Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent
Academiejaar 2014-2015
DE LOKALE BESCHERMING VAN MENSENRECHTEN: KINDERARMOEDEBELEID
Case study: Turnhout
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Tess Heirwegh (studentennr. 01000285)
Promotor: Prof. Dr. Eva Brems Commissaris: Yaiza Janssens
"If human rights do not have meaning at the local level, they cease to have meaning anywhere. No authority and no locality is better placed to realize human rights, at this juncture in time, than the city." - Eleanor Roosevelt, 1958
Dankwoord Graag zou ik voorafgaand aan deze masterproef een aantal mensen willen bedanken. Als eerste bedank ik professor Eva Brems en Yaiza Janssens voor de intense begeleiding en de waardevolle feedback bij het schrijven van deze masterproef. Ook dank aan Giselle Corradi voor de nuttige interviewtraining. Vervolgens zou ik graag mijn interviewees bedanken om tijd te maken voor dit onderzoek en mij te woord te staan. In het bijzonder dank aan Pascale Van Bael, Peter Anaf en Sofie Coppers voor de grote bereidwilligheid en het bezorgen van alle informatie. Bedankt aan Bram, Florence en Anke voor alle advies, hulp en steun. Ook al onderzochten we andere aspecten van de lokale bescherming van mensenrechten, toch voelde dit project aan als "onze" masterproef. Als laatste kunnen mijn ouders niet ontbreken in dit dankwoord. Bedankt voor alle steun tijdens de voorbije vijf jaren van mijn rechtenopleiding en het nalezen van mijn masterproef.
Tess Heirwegh
17 augustus 2015.
I
Inhoudsopgave
Dankwoord............................................................................................................................ I Inhoudsopgave .................................................................................................................... II Inleiding................................................................................................................................V Methodologie...................................................................................................................... VI I.
Een definitie van armoede ....................................................................................... 1 1.1.
De financiële benadering ........................................................................................ 1
1.2.
De capability benadering ........................................................................................ 2
1.3.
Sociale uitsluiting ................................................................................................... 3
1.4.
De focus op kinderarmoede .................................................................................... 4
1.4.1
Een definitie en meting van kinderarmoede .................................................... 5
1.5.
Kinderarmoede in Turnhout ................................................................................... 6
1.6.
Gehanteerde definitie in deze masterproef ............................................................. 8
II.
De relatie tussen mensenrechten en armoede ...................................................... 10
2.1.
Armoede is een ontkenning of een schending van mensenrechten ...................... 10
2.2.
Een mensenrecht om vrij te zijn van armoede ...................................................... 11
2.3.
Armoede als oorzaak en gevolg van de ontkenning of schending van mensenrechten ...................................................................................................... 11
2.4. III.
Gehanteerde benadering in deze masterproef ....................................................... 13 De rol van lokale actoren bij de realisatie van de relevante mensenrechten ... 15
3.1.
Een overzicht van de geïnterviewde actoren ........................................................ 16
3.2.
Samenwerking en overleg tussen de lokale actoren ............................................. 20
3.2.1.
Samenwerking tussen het stadsbestuur en het OCMW (het lokaal bestuur) 21
3.2.2.
Samenwerking tussen het lokaal bestuur (Stad en OCMW) en het middenveld .................................................................................................... 23
3.2.3.
Samenwerking tussen het lokaal bestuur en scholen .................................... 27 II
3.2.4.
Samenwerking tussen middenveldorganisaties onderling ............................. 28
3.2.5.
Samenwerking tussen scholen onderling ....................................................... 31
3.2.6.
Conclusie ....................................................................................................... 32
3.3.
Actieplan kinderarmoede ...................................................................................... 33
3.4.
Turnhout Kindvriendelijke Stad ........................................................................... 38
IV.
De voor- en nadelen van een focus op kinderarmoede vanuit mensenrechtenperspectief ...................................................................................... 39
4.1.
De voordelen van een focus op kinderarmoede .................................................... 39
4.2.
De nadelen van een focus op kinderarmoede ....................................................... 39
4.3.
Conclusie .............................................................................................................. 42
V.
Het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten ............................ 43 5.1.
Internationaal kader .............................................................................................. 43
5.1.1.
Artikel 31 IVRK ............................................................................................ 44
5.1.2.
Artikel 15 IVESCR........................................................................................ 46
5.2.
Federaal en Vlaams kader ..................................................................................... 48
5.3.
Implementatie op lokaal niveau ............................................................................ 51
5.3.1.
Inzet op socio-culturele participatie door het OCMW .................................. 52
5.3.2.
De vrijetijdspas en de UiT-pas ...................................................................... 53
5.3.3.
Speelotheek 't Wobbeltje ............................................................................... 53
5.3.4.
Jeugd- en speelpleinwerking ......................................................................... 54
5.3.5.
Taal in het park .............................................................................................. 56
5.3.6.
Buurtsport ...................................................................................................... 57
5.3.7.
Cultuur ........................................................................................................... 57
5.3.8.
Turnhout Kindvriendelijke Stad .................................................................... 58
5.4. VI. 6.1.
Conclusie .............................................................................................................. 59 Het recht op onderwijs ........................................................................................... 61 Internationaal kader .............................................................................................. 61
III
6.1.1.
Kosteloosheid ................................................................................................ 63
6.1.2.
Schoolbezoek en vroegtijdige schoolverlating .............................................. 65
6.1.3.
Gelijke kansen in het onderwijs .................................................................... 66
6.2.
Federaal en Vlaams kader..................................................................................... 68
6.3.
Implementatie op lokaal niveau ............................................................................ 70
6.3.1.
Flankerend onderwijsbeleid .......................................................................... 70
6.3.2.
Het in kaart brengen van de kinderarmoede op school ................................. 70
6.3.3.
Schoolkosten ................................................................................................. 70
6.3.4.
Leerlingen- en ouderparticipatie ................................................................... 75
6.3.5.
Andere initiatieven om participatie te bevorderen ........................................ 77
6.3.6.
Sensibilisatie.................................................................................................. 78
6.3.7.
Kindvriendelijke Stad .................................................................................... 78
6.4.
Conclusie .............................................................................................................. 78
VII. Participatie .............................................................................................................. 81 7.1.
Het recht om gehoord te worden .......................................................................... 81
7.1.1.
Internationaal kader ....................................................................................... 81
7.1.2.
Federaal en Vlaams kader ............................................................................. 90
7.1.3.
Implementatie op lokaal niveau .................................................................... 92
7.1.4.
Conclusie ..................................................................................................... 107
7.2.
Informatieoverbrenging, communicatie en drempelverlaging ........................... 110
7.2.1.
Informatieoverbrenging en communicatie .................................................. 110
7.2.2
Drempelverlaging ........................................................................................ 120
VIII. Eindconclusie ........................................................................................................ 126 IX.
Bibliografie ............................................................................................................ 127
X.
Bijlagen .................................................................................................................. 138
IV
Inleiding "There can be no keener revelation of a society's soul than the way in which it treats its children." - Nelson Mandela, 1995
Kinderarmoede is een thema dat zowel bij de overheid, stakeholders als de burger op straat leeft. Op alle beleidsniveaus ontstaan dan ook plannen, strategieën en doelstellingen om dit fenomeen uit de wereld te helpen. Zo ook in Turnhout. Uit de Vlaamse Kinderarmoedebarometer van 2013 bleek dat Turnhout een zeer hoog percentage aan kinderen in armoede kent, in vergelijking met andere Vlaamse steden. Het lokaal bestuur besloot dan ook om de bestrijding van kinderarmoede te beschouwen als een beleidsprioriteit tijdens de huidige legislatuur. Deze masterproef kadert in een reeks masterproeven, waarin wordt nagegaan hoe steden en gemeenten mensenrechten respecteren, beschermen en verwezenlijken. De ontwikkeling van het kinderarmoedebeleid in Turnhout biedt dan ook een unieke kans om de lokale bescherming van mensenrechten van gezinnen in armoede te toetsen. In deze masterproef wordt in de eerste plaats onderzocht hoe lokale actoren in Turnhout (1) het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten en (2) het recht op onderwijs van kinderen en jongeren in armoede realiseren. Daarnaast wordt (3) de participatie van gezinnen in armoede getoetst aan de hand van het recht om gehoord te worden en de mate waarin informatieoverdracht, communicatie en drempelverlaging plaatsvinden.
V
Methodologie Een eerste stap bestond uit een kort explorerend onderzoek. Na de bestudering van nationale, Vlaamse en lokale media m.b.t. kinderarmoede werden een aantal verkennende gesprekken gevoerd met lokale actoren die actief zijn op het gebied van armoedebestrijding. Bovendien kreeg ik de kans om enkele convenantbesprekingen1 bij te wonen tussen het lokaal bestuur en plaatselijke welzijnsorganisaties. Als laatste volgde een onderzoek van zogenaamde 'grijze literatuur', nl. gemeenteraadsverslagen, beleidsplannen, omgevingsanalyses enz. Zo werd het mogelijk om kinderarmoede in Turnhout en de belangrijkste lokale actoren op het veld in kaart te brengen. Nog steeds is de juridische relatie tussen armoede en mensenrechten een sterk bediscussieerd onderwerp. Binnen het mensenrechtendiscours bestaan er dan ook verschillende theoretische benaderingen, die via een kort literatuuronderzoek in beeld werden gebracht. In deze masterproef werd uiteindelijk besloten om (kinder)armoede te beschouwen als een oorzaak en een gevolg van het gebrek aan of een gebrekkige realisatie van mensenrechten.2 Omwille van het multidimensionele en complexe karakter van kinderarmoede werd er niet gekozen voor een diepgaand onderzoek naar de rol van het lokaal niveau bij de realisatie van één mensenrecht maar voor een meer summier onderzoek naar de rol van het lokaal niveau bij de realisatie van een aantal mensenrechten. Uiteindelijk viel de keuze op (1) het recht op vrije tijd, ontspanning en cultuur, (2) het recht op onderwijs, (3) het recht op huisvesting en (4) het recht om gehoord te worden en een bespreking van een aantal belangrijke kernbegrippen binnen een mensenrechtenbenadering van armoede, gebundeld onder de noemer participatie.3 Er werden slechts 2 actoren op het gebied van huisvesting geïnterviewd. Dit bleek te weinig te zijn om een kwalitatieve toetsing uit te voeren van het lokaal woonbeleid aan het recht op huisvesting. Dit recht zal niet behandeld worden in deze masterproef. De relevante bevindingen uit de afgenomen interviews werden echter opgenomen bij de bespreking van 1
Deze convenantwerking wordt verder in de masterproef uitgebreid besproken. Zie infra randnrs. 54-61. Deze verschillende theorieën en de motivatie voor mijn uiteindelijke keuze worden verder in de masterproef besproken. Zie infra hdst. II. 3 De motivatie voor deze keuze wordt verder in de masterproef uitgebreid besproken. Zie infra randnrs. 2830. 2
VI
de samenwerkingsverbanden tussen verschillende lokale actoren en bij het hoofdstuk dat ingaat op participatie. De lokale bescherming van het recht op huisvesting - en ook het recht op gezondheid - kan echter een interessant onderwerp zijn voor verder onderzoek. Kinderarmoede is een problematiek die slechts in zeer weinig gevallen los kan worden gezien van de situatie waarin de ouders leven. Vandaar dat dit onderzoek zich niet enkel toespitst op de rechten van kinderen en jongeren maar ook op die van hun ouders, meer bepaald bij het hoofdstuk dat ingaat op participatie. Voor een analyse van de lokale bescherming van mensenrechten werd in deze masterproef gebruik
gemaakt
van
rechten
die
een
verankering
kennen
in
internationale
mensenrechtenverdragen, federale en Vlaamse wetgeving. Daarnaast is er ook aandacht voor een mensenrechtenbenadering van armoede, die oog heeft voor elementen zoals stigmatisering, drempelverlaging en empowerment. Deze benadering wordt veelal omschreven in rapporten van internationale organisaties, zoals de Verenigde Naties. Er werden 17 semi-gestructureerde interviews afgenomen met 19 interviewees, bestaande uit het lokaal bestuur en actoren op het gebied van vrijetijdsbesteding, onderwijs, huisvesting en participatiebevordering. Hierbij werd gepeild naar hun rol en mogelijkheden binnen de bestrijding van kinderarmoede, de realisatie van de onderzochte rechten en hun samenwerking met andere actoren. Een aantal belangrijke actoren ontbreken echter, zoals sommige politieke mandatarissen en CAW De Kempen omdat deze niet zijn ingegaan op de herhaalde vraag om hen te mogen interviewen. Daarnaast werd er niet voor gekozen om gezinnen in armoede te interviewen omwille van het beperkte kader van deze masterproef. Nochtans zou dit een meerwaarde kunnen bieden. Armoede is nl. een problematiek die samenhangt met zeer complexe fenomenen, zoals sociale uitsluiting en stigmatisering. Om onderzoek te voeren naar de invloed van deze aspecten op de realisatie van mensenrechten is het belangrijk om naar de concrete beleving van de doelgroep zelf te peilen. Indien er verder onderzoek wordt uitgevoerd naar dit onderwerp lijkt het dan ook opportuun dat kinderen, jongeren en hun ouders hier een plaats in krijgen.
VII
Het gebrek aan interviews met deze gezinnen werd deels opgevangen door het uitkiezen van interviewees die zeer dicht bij hen staan, zoals bv. 'T AnTWOORD.4 Daarnaast was er ook
plaats
voor
participerend
onderzoek,
zoals
het
bijwonen
van
een
informatievergadering voor gezinnen die in armoede leven m.b.t. nieuwe initiatieven van het lokaal bestuur. Het kinderarmoedebeleid in Turnhout is volop in ontwikkeling en evolueert dan ook zeer snel. Aangezien sommige interviews in het kader van deze masterproef een jaar geleden werden afgenomen, bestaat de kans dat bepaalde informatie niet meer volledig up to date is. Toch blijft dit werkstuk ook in dit geval relevant voor de lokale actoren om hun evolutie te meten. Daarnaast moeten nog veel doelstellingen uitgewerkt worden in de praktijk. Vandaar dat deze masterproef soms steunt op hypotheses.
4
Dit is een Turnhoutse armoedevereniging waar armen het woord nemen. Voor meer informatie, zie infra randnr. 41.
VIII
I.
Een definitie van armoede
1. Armoede is een zeer complex issue. Er bestaat geen uniforme definitie van het begrip en bijgevolg ook geen uniforme benadering voor de identificatie of meting ervan. 5 Meer dan 200 jaar hebben verschillende sociale wetenschappers geprobeerd om armoede te definiëren.6 Volgens LISTER is armoede dan ook "a construction of competing conceptualizations, definitions and measures".7 Hieronder wordt kort ingegaan op drie veelvoorkomende benaderingen.8
1.1.
De financiële benadering
2. De financiële benadering is de oudste en, zonder twijfel, meest gehanteerde benadering. 9 Zij identificeert armoede voornamelijk op grond van de hoogte van het inkomen en de mate van consumptie. Armoede wordt gedefinieerd als "a shortfall below some minimum level of resources, which is termed the poverty line".10 3. Wetenschappers zijn het er over eens dat deze benadering een eenzijdig karakter heeft die de complexiteit van het armoedeprobleem verbergt. 11 Toch wordt zij nog steeds gehanteerd in belangrijke documenten en richtlijnen. Een voorbeeld hiervan is de Europese
5
B. PANNECOUKE, Onderzoekers als medevormgevers aan de sociale probleemconstructie van kinderarmoede, masterproef Sociaal Werk UGent, 2012-13, 1, lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/063/389/RUG01-002063389_2013_0001_AC.pdf (laatste consultatie op 20 november 2015). 6 P. SAUNDERS, Towards a Credible Poverty Framework: From income poverty to Deprivation. SPRC Discussion Paper No. 131, Sydney, University of New South Wales 2004, 7; F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework", Sur International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 83. 7 R. LISTER, Poverty, Cambridge, Polity Press, 2004, 36. 8 Deze onderverdeling en tekst is gebaseerd op C.R. L ADERCHI, R. SAITH en F. STEWART, Does it Matter that we do not Agree on the Definition of Poverty? A comparison of Four Approaches, Oxford, Oxford Development Studies, 2003 en P.M. CORREA, "Poverty as a violation of human rights: the case of street children in Guatemala and brazil", Brazilian Journal of International Law 2013, vol. 10, Issue 2, 334-353. 9 Commission on Human Rights, Economic, Social and Cultural Rights, Human Rights and extreme poverty, Report of the independent expert on the question of human rights and extreme poverty by Arjun Sengupta, UN Doc. E/CN.4/2005, 2005, §3; F. DOZ COSTA stelt dat "even within this usual definition of poverty, there are several disagreements in conceptual terms and even greater ones regarding how to measure it"; F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework", Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 102, voetnoot 20. 10 C.R. LADERCHI, R. SAITH en F. STEWART, Does it Matter that we do not Agree on the Definition of Poverty? A comparison of Four Approaches, Oxford, Oxford Development Studies, 2003, 248. 11 I. ROOSE en P. VAN AVERMAET, "Kinderarmoede & onderwijs. Schets van de problematiek en krijtlijnen om de hefboomfunctie van onderwijs te realiseren", Caleidoscoop 2014, vol. 26, 7.
1
armoedenorm die het armoederisico van een gezin bepaalt.12 Ook de Wereldbank gebruikt dit paradigma door het inkomen van een persoon te meten en een poverty line in te voeren.13
1.2.
De capability benadering
4. Een tweede benadering werd ontwikkeld door A. SEN, een Indiaas econoom, filosoof en Nobelprijswinnaar die bekendheid verwierf met zijn werk over honger, welvaartstheorie en de mechanismen achter armoede.14 Hij definieert ontwikkeling als "a process of expanding the real freedoms that people enjoy"15 en extreme armoede als "an economic obstacle to freedom".16 Tijdens de laatste twee decennia is er een duidelijke verschuiving in het armoedediscours van het inkomenscriterium naar het concept van welzijn.17 Deze evolutie sluit aan bij het idee van de capability benadering. Volgens A. SEN is de uitoefening van vrijheden een noodzakelijke voorwaarde om een leven te leiden dat waardig kan worden genoemd. Materiële goederen hebben daarbij de functie van hulpbron die de verwezenlijking van deze vrijheden vergemakkelijkt. 18 De samenleving dient haar verantwoordelijkheid op te nemen en de belemmeringen voor het uitoefenen van deze vrijheden zo veel als mogelijk weg te nemen.19 De capability benadering verwerpt het utilitarisme als de maat van welzijn en kijkt naar de verschillen waarmee individuen worden geconfronteerd bij de omzetting van deze hulpbronnen in waardevolle vrijheden. Monetaire middelen op zichzelf zijn dan ook geen betrouwbare indicator om een vermogen weer te geven.20
12
www.steunpunt.be/onderwerpen/armoede/armoede_&_sociale_uitsluiting (laatste consultatie op 6 maart 2015). 13 J.D. SACHS, The end of poverty, economic possibilities for our time, New York, The Penguin Press, 2005, 20. 14 P. VIZARD, Poverty and Human Rights - Sen's 'Capability Perspective' Explored, Oxford, Oxford University Press, 2006, 1. 15 A. SEN, Development as freedom, Oxford, Oxford University Press, 1999, 3. 16 A. SEN, Development as freedom, Oxford, Oxford University Press, 1999, 3. 17 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Report of the independent expert on the question of human rights and extreme poverty, Arjun Sengupta, UN Doc. E/CN.4/2005, 2005, §8. 18 A. SEN, Development as freedom, Oxford, Oxford University Press, 1999, 14. 19 P. VIZARD, Poverty and Human Rights - Sen's 'Capability Perspective' Explored, Oxford, Oxford University Press, 2006, 1. 20 C.R. LADERCHI, R. SAITH en F. STEWART, Does it Matter that we do not Agree on the Definition of Poverty? A comparison of Four Approache. Working paper No 107, Oxford, Oxford Development Studies, 2003, 253.
2
De UNDP's Human Poverty Index (HPI) is hiervan een voorbeeld. Deze index is een gemiddelde van drie maatstaven, nl. kwetsbaarheid voor de dood, beroving in kennis en het gebrek aan degelijke levensvoorwaarden.21
1.3.
Sociale uitsluiting
5. Tijdens de jaren '70 zag het concept sociale uitsluiting het levenslicht. Hierbij werden de levensomstandigheden geanalyseerd van diegenen die niet per se inkomensarm waren - al was het bij velen wel zo - maar die uit de samenleving werden geweerd.22 Deze benadering hanteert een definitie die zich baseert op sociale processen zoals marginalisering.
Bepaalde
groepen
binnen
een
populatie
vertonen
structurele
karakteristieken, die op hun beurt een correlatie vertonen met meerdere ontberingen.23 Hierbij gaat het bv. over drugsverslaafden en ouderen. 6. In vele hedendaagse definities van armoede krijgt sociale uitsluiting een belangrijke plaats. Zo definieert het Comité voor Economische, Sociale en Culturele rechten armoede als "a complex state of material and non-material deprivations that leads the individual to exclusion".24 Ook de UN Millennium Development Goals van 2008 vermelden dat "poverty results from disempowerment and exclusion".25 Een gangbare definitie van armoede in Vlaanderen26 is die van socioloog J. VRANCKEN. Hij legt een duidelijke link met sociale uitsluiting en omschrijft armoede als "een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en
21
UNDP, Human Development Report 2003: Millennium Development Report 2003: Millennium Development Goals: a Compact Among Nations to End Human Poverty, New York, Oxford University Press, 2003, 61. 22 UNDP, Human Development Report 1997: Human Development to Eradicate Poverty, New York, Oxford University Press, 1997, 8; F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 84. 23 C.R. LADERCHI, R. SAITH en F. STEWART, Does it Matter that we do not Agree on the Definition of Poverty? A comparison of Four Approaches, Oxford, Oxford Development Studies, 2003, 259. 24 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Substantive issues arising in the implementation of the ICESCR: Poverty and the ICESCR, VN Doc. E/C.12/2001/10, 2001. 25 UN High Commissioner for Human Rights, Claiming the Millennium Development Goals: A Human Rights Approach, UN Doc. HR/PUB/08/3, 2008, 7. 26 Zie bv. Decr. Vl. van 21 maart 2003 betreffende de armoedebestrijding, BS 11 juni 2003; Vlaamse Overheid, Voortgangsrapport Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2011-2012, 2011, www.4wvg.vlaanderen.be/wvg/armoede/vlaamsactieplan/Paginas/inhoud.aspx#vrtg (laatste consultatie op 20 november 2014).
3
collectieve bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen".27
1.4.
De focus op kinderarmoede
7. Op Europees niveau staat de strijd tegen kinderarmoede hoog op de agenda. Zo verbindt de Europese Unie er zich toe te strijden tegen sociale uitsluiting en discriminatie, om solidariteit tussen generaties te bevorderen en om de rechten van het kind te beschermen. In 2010 ontwikkelde de Europese Commissie haar ‘EU 2020-strategie’. Via deze strategie wil de Europese Unie de komende tien jaar inzetten op slimme, duurzame en inclusieve groei. Eén van de vijf doelstellingen die werden geformuleerd is de aanpak van armoede en sociale uitsluiting. Concreet moeten tenminste 20 miljoen Europeanen uit de armoede worden gehaald tegen 2020. Bij de uitwerking van verdere maatregelen door het Europees platform voor de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting krijgt kinderarmoede een centrale plaats. Iedere lidstaat moet jaarlijks aantonen hoe zij deze Europese doelstellingen naar het nationale niveau vertaalt. In het Nationaal hervormingsprogramma van België 28 wordt kinderarmoede naar voor geschoven als prioriteit. In 2012 stelde de Europese Raad Werkgelegenheid, Sociaal Beleid, Volksgezondheid en Consumentenzaken - onder impuls van het Belgische voorzitterschap in 2010 – dat de strijd tegen kinderarmoede en het promoten van het welzijn van kinderen een sleutelelement is binnen de sociale dimensie van de Europa 2020 Strategie. Op 20 februari 2013 publiceerde de Europese Commissie in dezelfde lijn haar Europese aanbeveling 'Investeren in kinderen: de vicieuze cirkel van ongelijkheid doorbreken'. 29 Dit
27
J. VRANCKEN, K. DE BOYSER, D. DIERCKX en T. D’OLIESLAEGHER, Armoede en sociale uitsluiting, Leuven, Acco, 2006. 28 Nationaal Hervormingsprogramma van België 2013, www.be2020.eu/uploaded/uploaded/201304301406100.NHP_2013_NL_25_april.pdf (laatste consultatie op 19 november 2014); Nationaal Hervormingsprogramma van België 2014, www.be2020.eu/uploaded/uploaded/201405060939010.NHP_2014_NL.pdf (laatste consultatie op 19 november 2014). 29 EU Network of Independent Experts on Social Exclusion, Investeren in kinderen: De vicieuze cirkel van achterstand doorbreken. Een studie van nationaal beleid., 2014, ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=11652&langId=n (laatste consultatie op 20 november 2014).
