ‘Slechte’ kenmerken van sport (bijv. uitsluiting) weghalen om alleen de ‘goede’ (bijv. binding) over te houden. Behoefte aan meer dynamische benadering die rekening houdt met machtsverhoudingen, conflicterende belangen, meerduidige betekenissen, etc.
5. Implicaties voor beleid •
Voorbeeld: effect van sport op sociaal gedrag o
Voetbaltoernooi na Balkan-oorlog
o
Het daadwerkelijke effect is afhankelijk van de wijze waarop de sport of het sportproject wordt uitgevoerd en van de sociale context waarin dit gebeurt Wat is het uitgangspunt van het project? Vindt het project plaats in een spanningsvolle omgeving of niet? Hoeveel ‘morele bagage’ hebben de betrokkenen? Welke begeleiding wordt in het project geboden?
5. Implicaties voor beleid • Uit het wetenschappelijke onderzoek blijkt dat de genoemde betekenissen van sport onder bepaalde omstandigheden in de sportsituatie en onder bepaalde maatschappelijke condities tot positieve effecten voor de samenleving kunnen leiden • De betekenissen en effecten van sport kunnen niet worden gezien als universeel geldig: Ze doen zich niet onder alle omstandigheden op dezelfde wijze en met dezelfde uitwerking voor. Ze zijn afhankelijk van de sociale omgeving waarin de sport wordt ingezet. Ze zijn afhankelijk van de wijze waarop de sport wordt ingezet
5. Implicaties voor beleid • Deze contextafhankelijkheid wordt vaak gezien als een lastige boodschap: o De maatschappelijke betekenis is immers ‘so easy to see’
• Een veel voorkomende reactie: o Vraag het een andere wetenschapper o Nieuw onderzoek naar maatschappelijke betekenis van sport in het algemeen
• Een betere reactie: o Neem contextgebonden betekenis van sport tot uitgangspunt van het beleid o Ga daarmee aan de slag als precisering van de maatschappelijke betekenis van sport
5. Implicaties voor beleid ● Als de contextafhankelijkheid en complexiteit van de maatschappelijke betekenis van sport als uitgangspunt wordt aanvaard, verandert de insteek van het debat ● In plaats van ons in abstracto bezig te houden met de vraag wat de maatschappelijke betekenis van sport is, kan dan worden nagegaan: o hoe en waar we met sport aan de slag gaan op lokaal niveau o welke betekenissen en effecten we in verschillende sociale contexten met sport willen realiseren o hoe we die betekenissen en effecten optimaal kunnen begeleiden en volgen o en hoe we ‘werkende weg’ en in andere sociale contexten hiervan kunnen leren en de inzet van sport kunnen aanpassen om tot een optimaal rendement te komen