4
document houdt een pleidooi voor een geïntegreerde aanpak van kindvriendelijke sociale investeringen in alle lidstaten van de Europese Unie.30 8. Uit het Nationaal Kinderarmoedebestrijdingsplan van 2012 blijkt dat armoede kinderen hard treft in België. Zij hebben dan ook een verhoogd armoederisico in vergelijking met de rest van de Belgische bevolking. In 2011 bedroeg het armoederisico 18,7 % tussen 0 en 17 jaar. Voor de gehele Belgische bevolking is dit 15,3 %.31 Het risico voor kinderen blijft stijgen aan een hoge snelheid. In 2008 bedroeg dit nog 17,2 %. Dit betekent dat op 3 jaar minstens 38.000 kinderen meer in armoede leven.32
1.4.1 Een definitie en meting van kinderarmoede 9. Ook hier stelt zich de vraag naar een definitie of een meting van kinderarmoede. De stelling die vaak terugkeert in de literatuur is dat "kinderarmoede een uitvergroting is van het reeds bestaande armoedeprobleem".33 Kinderarmoede moet gelieerd worden aan de sociaal-economische positie van de gezinnen waarin zij opgroeien. De hogere kwetsbaarheid van kinderen om in armoede te leven dient dus niet zozeer verbonden te worden met het kind zijn op zich. Dit gegeven moet daarentegen bekeken worden "in relatie tot én het kind zijn én de positie van de gezinnen waarin kinderen opgroeien én het sociale beleid".34 Het Nationaal Kinderarmoedebestrijdingsplan hanteert een ruime definitie die de multicomplexiteit van kinderarmoede wil weergeven: "Een kind leeft in een toestand van armoede wanneer het inkomen en de bestaansmiddelen die beschikbaar zijn voor zijn of haar opvoeding onvoldoende zijn, in die mate dat het geen levensniveau kan hebben dat als aanvaardbaar wordt beschouwd in de maatschappij waarin het leeft en dat volstaat om zijn of haar emotioneel en fysiek welzijn of zijn of haar ontwikkeling te waarborgen. Omwille van de armoede kan het zijn dat dit kind en zijn of haar familie op talrijke manieren achtergesteld zijn: laag inkomen, ongezonde huisvesting en omgeving, onaangepaste gezondheidszorg. Dit kind wordt vaak uitgesloten van sociale, sportieve, recreatieve en culturele activiteiten die de norm zijn bij de andere kinderen. Zijn of haar 30
M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 5-6. 31 Deze cijfers komen uit M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 4. 32 M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 4. 33 M. BOUVERNE-DE BIE, G. ROETS en R. ROOSE, "Kinderrechten en kinderarmoede", TJK 2010, afl. 5, 261. 34 M. BOUVERNE-DE BIE, G. ROETS en R. ROOSE, "Kinderrechten en kinderarmoede", TJK 2010, afl. 5, 262.
5
toegang tot de fundamentele rechten kan beperkt zijn, hij of zij kan discriminaties en stigmatisering ervaren en zijn of haar stem kan niet worden gehoord".35 10. Verschillende organisaties hebben instrumenten ontwikkeld voor de opsporing en meting van kinderarmoede. Zo heeft Unicef een lijst opgesteld met 14 behoeften die in een economisch ontwikkeld land normaal gezien vervuld worden.36 Indien kinderen uitdrukkelijk geen toegang krijgen tot deze behoeften en negatief scoren op twee of meer items spreekt Unicef over een arm gezin. Hierbij gaat het bv. over de mogelijkheid om drie maaltijden per dag te eten, regelmatig vrijetijdsactiviteiten te hebben en over voldoende financiële middelen te beschikken om deel te nemen aan schooluitstappen. Ook Kind en Gezin hanteert 6 verschillende indicatoren om kinderarmoede in beeld te brengen: (1) het maandinkomen van het gezin, (2) de opleiding van de ouders, (3) de arbeidssituatie van de ouders, (4) de ontwikkeling van de kinderen, (5) de huisvesting en (6) de gezondheidssituatie van het gezin. Wanneer een gezin ondermaats scoort op drie of meer van deze zes criteria wordt het als kansarm beschouwd.37
1.5.
Kinderarmoede in Turnhout
11. Het lokaal bestuur van Turnhout baseert zich op de Vlaamse Kinderarmoedebarometer voor een meting van de kindarmoede.38 Dit is een onderzoek van de Vlaamse regering dat een beeld geeft van de spreiding van het kinderarmoederisico over de Vlaamse gemeenten op basis van 7 indicatoren. De resultaten worden o.a. gebruikt voor een adequate verdeling van subsidies. Deze 7 indicatoren zijn (1) het aantal personen met voorkeursregeling in de ziekteverzekering van 0 tot en met 4 jaar ten opzichte van het aantal inwoners van 0 tot en 35
EAPn en Eurochild, Vers le bien-être des enfants en Europe. Explicatif sur la pauvreté infantile dans l'union européenne., www.eapn.eu/images/stories/docs/eapn-books/2013_Child_poverty_FR_web.pdf (laatste consultatie op 20 november 2015). Vertaald uit het Engels in M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013; I.ROOSE en P. VAN AVERMAET, "Kinderarmoede & onderwijs. Schets van de problematiek en krijtlijnen om de hefboomfunctie van onderwijs te realiseren", Caleidoscoop 2014, volume 26, pagina 6-15. 36 Unicef, Measuring Child Poverty. Report Card 10, 2012, www.unicefirc.org/publications/pdf/rc10_eng.pdf, (laatste consultatie op 20 november 2014). 37 Kind en Gezin, Kansarmoederegistratie binnen Kind en Gezin, www.kindengezin.be/img/kansarmoederegistratie-toelichting.doc (laatste consultatie op 20 november 2014). 38 Voor meer uitleg: zie o.a. www.4dar.vlaanderen.be/sites/svr/Pages/2014-02-13-kinderarmoede.aspx (laatste consultatie op 15 mei 2014).
6
met 4 jaar, (2) het aantal eenoudergezinnen met kinderen van 0 tot en met 3 jaar ten opzichte van het totaal aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 3 jaar, (3) de kansarmoede-index van Kind & Gezin, (4) de onderwijskansarmoede-indicator voor het kleuteronderwijs, (5) het aantal begunstigden van het leefloon (categorie gezinslast) samengeteld met het aantal begunstigden equivalent-leefloon (categorie gezinslast) ten opzichte van het aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 17 jaar, (6) het aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 2 jaar waarbij de referentiepersoon in het huishouden en, indien aanwezig, diens partner niet werken ten opzichte van het totaal aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 2 jaar en (7) het aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 3 jaar waarbij één of beide ouders niet de EU-nationaliteit bezitten ten opzichte van het totaal aantal huishoudens met kinderen van 0 tot en met 3 jaar.39 12. In het kader van een subsidieaanvraag lokale kinderarmoedebestrijding 2014-2019 stelde de dienst Gelijke Kansen van de Stad Turnhout een omgevingsanalyse (zie bijlage 1) op. Hierbij bracht zij de kinderarmoede in kaart op basis van de indicatoren van de Kinderarmoedebarometer. In 2014 scoorde Turnhout boven het 75e percentiel - en zelfs boven het 90e percentiel - op elk van de 7 indicatoren van de Kinderarmoedebarometer: Tabel 1 Overzicht van de kinderarmoedebarometer voor Turnhout Score IND1: verhoogde tegemoetkoming (0-4 jaar) 11,20% IND2: eenoudergezinnen (0-3 jaar) 10,64% IND3: kansarmoedeindex K&G 17,60% IND4: onderwijskansarmoede-indicator 1,09 kleuteronderwijs IND5: (equivalent-)leefloon - cat gezinslast (02,41% 17 jaar) IND6: huishoudens zonder werk (0-2 jaar) 18,70% IND7: huishoudens - ouder(s) niet-EU (0-3 15,30% jaar) Bron: SVR, Indicatorenset Kinderarmoedebestrijding
96% 91% 96%
ranking (308 gemeenten) 13 27 13
94%
20
97%
9
92%
25
96%
13
Percentiel
Verschillende indicatoren wijzen er op dat het armoedeprobleem in de stad verder toeneemt (zie bijlage 1 voor een diepere analyse van deze verschillende indicatoren). Volgens de omgevingsanalyse heeft deze negatieve evolutie verschillende oorzaken. Naast
39
Zie aps.vlaanderen.be/lokaal/kinderarmoede/kinderarmoede.html (laatste consultatie op 6 mei 2015).
7
de economische crisis is het vooral de wijziging in de sociale mix die aan de basis ligt van kinderarmoede.40 Tijdens het laatste decennium vond er een opmerkelijke ‘verkleuring’ 41 plaats, waarbij de groei van de Turnhoutse bevolking in hoofdzaak werd bepaald door het extern migratiesaldo. Vooral sinds 2005 kent de stad Turnhout een hoog aantal externe migraties, die de samenstelling van de Turnhoutse bevolking grondig verandert.42 Op 1 januari 2012 was zo goed als 1 op de 4 inwoners van Turnhout van vreemde afkomst. De omgevingsanalyse stelt verder: "Hoewel de externe immigraties weliswaar (voorlopig?) aan het afnemen zijn laat de stijging van het aantal geboortes bij moeders met een vreemde nationaliteit vermoeden dat het plafond nog niet is bereikt. [...] Nog op een andere manier bekeken, wijst grafiek 11 uit dat in de loop van 2012 74% van het aantal geboortes in kansarme gezinnen in Turnhout een moeder met een vreemde nationaliteit betrof. Ook dit percentage is stijgend".43 De grote toename van het aantal externe migraties naar Turnhout heeft enerzijds te maken met het gevoerde migratiebeleid en anderzijds met het feit dat Turnhout en omgeving een gemiddeld hogere capaciteit aan opvangplaatsen heeft voor asielzoekers dan de rest van Vlaanderen. Mede dankzij haar centrumfunctie heeft Turnhout een breed aanbod aan diensten, winkels, vrije tijd enz. Ook is Turnhout de enige stad in de Kempen waar OKANonderwijs44 wordt voorzien. Veel jongeren die les hebben gevolgd in Turnhout, vestigen zich er nadien omwille van hun bekendheid met de stad.45 1.6.
Gehanteerde definitie in deze masterproef
13. Zoals blijkt uit de voorgaande bespreking wordt armoede - terecht - zelden nog beschouwd als een louter financieel fenomeen. Deze masterproef heeft dan ook oog voor andere aspecten van kinderarmoede, zoals sociale uitsluiting, kansarmoede, stigmatisering enz. Hierdoor komt het multi-dimensionele en complexe karakter van een problematiek zoals kinderarmoede in beeld.
40
Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1, 2. Deze term wordt gebruikt in Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1, 2. 42 Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1, 2. 43 Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1, 7. 44 Dit is onthaalonderwijs voor anderstalige nieuwkomers, zie www.ond.vlaanderen.be/wetwijs/thema.aspx?id=92 (laatste consultatie op 20 november 2014). 45 Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1, 4. 41
8
14. Er schuilt waarheid in de stelling dat kinderarmoede op zichzelf nauwelijks bestaat en steeds moet worden bekeken in relatie tot de positie van het gezin waarin deze kinderen opgroeien. Hoewel deze masterproef focust op onderzoek naar de realisatie van rechten van kinderen en jongeren in armoede zelf is er daarnaast ook plaats voor onderzoek naar de realisatie van de rechten van hun ouders, met name in het hoofdstuk participatie (zie infra hdst. 7).
9
II.
De relatie tussen mensenrechten en armoede
15. Sinds het einde van de jaren '90 wordt armoede meer en meer erkend als een mensenrechtenissue. Toch bestaat er nog steeds conceptuele onduidelijkheid over het verband tussen mensenrechten en armoede. Wat bedoelt men precies met de stelling 'poverty violates human rights'? 16. Bij de bestudering van het verband tussen mensenrechten en armoede is het belangrijk om de ethische en juridische relatie tussen beide uit elkaar te houden. De ethische relatie houdt in dat armoede zelf een schending is van mensenrechten: "poverty itself is a violation of numerous basic human rights".46 Deze stelling komt meestal voort uit een sterk gevoel van onrechtvaardigheid.47 In de literatuur wordt het gevaar van deze benadering de fallacy of exaggeration genoemd. Deze fallacy brengt met zich mee dat iedere situatie waarin een vorm van ontbering voorkomt of waarbij basisnoden worden ontkend als een schending van mensenrechten moet worden beschouwd.48 Vanuit juridisch perspectief is dit echter niet altijd het geval.49 17. Geleerden die zich uitspreken over de relatie tussen mensenrechten en armoede zullen zelden uitgaan van het idee dat armoede enkel bestaat uit een inkomensgebrek. De eerder aangehaalde capability benadering (zie supra randnr. 4) van A. SEN wordt wijdverspreid erkend als de conceptuele brug tussen mensenrechten en armoede omdat er sprake is van "a natural transition from capabilities to rights".50 18. Hieronder worden drie conceptuele benaderingen van het verband tussen mensenrechten en armoede belicht, gebaseerd op het onderzoek van F. DOZ COSTA.
2.1.
Armoede is een ontkenning of een schending van mensenrechten
19. Deze theorie ziet armoede als absoluut onverenigbaar met de menselijke waardigheid, het principe dat de basis vormt voor mensenrechten. Armoede moet dan ook
46
M. ROBINSON in P. VIZARD, Poverty and human rights, sen's capability perspective explored, Oxford University Press, 2006, vi. 47 D. BEETHAM, "What Future for Economic and Social Rights?", Political Studies Association 1995, 44. 48 R. KUNNEMANN, "A coherent Approach to Human Rights", Human Rights Quarterly 1995 , vol. 17, nr. 2, 340. 49 F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 89. 50 OHCHR, Human Rights and Poverty Reduction, a conceptual framework, UN Doc. HR/PUB/04/1 , 2004, 6.
10
logischerwijze worden beschouwd als een ontkenning van alle mensenrechten. 51 Dit idee leunt sterk aan bij de hierboven reeds aangehaalde morele relatie tussen mensenrechten en armoede (zie supra randnr. 16).
2.2.
Een mensenrecht om vrij te zijn van armoede
20. De volgende benadering vloeit voort uit het idee dat armoede een onderscheiden schending is van één specifiek mensenrecht, namelijk het recht om 'vrij te zijn van armoede'. Hier wordt de nadruk gelegd op extreme armoede, gedefinieerd als "a deprivation of what is required to live a life that is worth living".52 Het recht om 'vrij te zijn van armoede' wordt niet erkend in het huidige mensenrechtenkader. De wetgevende dimensie rond deze benadering is dan ook opgebouwd op grond van één of meerdere wettelijke verplichtingen die wel worden erkend. Enerzijds zijn er diegene die daarbij meerdere mensenrechten hanteren. Anderzijds stellen sommigen dat het recht om vrij te zijn van armoede de logische keerzijde is van één recht, nl. het recht op een adequate levensstandaard of het recht op ontwikkeling.53
2.3.
Armoede als oorzaak en gevolg van de ontkenning of schending van mensenrechten
21. Deze laatste benadering beschouwt armoede als een oorzaak en een gevolg van mensenrechtenschendingen. Hierbij gaat het voornamelijk over een ontkenning of schending van economische, sociale en culturele rechten maar ook burgerlijke en politieke rechten worden mogelijks - en zelfs vaak - aangetast door armoede.54 22. Het verschil met de eerste theorie (zie supra randnr. 19) is dat armoede niet a priori moet worden beschouwd als een mensenrechtenschending maar als een oorzaak van mensenrechtenschendingen. Armoede sluit namelijk een groep uit wiens mensenrechten op systematische wijze worden geschonden. Ook moet armoede niet noodzakelijk worden
51
F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 86. 52 T. CAMPBELL, "Poverty as a violation of Human Rights: Inhumanity or Injustice?" in T POGGE, Freedom from poverty as a human right - Who owes what to the very poor?, Oxford, Oxford University Press, 2007, 55; F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 89. 53 F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 90. 54 F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 93.
11
beschouwd
als
een
resultaat
van
mensenrechtenschendingen,
al
leiden
vele
mensenrechtenschendingen wel tot armoede.55 23. In tegenstelling tot de tweede benadering (zie supra randnr. 20) moet armoede niet beschouwd worden als een schending van één recht of als een schending van een combinatie van rechten maar "as a factual situation that may cause or be the result of several human rights violations".56 24. F. DOZ COSTA vat het achterliggende idee van deze benadering samen als volgt: "It seems that poverty is conceptualized as a situation where human rights are unlikely to be fulfilled and the fight against poverty as a beneficial atmosphere to the achievement of human rights".57 25. De voormalige UN Independent Expert on Human Rights and Extreme Poverty stelt dat armoede niet kan worden gedefinieerd als een afwezigheid van mensenrechten omdat de concepten mensenrechten en capabilities helemaal niet zo equivalent zijn, zoals vaak wordt beweerd.58 Hij stelt het volgende: "The link between the two concepts is not straight forward, since the space of capability is much broader than human rights".59 Volgens hem is het dan ook exacter om armoedebestrijding te beschouwen als een zeer belangrijk instrument bij het creëren van voorwaarden van welzijn voor dragers van rechten.60 De beleidsdiscussie focust zich dan op de realisatie van deze rechten die al dan niet voldoende zijn om armoede te bestrijden. Ten eerste moeten concrete programma's en acties worden opgesteld die zowel institutioneel als technisch haalbaar zijn. Ten tweede moeten dragers van plichten en hun specifieke plichten worden geïdentificeerd die deze programma's en acties dienen te implementeren.
55
T. CAMPBELL," Poverty as a violation of Human Rights: Inhumanity or Injustice?" in T POGGE, Freedom from poverty as a human right - Who owes what to the very poor?, Oxford, Oxford University Press, 2007, 60. 56 F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 94. 57 F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 94. 58 Commission on Human Rights, Report of the Independent Expert on the question of human rights and extreme poverty (Mr Arjun Sengupta), UN Doc. E/CN.4/2006/43, 2006, § 41. 59 Commission on Human Rights, Report of the Independent Expert on the question of human rights and extreme poverty (Mr Arjun Sengupta), UN Doc. E/CN.4/2006/43, 2006, § 27. 60 Commission on Human Rights, Report of the Independent Expert on the question of human rights and extreme poverty (Mr Arjun Sengupta), UN Doc. E/CN.4/2006/43, 2006, § 27.
12
26. F. DOZ COSTA is van mening dat dit de meest realistische en juridisch accurate benadering is: "The complexities of the phenomenon of poverty, especially the diverse causes which are not always within the state's control, make it very difficult to assume that poverty implies human rights violations without further inquiries".61 27. Volgens L. LAVRYSEN heeft deze laatste benadering oog voor de complexiteit van armoede
en
brengt
zij
ons
dichter
bij
de
formulering
van
concrete
mensenrechtenverplichtingen of de toewijzing van verantwoordelijkheid aan dragers van plichten.62
2.4.
Gehanteerde benadering in deze masterproef
28. In deze masterproef wordt armoede beschouwd als een oorzaak en gevolg van het gebrek aan of een gebrekkige realisatie van mensenrechten. Zoals L. LAVRYSEN stelt, legt deze benadering het multidimensioneel en complex karakter van armoede bloot en wordt vermeden dat dit issue te eenzijdig wordt behandeld. Ook al blijft de relatie tussen armoede en mensenrechten onderwerp van discussie, toch ontstaat er een steeds groter draagvlak voor deze benadering. Dit laatste is absoluut niet onbelangrijk voor mensenrechten, die zeer sterk steunen op internationale consensus. 29. Zoals reeds aangehaald (zie supra 'Methodologie') wordt in deze masterproef gebruik gemaakt van rechten die een verankering kennen in mensenrechtenverdragen. Daarnaast is er ook aandacht voor een mensenrechtenbenadering van armoede, die oog heeft voor elementen zoals stigmatisering, drempelverlaging en empowerment. Deze benadering wordt veelal omschreven in rapporten van internationale organisaties, zoals de Verenigde Naties. 30. In de volgende hoofdstukken worden o.a. het recht op onderwijs en het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten onderzocht. De keuze voor een onderzoek naar deze rechten vloeit logischerwijze voort uit de focus op kinderen en jongeren in armoede. De realisatie van beide rechten hebben nl. een grote invloed op het kind of jongere als individu, meer nog dan op zijn of haar gezin als geheel. Tenslotte worden het recht om gehoord te worden en een bespreking van een aantal belangrijke kernbegrippen binnen een 61
F. DOZ COSTA, "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 95. 62 L. LAVRYSEN, "Poverty and Human Rights - A European Perspective" in E. BREMS, C. VAN DER BEKEN en S. A. YIMER, Human Rights and Development: legal perspectives from and for Ethopia, Leiden, Brill Nijhoff, 2015, 304.
13
mensenrechtenbenadering van armoede toegelicht, gebundeld onder de noemer participatie. Deze bundeling van rechten en begrippen zijn nl. van essentieel belang voor een realisatie van zowel economische, sociale en culturele als burgerlijke en politieke rechten van gezinnen in armoede.
14
III. De rol van lokale actoren bij de realisatie van de relevante mensenrechten 31. Het lokale niveau speelt een cruciale rol bij het beschermen, respecteren en realiseren van mensenrechten van gezinnen in armoede. Oud-minister van Innovatie, Overheidsinvesteringen, Media en Armoedebestrijding Ingrid Lieten lanceerde in 2014 dan ook een oproep, gericht tot lokale projecten die zich inzetten voor de bestrijding van kinderarmoede. De Vlaamse Overheid maakte 4,5 miljoen euro vrij aan subsidies om zo een impuls te geven aan initiatieven die worden opgezet ter versterking van het lokale kinderarmoedebeleid.63 Het belang van steden en gemeenten bij het bestrijden van armoede wordt opnieuw bevestigd in het Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019.64 Het plan stelt nl. dat een doeltreffende aanpak van armoede gelijk staat aan een geïntegreerde aanpak op alle beleidsniveaus, waaronder in het bijzonder het lokale niveau: "Het grootste deel van het armoedebestrijdingsbeleid kent op lokaal niveau zijn uitvoering of in elk geval effecten. De lokale besturen zijn dan ook een zeer belangrijke partner en dienen ten volle hun verantwoordelijkheid in deze problematiek op te nemen. Het lokale niveau staat het dichtst bij de mensen en is vaak het best geplaatst om een antwoord te formuleren op hun noden".65 32. Concreet dienen steden en gemeenten een lokaal sociaal beleid te ontwikkelen in het kader van het decreet lokaal sociaal beleid.66 Dit beleid houdt het geheel van de beleidsbepalingen en acties in van het lokaal bestuur "en de acties van lokale actoren, met het oog op het garanderen van de toegang van elke burger tot de rechten, vastgelegd in artikel 23 en artikel 24, §3 van de Grondwet".67 Uiteindelijk worden deze beleidsbepalingen en acties verenigd in een lokaal sociaal beleidsplan, dat op zijn beurt wordt opgenomen in de strategische meerjarenplanning van respectievelijk Stad en
63
P. GALLASZ en A. VAN DEN Broeck, '4,5 miljoen euro extra voor 70 gemeenten in strijd tegen kinderarmoede, De Morgen, 10 februari 2014. 64 L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015, 31. 65 L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015, 31. 66 Decr. Vl. van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 12 mei 2004. 67 Art. 3, ° 1 Decr. Vl. van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 12 mei 2004.
15
OCMW. Daarnaast heeft niet enkel het lokaal sociaal beleid maar ook het lokaal jeugdbeleid een grote invloed op de rechten van kinderen en jongeren in armoede.
3.1.
Een overzicht van de geïnterviewde actoren
33. In dit onderzoek naar de lokale bescherming van mensenrechten van kinderen, jongeren en hun ouders in armoede werd een breed netwerk aan lokale actoren betrokken. Hieronder volgt een korte voorstelling van iedere actor. 34. De belangrijkste actor voor de realisatie van de behandelde mensenrechten in deze masterproef is het lokaal bestuur, gevormd door de Stad Turnhout en het OCMW. Beide partners zitten samen in de stuurgroep Lokaal Sociaal Beleid, waarin zowel het politieke als het administratieve niveau wordt vertegenwoordigd.68 In de schoot van deze stuurgroep werd een actieplan kinderarmoede ontwikkeld. Dit actieplan wordt verder in dit hoofdstuk uitgebreid besproken (zie infra randnrs. 83-89). 35. De dienst Gelijke Kansen is de Stadsdienst die het beleid rond kinderarmoede voornamelijk vorm geeft. Zoals haar naam zelf aangeeft, probeert deze dienst de kansen van mensen te vergroten. Zij bereidt dan ook het gelijkekansenbeleid van de Stad voor, laat dit uitvoeren of voert zelf uit en evalueert. De medewerkers van de dienst geven aan dat het budget op stedelijk niveau te klein is om grote veranderingen aan te brengen in de financiële situatie van haar burgers. Daarom kiest zij ervoor om voornamelijk in te zetten op empowerment69 van personen die in armoede leven en hen te ondersteunen bij dit proces.70 36. Eén andere cruciale actor binnen de ontwikkeling van het kinderarmoedebeleid is het OCMW Turnhout. Op grond van artikel 1 van de OCMW-wet71 heeft elke persoon recht op maatschappelijke dienstverlening: "Deze heeft tot doel eenieder in de mogelijkheid te
68
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 69 "Het gebruik maken en ontwikkelen van zijn capaciteiten om in economisch, sociaal en politiek opzicht actief mee gestalte te geven aan zijn eigen leven en dat van de gemeenschap waarvan men deel uitmaakt", zie; www.encyclo.nl/begrip/empowerment (laatste consultatie op 14 augustus 2015). 70 Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 2, in bezit auteur; Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 71 Art. 1 Organieke wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, BS 5 augustus 1976.
16
stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid". De OCMW's hebben als opdracht om deze dienstverlening te verzekeren. 37. Waar de Stad zich meer focust op het collectieve aspect werkt het OCMW op individueel niveau: "Je moet die twee zaken samenleggen om hét beeld van hét lokaal bestuur te krijgen. Je gaat merken dat die focussen anders liggen en dat is eigen aan onze werking".72 38. Eén van de meest innovatieve manieren waarop het lokaal bestuur haar kinderarmoede aanpakt is door de aanwerving van een casemanager kinderarmoede. Het bestuur ondervond nl. dat er een breed instrumentarium bestond voor gezinnen in armoede maar dat deze de weg hiernaartoe meestal niet vonden. De casemanager moet dan ook de verbindingsfiguur vormen tussen de reeds bestaande initiatieven. Concreet heeft zij als opdracht om "te werken op het verhogen van het aantal toeleidingen naar bestaande initiatieven, met ander woorden een rol spelen van bij de detectie van geboortes in kansarme gezinnen, over toeleiding naar het MOM-project en de Peuterspeelpunten73 en andere initiatieven in Turnhout tot daadwerkelijk met een gezin op stap gaan naar andere vormen van reguliere hulpverlening". De rol van de casemanager zal in een latere fase worden overgenomen door zogenaamde buddy's of brugfiguren, bestaande uit een groep vrijwilligers. Zij moeten mee instaan voor de verdere uitbouw van een sociaal netwerk. Hoewel de casemanager op het moment dat het interview werd afgenomen nog niet actief was binnen haar functie leek het interessant om nu reeds te polsen naar de rol die zij wil vervullen binnen de aanpak van kinderarmoede. 39. Niet alleen het lokaal sociaal beleid maar ook het lokale jeugdbeleid van de Stad heeft een grote invloed op de realisatie van mensenrechten. Dit is namelijk een beleid dat oog dient te hebben voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Binnen deze masterproef wordt het jeugdbeleid voornamelijk getoetst bij een bespreking van het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten van kinderen en jongeren in armoede. In deze context werden zowel het diensthoofd van de Jeugddienst als de schepen van Jeugd geïnterviewd. Ook was ik aanwezig op de Jeugdraad om een aantal vragen te stellen aan de leden. Hierin zetelen zowel vertegenwoordigers van de jeugdwerking van de Stad als 72 73
Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. Deze projecten worden verder toegelicht, zie infra hdst. VII.
17
van de reguliere netwerken. Als advies- en overlegorgaan van de Stad heeft de Raad een invloed op het beleid en bezit zij daarnaast een belangrijke signaalfunctie. In het kader van deze masterproef werd voornamelijk getoetst hoe deze verschillende jeugdwerkingen participatie van kinderen en jongeren in armoede bevorderen. 40. Een lokaal bestuur pakt kinderarmoede echter niet alleen aan. Zoals in het Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2014-2019 wordt gesteld: "Op het lokale niveau moeten overheden, dienstverlenende voorzieningen, middenveldorganisaties, verenigingen van mensen in armoede en de private sector de handen in elkaar slaan".74 Vandaar dat in het kader van deze masterproef ook heel wat andere actoren werden betrokken. 41. 'T AnTWOORD vzw is een vereniging waar armen het woord nemen en een belangrijke partner van het lokaal bestuur. 'T AnTWOORD werkt actief aan de 6 criteria die de kerntaken van haar werking uitmaken: "armen verenigen, armen het woord laten nemen, maatschappelijke emancipatie, maatschappelijke structuren veranderen, dialoog met de samenleving en het beleid en armen blijven zoeken".75 Deze vereniging komt dan ook voornamelijk aan bod in het hoofdstuk over participatie, nl. bij een bespreking van het recht om gehoord te worden, informatieoverdracht, communicatie en drempelverlaging. 42. Moeder-Zorg vzw is een vrijwilligersorganisatie die materiële hulp verschaft aan moeders met baby's en peuters tot 4 jaar.76 Ook bij deze vereniging wordt voornamelijk nagegaan wat haar rol is bij de participatie van gezinnen die in armoede leven. 43. Het Jeugdadviescentrum (hierna: 'JAC') is het jongerenonthaal van het Centrum voor Algemeen Welzijnswerk (hierna: 'CAW').77 Iedere jongere vanaf 12 jaar is welkom bij het centrum met om het even welke vraag. Ook hulpverleners en andere professionelen kunnen bij hen terecht.78 Het JAC zet op verschillende manieren in op de bestrijding van kinderarmoede, waarbij zij dit thema vooral goed bespreekbaar wil maken. Daarnaast geeft het centrum informatie mee omtrent verschillende initiatieven.79
74
L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015, 31. Convenant tussen de dienst Gelijke Kansen en 'T AnTWOORD, in bezit auteur. 76 www.sites.google.com/site/moederzorgturnhout/ (laatste consultatie op 11 augustus 2015). 77 De kernopdracht van CAW De Kempen bestaat erin om "het welzijn van inwoners van het arrondissement Antwerpen afdeling Turnhout te versterken, met een bijzondere aandacht voor kwetsbare bevolkingsgroepen", zie www.cawdekempen.be/over-het-caw (laatste consultatie op 9 april 2015). 78 www.jacdekempen.be/over-het-jac (laatste consultatie op 31 juli 2015). 79 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 75
18
44. Het Vrij Centrum voor Leerlingenbegeleiding (hierna 'VCLB') biedt een ruime dienstverlening aan voor ouders, kinderen, leraren en directies van scholen. Het VCLB bestaat uit een breed team aan medewerkers, zoals psychologen, pedagogen, artsen, maatschappelijk werkers enz. Het VCLB heeft in de context van deze masterproef een belangrijke informerende taak m.b.t. de rechten van een leerling en zet sterk in op toeleiding vanuit haar draaischijffunctie.80 Het VCLB speelt dan ook voornamelijk een rol bij het recht op onderwijs (inzake het inschrijvingsrecht) en bij een bespreking van participatie van gezinnen in armoede. 45. In de context van deze masterproef werd zowel gepeild naar de rol van scholen bij de realisatie van het recht op onderwijs van leerlingen die in armoede leven alsook de manier waarop zij in het algemeen kunnen bijdragen aan armoedebestrijding (zoals bv. via het bevorderen van participatie). In totaal werden vier Turnhoutse scholen geïnterviewd, nl. twee basisscholen en twee secundaire scholen. Basisschool Kameleon is een Turnhoutse basisschool van het GO!-onderwijs.81 Basisschool Sint-Pietersinstituut is een Turnhoutse basisschool die deel uitmaakt van het vrije net.82 Talentenschool Turnhout is een secundaire school van het GO!-onderwijs. Voor deze masterproef werd de directrice van Campus Zenit geïnterviewd, de campus die TSO- en BSO-onderwijs aanbiedt.83 De Stedelijke Handelsschool Turnhout is een secundaire school van het Stedelijk net, die ASO-, TSO- en BSO-onderwijs aanbiedt.84 46. Er werden twee actoren geïnterviewd op het gebied van huisvesting, nl. de dienst Huisvesting van de Stad Turnhout en het Sociaal Verhuurkantoor. De dienst huisvesting is een Stadsdienst die dienstverlening voorziet m.b.t. verschillende aspecten van huisvesting.85 Het Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw heeft als hoofdopdracht om de meest kwetsbare gezinnen en inwoners te helpen bij het waarborgen van hun recht op wonen: "Veel van deze mensen huren tegen een te hoge prijs op de
80
"Het CLB krijgt vanuit het decreet CLB de belangrijke rol van draaischijf tussen onderwijs, de welzijns- en gezondheidssector. CLB's vormen in het verlengde daarvan een netwerk met de diensten uit hun regio die hulp aan jongeren kunnen bieden", zie www.ond.vlaanderen.be/clb/clb-medewerker/Draaischijf.htm (laatste consultatie op 15 april 2015); www.ond.vlaanderen.be/clb/ (laatste consultatie op 15 april 2015). 81 www.basisschoolkameleon.be/ (laatste consultatie op 15 april 2015). 82 www.sint-pietersinstituut.be/bo/welkom (laatste consultatie op 15 april 2015). 83 www.talentenschoolturnhout.be/onze-school/campus-zenit/ (laatste consultatie op 15 april 2015). 84 handelsschool.ego4.turnhout.preview.anaxis.be/ (laatste consultatie op 15 april 2015). 85 Voor een overzicht: zie www.turnhout.be/nl/organisation/12/huisvesting.html (laatste consultatie op 15 april 2015).
19
gewone private markt. De SVK's huren en verhuren zelf woningen en willen op die manier de kwaliteit van het wonen bewaken en verbeteren".86 Deze actoren werden geïnterviewd in het kader van het recht op huisvesting. Zoals reeds aangehaald in een beschrijving van de methodologie (zie supra 'Methodologie') wordt dit recht niet langer besproken. De bevindingen uit de interviews worden echter nog steeds gebruikt daar waar zij relevant zijn, nl. bij een bespreking van de samenwerking, het recht om gehoord te worden, informatieoverdracht, communicatie en drempelverlaging. 47. Als laatste werd B. VAN OPBERGEN, de Kinderrechtencommissaris, geïnterviewd. De Kinderrechtencommissaris is de Vlaamse pleitbezorger van kinderrechten, opgericht door het Vlaams Parlement bij decreet van 15 juli 1997.87 Samen met zijn medewerkers, het Kinderrechtencommissariaat, kreeg hij als hoofdopdracht om het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind88 (hierna 'IVRK') bekend te maken en toe te zien op de naleving ervan.89 Als kinderrechtenspecialist bij uitstek krijgt hij in deze masterproef de rol van "objectieve waarnemer" en worden zijn inzichten m.b.t. bepaalde issues binnen de problematiek rond kinderarmoede gedeeld.
3.2.
Samenwerking en overleg tussen de lokale actoren
48. Een goede samenwerking en het uitbouwen van een netwerk tussen de verschillende actoren op lokaal niveau is noodzakelijk voor de totstandkoming van een effectief beleid m.b.t. kinderarmoede en - bijgevolg - voor de realisatie van mensenrechten. 49. Het decreet van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid benadrukt het belang van samenwerking tussen de verschillende actoren. Artikel 4 van dit decreet stelt dat "gemeente en OCMW een gezamenlijk planningsproces moeten doorlopen dat uitmondt in doelstellingen en actieplannen in de respectievelijke strategische meerjarenplannen". Dit vereist dat beide actoren samen aan tafel zitten. Daarnaast "organiseert en ondersteunt het lokaal bestuur de samenwerking en de afstemming tussen de lokale actoren" om het lokaal sociaal beleid te optimaliseren. Dit hoofdstuk gaat dieper in op de samenwerking en het overleg tussen de verschillende lokale actoren die aan bod komen in deze masterproef. Omwille van de grote hoeveelheid 86
www.welzijnszorgkempen.be/sociaal-verhuurkantoor-svk (laatste consultatie op 11 augustus 2015). Decr. Vl. van 15 juli 1997 houdende de oprichting van een Kinderrechtencommissariaat en de instelling van het ambt van Kinderrechtencommissaris. 88 Internationaal Verdrag van 20 november 1989 inzake de Rechten van het Kind. 89 www.kinderrechtencommissariaat.be/ (laatste consultatie op 1 mei 2015). 87
20
aan veelzijdige actoren wordt deze samenwerking besproken door middel van volgende subcategorieën: (1) de samenwerking tussen het stadsbestuur en het OCMW (het lokaal bestuur), (2) de samenwerking tussen het lokaal bestuur en middenveldorganisaties, (3) de samenwerking tussen het lokaal bestuur en scholen, (4) de samenwerking tussen middenveldorganisaties onderling en (5) de samenwerking tussen scholen onderling.
3.2.1. Samenwerking tussen het stadsbestuur en het OCMW (het lokaal bestuur) 50. Het stadsbestuur en het OCMW hebben in hun dagelijkse werking omtrent armoede en gelijke kansen regelmatig contact met elkaar. Daarnaast werken zij intens samen op het vlak van kinderarmoede.90 Een duidelijk praktijkvoorbeeld hiervan is het actieplan kinderarmoede dat hierna wordt besproken (zie infra randnrs. 83-89). 51. De dienst Gelijke Kansen en het OCMW delen dezelfde mening m.b.t. hun onderlinge samenwerking.91 Beiden stellen zij dat deze samenwerking nu en dan stroef verloopt "omdat het nog steeds gaat over twee organisaties met een verschillende identiteit, werkcultuur en expertise".92 Bovendien geeft het diensthoofd van de dienst Gelijke Kansen aan dat hij soms niet genoeg op de hoogte is van de werking van het OCMW: "Ik ondervind nog dat ik soms ergens kom en dat men mij zegt dat het OCMW iets voorziet en dat ik hier niets van weet, terwijl ik het als eerste zou moeten weten. Ik vermoed dat dit gevoel andersom soms ook bestaat".93 Wat het beleid rond kinderarmoede betreft, vinden beide actoren
het nochtans zeer
belangrijk om aan hetzelfde touw te trekken. Zij stellen dan ook dat er nood is aan een goede onderlinge afstemming en duidelijkheid. Volgens hen komt dit laatste niet enkel de Stad en het OCMW ten goede maar ook de burger en de cliënt: "Het wordt mogelijk om meer personen te bereiken die voordeel halen uit wat de Stad en het OCMW te bieden hebben".94
90
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 91 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014; Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015; Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 92 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 93 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 94 Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015.
21
Het is dan ook positief dat zowel Stad als OCMW reeds een grote evolutie opmerken m.b.t. hun samenwerking in vergelijking met vroeger en dat zij een grote bereidheid ervaren om verder te kijken dan de verschillen tussen beiden.95 Zoals in het begin van deze masterproef reeds werd vermeld, hebben de medewerkers van de dienst Gelijke Kansen het gevoel dat kinderarmoede, met de nadruk op 'kinder-', een zeer goed thema is om de samenwerking te versterken: "Het feit dat het over kinderen gaat zorgt ervoor dat andere gevoeligheden sneller opzij worden gezet. Sinds de besprekingen van het actieplan kinderarmoede zitten Stad en OCMW opnieuw samen rond de tafel. Dit was sterk verwaterd gedurende een lange tijd".96 52. Op het gebied van huisvesting is er een taakverdeling tussen de dienst Huisvesting en het OCMW, waarbij hulpverlening in grote lijnen aan het OCMW werd toegekend: "Het OCMW kan personen doorverwijzen indien dit aangewezen is voor bv. het aanvragen van een energielening, een huursubsidie, een huurtoelage of het inschrijven voor een sociale woning".97 Vandaar dat de dienst Huisvesting regelmatig langsgaat bij het OCMW om informatie te geven over haar werkwijze: "Zo weet het OCMW duidelijk naar wie zij kunnen doorverwijzen en kunnen zij hier ook een gezicht op plakken".98 Volgens de medewerker van de dienst Huisvesting is er overleg tussen zijn dienst en de dienst Woonbegeleiding van het OCMW: "Hier zijn bv. afspraken gemaakt rond ontruiming van woningen, onbewoonbaarverklaringen en begeleiding van het eigen huurpatrimonium. Dit vraagt overleg met de coördinator van het OCMW die instaat voor woon en werk en die ook vertegenwoordigd is in het lokaal woonoverleg99".100 Toch ervaart hij dat er soms nog te weinig samenwerking is: "Zo zien wij elkaar buiten die structurele overlegmomenten in grotere groep niet regelmatig. Dit zou nochtans zinvol kunnen zijn om informatie uit te wisselen".101 Hij geeft hierbij een voorbeeld m.b.t. doorverwijzing naar het OCMW voor hulp bij huurtoelagen: "Tot op heden blijft het voor onze medewerkers flou wat de criteria zijn die het OCMW hanteert inzake huurtoelagen, niet omdat die er niet zijn maar omdat ze
95
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 96 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 97 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 98 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 99 Zie infra randnr. 64. 100 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 101 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015.
22
niet duidelijk zijn voor de Stad. Hierdoor is het voor ons zeer moeilijk om in te schatten of we als Stad moeten doorverwijzen of niet".102 Beleidsmatig zijn er al heel wat linken tussen Stad en OCMW maar één beleidsplan op het vlak van wonen is er nog steeds niet, "ondanks het feit dat dit de meest logische stap zou zijn naar meer integratie en samenwerking tussen Stad en OCMW".103 53. In 2019 zullen het stadsbestuur en het OCMW één organisatie vormen.104 Er wordt dan ook een groeipad gevolgd om het OCMW stilaan volledig te integreren in de Stad. Volgens het diensthoofd van de dienst Gelijke Kansen zal dit zeker op logistiek vlak voor grote verbeteringen zorgen.105
3.2.2. Samenwerking tussen het lokaal bestuur (Stad en OCMW) en het middenveld a.
De convenantwerking
54. De verschillende diensten van de Stad maken een aantal concrete afspraken over hun samenwerking met middenveldorganisaties. Deze organisaties worden gesubsidieerd om doelstellingen binnen het lokaal sociaal beleid te realiseren. Deze doelstellingen worden vastgelegd in een convenant en zijn resultaats- en/of inspanningsverbintenissen. Indien de convenantpartner zich niet houdt aan de gemaakte afspraken kan hij zijn subsidies verliezen.106 55. Zo heeft de dienst Gelijke Kansen convenanten afgesloten met een aantal welzijnsorganisaties die structureel rond gelijke kansen werken en bekijkt dit convenantsysteem als een win-win-situatie: "Eigenlijk koopt de dienst zo een stuk expertise in en omgekeerd".107 Ook de schepen van Jeugd is positief over de convenanten die werden 102
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 104 L. HOMANS, Conceptnota aan de Vlaamse regering. Betreft: integratie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn in de gemeentebesturen: inhoudelijke en procesgerelateerde krijtlijnen, www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CB8QFjAAahUK Ewj48qos6THAhXJlxoKHR9UCFY&url=http%3A%2F%2Fbinnenland.vlaanderen.be%2Fsites%2Fdefault %2Ffiles%2F20150116-integratie%2520ocmw%2520in%2520gemeenteconceptnota.pdf&ei=367LVb74Acmvap-oobAF&usg=AFQjCNFii0rvAYWHM5xRm7eLTDVhJpBGA&bvm=bv.99804247,d.d2s. 105 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 106 Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 9, in bezit auteur; Verkennend gesprek directeur Burger en Samenleving en diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 3 maart 2014; Convenantbesprekingen op 10 maart en 19 mei 2014; Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 107 Interview met onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 103
23
afgesloten met jeugd(welzijns)organisaties: "Het is nuttiger om een convenant af te sluiten waar je ook als Stad duidelijk een aantal beleidslijnen in neerschrijft dan dat we gewoon maar subsidies geven, zoals het vroeger soms ging".108 De dienst Huisvesting heeft momenteel enkel een convenant afgesloten met het Sociaal Verhuurkantoor in het kader van een impulssubsidie.109 Het Sociaal Verhuurkantoor werft hiermee iemand aan die instaat voor het voorafgaandelijk screenen van woningen. Hierdoor kan het kantoor sneller groeien en op die manier meer mensen bereiken.110 60. Eén à tweemaal per jaar komt het lokaal bestuur samen met haar convenantpartners om te evalueren in hoeverre de afspraken worden opgevolgd en welke resultaten zij verwezenlijken.111 Volgens de medewerkers van de dienst Gelijke Kansen is dit evaluatiemoment zeer nuttig omdat de partner de kans krijgt om signalen door te geven aan de beleidsmakers: "Zij zitten vaak met hun voeten in de modder en weten veel beter wat er speelt. Ze doen altijd interessante vaststellingen op structurele wijze die wij vanuit ons bureau minder kunnen maken".112 Volgens de dienst Gelijke Kansen werden de gemaakte afspraken - op een kleine uitzondering na113 - steeds nageleefd in het verleden: "Uiteraard worden deze convenanten in samenspraak met de partners opgesteld. Het is niet zo dat het lokaal bestuur volledig de eisen stelt. De Stad probeert de werking van de partners goed bij te houden zodat het ook mogelijk is om op tijd bij te sturen".114 'T AnTWOORD, Moeder-Zorg en het Sociaal Verhuurkantoor zijn alle drie convenantpartners. Uit de afgenomen interviews blijkt dat deze organisaties tevreden zijn over de werking van dit convenantsysteem.115
108
Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. Dit is een - meestal tijdelijke - financiële tussenkomst om nieuwe initiatieven te stimuleren en te ondersteunen; Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 110 Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 111 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 112 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 113 Dit had te maken met een persoon die een toelage kreeg op basis van een convenant. De dienst Gelijke Kansen stelde vast dat deze persoon gedurende lange tijd ziek was en dat dit niet was gemeld; Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 114 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 115 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014; Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015; Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 109
24
61. Vorig jaar maakte de dienst Gelijke Kansen een denkoefening over het voortbestaan van enkele convenanten naar aanleiding van een besparingsoperatie: "Als er geen enkel verband was met kinderarmoede, was het één van de eerste die kon sneuvelen. Zo krijgt Amival, een beschermde werkplaats, geen subsidies meer omdat haar werking niet kadert binnen kinderarmoede".116 Tijdens mijn aanwezigheid bij een aantal convenantbesprekingen tussen de dienst Gelijke kansen en haar partners merkte ik op dat het issue kinderarmoede steeds prominent ter sprake werd gebracht.117 Ook binnen haar convenantwerking blijkt dus duidelijk dat het lokaal bestuur de bestrijding van kinderarmoede beschouwt als een beleidsprioriteit. b.
Samenwerking tussen het lokaal bestuur en welzijnsorganisaties
62. Hoewel de twee geïnterviewde welzijnsorganisaties - nl. 'T AnTWOORD en MoederZorg - tevreden zijn over de convenantwerking blijkt dit systeem geen garantie te bieden voor voldoende betrokkenheid bij beleidsvorming. Beide organisaties stellen dat de samenwerking met het lokaal bestuur absoluut niet slecht verliep of verloopt en zelfs verbetert - maar geven aan dat dit nog beter kan.118 De coördinator van 'T AnTWOORD stelt bv. het volgende: "De Stad maakt beleidsplannen op zonder hier een breed forum bij te betrekken. Pas op, misschien gaan ze dit nog doen. Niet dat ik twijfel aan hun goede intenties of dat ik ervan overtuigd ben dat ik meer of betere zaken te vertellen heb maar meer overleg geeft zo een dynamiek in een stad. Dat hebben we te weinig".119 De directrice van Moeder-Zorg geeft een positief signaal: "Het laatste jaar is er regelmatig een vergadering. Dit is nieuw dus ze zijn er wel mee bezig, vind ik. Je wordt overal bij betrokken".120 Daartegenover staat dan weer dat de directrice van Moeder-Zorg af en toe het gevoel heeft dat er een gebrek is aan kennis over of interesse in de organisatie vanuit het stadsbestuur: "Het stadsbestuur... Er is weinig geld en weinig interesse. De burgemeester stuurt bv. wel
116
Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. Convenantbesprekingen op 10 maart 2014 en 19 mei 2014. 118 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 119 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 120 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 117
25
een nieuwjaarskaartje maar hij komt niet kijken. Daar is waarschijnlijk geen tijd voor of niet genoeg interesse. Dat vind ik heel spijtig".121 c.
Samenwerking tussen het lokaal bestuur en jeugdwelzijnsorganisaties
63. De Stad brengt alle jeugdwelzijnsorganisaties samen in een Jeugdwelzijnsoverleg met als opdracht het aanbieden, organiseren en/of opvolgen van - al dan niet gezamenlijke acties om het welzijn van kinderen en jongeren te verhogen en factoren die het welzijn van kinderen en jongeren bedreigen, te verminderen. In dit kader wordt o.a. een jeugdwelzijnsplan opgesteld.122 De twee geïnterviewde jeugdwelzijnsorganisaties spreken zich zeer positief uit over het Jeugdwelzijnsoverleg en stellen dat dit een efficiënt orgaan is om samenwerking te versterken en van elkaars werking op de hoogte te blijven. Daarnaast geven zij beide aan dat er over het algemeen een goede samenwerking is met het lokaal bestuur: "Dit is een heel constructieve samenwerking met heel veel openheid en bereidheid".123 d.
Samenwerking tussen het lokaal bestuur en actoren op het gebied van huisvesting
64. Sommige steden hebben een woonraad, waarin verschillende actoren structureel overleg plegen rond het thema wonen. Een tiental jaar geleden bestond dit ook in Turnhout maar deze raad werd opgeheven omdat het soms "teveel een 'praatbarak' was".124 Momenteel is er nog een lokaal woonoverleg maar met focus op ruimtelijke aspecten en minder op de sociale dimensie van huisvesting omdat bepaalde actoren
- zoals bv.
welzijnsorganisaties - niet langer bij dit overleg betrokken zijn, in tegenstelling tot de vroegere woonraad. De geïnterviewde huisvestingsambtenaar vermoedt dat er vraag is bij een aantal partijen - zoals de Huurdersbond en 'T AnTWOORD - om opnieuw een woonraad te installeren zoals deze vroeger bestond. Hierdoor krijgen zij de kans om
121
Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. Deze informatie werd overgenomen van www.turnhout.be/nl/content/696/jeugdwelzijnsoverleg.html (laatste consultatie op 5 maart 2015). 123 Citaat van verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB op 8 december 2014; Interview met medewerker JAC Turnhout op 9 december 2014. 124 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 122
26
invloed uit te oefenen op het lokale woonbeleid. Dit gaat verder dan de huidige ad hoc overlegmomenten.125 65. Los van de hierboven aangehaalde convenantwerking stelt de geïnterviewde medewerkster van het Sociaal Verhuurkantoor dat er een vlotte samenwerking is met het lokaal bestuur: "De huurbegeleiders hebben contact met de maatschappelijk werkers van het OCMW maar er is ook sprake van een iets meer gestructureerd overleg waar de ernstigere problematiek die niet met een mail of telefoon kan worden opgelost wordt besproken".126 Ook met de dienst Huisvesting van de Stad pleegt het kantoor regelmatig overleg, bv. inzake de conformiteitsattesten voor huurwoningen die de Stad aflevert.127 Daarnaast zetelt een medewerker van de dienst Huisvesting - al is dit niet meteen vanuit zijn functie - als deskundige in de raad van bestuur en in het dagelijks bestuur van het Sociaal Verhuurkantoor.128
3.2.3. Samenwerking tussen het lokaal bestuur en scholen 66. De Stad - meer bepaald de dienst Gelijke Kansen, afdeling onderwijs - brengt alle Turnhoutse scholen van het basis- en secundair onderwijs samen in een lokaal overlegplatform (hierna: 'LOP') op grond van het decreet betreffende de Gelijke Onderwijskansen (hierna: 'GOK-decreet').129 Een LOP leeft de doelstellingen van dit decreet dan ook na en probeert gelijke kansen te bevorderen. Naast haar onderzoeks- en adviesopdracht kan het LOP ook een bemiddelende en ondersteunende opdracht vervullen in de realisatie van het inschrijvingsrecht.130 Daarnaast organiseert de Stad ook minstens twee keer per jaar een onderwijsraad. Dit is in de eerste plaats een participatieplatform, waarbij de beleidsplannen van de Stad worden beoordeeld en voorstellen worden geformuleerd over het Turnhoutse flankerend
125
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 127 " Wie een woning of kamer (bv. studentenkamer) verhuurt in het Vlaamse Gewest, moet ervoor zorgen dat die woning of kamer voldoet aan bepaalde normen. De eigenaar-verhuurder kan bij de gemeente een document (conformiteitsattest) aanvragen waaruit blijkt dat de huurwoning aan de woningnormen voldoet"; www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/huren-en-verhuren/conformiteitsattest-voor-huurwoningen (laatste consultatie op 30 april 2015). 128 Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 129 Decr. Vl. van 20 juni 2002 betreffende gelijke onderwijskansen (GOK-decreet), BS 14 september 2002. 130 Art. 1,3 Decr. Vl. van 20 juni 2002 betreffende gelijke onderwijskansen (GOK-decreet), BS 14 september 2002. 126
27
onderwijsbeleid131: "Leden van de onderwijsraad toetsen of voorstellen van de lokale overheid wenselijk, haalbaar en aanvaardbaar zijn voor de onderwijswereld en de samenleving. De onderwijsraad verenigt aanspreekpunten van alle onderwijsinstellingen (alle netten en niveaus)".132 Ten slotte organiseert de Stad heel wat ad hoc vergaderingen of infomomenten m.b.t. gelijke kansen en onderwijs.133 67. De geïnterviewde basisscholen zijn zeer positief over de coördinerende en informerende rol die de Stad speelt inzake onderwijs. Zo stelt de directrice van BS Kameleon: "Als ik dit vergelijk met wat mijn collega's uit de Kempen vertellen, dan denk ik dat we in Turnhout heel blij mogen zijn. We beschikken ook over heel veel cijfermateriaal. Zij bezorgen dat aan de scholen en we bespreken dit. Dit is zeker niet overal zo".134 Ook de directeur van BS Sint-Pietersinstuut is zeer positief: "Het stadsbestuur doet heel veel voor ons. Je kan er altijd terecht met vragen over OKAN-leerlingen, over allerlei zaken".135 68. De geïnterviewde secundaire scholen geven hetzelfde signaal. Beide directies ondervinden een vlotte samenwerking met de Stad.136 De directrice van Talentenschool Turnhout (campus Zenit) benadrukt de sterkte van de onderwijsdienst die ondersteunt en faciliteert: "Zij denken mee, luisteren naar de noden en spelen hier echt op in".137
3.2.4. Samenwerking tussen middenveldorganisaties onderling 69. Het lokaal bestuur ervaart een goede samenwerking tussen de verschillende actoren onderling.138
131
"Het flankerend onderwijsbeleid is het geheel van acties van een lokale overheid om vertrekkend vanuit de lokale situatie en aanvullend bij het Vlaamse onderwijsbeleid, een onderwijsbeleid te ontwikkelen in samenwerking met de lokale actoren"; www.ond.vlaanderen.be/lokaalbeleid/wat/ (laatste consultatie op 30 april 2015). 132 www.turnhout.be/onderwijsraad-2 (laatste consultatie op 30 april 2015). 133 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout op 1 april 2015; Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 134 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 135 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 136 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit ) op 17 december 2014. 137 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit ) op 1 april 2015. 138 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014; Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015.
28
Ondanks de vele netwerkmomenten stellen zowel de geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen als de directeur Sociale Zaken van het OCMW echter vast dat middenveldorganisaties soms nog te weinig op de hoogte zijn van elkaars werking.139 Beide actoren geven aan dat het de rol is van het lokaal bestuur om deze organisaties samen te brengen zodat zij op de hoogte zijn van elkaars werking. 140 In de toekomst wil de dienst Gelijke Kansen dan ook structurele ontmoetingsmomenten organiseren.141 De casemanager kinderarmoede benadrukt dat het belangrijk is om voorafgaand een goede communicatie en samenwerking te hebben tussen de verschillende actoren om zoveel mogelijk duidelijkheid te scheppen naar de doelgroep toe: "De cliënt zelf mag geen nadeel ondervinden van een communicatie die niet goed verloopt. Er moet een lokaal netwerk ontstaan dat zeer eenduidig werkt en duidelijkheid creëert als in 'hier bespreken we dit en in een andere stuurgroep komt dat aan bod'".142 a.
Samenwerking tussen welzijnsorganisaties
70. Medewerkers van de dienst Gelijke Kansen stellen dat de samenwerking tussen bepaalde welzijnsorganisaties niet altijd even vlot verloopt. Vaak is dit te wijten aan individuele oorzaken - zoals karakters die met elkaar botsen - of verzuiling, vooral bij ietwat oudere personen. Soms worden strubbelingen volgens hen ook veroorzaakt door een andere visie op de aanpak van armoede.143 Uit de interviews met beide welzijnsorganisaties blijkt dat er een sterke nood is aan meer samenwerking en overleg.144 Zo stelt de directrice van Moederzorg dat dit zich momenteel meestal beperkt tot het versturen van mails en sporadisch vergaderen.145 De coördinator van 'T AnTWOORD voegt hieraan toe: "Er is geen armoedeoverleg op stadsniveau wat ik verschrikkelijk en heel slecht vind. Alle welzijnsorganisaties organiseren acties naast 139
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCWM Turnhout op 11 september 2014. 140 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 141 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 142 Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. 143 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 144 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014; Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 145 Interview met directrice van vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015.
29
elkaar en dit zou volgens mij meer zichtbaar moeten worden gemaakt. Straathoekwerkers, de politie, ... ondernemen goede initiatieven vanuit een goede visie maar dit is niet zichtbaar en gekend".146 Zij zien beide een grote rol weggelegd bij het lokaal bestuur om partners meer samen te brengen.147 Zoals hierboven aangehaald (zie supra randnr. 69), wil de dienst Gelijke Kansen een project opstarten dat armoedeorganisaties samenbrengt. 148 De coördinator van 'T AnTWOORD vindt dit zeer positief en stelt dat er "ook wel echt goesting is onder de verschillende partners om zo'n professioneel niveau te creëren".149 De directrice van vzw Moeder-Zorg stelt dat andere organisaties wel weten dat de organisatie bestaat, "maar 'Wat doen ze daar nu eigenlijk?'. Eigenlijk zouden we eens bij elkaars organisatie moeten gaan kijken.".150 b.
Samenwerking tussen jeugdwelzijnsorganisaties
71. Zoals hierboven aangehaald (zie supra randnr. 63) zijn de jeugdwelzijnsorganisaties samen vertegenwoordigd in het Jeugdwelzijnsoverleg. 72. De schepen van Jeugd heeft de indruk dat de Turnhoutse jeugdwelzijnsorganisaties elkaar zeer goed kennen via het Jeugdwelzijnsoverleg en dat er een goede samenwerking is: "Hierin zitten alle actoren die bezig zijn met kinderarmoede en welzijn in de stad. Het gaat over beleidsmatige zaken maar evengoed over praktische cases en kennisuitwisseling. Ook als schepen is het interessant om hier af en toe bij te zijn om te horen wat er leeft in de stad en om te zien met welk engagement deze organisaties hier elke dag aan werken".151 De geïnterviewde medewerkers van het JAC en het VCLB bevestigen dit.152 Naast het Jeugdwelzijnsoverleg werken zowel het JAC als het VCLB sporadisch samen met andere (jeugd)welzijnsorganisaties.153
146
Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014; Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 148 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 149 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 150 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 151 Interview met schepen van jeugd op 7 april 2015. 152 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 153 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014; Interview met CLB. 147
30
c.
Samenwerking tussen actoren op het gebied van huisvesting
73. De huisvestingsambtenaar van de dienst Huisvesting heeft het gevoel dat de organisaties elkaar op dossierniveau genoeg kennen. Hij vermoedt dat het soms wat moeilijker ligt bij organisaties die in de rand met wonen te maken hebben, maar waar het geen kerntaak is, bv. bij contacten tussen woon- en welzijnsorganisaties.154 74. Het Sociaal Verhuurkantoor bevindt zich in het zogenaamde 'Woonhuis' waar zich ook 'T AnTWOORD, de Huurdersbond en een gedeelte van Samenwerkingsopbouw bevinden. Dit maakt dat er een goede samenwerking is en dat personen ook op vlotte wijze worden doorgewezen.155
3.2.5. Samenwerking tussen scholen onderling 75. De dienst Gelijke Kansen wijst er op dat scholen voor een stuk in concurrentie staan met elkaar, maar "dit heb je altijd en overal, in gelijk welke sector".156 Vandaar dat de dienst Gelijke Kansen wat onderwijs betreft netoverstijgend probeert te werken, "waardoor er mooie samenwerkingsverbanden en projecten zijn ontstaan. De stad als neutrale partner kan dit wel een beetje doorbreken".157 76. Bij sommige geïnterviewde scholen klinkt de toon genuanceerder: "Wat ik wel voel, is dat er nog steeds een verschil bestaat tussen die drie onderwijsnetten. Ook rond anderstalige nieuwkomers zijn er een aantal jaren geleden strubbelingen geweest. Er bestaat af en toe nog een bepaald wantrouwen tussen scholen, bv. rond inschrijving".158 Ook de directrice van Talentenschool Turnhout stelt dat de nettenstrijd nog steeds aanwezig is en dat dit te voelen is in de samenwerking. De samenwerking in het LOP verloopt naar haar gevoel wel op vrij goede wijze.159 77. Alle geïnterviewde scholen geven aan dat de samenwerking op het gebied van kansarmoede of maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren vaak niet verder gaat dan die tijdens de vaste overlegmomenten en het LOP.160 De directeur van de Stedelijke
154
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 156 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 157 Interview met onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 158 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 159 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 160 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur BS SintPietersinstituut op 6 mei 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 155
31
Handelsschool stelt zich de vraag of een nauwere samenwerking veel zou opleveren: "Buiten het erkennen van de problematiek komt het heel vaak neer op een stukje vaststellen dat we vrij machteloos staan. Schoolkost is voor een stuk nog altijd aanschaf van materiaal. Om dat te bewaken hebben we de andere scholen niet nodig".161 De Kinderrechtencommissaris benadrukt het belang van afspraken maken en solidariteit tussen scholen op lokaal niveau voor een bestrijding van kinderarmoede en de verwezenlijking van het recht op onderwijs, zeker op het gebied van een degelijke spreiding van maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren.162
3.2.6. Conclusie 78. De samenwerking tussen Stad en OCMW m.b.t. armoede blijkt vrij goed te verlopen, al is er soms nog een gebrek aan kennis over elkaars werking en initiatieven. In die zin is het dan ook positief dat het ontwikkelingsproces van een beleid rond kinderarmoede deze organisaties samen rond de tafel brengt. Zoals de actoren van het lokaal bestuur zelf aangeven, zorgt dit ervoor dat beide partijen de doelgroep correct en duidelijk kunnen informeren en zo de realisatie van mensenrechten van gezinnen in armoede beter kunnen waarborgen. 79. Ook de samenwerking tussen het lokaal bestuur en andere actoren - zoals het middenveld en scholen - wordt over het algemeen vrij positief tot zeer positief beoordeeld. Sommige welzijnsorganisaties missen evenwel soms overleg met of betrokkenheid van het lokaal bestuur. Daarnaast lijkt met het verdwijnen van de vroegere woonraad de sociale dimensie binnen het woonoverleg deels verloren te zijn gegaan, wat een aandachtspunt voor de toekomst zou kunnen zijn. 80. De geïnterviewde middenveldorganisaties geven verschillende signalen m.b.t. de vlotheid van hun onderlinge samenwerking. Waar de jeugdwelzijnsorganisaties en het Sociaal Verhuurkantoor stellen dat de organisaties op de hoogte zijn van elkaars werking en dat er een vlotte samenwerking is, blijken de middenveldorganisaties nood te hebben aan een structurele vorm van overleg op stadsniveau, zodat zij elkaar beter kennen. In die zin neemt het lokaal bestuur dan ook haar verantwoordelijkheid op o.g.v. het decreet
161 162
Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015.
32
Lokaal Sociaal Beleid door in de toekomst een structurele vorm van armoedeoverleg te ontwikkelen. 81. De samenwerking tussen scholen beperkt zich meestal tot de samenwerking in het LOP. Nochtans zou een nauwere samenwerking opportuun kunnen zijn om op een meer structureel niveau afspraken te maken. 82. Over het algemeen kan men dus besluiten dat de samenwerking tussen de verschillende actoren die een rol spelen bij de realisatie van mensenrechten van gezinnen in armoede vlot verloopt, al zijn er nog steeds enkele knelpunten.
3.3.
Actieplan kinderarmoede
83. Het lokaal bestuur erkent haar ernstige kinderarmoedeproblematiek. Zij beschouwt de bestrijding van kinderarmoede dan ook als één van haar beleidsprioriteiten voor deze legislatuur.163 Zo staat het volgende te lezen in het bestuursakkoord 'Samen stad maken' voor de periode 2014-2018: "Om een resultaatsgericht beleid op lange termijn te voeren en de cirkel van generatiearmoede te doorbreken is er bijzondere aandacht voor kinderarmoede (0-12 jaar)".164 84. Vanuit de Vlaamse overheid kreeg het lokaal bestuur de opdracht om een armoedeplan op te stellen met een focus op kinderen. Het actieplan kinderarmoede ontstond in de schoot van de planningsgroep Lokaal Sociaal Beleid, waar verschillende partners vanuit Stad en OCMW debatteren over allerhande thema's die gelinkt zijn aan het sociaal en welzijnsbeleid.165 Bestaande meerjarenplannen werden gescreend en alle zaken die in aanmerking kwamen als onderwerp binnen het thema armoede werden samengebracht. 85. De stad wil, samen met een breed netwerk aan lokale actoren, een batterij aan heel concrete acties ontwikkelen. Daarbij neemt zij twee belangrijke vuistregels in acht: "Ten eerste betekent werken aan kinderarmoede werken aan de situatie van het hele gezin. Ten
163
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 164 Stad Turnhout, Bestuursakkoord Turnhout 2014-2018: Samen stad maken, 15, www.turnhout.be/nl/downloads/2379/bestuursakkoord-samen-stad-maken-2014-2018.html (laatste consultatie op 7 mei 2015); Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, doelstelling 5.1.3. 165 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014.
33
tweede kan je armoede enkel effectief bestrijden indien je dit samen doet met de mensen die in armoede leven".166 Momenteel zijn reeds twaalf richtlijnen opgesteld, waarrond concrete acties moeten worden ontwikkeld: "-
De lokale overheid (Stad en OCMW) en andere partners ontwikkelen een gedragen (kinder)armoedemonitor voor Turnhout, die als basis dient om het beleid gestalte te geven en de resultaten ervan op te volgen en te evalueren;
-
Alle actoren die actief zijn in het veld van (kinder)armoede en gelijke kansen worden betrokken bij de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van het (kinder)armoedebeleid en in eerste instantie de mensen in armoede zelf;
-
Vanuit het participatietraject bouwt de lokale overheid (Stad en OCMW), samen met alle stakeholders, een gezamenlijk geïntegreerd en integraal beleidsplan op ter bestrijding van (kinder)armoede in Turnhout;
-
De lokale overheid (Stad en OCMW) bouwt de meest adequate netwerken op om op een effectieve en efficiënte manier samen met de netwerkpartners de doelstellingen in het kader van de bestrijding van (kinder)armoede te kunnen realiseren;
-
We schakelen vrijwilligers in als steun- en/of brugfiguren;
-
We zorgen voor een breed draagvlak voor een beleid ter bestrijding van (kinder)armoede;
-
We zetten in op vroegtijdige detectie en ondersteuning;
-
We werken programma's uit om de vaardigheden te verhogen van gezinnen en kinderen in armoede om beter aan de diverse domeinen van het maatschappelijk leven te kunnen participeren;
-
We zetten de methodiek in van het outreachend werken en zoeken zelf (kans)armen en hun kinderen op;
-
Als stad en OCMW geven we het voorbeeld inzake de toegankelijkheid van de eigen organisatie, de eigen voorzieningen, diensten en producten;
166
Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Actieprogramma lokale bestrijding van (kinder)armoede, in bezit auteur.
34
-
We stimuleren de algemene voorzieningen die de basisrechten van de burgers moeten garanderen om hun organisatie, diensten en producten beter toegankelijk te maken voor kwetsbare groepen en voor gezinnen en kinderen in armoede in het bijzonder;
-
Waar de kloof tussen gezinnen en kinderen in armoede (nog) niet kan overbrugd worden nemen we zelf initiatief of stimuleren we derden om genormaliseerde specifieke voorzieningen aan te bieden".167
86. Dit actieplan kinderarmoede richt zich voornamelijk op kinderen van 0 tot 12 jaar en hun gezin. Deze keuze werd hen vanuit de Vlaamse overheid opgelegd om zo een preventief beleid te kunnen voeren168: "Dit is de doelgroep waarbij je de meeste garantie hebt op succes omdat zij zich nog volledig moeten ontwikkelen. Als je hier een goede impact of een goede ondersteuning kan bieden, dragen deze kinderen dit mee voor de rest van hun leven".169 Deze denkwijze wordt ondersteund door menig wetenschappelijk onderzoek. In het Nationaal Kinderarmoedebestrijdingsplan staat te lezen dat de periode van 0 tot 3 jaar cruciaal blijkt te zijn om de intergenerationele cirkel van armoede te doorbreken: "Wanneer armoede diep en aanhoudend is tijdens de eerste levensjaren is de negatieve impact op de toekomst ernstig (De Boyser, 2010)".170 Binnen het kinderarmoedediscours wordt vaak verwezen naar het onderzoek van Nobelprijswinnaar economie James Heckman. Hij stelt dat gezinsondersteunende programma's voor ouders en kinderen die kampen met armoede en sociale uitsluiting in de vroege kinderjaren de maatschappij de grootste return on investment opleveren (Carneiro & Heckman, 2003).171 Deze aanpak wordt dus meestal vanuit economisch standpunt geformuleerd.172
167
Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Actieprogramma lokale bestrijding van (kinder)armoede, in bezit auteur. 168 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 169 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 170 M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 8. 171 M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 8. 172 M. VANDENBROECK, "Kinderarmoede: waarom het een populair thema is en waarom dat zowel een bedenkelijk als een goed idee is" in Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2014., Leuven, Acco, 2014, 62.
35
B. VAN OPBERGEN, de Kinderrechtencommissaris vindt het legitiem om aandacht te besteden aan deze leeftijdscategorie maar stelt dat het belangrijk is om hierbij minstens kritisch te kijken naar de economische drijfveren van deze keuze. Hij vraagt ook om beleidsaandacht voor andere leeftijden omdat de Stad Turnhout kampt met problemen die gelieerd zijn aan armoede en die verdergaan dan de leeftijd van 0 tot 3 of zelfs 12 jaar: "Zo is er bv. een groot spijbelprobleem in Turnhout, zeker in het deeltijds secundair onderwijs. Indien het plan zich beperkt tot kinderen tussen 0 en 3 jaar wordt het moeilijk om een aanpak van spijbelen te linken aan armoede. Ook op het gebied van huisvesting stellen de meeste problemen zich niet bij gezinnen met zeer jongere kinderen maar op het moment dat er meerdere kinderen in het gezin komen, vaak op lagere schoolleeftijd. De huurmarkt in Turnhout heeft bv. weinig plaats voor gezinnen met meerdere kinderen. Indien de huurprijzen ook nog eens hoog zijn, zal dit probleem zich zeker stellen".173 De geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen vermoeden dat oudere kinderen voornamelijk de weg vinden via de integrale jeugdzorg.174 De onderwijsconsulente van de Stad stelt wel dat er een spijbelactieplan werd opgezet om spijbelaars terug te dringen: "Er zijn dus plaatselijke initiatieven maar de belangrijkste doelgroep blijft het jongere kind".175
173
Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 175 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 174
36
87. Het plan wordt jaarlijks geëvalueerd door de Gemeenteraad via beleidsrapportering: "We werken met een nulmeting en moeten aan de gemeenteraad tonen van 'kijk, hier zitten we na jaar één, hier na jaar twee enzovoort".176 88. Naast deze algemene inzet op kinderarmoede werden vanuit de Vlaamse overheid ook structurele subsidies toegekend om in te zetten op de lokale bestrijding van kinderarmoede tussen 0 en 3 jaar. Het lokaal bestuur koos ervoor om deze middelen in te zetten ter oprichting of ondersteuning van drie initiatieven: het project Peuterspeelpunt, het MOM-project en de aanwerving van de reeds vermelde casemanager kinderarmoede (zie supra randnr. 38) . Deze initiatieven worden later in de masterproef uitgebreid uiteengezet. Eén van de grote knelpunten die het lokaal bestuur opmerkt in haar werking is dat er een uitgebreid aanbod aan instrumenten, diensten, initiatieven enz. bestaat maar dat personen die in armoede leven zeer moeilijk toeleidbaar zijn. De drie initiatieven zetten dan ook sterk in op deze toeleiding.177 89. Het actieplan kinderarmoede is in zeer belangrijke mate afhankelijk van subsidies: "Als we de subsidies kwijtraken, gaan we onze projecten op een heel andere en veel beperktere manier moeten organiseren".178 Het diensthoofd van de dienst Gelijke Kansen stelt dan ook dat zij zeer tevreden zijn over het feit dat de subsidies van oud-minister Lieten structureel zijn: "Hierdoor zijn we zeker dat we de subsidie nog vijf jaar behouden. Meestal gaat het om één, twee, soms drie jaar en dan stopt het".179 De dienst Gelijke Kansen probeert de problematiek rond subsidiëring deels op te vangen door het actief burgerschap te stimuleren, bv. via de inzet van vrijwillige brugfiguren180: "Dit is ook een onderdeel van onze betrachting: zoveel mogelijk mensen warm maken om zich in te zetten voor mensen en kinderen in armoede".181 Soms worden subsidies die bedoeld zijn om een bepaald beleidsdomein te ondersteunen toch voor andere zaken aangewend. Op de vraag of dit hier het geval was, antwoordt de directeur Burger en Samenleving: "Dat is inderdaad een discussie die we nu ook hebben 176
Interview met diensthoofd Gelijke Kansen op 11 september 2014. Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 178 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 179 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 180 Dit zijn figuren die worden aangeworven om letterlijk bruggen te slaan tussen personen die in armoede leven en initiatieven, diensten enz. 181 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 177
37
gevoerd, samen met het OCMW. We hebben er echter bewust voor gekozen om dit niet te laten gebeuren. Armoede is al zo'n grote problematiek in Turnhout dus we wilden niet dat dit geld zomaar in de organisatie verdwijnt. Het moest effectief ingezet worden op armoede. Het college beseft ook ten volle dat armoede en problematiek is. Veel discussie is er dus niet geweest".182
3.4.
Turnhout Kindvriendelijke Stad
90. In 2014 behaalde Turnhout het label van 'Kindvriendelijke Stad'. Dit label met internationale traditie bekroont steden en gemeenten die de rechten van het kind meenemen in hun manier van beleidvoeren. De jury bestond uit UNICEF België, het Kinderrechtencommissariaat, VVSG, Demos, VVJ, Hogeschool Gent, Europees Netwerk Kindvriendelijke Steden en een expert lokaal jeugdbeleid.183 De ideeën voor dit initiatief ontstonden tijdens de tweede conferentie van de Verenigde Naties over Human Settlements (Habitat II) in 1996 waar een resolutie werd gestemd om steden leefbaar te maken voor iedereen. Deze resolutie stelde dat het welbevinden van kinderen de ultieme indicator is voor een gezonde woonomgeving, een democratische gemeenschap en een goed bestuur. Zo ontstond de wereldwijde Child Friendly Cities beweging, gerelateerd aan de implementatie van het Internationaal Verdrag Van de Rechten van het Kind. In het najaar van 2011 werd een instrumentarium opgesteld dat gericht is op een 'assessment van kindvriendelijkheid', met andere woorden een toets van de kindvriendelijkheid van de stad. De conclusies uit het rapport dat Turnhout heeft opgesteld zullen aangehaald worden doorheen deze masterproef.
182
Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, freepdfs.net/rapport...turnhout/7134b9c1f50e3a751abe2ea2125bed3d/ (laatste consultatie op 5 augustus 2015). In de volgende voetnoten wordt dit document aangeduid als 'Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie'; X., "Turnhout: kindvriendelijke stad", Gazet van Turnhout 21 oktober 2014, www.gazetvanturnhout.be/nieuws/allerlei/turnhout-kindvriendelijke-stad/ (laatste consultatie op 10 maart 2015). 183
38
IV. De voor- en nadelen van een focus op kinderarmoede vanuit mensenrechtenperspectief 91. Vooraleer verder in te gaan op een bespreking van de relevante rechten en begrippen (zie supra randnr. 30) gaat deze masterproef kort in op de mogelijke voor- en nadelen van een focus op kinderarmoede, beoordeeld vanuit mensenrechtenperspectief.
4.1.
De voordelen van een focus op kinderarmoede
92. Vertrekkend vanuit het hierboven beschreven idee - nl. dat armoede een oorzaak en gevolg is van het gebrek aan of een gebrekkige realisatie van mensenrechten - is het grote voordeel van een focus op kinderarmoede ongetwijfeld dat er een groter draagvlak wordt gecreëerd voor armoedebeleid en bijgevolg voor de realisatie van mensenrechten. Zowel de overheid, stakeholders als de bevolking beschouwen kinderen nl. als een maatschappelijk kwetsbare groep die extra aandacht en bescherming verdient. Dit fenomeen komt zeer duidelijk tot uiting in het veldonderzoek. Zo stelt de directeur Burger en Samenleving van de Stad Turnhout m.b.t. haar samenwerking met het OCMW het volgende: "Het feit dat je naar kinderen toewerkt, is iets waar je andere gevoeligheden voor opzij zet".184 Een ander voordeel van een focus op kinderarmoede is dat kinderrechten een prominentere plaats krijgen binnen het armoedebeleid. Hierdoor ontstaat er meer aandacht voor domeinen zoals onderwijs, vrijetijdsbesteding en participatie van kinderen en jongeren in armoede.
4.2.
De nadelen van een focus op kinderarmoede
93. Vanuit mensenrechtenperspectief schuilen er tegelijkertijd grote gevaren in een focus op kinderarmoede. 94. Een mensenrechtenbenadering van armoede vraagt aandacht voor stigmatisering. Zoals C.
DE
ALBUQUERQUE - UN Special Rapporteur on the right to safe drinking water and
sanitation - stelt: “Stigma supplies the world view for marginalization by ‘legitimizing’ the process of setting up and perpetuating an -‘us and them’ divide, and through the
184
Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2015.
39
devaluation and dehumanization of those seen as being outside the -us".185 Volgens haar zorgt dit maatschappelijk fenomeen er niet enkel voor dat discriminatie ontstaat maar geeft het ook aanleiding tot mogelijke mensenrechtenschendingen, zowel van economische, sociale en culturele rechten als van burgerlijk en politieke rechten.186 Het grootste gevaar van een focus op kinderarmoede is echter dat dit stigmatisering van volwassenen die in armoede leven in de hand werkt. Het idee bestaat namelijk dat kinderen armoede niet verdienen omdat zij er niet persoonlijk voor verantwoordelijk zijn. Ook al schuilt hier waarheid in, toch kan dit contraproductief werken omwille van redenen die W. VAN LANCKER omschrijft als de paradox van het kinderarmoedebeleid: "In ons denken over armoede schuilt een merkwaardige tegenstrijdigheid. Door te focussen op kinderarmoede voedt men het beeld dat ouders er verantwoordelijk voor zijn".187 Geen onterechte bezorgdheid zo blijkt, aangezien wetenschappelijk onderzoek uitwijst dat mensen in hun opvattingen over armoede een onderscheid maken tussen de deserving poor en de undeserving poor of, anders verwoord, armen die het verdienen om (inkomens)ondersteuning te krijgen en zij die dit niet verdienen. In ons denken komt het individuele schuldmodel dus nog steeds sterk naar voor en worden armen snel gestigmatiseerd en verdeeld in groepen.188 De Kinderrechtencommissaris maakt zich dezelfde bedenking. Volgens hem vertoont dit individuele schuldmodel heel wat kenmerken van het beschavingsoffensief uit het einde van de 19de eeuw: "Waar het maatschappelijk armoedeprobleem vandaag verengd wordt tot een opvoedingsprobleem, zelfs bijna tot een individueel probleem, gebeurde dit 100 à 150 jaar ook".189 De Kinderrechtencommissaris voerde een historisch-pedagogisch onderzoek over de zogenaamde children at risk. Dit waren kinderen die in grootsteden op allerlei plaatsen werden ondergebracht omdat zij aan tuberculose leden of het gevaar liepen om ziek te worden. De denkoefening over de oorzaak van tuberculose werd daarbij niet gemaakt op basis van factoren zoals slechte huisvesting, onvoldoende voeding en 185
Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Report of the Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Catarina de Albuquerque. Stigma and the realization of the human rights to water and sanitation, UN Doc. A/HRC/21/42, 2012, 17. 186 Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Report of the Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Catarina de Albuquerque. Stigma and the realization of the human rights to water and sanitation, UN Doc. A/HRC/21/42, 2012, §5. 187 W. VAN LANCKER, 'Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn', Knack, 5 januari 2015. 188 W. VAN LANCKER, 'Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn', Knack, 5 januari 2015. 189 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015.
40
dergelijke. De verantwoordelijkheid werd daarentegen bij de ouders gelegd, omwille van hun alcoholmisbruik of het overdragen van slechte waarden en normen. Dit resulteerde vaak in het weghalen van kinderen uit hun gezinnen. De idee was om 'nieuwe kinderen' te creëren, niet alleen fysiek maar ook moreel. Volgens de Kinderrechtencommissaris duikt deze gedachtegang vandaag terug op en verdient dit grote alertheid.190 Een zeer positieve bevinding uit het veldonderzoek was dan ook alvast dat de lokale actoren in Turnhout zich bewust lijken te zijn van dit gevaar. Zo stelde de toekomstige casemanager kindermoede (zie supra randnr. 38) uitdrukkelijk dat zij hier oog voor heeft en ten allen tijde wil voorkomen dat een kinderarmoedebeleid deze stigmatisering verder in de hand werkt.191 95. Een ander gevaar houdt verband met het feit dat de bestrijding van kinderarmoede vaak wordt vertaald naar het inzetten op kinderrechten. Hoewel dit op zichzelf uiteraard een zeer positief gegeven is, ontstaat zo het risico dat de rechten van kinderen in conflict komen met de rechten van hun ouders. De Kinderrechtencommissaris uit zijn bezorgdheid hierover en stelt vast dat diezelfde bezorgdheid bestaat binnen de armoedebeweging: "De eerste keren dat ik met vertegenwoordigers en mensen uit de armoedebeweging heb gesproken, heeft het me enorm gegrepen dat mensen in armoede het als een bedreiging beschouwen wanneer je met hen spreekt over kinderrechten".192 Hij beweert dat dit gevoel meestal ontstaat omdat kinderen soms voor korte of lange tijd worden weggehaald uit hun gezin, waar er vaak een achterliggende armoedeproblematiek aanwezig is. De kinderrechtencommissaris antwoordt hier vandaag op dat aandacht vragen voor kinderen in armoede vanuit een kinderrechten of zelfs vanuit een algemeen mensenrechtenperspectief - niet impliceert dat de rechten van kinderen boven alles staan, "waarbij de rechten van ouders of andere betrokkenen als secundair worden benaderd".193 Tegelijkertijd benadrukt hij dat dit niet betekent dat er een relativistische
positie
moet worden
ingenomen:
"Er
zijn situaties
waar
een
armoedeproblematiek en andere problemen aanwezig zijn en waarbij het belang van het kind vraagt om hem of haar tijdelijk en zo kort mogelijk uit het gezin te halen".194
190
Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. 192 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 193 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 194 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 191
41
4.3.
Conclusie
96. Samengevat kan worden gesteld dat een focus op kinderen binnen het armoedebeleid grote opportuniteiten creëert. Dit mag echter niet ten koste gaan van aandacht voor een algemeen armoedebeleid en voor de rechten van ouders die in armoede leven. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat we in ons denken over armoede nog steeds stigmatiseren. Een focus op kinderarmoede kan dit wel degelijk in de hand werken. Er moet dan ook genoeg aandacht uitgaan naar dit issue, waarbij sensibilisering een sleutelwoord kan zijn. Overheden op alle niveaus - waaronder het lokale niveau - dragen een verantwoordelijkheid om de maatschappij bewust te maken van deze problematiek en haar mentaliteit op termijn te veranderen. Een eerste belangrijke stap daarbij is dat haar eigen personeel maar ook andere actoren die actief zijn op het gebied van armoede hier oog voor hebben binnen hun beleid. Vandaar dat het dan ook zeer positief is dat het lokaal bestuur in Turnhout deze kwestie serieus neemt.
42
V.
Het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten
97. Sommige rechtsgeleerden omschrijven het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten treffend als het recht 'om kind te zijn'.195 98. Voor vele kinderen en jongeren is armoede vaak de oorzaak van een gebrekkige uitoefening van voormeld recht. Zij worden geconfronteerd met financiële maar ook met sociale en psychologische drempels. Daarnaast kan een gebrekkige uitoefening van het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten onrechtstreeks armoede veroorzaken. Dit recht is namelijk van fundamenteel belang voor de cognitieve, sociale, fysieke en emotionele ontwikkeling van het kind.196
5.1.
Internationaal kader
99. Het recht op deelname aan het culturele leven en culturele activiteiten wordt door meerdere mensenrechteninstrumenten erkend, waaronder in artikel 31 van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind en artikel 15 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (hierna 'IVESCR').197
195
J. VAN GILS, "The Child's right to play: the right to be a child" in A. ALEN, H. BOSLY, M. DE BIE, J. VANDE LANOTTE, F. ANG, I. DELENS-RAVIER, M. DELPLACE, C. HERMAN, D. REYNAERT, V. STAELENS, R. STEEL en M. VERHEYDE (eds.), The UN Children's Rights Convention: theory meets practice, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2007, 359-376; R. DEFRANCQ, "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 105. 196 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17 (2013) on the right of the child to rest, leisure, play, recreational activities, cultural life and the arts (art. 31), UN Doc. CRC/C/GC/17, 17 april 2013, 9-13. 197 Andere instrumenten zijn o.a. art. 27 (1) Universele verklaring voor de Rechten van de Mens van 10 december 1948, art. 5 (e) (vii) Internationaal verdrag van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, art. 13 (c) Verdrag van 18 december 1979 inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen , art. 43 (1) (g) Internationaal Verdrag van 18 december 1990 ter bescherming van alle arbeidsmigranten en van hun familieleden, art. 17, 18, 19, 21 en 22 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten, art. 27 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten, art. 2 (1) en (2) VN-Verklaring van 18 december 1992 over de rechten van personen behorend tot nationale of etnische, religieuze en taalkundige minderheden, art. 15 Kaderverdrag van 1 februari 1995 inzake de bescherming van nationale minderheden, art. 5, 8 en 10-13 VN-Verklaring van 13 september 2007 over de rechten van inheemse volkeren en art. 2, 5, 7, 8 en 13-15 Verdrag van 27 juni 1989 betreffende inheemse en in stamverband levende volken in onafhankelijke landen.
43
100. Het recht op rust en vrije tijd staat ook ingeschreven in veel internationale en regionale instrumenten maar quasi steeds in de context van arbeidsomstandigheden. 198 Het IVRK is in die zin dan ook een uniek verdrag omdat de toepassing van artikel 31 IVRK niet afhankelijk is van het al dan niet uitvoeren van arbeid. 101. Het recht op spel en recreatie komt alleen kinderen en jongeren toe. Het IVRK is dan ook zowat het enige bindende mensenrechteninstrument dat het recht op spel expliciet erkent.199 Daarnaast kent het recht op spel ook een opname in een aantal soft law instrumenten, zoals de 'Verklaring van de International Play Association (IPA)'200 over het recht van kinderen op spelen en het 'Charter voor vrije tijd'201, dat de cruciale impact van spel op de kwaliteit van het leven benadrukt.202 102. Omwille van het grote belang van het IVRK voor kinderen en jongeren zal dit hoofdstuk eerst ingaan op de betekenis en reikwijdte van artikel 31 IVRK. Verder wordt ook artikel 15 IVESCR kort toegelicht. Het IVESCR is nl. een essentieel mensenrechtenverdrag voor het verdedigen van culturele rechten.
5.1.1. Artikel 31 IVRK 103. Artikel 31, paragraaf 1 IVRK stelt dat verdragssluitende staten "het recht van het kind op rust en vrije tijd, op deelneming aan spel en recreatieve bezigheden passend bij de leeftijd van het kind, en op vrije deelneming aan het culturele en artistieke leven erkennen". Paragraaf 2 voegt hieraan toe dat zij verplicht zijn om het recht van het kind om volledig deel te nemen aan het culturele en artistieke leven te eerbiedigen maar daarnaast ook te bevorderen. Een staat moet dan ook stimuleren dat ieder kind passende en gelijke kansen krijgt op culturele, artistieke en creatieve bezigheden en op vrijetijdsbesteding.
198
Zo bv. art. 7 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten en IAO-Verdrag nr. 138 van 26 juni 1973 inzake de minimumleeftijd voor tewerkstelling; R. DEFRANCQ, "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 109. 199 Een ander voorbeeld is het Afrikaans Charter van 1990 inzake de rechten en het welzijn van het kind. 200 De International Play Association is een internationale niet-gouvernementele organisatie. Haar doel is om het recht op spel van kinderen te beschermen, te behouden en te promoten als een fundamenteel mensenrecht. Zij voorziet o.a. een forum voor uitwisseling en acties over verschillende disciplines en sectoren heen in dit kader; Zie www.ipaworld.org/ipa/ipa_declaration.html (laatste consultatie op 12 juli 2015). 201 Zie www.worldleisure.org/pdfs/charter.pdf (laatste consultatie op 12 juli 2015). 202 R. DEFRANCQ, "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 111.
44
104. Dit recht is misschien wel de minst besproken bepaling van het IVRK en wordt door rechtsgeleerden dan ook vaak een vergeten recht genoemd.203 Vele staten beschouwen artikel 31 IVRK immers als een luxerecht in vergelijking met basisrechten waarvan het niet respecteren ervan meer zichtbare en schrijnende gevolgen heeft. Nochtans vormen sport, spel, vrije tijd en creativiteit net de essentie van het kind zijn en zijn ze van fundamenteel belang voor de ontwikkeling van het kind.204 105. Naar aanleiding van het gebrek aan of een gebrekkige implementatie van de rechten vervat in artikel 31 IVRK vaardigde het Kinderrechtencomité haar General Comment nr.17205 uit. 106. Het is belangrijk om voor ogen te houden dat de realisatie van de rechten vervat in artikel 31 IVRK sterk afhankelijk is van de realisatie van de andere rechten uit het IVRK.206 107. Daarnaast moet artikel 31 IVRK steeds worden geïnterpreteerd in het licht van de vier algemene principes van het IVRK, nl. het non-discriminatiebeginsel (artikel 2 IVRK), het recht op leven en ontwikkeling (artikel 6 IVRK), het belang van het kind (artikel 6 IVRK) en het recht om gehoord te worden (artikel 12 IVRK). In een verder hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op dit laatste artikel.207 108. Het non-discriminatiebeginsel (artikel 2 IVRK) is van groot belang voor kinderen en jongeren die in armoede leven. Dit beginsel bepaalt namelijk dat Staten de in het Verdrag beschreven rechten moeten eerbiedigen en waarborgen voor ieder kind, ongeacht maatschappelijke afkomst of vermogen. Daarnaast moet een staat ook bescherming bieden
203
B. HUGHES, “Children’s play – a forgotten right”, Environment and Urbanization 1990, vol 2., afl. 2, 5864; P. DAVID, Article 31. The Right to Leisure, Play and Culture, Leiden/Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, nr. 41. 204 R. DEFRANCQ, "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 105. 205 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17 (2013) on the right of the child to rest, leisure, play, recreational activities, cultural life and the arts (art. 31), UN Doc. CRC/C/GC/17, 17 april 2013. Hierna wordt deze General Comment aangeduid als 'UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17'. 206 Zo is de realisatie van artikel 31 IVRK sterk gerelateerd aan de realisatie van artikel 13 IVRK, artikel 15 IVRK, artikel 17 IVRK, artikel 22 IVRK, artikel 23 IVRK, artikel 24 IVRK, artikel 27 IVRK, artikels 28 en 29 IVRK, artikel 30 IVRK, artikel 32 IVRK, artikels 19, 34, 37 en 38 IVRK en artikel 39 IVRK; VN- UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17, § 20-31. 207 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17, § 16-19.
45
door het nemen van passende maatregelen tegen alle vormen van discriminatie op grond van de status van de ouders, wettige voogden of familieleden van het kind.208 109. Het Kinderrechtencomité vraagt in haar General Comment bijzondere aandacht voor een aantal groepen van kinderen bij de realisatie van hun rechten vervat in artikel 31 IVRK, waaronder voor kinderen en jongeren die in armoede leven. Een gebrek aan toegang tot faciliteiten, de onmogelijkheid om deelnamekosten te betalen, gevaarlijke en verwaarloosde buurten, de noodzakelijkheid om te werken en "a sense of powerlessness and marginalization"209 dragen ertoe bij dat de armste kinderen worden uitgesloten van de realisatie van hun rechten vervat in artikel 31 IVRK. Het Kinderrechtencomité ziet hiervoor een grote verantwoordelijkheid en rol weggelegd bij de lokale overheden. Zij moeten het belang van parken en speelpleinen erkennen voor kinderen die in armoede leven en met hen in dialoog gaan bij het opmaken van het beleid (voor een verdere bespreking van dit laatste punt, zie infra hdst. VII). Bovendien voegt het Kinderrechtencomité hier nog aan toe dat verdragspartijen acties moeten ondernemen om de toegang tot en deelname aan culturele en artistieke activiteiten te verzekeren. Ten slotte moeten zij gelijke kansen voorzien voor alle kinderen en jongeren om deel te nemen aan spel en recreatie.210 Bovenstaande verplichtingen impliceren dat verdragsstaten ook moeten voorkomen dat andere personen of organisaties interfereren met of beperkingen opleggen aan de rechten vervat in artikel 31 IVRK.211
5.1.2. Artikel 15 IVESCR 110. Artikel 15 IVESCR stelt dat Verdragsstaten het recht erkennen van eenieder om deel te nemen aan het culturele leven.212 Staten dienen maatregelen te nemen om tot de volledige verwezenlijking van dit recht te komen.213
208
UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17, § 16. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17, § 49. 210 UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 17, paragraaf 49. 211 UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 17, paragraaf 49. 212 Art. 15, § 1 IVESCR. 213 Art. 15, § 2 IVESCR. 209
46
111. Op grond van dit artikel mag een overheid niet interveniëren bij de uitoefening van dit recht maar moet zij wel positieve actie ondernemen zodat participatie wordt gestimuleerd. De overheid moet m.a.w. faciliteren en promotie voeren voor de toegang tot cultuur en het behouden van cultureel goed.214 112. Het Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten zet een aantal noodzakelijke voorwaarden uiteen voor een volledige realisatie van het recht van eenieder om deel te nemen aan het culturele leven op grond van gelijkheid en non-discriminatie.215 Eén van deze noodzakelijke voorwaarden is toegankelijkheid. Dit criterium vereist effectieve en concrete kansen voor individuen en gemeenschappen om hun cultuur ten volle uit te oefenen, binnen het fysieke en financiële bereik, voor eenieder in zowel stedelijke als landelijke gebieden, zonder discriminatie. Dit criterium vormt vaak een probleem voor gezinnen in armoede. Het Comité stelt dan ook het volgende: "It is essential, in this regard, that access for [...] those who live in poverty, is provided and facilitated". 113. Artikel 2, paragraaf 2 en artikel 3 van het IVESCR verbieden, net zoals artikel 2 IVRK, elke discriminatie bij het uitoefenen van het recht om deel te nemen aan het culturele leven, o.a. op grond van maatschappelijke afkomst en vermogen. Positieve actie is toegelaten indien dit plaatsvindt met als enige doel de facto gelijkheid te bekomen en indien deze actie geen ongelijkheid bestendigt of een apart systeem vormt voor de bescherming van bepaalde personen of groepen van personen. Wanneer de doelstellingen waarvoor zij werd aangenomen zijn bereikt, moet de actie ophouden te bestaan.216 114. Ook het Comité voor Economische, Sociale en Culturele rechten vraagt specifiek aandacht voor een aantal kwetsbare groepen, waaronder: -
Kinderen: Zij spelen een fundamentele rol bij het dragen en overdragen van cultuur van generatie op generatie. Het Comité stelt dan ook dat verdragspartijen alle noodzakelijke stappen moeten ondernemen om het volle potentieel
214
van
het
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, UN Doc. E/C.12/GC/21, 21 december 2009, § 6. Hierna wordt deze General Comment aangeduid als 'UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 21'. 215 Dit zijn vrije vertalingen uit UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, § 16. 216 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, § 21, 23-24.
47
cultureel leven van het kind te stimuleren en te laten ontwikkelen, met inachtneming van de rechten en de verantwoordelijkheden van hun ouders of voogd.217 -
Personen die in armoede leven: Armoede beperkt de mogelijkheid van een persoon of een groep van personen om het recht om deel te nemen aan het cultureel leven uit te oefenen. Het Comité stelt vast dat powerlessness een steeds terugkomend gegeven is in de ervaringen van personen die in armoede leven. Aandacht voor hun mensenrechten en in het bijzonder voor het recht om deel te nemen aan het culturele leven kan net zorgen voor empowerment van deze personen of groepen. Het Comité stelt dat "culture as a social product must be brought within the reach of all, on the basis of equality, non-discrimination and participation. Therefore, in implementing the legal obligations enshrined in article 15, paragraph 1 (a), of the Covenant, States parties must adopt, without delay, concrete measures to ensure adequate protection and the full exercise of the right of persons living in poverty and their communities to enjoy and take part in cultural life."218
5.2.
Federaal en Vlaams kader
115. Artikel 23 van de Belgische Grondwet stelt dat ieder het recht heeft om een menswaardig leven te leiden: "Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden voor de uitoefening bepalen. Die rechten omvatten inzonderheid: [...] 5° het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing". 116. Het nieuwe decreet lokaal jeugdbeleid van 6 juli 2012219 geeft de lokale besturen sinds 1 januari 2014 meer verantwoordelijkheid en vrijheid om een jeugdbeleid op maat te voeren. Een gemeente die financiële ondersteuning wil vanuit het decreet lokaal jeugdbeleid moet intekenen op de Vlaamse beleidsprioriteiten voor het jeugdbeleid. Voor de periode 2014-2019 is dit onder andere de bevordering van de participatie aan het 217
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, § 26. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, § 38-39. 219 Decr. Vl. van 6 juli 2012 houdende de ondersteuning en stimulering van het lokaal jeugdbeleid en de bepaling van het provinciaal jeugdbeleid, BS 9 augustus 2012. 218
48
jeugdwerk van kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties.220 De Stad Turnhout heeft voor deze periode recht op een subsidie van 104.668, 33 euro.221 117. Het Participatiedecreet222 zet ook in op de subsidiëring van lokale netwerken voor de bevordering van de vrijetijdsparticipatie van personen in armoede. Artikel 22, paragraaf 1 stelt: "Met het oog op de creatie van een plaatselijk en structureel samenwerkingsverband dat werkt aan het slechten van lokale participatiedrempels voor personen in armoede, subsidieert de Vlaamse Regering op basis van cofinanciering gemeenten of samenwerkingsverbanden van gemeenten in het Nederlandse taalgebied en de Vlaamse Gemeenschapscommissie die via lokale netwerken de participatie in cultuur, jeugdwerk of sport stimuleren." Deze subsidies worden aangewend voor: "a) de financiering van de deelname door personen in armoede aan vrijetijdsinitiatieven, activiteiten en -verenigingen binnen en buiten de gemeente, met inbegrip van lidgeld en voor de deelname noodzakelijke benodigdheden; b) de ondersteuning en financiering van initiatieven van of voor personen in armoede op sportief, jeugdwerk- of cultureel vlak". 118.
Zowel
het
Nationaal
Kinderarmoedeplan
als
het
Vlaams
Actieplan
Armoedebestrijding223 hebben aandacht voor de bevordering van participatie van kinderen in sociale, maatschappelijke, vrije tijds- en sportactiviteiten: "Kansarme kinderen moeten bij het sociale leven betrokken worden. Zij moeten kunnen participeren aan sociale, vrijetijdsactiviteiten, aan cultuur, en aan sportactiviteiten".224 Het Nationaal Kinderarmoedeplan benadrukt de belangrijke rol van het OCMW in deze kwestie: "OCMW’s hebben een belangrijke taak in het kader van armoedebestrijding en in het geven van kansen aan kinderen. Via een enveloppe van bijna 11 miljoen euro – waarvan 4,2 miljoen voor de bestrijding van kinderarmoede – krijgen kinderen via de OCMW’s de kans om een tussenkomst te krijgen om volwaardig deel te nemen aan onze samenleving. Ze kunnen een terugbetaling krijgen van 41 een sportabonnement of een
220
Art. 4, § 1 Decr. Vl. van 6 juli 2012 houdende de ondersteuning en stimulering van het lokaal jeugdbeleid en de bepaling van het provinciaal jeugdbeleid; www.sociaalcultureel.be/jeugd/lokaal.aspx (laatste consultatie op 9 juli 2015). 221 www.sociaalcultureel.be/jeugd/lokaal_prioriteiten_2.aspx (laatste consultatie op 9 juli 2015). 222 Decr.Vl. van 18 januari 2008 houdende flankerende en stimulerende maatregelen ter bevordering van de participatie in cultuur, jeugdwerk en sport, BS 4 april 2008. 223 L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015. 224 M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 41.
49
toegangsticket voor een museum, de aanschaf van een pc, enzovoort. Deze middelen dragen wezenlijk bij aan de strijd tegen kinderarmoede en verhoogt het welzijn van de kinderen".225 Volgens het plan is het daarnaast ook belangrijk om in te zetten op de socio-culturele participatie van kinderen in armoede, zoals vakantieparticipatie.226 119. Uit het derde en vierde periodieke rapport van België m.b.t. de implementatie van het IVRK bleek dat veel kinderen die in armoede leven nog steeds niet de kans krijgen om op vakantie te gaan of deel te nemen aan recreatieve activiteiten omwille van de financiële gezinssituatie. Vandaar dat België meer aandacht wou schenken aan het respecteren van het recht op vrije tijd en recreatie alsook het recht op ontwikkeling (artikel 6 IVRK) voor kinderen uit arme gezinnen.227 Volgens de rapporten zullen "opleidingen en bewustmakingsacties worden georganiseerd teneinde de beroepskrachten en leidinggevenden die werken in de sector van ontspanning en vrije tijd bewust te maken van het bestaan van dit recht en van de noodzaak om dit recht te waarborgen voor alle kinderen, ongeacht of ze al dan niet in armoede leven, en te informeren over de wijze waarop ze burgers die in armoede leven kunnen bereiken. Ook zal de informatieverstrekking ter zake aan de doelgroep worden georganiseerd en begunstigd".228 Uit dezelfde periodieke rapporten blijkt ook dat de Belgische overheden meer aandacht moeten hebben voor sport, spel en cultuur voor alle kinderen en jongeren. Het laten participeren van kinderen uit o.a. lagere sociale milieus en van allochtone afkomst in het sociale, culturele en artistieke leven werd als belangrijke uitdaging naar voor geschoven.229
225
M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 41. 226 M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 41. 227 UN Committee on the Rights of the Child, Consideration of reports submitted by States parties under article 44 of the Convention, Third and fourth periodic report of States parties due in 2007, UN Doc. CRC/C/BEL/3-4, 2009, § 554. 228 UN Committee on the Rights of the Child, Consideration of reports submitted by States parties under article 44 of the Convention, Third and fourth periodic report of States parties due in 2007, UN Doc. CRC/C/BEL/3-4, 2009, § 554. 229 UN Committee on the Rights of the Child, Derde periodiek rapport van België betreffende het IVRK, UN Doc. CRC/C/BEL/3-4, 2009, § 522-525; R. DEFRANCQ, "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 115.
50
120. Uit het vierde periodieke rapport van België m.b.t. de implementatie van het IVESCR blijkt dat onderzoek uitwees dat Vlaanderen gemiddeld scoort wat participatie in artistieke en culturele activiteiten betreft en dat de cijfers opmerkelijk lager lagen voor bepaalde maatschappelijk kwetsbare groepen.230 Eén van de grootste obstakels blijkt de economische situatie te zijn. Volgens het rapport schenkt het Vlaams cultuurbeleid dan ook bijkomende aandacht aan personen in armoede. Bijzondere aandacht gaat daarbij uit naar gezinnen met kinderen.231
5.3.
Implementatie op lokaal niveau
121. Zowel de schepen van Jeugd, het diensthoofd van de jeugddienst en de jeugdraad zijn ervan overtuigd dat het jeugdwerk een zeer belangrijke rol kan spelen voor kwetsbare groepen.232 Volgens de schepen van Jeugd kan het jeugdwerk bij allochtone kinderen - en dit voorbeeld is relevant in die zin dat het in Turnhout vaak om 'gekleurde' armoede gaat de integratie en taalvaardigheid bevorderen: "Kinderen leren bepaalde omgangsvormen, wat belangrijk is om later werk te vinden op de arbeidsmarkt. Daarnaast kunnen vrije tijd, ontspanning en sport ervoor zorgen dat het sociale isolement waarin gezinnen in armoede soms leven deels wordt doorbroken".233 122. In het actieplan kinderarmoede staan verschillende acties omschreven die inzetten op vrije tijd, ontspanning en cultuur voor kinderen en jongeren, waaronder: "-
We ondersteunen het vrijetijds- en vormingsaanbod voor jongeren die niet in een georganiseerd verband opgenomen zijn.
-
We ondersteunen jeugdwerk voor niet-georganiseerde jongeren.
-
We bevorderen de vrijetijdsparticipatie van mensen in armoede door de vrijetijdssector (cultuur, sport, recreatie) financieel toegankelijker te maken (via de vrijetijdspas234).
230
In het rapport wordt niet gepreciseerd over welke groepen het precies gaat, al wordt er verder in de paragraaf wel vermeld dat België bijzondere aandacht zal schenken aan de participatie van personen in armoede en gevangenen, dat zij aandacht heeft voor gender issues en dat er wordt toegezien op de toegankelijkheid voor mensen met een handicap. 231 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Fourth periodic reports submitted by States parties under articles 16 et 17 of the Covenant (Belgium), UN Doc. E/C.12/BEL/4, 2012, § 381. 232 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014; Interview met Jeugdraad op 30 september 2014; Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 233 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 234 Zie infra randnrs. 126-127.
51
-
We onderzoeken hoe we de vrijetijdsparticipatie van mensen in armoede ook op andere manieren dan via een vrijetijdspas kunnen verhogen.
-
We voeren een geïntegreerd plan uit om de integratie van anderstalige minderjarige nieuwkomers in Turnhout te versnellen via participatie aan het vrijetijdsaanbod binnen de stad".235
123. Ook in het Strategische Meerjarenplan 2014-2019 van de Stad en het OCMW staat dat zij "een kwaliteitsvol vrijetijdsaanbod van zowel verenigingen, verenigden en individuen
ondersteunen
en
stimuleren".236
Het
lokaal
bestuur
sensibiliseert,
responsabiliseert en activeert de vrijetijdsaanbieders "om hun aanbod zo toegankelijk mogelijk te maken en stimuleren groepen of individuen om actief of passief deel te nemen".237 124. Turnhout met al zijn actoren kent een ruim aanbod aan vrijetijds- en cultuurmogelijkheden voor kinderen en jongeren. De stad zet op verschillende manieren in op de participatie van kwetsbare kinderen en jongeren. Zij probeert de klassieke financiële drempel weg te werken maar heeft ook aandacht voor de minder evidente sociale en culturele drempels. Hieronder volgt een overzicht van een aantal initiatieven.
5.3.1. Inzet op socio-culturele participatie door het OCMW 125. Het OCMW zet sterk in op de toegang tot socio-culturele participatie. Jaarlijks wordt hier op federaal niveau ongeveer een bedrag van 20.000 euro voor voorzien. Volgens de directeur Sociale Zaken van het OCMW worden deze middelen zeer vaak ingezet op initiatieven voor kinderen zoals kampen, vakantiewerk enz.238 Daarnaast heeft het OCMW een eigen vakantiewerking tijdens de grote vakantie, waarbij ouders en kinderen samen uitstappen kunnen doen onder begeleiding van de maatschappelijk werkers.239
235
Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Actieprogramma lokale bestrijding van (kinder)armoede, in bezit auteur. 236 Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, doelstelling 4.1.2. 237 Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, doelstelling 4.1.4. 238 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 239 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014.
52
5.3.2. De vrijetijdspas en de UiT-pas 126. Dikwijls vormt het financiële aspect van vrijetijds-, ontspannings- en culturele activiteiten nog steeds de grootste drempel om gebruik te maken van bestaande initiatieven. Eén van de belangrijkste troeven die de dienst Gelijke Kansen van de Stad Turnhout dan ook ontwikkelde is de vrijetijdspas. Dit is een kaart die ervoor zorgt dat economisch kwetsbare personen en gezinnen vermindering kunnen genieten bij een groot aantal culturele, sport- en vrijetijdsactiviteiten in Turnhout en een aantal omringende gemeenten.240 Zowel de dienst Gelijke Kansen als de Jeugddienst merken op dat de vrijetijdspas regelmatig en intensief wordt gebruikt.241 127. Toch zijn zij zich bewust van het feit dat het nog steeds tamelijk stigmatiserend om deze pas te vertonen in het openbaar. Daarom neemt Turnhout deel aan het proefproject rond de UiT-pas. Dit is een pas die iedereen kan bezitten en waarop punten kunnen worden gespaard om korting te krijgen of naar een gratis voorstelling te gaan kijken. Voor personen die recht hebben op een vrijetijdspas staat dit kortingstarief automatisch op de UiT-pas, zonder dat dit opvalt.242 In een verder hoofdstuk gaat deze masterproef uitgebreid in op informatieoverdracht naar de doelgroep toe (zie infra hdst 7.2). Een vaststelling die alvast kan worden gemaakt m.b.t. de vrijetijdspas is dat deze wel automatisch wordt toegekend, maar "de informatie over wat ze ermee kunnen doen, die geraakt blijkbaar niet tot bij de mensen".243 Zo geeft het diensthoofd van de Jeugddienst aan dat veel mensen niet weten dat zij recht hebben op tegemoetkomingen en kortingen met deze pas.244
5.3.3. Speelotheek 't Wobbeltje 128. Speelotheek 't Wobbeltje wordt opengesteld voor kinderen van 0 tot en met 12 jaar. In een speelotheek kunnen ouders en kinderen speelgoed lenen. Er is ruimte voorzien om 240
Iedereen die in Turnhout, Beerse, Oud-Turnhout of Vosselaar woont en die recht heeft op Omnio, WIGW (voorkeurtarief), schulden heeft in en in schuldbemiddeling is, minderjarig is en verblijft in een voorziening van de bijzondere jeugdzorg op het grondgebied van Turnhout, Beerse, Oud-Turnhout of Vosselaar of niet voldoet aan de criteria maar na een gesprek met het OCMW wel recht heeft, komt in aanmerking voor de vrijetijdspas. Voor meer informatie over de vrijetijdspas: zie www.turnhout.be/vrijetijdspas (laatste consultatie op 9 juli 2015). 241 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met diensthoofd jeugddienst op 6 oktober 2014. 242 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 243 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 244 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014.
53
spelletjes uit te proberen, kinderen kunnen ter plaatse spelen en men kan het materiaal effectief lenen en mee naar huis nemen. De speelotheek is een ontdekkings- en een ontmoetingsruimte voor kinderen en hun ouders. Op bezoek komen en ter plaatse spelen is gratis. Om speelgoed te lenen, moet je eenmalig lid worden van een speelotheek. Dit lidgeld bedraagt 5 euro per gezin of 2,5 euro voor vrijetijdspashouders.245 129. Basisschool Kameleon geeft aan dat zij een tijd geleden samen met de ouders en hun kinderen een bezoek bracht aan de Speelotheek om hen te informeren over dit initiatief maar ook om de drempel te verlagen: "Gezinnen durven hier vaak niet alleen binnen gaan".246
5.3.4. Jeugd- en speelpleinwerking 130. Het diensthoofd van de Jeugddienst stelt vast dat er grote drempels bestaan voor kinderen en jongeren in armoede om deel te nemen aan de jeugdwerking. Hij stelt dat het leeuwendeel van het aanbod zich nog steeds bevindt bij private verenigingen: "Zij hebben een werkingscultuur die zeer sterk is georiënteerd op de middenklasse, al zeg ik dit zonder waardeoordeel want het werk van deze verenigingen is bijzonder waardevol".247 Het diensthoofd vertelt dat deze verenigingen met veel engagement hebben geprobeerd om deze drempels naar beneden te halen maar dat de successen schaars zijn. Hij vermoedt dat de grootste oorzaak de eerder vernoemde verschillende werkingscultuur is: ze moeten een uniform hebben, ze moeten zich inschrijven voor activiteiten en dergelijke. De geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen treden hem hierin bij: "Jongeren gaat met de fiets naar de jeugdvereniging maar heel veel allochtone jongeren hebben geen fiets of kunnen niet fietsen"248 en "Ook op kamp gaan is niet echt evident voor bv. een anderstalig gezin. We staan daar heel weinig bij stil. Hier worden dus automatisch zaken ingebouwd die mensen niet meteen in vraag stellen".249 Hetzelfde constateren zij voor sportclubs, waarbij zij vaststellen dat deze clubs enerzijds wel openstaan om zowel naar gekleurde armoede toe als naar armoede in het algemeen de nodige inspanningen te leveren. Anderzijds "is het zo dat ze werken met vrijwilligers en naar hun eigen kas moeten kijken".250 De directeur van Burger en Samenleving voegt hieraan toe: " Soms lassen ze een 245
Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 35, in bezit auteur. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 247 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 248 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 249 Interview met onderwijsconsulente 11 september 2014. 250 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 246
54
financiële drempel in, zonder dat zij dat per se zo beschouwen. De Vlaamse cultuur is bij bv. voetbalclubs ook zo eigen. De kas teert op ouders die komen kijken en iets drinken terwijl allochtone ouders die traditie niet hebben en meestal niet meegaan. Dit is een verschil waar men aan moet werken maar waar te weinig bij wordt stilgestaan".251 Het diensthoofd van de Jeugddienst deelt deze mening: Twee keer een training missen is niet meespelen. Dan haken die mannen af hé".252 De schepen van Jeugd stelt zichzelf de kritische vraag of het noodzakelijk is dat deze kinderen en jongeren hun plaats vinden in de reguliere jeugdwerking: "Komt dit nog wel overeen met wat een aantal groepen in de samenleving op dit moment boeien of waar zij voor openstaan? Er ontstaan de laatste tijd ook heel veel vormen van niet-georganiseerd jeugdwerk, op een soort vrijwillige basis, en je merkt dat daar de allochtone gemeenschap ook vaker op inspringt".253 De meeste leden van de Jeugdraad, die zowel bestaat uit vertegenwoordigers van de stadswerking als van de private verenigingen, stellen dat zij proberen om hun werking zo goedkoop mogelijk te houden. Dit doen zij bv. door mee te helpen op evenementen. Het geld dat de jeugdbewegingen hiermee verdienen, wordt besteed aan hun eigen werking zodat ouders zelf zo weinig mogelijk moeten bijdragen. Zij hanteren ook allemaal een systeem waarbij kinderen en jongeren uit kansarme gezinnen verminderd lidgeld moeten betalen: "Je kan deze kinderen en jongeren allemaal aanduiden in de ledenlijst en op die manier valt de helft van het inschrijvingsgeld weg". Ook kampgelden kunnen deels worden teruggevorderd door middel van de vrijetijdspas en via het ziekenfonds. Veel verenigingen werken met het verkopen of schenken van tweedehandsuniformen.254 131. Het stadsbestuur heeft er voor gekozen om op maat van de doelgroep die zijn weg niet vindt in het reguliere vrijetijdsnetwerk een eigen werking te ontwikkelen, nl. speelpleinwerking Wollebos. Volgens het diensthoofd van de Jeugddienst is dit een geslaagd project: "De speelpleinwerking van de Stad is de enige vorm waar beide groepen - zowel de middenklasse als de maatschappelijk kwetsbare groep - in participeren".255 Ook hier probeert men de financiële drempel sterk te verlagen via de vrijetijdspas. Zo betalen kinderen die een vrijetijdspas bezitten slechts 1,5 euro per dag terwijl andere kinderen 6 251
Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 253 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 254 Interview met Jeugdraad op 30 september 2014. 255 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 252
55
euro betalen.256 In deze prijs is reeds een drankje, een koek, een vergoeding voor de begeleiding enz. inbegrepen.257 Het succes van de speelpleinwerking is volgens het diensthoofd van de Jeugddienst te wijten aan het feit dat er geen ander vakantieaanbod is voor kinderen en jongeren in armoede: "Ze gaan niet mee op kamp, ze gaan niet op reis met de ouders dus ze hebben ook meer vrije tijd waarmee ze gelukkig bij ons op het speelplein terecht kunnen".258 132. Daarnaast zet de Stad in op Buurtgericht Jeugdwerk, dat vrijetijdsactiviteiten aanbiedt voor kinderen en tieners van 6 tot en met 16 jaar in drie Turnhoutse aandachtswijken.259 Er werd een aparte werking voor meisjes opgericht omdat deze anders niet deelnamen.260 Op de site van Turnhout Speelt staat dat Buurtgericht Jeugdwerk een aanvulling wil zijn op het reguliere jeugdwerk: "Op die manier is er voor iedereen de mogelijkheid tot een leuke vrijetijdsbesteding, op een vrijblijvende manier".261 Volgens het diensthoofd van de Jeugddienst wordt ook hier de allochtone gemeenschap heel goed bereikt.262 133. De Jeugddienst probeert de noden van maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren zoveel mogelijk op te vangen binnen het reguliere budget, maar het diensthoofd verwacht dat het zeer moeilijk zal worden om dit in de toekomst te blijven doen: "Vorig jaar hebben we zelfs met z'n allen wat geld bijgelegd om een rekening te kunnen betalen maar dit is geen structurele oplossing. Deze situatie werd niet opgenomen in de projectoproep Lieten omdat het stadsbestuur er niet voor koos om in te zetten op vrijetijdsparticipatie in dit kader. Ik hoop dat de situatie beter wordt maar het ziet er niet naar uit. Ik ben hier niet heel optimistisch over".263
5.3.5. Taal in het park 134. Met behulp van het project Taal in het Park probeert de Stad om kinderen en jongeren te laten doorstromen naar het reguliere vrijetijdsnetwerk. De Stad biedt mensen die nog
256
www.turnhoutspeelt.be/nl/1864/content/1716/wollebos.html (laatste consultatie op 6 augustus 2015). Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 258 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 259 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014; www.turnhoutspeelt.be/nl/2435/content/698/buurtgericht-jeugdwerk.html (laatste consultatie op 6 augustus 2015). 260 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 261 www.turnhoutspeelt.be/nl/2435/content/698/buurtgericht-jeugdwerk.html (laatste consultatie op 6 augustus 2015). 262 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 263 Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 257
56
maar maximum een jaar in België verblijven de mogelijkheid om een week lang de Nederlandse taal te oefenen in spel- of onderwijsvorm. 's Namiddags worden sport- en ontspanningsactiviteiten aangeboden, waardoor zij sneller aansluiting vinden bij bestaande jeugd- of sportclubs. Het is zelfs zo dat Taal in het park monitoren voortbracht voor speelpleinwerking Wollebos264: "Het gaat hier niet over een gigantisch aantal kinderen, misschien 5 op de 40 à 50 kinderen, maar toch heb je een tastbaar resultaat. Hier doe je het uiteindelijk voor. Is dit in zijn geheel voldoende? Gevoelsmatig zou je zeggen van niet maar het is wel belangrijk dat het aanbod blijft".265
5.3.6. Buurtsport 135. Buurtsport is een initiatief dat iedereen de kans wil bieden om aan sport te doen, waarbij het accent meer ligt op het plezier van bewegen en elkaar ontmoeten en minder op competitie. Iedereen kan deelnemen aan Buurtsport maar de organisatie heeft extra aandacht voor personen die de weg naar het gewone sportaanbod moeilijker kunnen vinden. Zoals op de site van de Stad te lezen staat: "Taal, afkomst of geld mogen geen belemmering vormen om deel te kunnen nemen aan hun activiteiten".266 136. Dit blijkt in de praktijk een zeer laagdrempelig initiatief te zijn: "Ze gaan naar wijken, ze beginnen daar te spelen en dan komen die kinderen daar natuurlijk op af en krijgen hier echt een band mee. Op woensdagnamiddag wordt er in een sporthal zaalvoetbal georganiseerd. Daar gaan echt meer dan 100 jongeren naartoe, elke woensdag opnieuw. Dat zijn gasten die je zowel in de jeugd- als in de sportsector anders niet kan betrekken".267
5.3.7. Cultuur 137. Moeilijker om weg te werken is de zogenaamde culturele drempel: "Rond cultuur hangt nog steeds het idee dat je er in das en kostuum moet binnenkomen".268 Naar aanleiding van de opgestelde omgevingsanalyse m.b.t. kinderarmoede gaf het diensthoofd van de dienst Gelijke Kansen toelichting aan verschillende fora, waaronder de cultuursector. 264
Dit is de hierboven vernoemde speelpleinwerking van de stad (zie supra randnr. 131); Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 265 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 266 Letterlijk overgenomen van www.turnhout.be/nl/content/3490/buurtsport.html (laatste consultatie op 5 augustus 2015). 267 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 268 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014.
57
Eén van de resultaten is dat Cultuurcentrum de Warande wil inzetten op cultuurparticipatie van (al dan niet gekleurde) personen en kinderen in armoede via haar project 'Alle kinderen rijk!'. De Warande vraagt aan de burger die een abonnement neemt om voor 6 euro een ticket te kopen waarmee een kind in armoede gratis een voorstelling kan bijwonen.269 Deze voorstellingen worden op voorhand geselecteerd door de dienst Gelijke Kansen. De ouders en hun kinderen komen op voorhand samen in 'T AnTWOORD waarbij zij een intro krijgen. Dit kan gaan over zaken zoals "wat is een theater?" of "wat is een poppenspel en hoe ziet dit eruit?". Op deze manier probeert de dienst Gelijke Kansen de drempel naar culturele activiteiten toe te verlagen.270 138. Kinder- en jeugdtheater het Gevolg slaagt hier momenteel ruimschoots in. Dit heeft vooral te maken met de komst van de nieuwe directeur die zeer sterk inzet op een laagdrempelig aanbod en het betrekken van personen en kinderen die in armoede leven. Personen in armoede staan letterlijk mee op het podium. De schepen van Jeugd vindt dit veel efficiënter: "Het is een foute insteek van het cultuurbeleid om te stellen: dat is cultuur en zij moeten hier maar naar komen kijken want dit is goed voor hun ontwikkeling zonder daarbij hun eigen aanbod in vraag te stellen".271 Hij heeft wel het gevoel dat deze mentaliteit stilaan wijzigt. 139. Eén van de geïnterviewde jeugdraadsleden geeft aan dat zijn jeugdbeweging meer gericht is op kunst en cultuur waardoor zij bv. vaker naar een toneelvoorstelling en dergelijke gaan. Zij hebben een vrij divers publiek. Indien kinderen en jongeren aangeven dat ze niet de nodige middelen hebben om hun deelname te betalen, probeert de jeugdbeweging samen met de ouders tot een overeenkomst te komen, bv. door goedkoper materiaal aan te bieden of een afbetalingsplan te maken.272
5.3.8. Turnhout Kindvriendelijke Stad 140. Uit het rapport Turnhout Kindvriendelijke Stad blijkt dat het beleid rond vrije tijd ook werd getoetst en dat de mening van kinderen en jongeren hier een plaats kreeg. De aandacht gaat daarbij voornamelijk naar het ruimtelijke aspect en de toegankelijkheid voor kinderen met een beperking. Onrechtstreeks werd er ook nagegaan of kinderen en jongeren 269
www.warande.be/activiteit/alle-kinderen-rijk (laatste consultatie op 6 augustus 2015). Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 271 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 272 Interview met diensthoofd Jeugdraad op 6 oktober 2014. 270
58
in armoede genoeg vrijetijdsmogelijkheden hebben in Turnhout. Dit gebeurde via de samenstelling van een representatieve groep die via de verschillende methodieken bevraagd werden, waaronder de categorie die over een vrijetijdspas beschikt.273
5.4.
Conclusie
141. Het feit dat het lokaal bestuur ervoor kiest om in te zetten op vrije tijd, ontspanning en cultuur voor kinderen en jongeren die in armoede leven komt de realisatie van het behandelde recht ten goede. De verschillende diensten doen dit via het nemen van zogenaamde passende maatregelen, zoals vermeld in artikel 31 IVRK en artikel 15 IVESCR. Deze maatregelen blijken efficiënt te zijn om discriminatie tegen te gaan bij de realisatie van deze rechten. Zelfs één van de moeilijkst bereikbare categorieën - nl. kinderen en jongeren met een vreemde afkomst - wordt hiermee bereikt. Daartegenover staat het feit dat sommige van deze instrumenten soms onvoldoende gekend zijn. Een optimale informatieoverdracht en een goede communicatie zijn dan ook blijvende aandachtspunten (voor een uitgebreidere bespreking van en conclusie bij deze problematiek, zie infra hdst. 7.2.1.). 142. Het feit dat het rapport Turnhout Kindvriendelijke Stad veel aandacht besteedt aan vrijetijdsparticipatie van kinderen en jongeren in armoede geeft nogmaals aan dat het lokaal bestuur erkent dat vrije tijd een belangrijke plaats inneemt in hun leven en dan ook een goede toets vormt voor een kindvriendelijk beleid. Nog beter is dat er representativiteit werd nagestreefd bij de ondervraging in het kader van dit rapport en dat maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren, waaronder zij die in armoede leven, de kans kregen om hun stem te laten horen (voor een uitgebreidere bespreking van en conclusie bij het recht op inspraak van kinderen en jongeren die in armoede leven, zie infra hdst. 7.1.). 143. Het diensthoofd van de Jeugddienst geeft aan dat het moeilijker wordt om deze initiatieven te blijven financieren binnen het reguliere budget. Ook heeft het lokaal bestuur er niet voor gekozen om de structurele subsidies van oud-minister Lieten in te zetten op vrije tijds-, sport- en cultuurparticipatie. Bovenstaande informatie geeft een indicatie van het feit dat het lokaal bestuur het recht op vrije tijd, ontspanning en cultuur niet beschouwt als een absolute prioriteit binnen het kinderarmoedebeleid. In de toekomst zou dit 273
Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 44.
59
ongunstig kunnen zijn voor een degelijke realisatie van dit recht voor kinderen en jongeren die in armoede leven. 144. Uit het interview met de jeugdraad blijkt dat de Turnhoutse jeugdbewegingen wel degelijk inspanningen leveren om de financiële drempel te verlagen en zo kinderen en jongeren in armoede te betrekken bij hun werking. De geïnterviewde actoren geven echter aan dat het vaak over een diepere oorzaak gaat, nl. de werkingscultuur van de reguliere jeugdwerkingen. Het is dan ook belangrijk dat jeugdbewegingen oog hebben voor dit eerder verdoken aspect. Hierbij kan het lokaal bestuur - zoals het reeds doet - een sensibiliserende rol opnemen om zo te voorkomen dat deze organisaties onrechtstreeks beperkingen opleggen aan het recht op vrije tijd, ontspanning en cultuur van deze groep. Diensten zoals een Jeugddienst en een dienst Gelijke Kansen zijn zich nl. meer bewust van deze verdoken drempelverhogende mechanismen die worden ingebouwd. 145. Een drempel die nog steeds zeer hoog blijkt te zijn, is de culturele drempel. Het feit dat de dienst Gelijke Kansen van de stad de culturele sector hierover sensibiliseert, draagt dan ook bij aan de realisatie van het recht op elkaar. Een mooi voorbeeld van zogenaamde positieve actie, zoals vermeld in artikel 15 IVESCR, is de werking van productiehuis het Gevolg, waarbij personen in armoede zelf op het podium worden geplaatst en dat daarnaast ook een zeer laagdrempelig aanbod brengt. Op deze manier wordt de toegankelijkheid verzekert en krijgen zij de kans om hun cultuur ten volle uit te oefenen, zonder discriminatie. Dit zou zelfs een good practice kunnen worden genoemd waar het algemene cultuurbeleid in Vlaanderen een voorbeeld aan kan nemen.
60
VI. Het recht op onderwijs 146. De verwezenlijking van het recht op onderwijs is essentieel voor kinderen en jongeren die in armoede leven en wordt als één van de sleutelelementen beschouwd om armoede te bestrijden. Zo stelt het Mensenrechtencomité het volgende: "Education is the primary vehicle by which economically and socially marginalized adults and children can lift themselves out of poverty and obtain the means to participate fully in their communities".274
6.1. 147.
Internationaal kader Het
recht
op
onderwijs
wordt
beschermd
door
verschillende
mensenrechteninstrumenten, o.a. in artikel 28 IVRK en artikel 13 IVESCR.275 In dit hoofdstuk wordt de betekenis van beide artikelen inzake het recht op onderwijs van kinderen en jongeren in armoede uiteengezet. 148. Hoewel de formulering van voormelde artikelen zeer gelijkend is, zijn er ook een aantal verschillen. Zo legt artikel 28 IVRK de nadruk op "het kind" als drager van het recht op onderwijs. Dit is een uitzonderlijk gegeven binnen het mensenrechtendiscours omdat verdragen meestal gebruik maken van de term "eenieder" om dragers van rechten aan te duiden. Ondanks deze focus op het kind zijn de rechten vervat in artikel 28 IVRK nog steeds zwak te noemen in vergelijking met de rechten en plichten die ouders hebben bij de uitoefening van de onderwijsrechten van hun kind.276 149. Zowel artikel 28(1) IVRK als artikel 13(2) IVESCR stellen dat verdragsstaten onderwijs moeten organiseren dat voor elk kind toegankelijk is. Het IVRK voegt hier nog aan toe dat dit moet worden verwezenlijkt "op basis van gelijke kansen".
274
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 1. 275 Daarnaast wordt het recht op onderwijs beschermd door art. 26 Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens van 10 december 1948, art. 29 Internationaal Verdrag van 20 november 1989 inzake de Rechten van het Kind, art. 14 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, art. 2, 1e prot. Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, art. 18, 4 Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Burgerrechten en Politieke Rechten., art. 14 Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie van 18 december 2000, art. 17 Europees Sociaal Handvest van 18 oktober 1971 en het UNESCO-verdrag van 14 december 1960 inzake bestrijding discriminatie in het onderwijs. 276 G. VAN BUEREN, "Education: Whose Right is it Anyway", in L. HEFFERMANK (ed.), Human Rights, A European perspective, Dublin, Colour Books Ltd, The Round Hall Press and individual contributors, 1994, 339-350; M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 231.
61
Deze toegankelijkheid impliceert - naast het feit dat onderwijs beschikbaar moet zijn277 dat verdragsstaten de toegang tot het onderwijs dienen te garanderen. Dit is een verplichting die drie overlappende dimensies bevat.278 Twee hiervan zijn uiterst relevant voor kinderen en jongeren die in armoede leven, nl.: (1)
Het gelijkheidsbeginsel moet worden gerespecteerd, waarbij Staten aandacht moeten besteden aan bijzonder kwetsbare groepen, zoals kinderen en jongeren die in armoede leven.279
(2)
Onderwijs moet economisch toegankelijk en dus voor iedereen betaalbaar zijn.280
Artikel 28 IVRK en artikel 13 IVESCR stellen toegankelijk onderwijs verplicht op zowel primair als secundair niveau.281 Meestal gaat het hierbij over resultaatsverbintenissen die verdragsstaten geleidelijk moeten realiseren. Toch is er ook een zogenaamde minimum core content waarvan een staat niet mag afwijken. Zo wordt gesteld dat elke maatregel die doelbewust de toegang vermindert tot het basis- of secundair onderwijs tot een schending van artikel 28 IVRK en artikel 13 IVESCR leidt.282 Hieronder worden achtereenvolgens een aantal verplichtingen besproken, o.a. gebaseerd op het onderzoek van M. VERHEYDE.283
277
De verplichting tot het beschikbaar stellen van onderwijs wordt niet verder behandeld in deze masterproef. De derde dimensie is de fysieke beschikbaarheid van onderwijs en het feit dat dit binnen een redelijke en veilige afstand moet worden aangeboden. 279 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 6. 280 M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 232-233. 281 Hetzelfde geldt voor onderwijs op hoger niveau. Aangezien deze masterproef het recht op onderwijs van minderjarigen onderzoekt, beperkt een verdere bespreking zich echter tot het primaire en secundaire onderwijs. 282 Commission on Human Rights, Preliminary Report on the Realization of Economic, Social and Cultural Rights, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1989/19, 1990, 10; M. NOWAK, “The Right to Education – Its meaning, significance and limitations”, Netherlands Quarterly of Human Rights 1991, vol. 9(4), 423; K. HALVORSEN, “Notes on the Realisation of the Human Right to Education”, Human Rights Quarterly 1990, Vol. 12, 342. 283 M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 231-247. 278
62
6.1.1. Kosteloosheid a.
Primair onderwijs
150. Zowel artikel 28(1)(a) IVRK als artikel 13(2)(a) IVESCR vereisen dat het primair onderwijs kosteloos is.284 A.P.M. COOMANS stelt dat artikel 13 IVESCR een sterker gebiedend karakter heeft en van directe aard is terwijl het IVRK slechts "een verplichting bevat tot geleidelijke verwezenlijking".285 Kosteloos primair onderwijs houdt niet enkel in dat de toegang tot het onderwijs gratis moet zijn en dat de overheid geen inschrijvingsgeld mag opleggen: alle directe en indirecte kosten, zoals verplichte bijdragen die worden opgelegd aan de ouders - ook al worden deze bijdragen vaak voorgesteld als louter facultatief - moeten worden verbannen. De verplichting tot het dragen van een relatief duur schooluniform vormt bv. een indirecte kost die niet toelaatbaar is. Over de toelaatbaarheid van andere indirecte kosten moet steeds individueel worden beoordeeld.286 151. Er bestaat onduidelijkheid over het toepassingsgebied van deze verplichting: wat valt er precies onder de term primary education? De voorbereidende werken van het IVRK laten uitschijnen dat de zogenaamde pre-school - vergelijkbaar met ons kleuteronderwijs wordt uitgesloten. Dit blijkt bv. uit het feit dat de voorstellen om ook de zorg voor het kind op pre-school age te waarborgen niet werden aangenomen.287 Daartegenover staat dat het Kinderrechtencomité aan verdragsstaten vraagt om te rapporteren over "alle systemen of uitgebreide initiatieven die door de Staat werden opgezet om diensten te voorzien voor de vroege ontwikkeling en opvoeding van jonge kinderen".288 Ook tijdens haar rapportageprocedures moedigt het Comité verdragsstaten aan om inspanningen te leveren voor deze pre-school en om "informal community schemes" op te zetten.289 M. VERHEYDE 284
Daarnaast vereisen beide artikelen dat het primaire onderwijs verplicht wordt gesteld. Deze masterproef gaat niet verder in op deze karakteristiek, al schenkt zij wel aandacht aan de bevordering van regelmatig schoolbezoek (zie infra randnrs. 155-157). 285 Concreet stelt hij dat de notie "to make" in art. 28(1)(a) IVRK juridisch zwakker is dan de notie "shall be" in art. 13(2)(a) IVESCR; A.P.M. COOMANS, De internationale bescherming van het recht op Onderwijs, Leiden, Stichting NJCM Boekerij, 1992,159-160 en 230; M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 234. 286 M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5 287 E/CN.4/1989/WG.1/CRP.1, 33; E/CN.4/1989/48, § 458. 288 CRC/C/58. 289 Zie bijvoorbeeld: de concluding observations van het UN Committee on the Rights of the Child bij de initiële rapporten van Mauritanië (CRC/C/111, § 73), Turkije (CRC/C/108, § 136), Lesotho (CRC/C/103, § 361-362), Georgië (CRC/C/97, § 128-129), Kyrgyzstan (CRC/C/97, § 318-319) en de tweede, periodieke rapporten van Portugal (CRC/C/111, § 246-247) en Zweden (CRC/C/84, § 147). Deze voetnoot werd letterlijk overgenomen van M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 234, voetnoot 28.
63
stelt echter dat het moeilijk is om uit deze aanbevelingen een bindende verplichting voor de Staten tot het organiseren van peuter- en kleuteronderwijs af te leiden: "De voorbereidende werken alsook andere internationale verdragen en de rechtsleer290 wijzen immers op het tegendeel".291 Het Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten beschrijft primary education als "[t]he main delivery system for the basic education of children outside the family. Primary education must be universal, ensure that the basic learning needs 292 of all children are satisfied, and take into account the culture, needs and opportunities of the community".293 Het voegt hier nog aan toe dat primary education en basic education geen synoniemen zijn van elkaar maar dat er een sterk onderling verband bestaat en neemt hierbij dezelfde positie als UNICEF in: "Primary education is the most important component of basic education".294 b.
Secundair onderwijs
152. De gebruikte terminologie in artikel 28(1)(b) IVRK en artikel 13(2)(b) m.b.t. de kosteloosheid van het secundair onderwijs is veel minder absoluut dan die m.b.t. de kosteloosheid van het primair onderwijs. 153. Zowel artikel 28(1)(b) IVRK als artikel 13(2)(b) IVESCR
stellen dat Staten
verschillende vormen van voortgezet onderwijs toegankelijk moeten maken door middel van "passende maatregelen". Ook hier is er echter een verschil op te merken tussen beide verdragen. Artikel 28 IVRK stelt dat "de invoering van gratis onderwijs en het bieden van financiële bijstand indien noodzakelijk" slechts mogelijke passende maatregelen zijn. Artikel 13 IVESCR stelt daarentegen dat de geleidelijke invoering van kosteloos onderwijs een "in het bijzonder" passende maatregel is. 290
Zie bv. G. VAN BUEREN, The International Law on the Rights of the Child, Den Haag, Martinus Nijhoff Publishers, 1998, 234. 291 M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 234. 292 Basic learning needs worden omschreven als "essential learning tools (such as literacy, oal expression, numeracy, and problem solving) and the basic learling content (such as knowledge, skills, values, and attitudes) required by human beings to be able to survive, to develop their full capacities, to live and work in dignity, to participate fully in development, to improve the quality of their lives, to make informed decisions, and to continue learning". Het Comité neemt deze definitie over van art. 1 World Declaration on Education for All van 9 maart 1990. 293 Het comité neemt deze definitie over van art. 5 World Declaration on Education fo All van 9 maart 1990; UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, UN Doc. E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 9. 294 UNICEF, Advocacy Kit, Basic Education 1999, sect. 1, 1; UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 9.
64
Het Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten verduidelijkt in haar General Comment hoe de bewoording "in het bijzonder" moet worden geïnterpreteerd. Het stelt dat verdragspartijen het kosteloos maken van primair onderwijs als een prioriteit moeten beschouwen maar dat zij wel degelijk verplicht zijn om concrete stappen te nemen in de richting van een kosteloos secundair onderwijs.295 Het IVESCR biedt hier dus een hogere bescherming van de kosteloosheid dan het IVRK. Toch benadrukt ook het Kinderrechtencomité in haar landenrapporten dat de hoge kost van het secundair onderwijs een belangrijk aandachtspunt is.296 154. Ook hier vermelden beide bepalingen niet uitdrukkelijk wat de duur of de inhoud van het secundair onderwijs is. M. VERHEYDE stelt dat de staten hierdoor een ruime beleidsvrijheid krijgen, mede door het feit dat de organisatie van het secundair onderwijs sterk varieert van staat tot staat. Toch stelt het Comité voor Economische, Sociale en Culturele rechten: "While the content of secondary education will vary among States parties and over time, it includes completion of basic education and consolidation of the foundations for life-long learning and human development. It prepares students for vocational and higher educational opportunities".297
6.1.2. Schoolbezoek en vroegtijdige schoolverlating 155. Artikel 28(1) IVRK is uniek in die zin dat het de Staten verplicht om "maatregelen te nemen om regelmatig schoolbezoek te bevorderen en het aantal kinderen dat de school vroegtijdig verlaat, te verminderen". Dit moeten maatregelen zijn van een eerder positieve dan repressieve aard.61 Uit de concluding observations van het Kinderrechtencomité blijkt dat deze verplichting zowel voor het primair als voor het secundair onderwijs geldt.298 156. Daar waar armoede de onderliggende oorzaak vormt van vroegtijdige schoolverlating moedigt het Comité de Staten aan om "maatregelen te nemen zoals het maken van een
295
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, UN Doc. E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 9. 296 Zie bijvoorbeeld de concluding observations van het UN Committee on the Rights of the Child bij de initiële rapporten van Zimbabwe (CRC/C/54, § 89) en Barbados (CRC/C/87, § 57). 297 Het Comité neemt deze definitie over van UNESCO, International Standard Classification of Education 1997, 1997; UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education, UN Doc. E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 12. 298 Zie bv. de concluding observations van het UN Committee on the Rights of the Child bij de initiële rapporten van Oman (CRC/C/111, § 246-247) en Jordanië (CRC/C/97, § 200); M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 237.
65
analyse van kinderarmoede alsook de voorziening van maaltijden en gezondheidszorg op school".299 157. Daarnaast benadrukt het Comité het belang van een actieve participatie van leerlingen300 alsook van de ouders en groepen - bv. ouders met een migratieachtergrond301 - in het schoolgebeuren als effectieve methode om schoolmoeheid tegen te gaan.
6.1.3. Gelijke kansen in het onderwijs 158. Zoals reeds aangehaald (zie supra randnr. 149), moeten verdragsstaten hun verplichtingen, vervat in artikel 28(1) IVRK, verwezenlijken op basis van gelijke kansen. Hiermee bevestigt het Verdrag het non-discriminatiebeginsel, vervat in artikel 2 IVRK en één van de vier grote basisprincipes van het Verdrag. 159. Het verzekeren van gelijke kansen in het onderwijs impliceert dat de verdragsstaten de onmiddellijke verplichting hebben om ervoor te zorgen dat "de (geleidelijk genomen) wetgevende, uitvoerende en andere maatregelen die het recht op onderwijs moeten verzekeren, een niet-discriminatoir karakter hebben".302 Bovendien moeten zij de nodige maatregelen nemen om niet alleen te voorkomen dat de Staat zelf discrimineert in het onderwijs maar ook dat derden dit zouden doen.303 Ten tweede impliceert deze verplichting dat het gelijkheidsbeginsel onmiddellijk moet worden gerespecteerd in door de overheid opgezette onderwijsinstellingen. Ten slotte is een meer "actief beleid van de Staten vereist om materiële gelijkheid te waarborgen".304
299
Zie bijvoorbeeld de concluding observations van het UN Committee on the Rights of the Child bij bij het initieel rapport van Grenada (CRC/C/94, § 408); M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 237. 300 Zie bijvoorbeeld de concluding observations van het UN Committee on the Rights of the Child bij hde initiële rapporten van Kameroen (CRC/C/111, § 380), Turkije (CRC/C/108, § 136) en Saoedi-Arabië (CRC/C/103, § 414). 301 Zie bijvoorbeeld UN Committee on the Rights of the Child, Concluding observations Uzbekistan, bij het initieel rapport van Oezbekistan (CRC/C/111, § 581) en het tweede, periodiek rapport van Jordanië (CRC/C/97, § 200). 302 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 3 on the nature of States parties’ obligations, UN Doc. E/1991/23, 14 december 1990, § 1; UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education , E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 31. 303 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 3 on the nature of States parties’ obligations, UN Doc. E/1991/23, 14 december 1990, § 1; UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education , E/C.12/1999/10, 8 december 1999, § 31. 304 A.P.M. COOMANS, De internationale bescherming van het recht op Onderwijs, Leiden, Stichting NJCM Boekerij, 1992, 234-235.
66
160. Zoals reeds werd aangehaald is het non-discriminatiebeginsel vervat in artikel 2 IVRK. Deze bepaling stelt dat een kind niet mag worden gediscrimineerd op basis van huidskleur, geslacht, taal, godsdienst, politieke of andere overtuiging, nationale, etnische of maatschappelijke afkomst, welstand, handicap, geboorte of andere omstandigheid van het kind of van zijn of haar ouder of wettige voogd. Niet ieder verschil in behandeling maakt echter het voorwerp uit van een ongeoorloofde discriminatie, nl. indien dit onderscheid redelijk en objectief kan verantwoord worden. Non-discriminatie impliceert niet dat een verdragspartij geen positieve actie mag ondernemen ten behoeve van maatschappelijke groepen die zich in een achterstandspositie bevinden, zoals bv. kinderen met een vreemde afkomst.305 161. De interpretatie van dit artikel gebeurt vaak in het licht van andere internationale regelgeving die discriminatie verbiedt. Hierbij wordt het UNESCO-Verdrag tegen Discriminatie in het Onderwijs van 1960306 vaak aangehaald, hoewel aan dit Verdrag geen algemene internationale consensus werd toegekend. Dit is een internationale overeenkomst die op initiatief van UNESCO werd gesloten om discriminatie in het onderwijs te bestrijden en gelijke kansen te verwezenlijken.307 Het Verdrag maakt een onderscheid tussen zogenaamde active discrimination - waarbij er sprake is van een opzettelijke intentie vanuit de overheid om te discrimineren - en static discrimination. Deze laatste vorm is eerder het gevolg van het onvermogen van een staat om op te treden of van een gebrek aan financiële en andere middelen, hetzij maatschappelijke of geografische factoren. 308 Artikel 3 van het Verdrag formuleert een aantal verplichtingen die staten moeten realiseren om discriminatie tegen te gaan. Zoals M. VERHEYDE stelt voorziet dit verdrag voornamelijk "in het opheffen van praktijken die een persoon of groep de toegang tot het onderwijs ontzegt, die een persoon of groep beperken tot een inferieur onderwijsniveau, die aparte onderwijssystemen onderhouden voor bepaalde personen of groepen en die voorwaarden opleggen aan personen of groepen die indruisen tegen de menselijke waardigheid".309
305
Report of the Working Party on the Draft Convention and Recommendation against Discrimination in Education, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/210, § 13. 306 UNESCO-Verdrag van 14 december 1960 tot Bestrijding van Discriminatie in het Onderwijs. 307 A.P.M. COOMANS, De internationale bescherming van het recht op onderwijs, Leiden, Stichting NJCM Boekerij, 1992, 80. 308 Sub-commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, Study of Discrimination in Education, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/181/Rev.1, 1957, 5. 309 M. VERHEYDE, "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 238.
67
6.2.
Federaal en Vlaams kader
162. Het recht op onderwijs werd grondwettelijk verankerd in artikel 24, §3 van de Belgische Grondwet. Dit artikel stelt dat ieder recht heeft op onderwijs, met eerbiediging van de fundamentele rechten en vrijheden. Daarnaast moet het onderwijs kosteloos zijn tot het einde van de leerplicht. 163. Onderwijs is een gemeenschapsbevoegdheid.310 Het recht op onderwijs werd dan ook geïmplementeerd in verschillende wetgevingsinstrumenten op Vlaams niveau. Aangezien het theoretisch kader in deze masterproef als louter functioneel moet worden opgevat, wordt enkel deze wetgeving besproken die nodig is om de bevindingen uit het veldonderzoek te toetsen. 164. Het decreet flankerend onderwijsbeleid311 legt een regisseursrol op aan het lokaal bestuur. Artikel 3 verduidelijkt wat met flankerend onderwijsbeleid wordt bedoeld: "[H]et geheel van acties van een lokale overheid om, vertrekkende vanuit de lokale situatie en aanvullend bij het Vlaamse onderwijsbeleid, een onderwijsbeleid te ontwikkelen in samenwerking met de lokale actoren". Op grond van het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel inzake het onderwijs312 moeten gemeenten die sociale voordelen verlenen aan scholen van het eigen schoolbestuur, deze ook verplicht toekennen aan de scholen van andere netten, gelegen op hun grondgebied.313 165. Zoals hierboven reeds aangehaald, stelt artikel 24, § 3 GW dat het onderwijs kosteloos moet zijn tot het einde van de leerplicht. De term "kosteloos" moet relatief worden opgevat. Het decreet basisonderwijs314 en de codex secundair onderwijs315 verduidelijken nl. dat het leerplichtonderwijs gratis toegankelijk is in die zin dat basisscholen en secundaire scholen geen direct of indirect inschrijvingsgeld mogen vragen. Artikel 27 van het decreet basisonderwijs voegt hieraan toe dat basisscholen ook geen bijdragen kunnen vragen "voor onderwijsgebonden kosten die noodzakelijk zijn om een 310
Art. 127, § 1, 2° Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994. Decr. Vl. van 30 november 2007 betreffende het flankerend onderwijsbeleid op lokaal niveau, BS 11 februari 2008. 312 Art. 24, § 4 Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994 313 Art. 5 Decr. Vl. van 30 november 2007 betreffende het flankerend onderwijsbeleid op lokaal niveau, BS 11 februari 2008. 314 Art. 27 Decr.Vl. van 25 februari 1997 Basisonderwijs, gewijzigd bij decreet van 6 juli 2007, BS 17 april 1997. 315 Art. 35 Besluit Vl. van 17 december 2010 houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs, BS 27 augustus 2013. 311
68
eindterm te bereiken of een ontwikkelingsdoel na te streven". In het derde en vierde periodieke rapport van België over de implementatie van het IVRK wordt dit als volgt omschreven: "Voor datgene wat essentieel is voor het volgen van onderwijs, mag er dus geen bijdrage gevraagd worden aan de ouders".316 166. Hetzelfde decreet omschrijft de dubbele maximumfactuur voor het basisonderwijs.317 Deze factuur legt vast welk bedrag scholen aan ouders mogen doorrekenen "voor zaken die niet onder de ontwikkelingsdoelen en eindtermen vallen en die scholen dus niet gratis moeten aanbieden".318 Men spreekt over een "dubbele" maximumfactuur omdat er een onderscheid wordt gemaakt tussen twee soorten facturen. Enerzijds is er de scherpe maximumfactuur
die
geldt
voor
extra's
zoals
daguitstappen,
tijdschriften,
museumbezoeken, zwemmen319 enz. Ten tweede is er ook de minder scherpe maximumfactuur voor alle meerdaagse uitstappen.320 167. Het secundair onderwijs in Vlaanderen is niet absoluut kosteloos. Zo mogen kosten voor andere onderwijsactiviteiten dan diegene die noodzakelijk zijn om een eindterm te bereiken of een ontwikkelingsdoel na te streven en kosten voor bepaald didactisch materiaal worden doorgerekend aan de ouders. Hierbij gaat het echter niet over eender welke kosten: enkel effectieve, aantoonbare en verantwoordbare kosten, die in evenwichtige verhouding staan tot de eigenheid en de doelgroep van het secundair onderwijs mogen worden doorgerekend. De omzendbrief m.b.t. kosteloosheid in het secundair onderwijs321 verduidelijkt dat maaltijden en verplaatsingskosten in het kader van een schooluitstap niet onder de onderwijsgebonden kosten en dus ook niet onder de kosteloosheid vallen. Hetzelfde geldt voor facultatieve activiteiten zoals bosklassen, sneeuwklassen en dergelijke. 168. Zowel in het basis- als in het secundair onderwijs moet de bijdrageregeling via het schoolreglement aan de ouders kenbaar worden gemaakt: "Voor zover mogelijk wordt er een raming gemaakt van het maximale bedrag per categorie. Binnen het overleg in de participatieraad of schoolraad wordt er ook een gedifferentieerde regeling uitgewerkt voor 316
Derde Periodiek Rapport van België betreffende het IVRK, 2008, § 472. Art. 27bis Decr. Vl. basisonderwijs van 25 februari 1997, BS 17 april 1997. 318 www.ond.vlaanderen.be/schoolkosten/basis/faq/maximumfactuur.htm#maximumfactuur (laatste consultatie op 15 februari 2015). 319 Buiten het schooljaar gratis zwemmen dat wordt toegekend aan iedere leerling van het basisonderwijs. 320 www.ond.vlaanderen.be/schoolkosten/basis/faq/maximumfactuur.htm#maximumfactuur (laatste consultatie op 15 februari 2015). 321 Art. 6 Omzendbrief SO 78 van 27 november 2001. 317
69
minder gegoede ouders. Deze afwijking op de bijdrageregeling wordt eveneens in het schoolreglement opgenomen".322
6.3.
Implementatie op lokaal niveau
6.3.1. Flankerend onderwijsbeleid 169. Op grond van het decreet flankerend onderwijsbeleid wordt een bedrag van 61 257 euro aan de Stad Turnhout toegewezen om projecten m.b.t. gelijke onderwijskansen op te zetten. Op die manier kan de Stad actieplannen uitvoeren en samenwerkingsverbanden opzetten.323 De dienst Gelijke Kansen zet dan ook sterk in op dit flankerend onderwijsbeleid. Dit doet zij o.a. door de ontwikkeling van verschillende instrumenten die doorheen deze bespreking aan bod zullen komen.324
6.3.2. Het in kaart brengen van de kinderarmoede op school 170. Een eerste vaststelling uit het veldonderzoek is dat alle geïnterviewde scholen moeilijkheden ondervinden bij het in kaart brengen van leerlingen in armoede binnen hun eigen school: "Vaak zit armoede thuis, achter gesloten deuren".325 Volgens de schooldirecties ontbreken de nodige parameters om armoede te kunnen detecteren. Eén van de weinige criteria die een school kan hanteren, is het al dan niet (tijdig) betalen van schoolrekeningen. Dit probleem stelt zich echter niet altijd bij deze categorie van leerlingen.326
6.3.3. Schoolkosten 171. De Kinderrechtencommissaris is van mening dat de rol van de school voor het realiseren van het recht op onderwijs voor deze groep leerlingen voornamelijk bestaat uit het respecteren van de dubbele maximumfactuur en het voeren van een gericht beleid rond onbetaalde schoolrekeningen. Hij stelt dat scholen veel directe noden lenigen - "zoals bv. het geven van gratis maaltijden wanneer zij merken dat een leerling niet heeft gegeten of
322
Derde Periodiek Rapport van België betreffende het IVRK, 2008, § 472. Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, actieplan 5.1.6.-stad. 324 Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, actieplan 5.1.6.-stad. 325 Citaat van directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015; Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 326 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015; Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 323
70
het betalen van een uitstap zodat het kind toch kan deelnemen"327 - maar dat er nog meer moet worden nagedacht over een structurele aanpak van schoolkosten om zo het recht op onderwijs te realiseren en armoede te bestrijden.328 172. Alle geïnterviewde scholen nemen een raming van de schoolkosten op in hun schoolreglement en proberen deze ook zo laag mogelijk te houden.329 Toch geeft de directrice van BS Kameleon aan "dat dit zeer dubbel is. Als school wil je een sociale mix creëren die evenredig is met de Turnhoutse bevolking. Vroeger stond er in onze reclamefolder 'Een school waar alles nog betaalbaar is'. Dit is geschrapt, niet omdat we die kosten verhogen maar omdat we ons niet willen profileren als dé goedkope school waar nog meer kansarme kinderen naartoe komen. Ik denk dat het voor hen net een verrijking is om in een normale gezonde sociale mix naar school te kunnen gaan. Dit moeten we bewaken".330 a.
De onderwijscheque
173. De onderwijscheque is een initiatief dat werd ontwikkeld door de dienst Gelijke Kansen van de stad Turnhout. Dit is een tegemoetkoming ter waarde van 60 euro om de schoolrekening van leerlingen uit het basisonderwijs te verlichten. Deze cheque wordt automatisch en 1 keer per kalenderjaar aan de gerechtigde kinderen bezorgd.331 De geïnterviewde directies van de basisscholen merken dat deze cheque over het algemeen zeer goed wordt gebruikt. De directeur van BS Sint-Pietersinstituut stelt dat ouders op de hoogte zijn van het bestaan van deze cheque. Hij vermoedt dat zij worden gecontacteerd door de diensten van de Stad: "Wij mogen niet weten welke personen deze cheques gebruiken omwille van de privacy. De Stad stuurt deze cheques op en wij moeten die nadien terugsturen naar de Stad. De Stad kan op zijn beurt nagaan welke mensen de 327
Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 329 www.basisschoolkameleon.be/wp-content/uploads/2013-2014-Schoolreglement-BaO-Kameleon.pdf (laatste consultatie op 20 april 2015); www.sint-pietersinstituut.be/bo/schoolbrochure (laatste consultatie op 20 april 2015); www.talentenschoolturnhout.be/wp-content/uploads/2013/10/14-05-28-schoolreglementTaTu-2014-2015.pdf (laatste consultatie op 20 april 2015); handelsschool.ego4.turnhout.preview.anaxis.be/nl/downloads/578/schoolreglement.html (laatste consultatie op 20 april 2015); Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit); Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 330 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 331 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014.Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, 24, in bezit auteur. 328
71
cheque hebben gebruikt en weet zo ook welke mensen eventueel nog eens moeten worden aangeschreven".332 De directrice van BS Kameleon probeert zelf na te gaan of bepaalde gezinnen al dan niet op de hoogte zijn van het bestaan van de onderwijscheque: "Ik denk nu aan een gezin: zij kunnen niet lezen, zij hebben geen computer, hoe zouden zij bij het idee van een onderwijscheque uitkomen? Dan moeten ze al hulp krijgen van een OCMW of van een school die hen dit uitlegt. Is dit de taak van de school? Ik denk niet dat iedere school dit zal doen maar wij vinden het wel onze taak".333 Tijdens mijn aanwezigheid bij een infoavond over de verschillende initiatieven van de dienst Gelijke Kansen m.b.t. kinderarmoede kwam de onderwijscheque ter sprake. Veel van de aanwezigen wisten inderdaad niet dat dit bestond of wat men hier precies mee kon doen.334 b.
Leermateriaal
174. Uit de interviews met de directies van de basisscholen blijkt dat de kost van het leermateriaal geen groot issue vormt voor leerlingen.335 De directeur van basisschool Sint-Pieterinstituut stelt bv. dat de leerlingen geen boeken, schriften en schrijfgerief moeten aankopen. Daarnaast voorziet de school bv. tweedehandse turnkledij indien zij merkt dat het moeilijk is voor ouders om dit te betalen. De directeur maakt hierbij de volgende kritische opmerking: "Waarom doen wij als basisschool zoveel moeite om kosten laag te houden terwijl deze leerlingen een aantal jaren later in het secundair onderwijs geconfronteerd worden met torenhoge schoolrekeningen? Dit zou moeten worden doorgetrokken".336 175. De grootste problematiek voor secundaire scholen m.b.t. schoolkosten wordt door henzelf omschreven als de zogenaamde 'boekenproblematiek'. In het verleden had de Stedelijke Handelsschool een eigen boekenfonds met een huursysteem. Eenzelfde handboek werd meerdere jaren aan verschillende leerlingen ter beschikking gesteld tegen een bepaalde huurprijs, die door de inrichtende macht werd goedgekeurd. Dankzij dit systeem betaalden de ouders slechts een fractie van de oorspronkelijke aankoopprijs. De laatste jaren merkt de directeur echter op dat handboeken 332
Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 334 Infoavond op maandag 29 september. 335 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur BS SintPietersinstituut op 6 mei 2015. 336 Interview met directeur BS Sint-Pieterinstituut op 6 mei 2015. 333
72
minder worden gebruikt binnen het onderwijs en meer en meer worden vervangen door werkboeken die slechts eenmalig kunnen gebruikt worden, "dus wat initieel een mooi systeem was om de kost laag te houden kunnen we eigenlijk niet meer toepassen in de praktijk".337 De directeur stelt dat dit de schoolfactuur doet groeien "en dat dit mogelijks bijdraagt aan het afhaken van een aantal mensen".338 Hij merkt zelfs op dat het totaal bedrag van de onbetaalde schoolrekeningen relatief hoog ligt in vergelijking met dat van andere Turnhoutse scholen, "Maar wat merk ik? Dat tal van scholen hun boeken- of huursysteem uit de schoolrekening hebben gelicht".339 De directeur verklaart dit door het feit dat deze scholen de boeken niet langer zelf aankopen en verhuren maar dat er een privaat boekenfonds wordt ingeschakeld: "De problematiek wordt dus eigenlijk doorgeschoven naar die privépartner die dan op zijn of haar beurt de bedragen int via incassobureaus of iets dergelijks".340 Hij stelt dat zijn school deze last wel zelf draagt en er dan ook een vrij drastisch beleid wordt gevoerd naar inning toe: "Anders wordt dit voor ons een onhoudbaar gegeven want het gaat vrij snel over bedragen van ettelijke honderden euro's op jaarbasis".341 Talentenschool Turnhout (campus Zenit) maakt gebruik van een privaat boekenfonds. De directrice geeft aan dat dit leerlingen in armoede niet ten goede komt omdat deze fondsen meestal een vrij streng inningsbeleid voeren. Toch maakt de school hiervan gebruik "omwille van praktische redenen".342 176. De directrice vindt het vooral betreurenswaardig om vast te stellen dat leerlingen omwille van financiële redenen richtingen kiezen die niet geschikt zijn voor hen: "Dit zie je bv. aan het aantal leerlingen in een kantoorafdeling: de enige kost is de aanschaf van boeken. Dat is heel anders bij een hotelafdeling of een grafische afdeling. Deze afdelingen verschaffen nochtans veel werkgelegenheid".343 De school probeert dit deels op te vangen, bv. via haar cultureel comité, een vriendenkring die regelmatig bijspringt bij de noden van leerlingen. Binnen de informatica-afdeling moeten leerlingen bv. hun eigen laptop aankopen: "Dan kan het zijn dat de vriendenkring één derde betaalt, het OCMW één derde
337
Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 339 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 340 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 341 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 342 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 343 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 338
73
betaalt en de leerling zelf één derde betaalt".344 Een ander voorbeeld is het aanschaffen van werkkledij: "Als in de hotelschool kostuums zijn die wat te groot zijn of zo geven we die soms wel weg".345 c.
Uitstappen
177. De kostprijs van uitstappen wordt door alle vier de scholen zo laag mogelijk gehouden. 178. Beide basisscholen houden zich aan het toegelaten bedrag volgens de maximumfactuur. De directrice van BS Kameleon stelt dat de school steeds onder het bedrag van deze factuur zit en dat dit ook een noodzaak is. Daarnaast ondernemen deze scholen kleine zaken of zijn zij mild voor leerlingen waarvan ouders uitstappen niet of moeilijk kunnen betalen: "Deze week gaan het eerste en tweede leerjaar sporten voor een euro. Als die euro niet wordt betaald, doen we daar niet te moeilijk over"346 en "Bij een uitstap namen we kinderen waarvan we wisten dat het thuis financieel moeilijk was aan een verminderde prijs mee".347 179. Talentenschool Turnhout probeert zoveel mogelijk gebruik te maken van het openbaar vervoer omdat veel leerlingen reeds over een Buzzypas beschikken en zo de prijs wordt gedrukt. Bij de sportdag bieden zij activiteiten aan "van 0 euro tot skiën voor 60 euro". De directrice stelt dat hierdoor een breed gamma wordt gecreëerd waardoor leerlingen heel wat keuzemogelijkheid krijgen.348 180. De stedelijke Handelsschool stelt dat zij de kostprijs van haar uitstappen sterk bewaakt. Hiervoor wordt jaarlijks een bedrag van 50 euro opgenomen, ongeacht de studierichting. Hier komt echter wel bovenop dat er voor de vijfde-, zesde- en zevendejaars een buitenlandse reis wordt georganiseerd waaraan zij niet verplicht moeten deelnemen. Indien zij deelnemen, kunnen ze gebruik maken van een spaarformule, al maken zij hier niet altijd gebruik van.349 Uiteindelijk ontstaat er een nieuwe problematiek, nl. dat de school in sommige gevallen geen geld ontvangt: "In die zin treden we wel preventief op naar bescherming van de eigen middelen van de school toe, niet zozeer naar de leerling 344
Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 346 Interview met directrice BS Kameleon op17 december 2014. 347 Interview met directeur BS Sint-Pieterinstituut op 6 mei 2015. 348 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 349 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 345
74
toe want die mag niet meegaan op buitenlandse reis indien deze niet betaald werd. Bereiken we daarmee onze doelstelling? Vanuit jouw standpunt beoordeeld niet, vanuit het standpunt goed beheer van middelen wel. We moeten ook roeien met de riemen die we hebben".350 Het is niet zo dat de school beschikt over een fonds waarmee de kosten m.b.t. uitstappen van kansarme leerlingen worden overgenomen: "Stel dat we zoiets voorzien, dan is het ook zeer moeilijk om die dunne lijn tussen 'onbemiddeld zijn' en 'niet willen' te bewaken. Want laat het duidelijk zijn: de onbetaalde schoolrekeningen behoren soms ook toe aan heel kapitaalkrachtige mensen, waarbij het gewoon over nonchalance gaat of zelfs meer dan dat".351 d.
Vergoeding voor middagtoezicht
181. De zogenaamde 'boterhammentaks' die heel wat Vlaamse basisscholen sinds dit jaar invoeren, bracht ontsteltenis met zich mee binnen de armoedesector. Dit is een vergoeding voor het toezicht tijdens de middagpauze. Leerlingen betalen m.a.w. letterlijk geld om hun boterhammen op school te mogen opeten. Volgens het Netwerk tegen Armoede "is de taks een asociale maatregel die kwetsbare gezinnen verder in de armoede duwt. Het VVSG spreekt van het zoveelste bewijs dat de lokale besturen zich in een moeilijke financiële situatie bevinden".352 Beide geïnterviewde basisscholen vragen een vergoeding voor middagtoezicht. In het BS-Sint-Pietersinstituut bedraagt deze 70 eurocent per dag (drankje inbegrepen), in BS Kameleon 3 euro per maand.353
6.3.4. Leerlingen- en ouderparticipatie a.
Kleuterparticipatie
182. De dienst Gelijke Kansen zet zeer sterk in op de bevordering van kleuterparticipatie. Volgens cijfers van de dienst waren 22 kleuters (1,7 %) niet ingeschreven in een kleuterschool tijdens het schooljaar 2010-2011, "veel verontrustender is [echter] de vaststelling dat een aantal ingeschreven kleuters systematisch afwezig blijft of te laat komt".354
350
Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 352 Z. SAERENS, 'Boterhammentaks duwt kwetsbare gezinnen verder armoede in', Belga 26 juni 2014. 353 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 354 Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 18, in bezit auteur. 351
75
De dienst organiseert verschillende initiatieven. Ieder jaar brengen zij een subgroep355 samen om ouders van niet-ingeschreven 4- en 5 jarige kleuters te overtuigen om hun kind te laten participeren aan het kleuteronderwijs. De leden van dit subgroepje zijn gebonden door het beroepsgeheim.356 Ook brengen het LOP en de dienst Gelijke Kansen een aantal keer per schooljaar een stuurgroep kinderparticipatie samen.357 Ook ontwikkelde deze dienst een vakantiespeeltas voor kinderen van 1-2 jaar en 2-3 jaar of in het buitengewoon onderwijs op maat van de kinderen. Eén van de doelstellingen hiervan is opnieuw om ouders aan te zetten hun kind zo vroeg mogelijk te laten instappen in het kleuteronderwijs.358 b.
Ouderparticipatie
183. Het personeel van BS Kameleon probeert ervoor te zorgen dat ouders zich welkom en betrokken voelen op school. In het verleden organiseerde BS Kameleon een wereldfeest waarbij o.a. aan ouders van leerlingen met een diverse culturele achtergrond werd gevraagd om maaltijden uit hun land van herkomst te bereiden. De directrice stelt dat "dit zorgt voor een dynamiek die een gevoel van betrokkenheid en erkenning van hun talenten doet ontstaan".359 Verder probeert deze school een aantal vast wederkerende activiteiten te organiseren die niet duur of bedreigend zijn, zoals een schoolfeest of een kerstontbijt. Op vraag van de directrice hebben de leerkrachten de deelnemende ouders opgelijst gedurende een aantal jaren. Op basis van de resultaten werd nagedacht over de oorzaak van de afwezigheid van sommige ouders: "Hadden zij geen babysit, is het een financiële oorzaak enzovoort?".360 184. De stedelijke Handelsschool Turnhout voert geen actief beleid rond ouderparticipatie. Ze heeft dan ook geen contact met ouders van leerlingen die in armoede leven. De enige situatie waarbij er sprake is van een direct contact tussen de school en de ouders is bij de behandeling van concrete dossiers. De directeur stelt dat het wenselijk is om ouders meer te betrekken bij de werking van de school maar dat hiervoor geen tijd of middelen 355
Bestaande uit het LOP, het CLB, het OCMW en onthaalbureau Prisma; Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 18, in bezit auteur. 356 Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 18, in bezit auteur. 357 Bestaande uit de kleuterscholen, CLB's, Kind en Gezin, de Opvoedingswinkel en de Peuterspeelpunten; Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 18, in bezit auteur. 358 Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 45, in bezit auteur. 359 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 360 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014.
76
beschikbaar zijn: "Dat is het verschil tussen gemotiveerd blijven doen wat je doet en moet doen, dan wel alles moeten doen en straks uitgeblust zijn en het niet meer goed doen. Dat is de keuze die ik heb gemaakt. Ik besef binnen mijn job dat er wel degelijk extra noden zijn waar je inspanningen kan leveren. Alleen vraag ik me af in welke mate je dit kan blijven beheersen, een pakket dat dusdanig breed is. Dit kan je niet met de beperkte omkadering waarover je beschikt. Wij zijn geen supermensen".361 185. De directrice van Talentenschool Turnhout (campus Zenit) stelt dat het zeer moeilijk is om ouders die in armoede leven te laten participeren omdat dit net de gezinnen zijn die een school amper bereikt. Toch vindt zij dit absoluut cruciaal. Volgend schooljaar wordt de bevordering van ouderparticipatie dan ook een prioriteit binnen het beleid rond gelijke onderwijskansen van de school. Volgens de directrice is dit een probleem dat nog veel harder speelt in BSO- en TSO-dan in het ASO-onderwijs: "Het is een cliché maar ja, dat is er gewoon".362 De school probeert het mogelijke te doen om ouders die in armoede leven te stimuleren om in de ouderraad te zetelen.363 186. Ook de directeur van basisschool Sint-Pietersinstituut geeft aan dat deze ouders moeilijk bereikbaar zijn: "Die ouders zijn bang dat wanneer ze op school komen, we hen aanspreken op wat nog niet is betaald".364 Indien de school op de hoogte is van de thuissituatie, "dan vragen we hen wel eens waarom de rekening niet betaald is, of het moeilijk gaat en of we eventueel een afbetalingsplan kunnen bedenken".365 Toch spreekt de school deze ouders niet graag rechtstreeks aan op hun problemen: "Die mensen hebben ook een bepaalde fierheid".366 Daarnaast probeert zij de ouders te betrekken bij kleine zaken zoals een schoolontbijt of een opendeurdag.367
6.3.5. Andere initiatieven om participatie te bevorderen 187. BS Kameleon is de enige geïnterviewde school die warme maaltijden voorziet op school. Omwille van een te hoge personeelskost zal dit initiatief binnenkort echter opgeheven worden. Volgens de directrice zal dit geen invloed hebben op leerlingen die in armoede leven omdat voornamelijk kinderen van tweeverdieners met een redelijk inkomen 361
Interview met directeur van de Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 363 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 364 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 365 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 366 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 367 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 362
77
gebruik maken van deze mogelijkheid. Daarnaast is zij ook de enige school die over een schoolbus beschikt.368
6.3.6. Sensibilisatie 188. Uit de interviews blijkt dat men binnen het LOP sterk sensibiliseert en cijfers verschaft aan de scholen m.b.t. kinderarmoede en dat de bewustwording van deze problematiek binnen het onderwijs daardoor groeit.369 189. Daarnaast sensibiliseren sommige scholen hun eigen leerkrachten zodat zij oog hebben voor deze problematiek. Zo probeert BS Kameleon haar personeel via een persoonlijkheids- en intelligentieonderzoek af te stemmen op competenties die het bestuur zeer belangrijk vindt. Eén van deze competenties is dat leerkrachten een bepaalde feeling moeten hebben met en oog moeten hebben voor kwetsbare groepen van leerlingen. 370 De directrice van Talentenschool Turnhout (campus Zenit) merkt ook op dat veel van haar collega's oog hebben voor leerlingen in armoede.371
6.3.7. Kindvriendelijke Stad 190. Uit het rapport Kindvriendelijke Stad blijkt dat de meerderheid van de ondervraagde groep vindt dat de Stad een sterk flankerend onderwijsbeleid voert.372 Zo stellen 17 van de 23 ondervraagden dat de Stad toezicht houdt op de inschrijving en deelname aan onderwijs van alle groepen van kinderen en jongeren en dat ze patronen van uitsluiting identificeert. 19 van de 24 ondervraagden vinden dat de Stad daarbij toezicht houdt op gezinnen die het financieel moeilijk hebben om hun kinderen en jongeren in te schrijven. 16 van de 21 ondervraagden stellen dat er in Turnhout programma's zijn om regelmatige spijbelaars te begeleiden en te heroriënteren enz. 373
6.4.
Conclusie
191. Uit het veldonderzoek blijkt dat het voor de geïnterviewde scholen zeer moeilijk is om de groep van leerlingen in armoede in kaart te brengen. Zelf wijten de schooldirecties 368
Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015; Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 370 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 371 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 372 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 20. 373 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 20. 369
78
dit aan het ontbreken van de nodige parameters om armoede te detecteren. Een degelijke beeldvorming is evenwel essentieel opdat scholen gepaste maatregelen kunnen nemen ten aanzien van deze leerlingen en zo hun recht op onderwijs te realiseren. Het Kinderrechtencomité bevestigde in haar General Comment bv. dat een analyse van kinderarmoede een mogelijke maatregel is om schooluitval tegen te gaan. 192. Als eerste blijkt dat de Stad een sterk flankerend onderwijsbeleid heeft ontwikkeld. Op grond van artikel 28 IVRK en artikel 13 IVESCR moet het primair onderwijs kosteloos zijn. Naast de decretale verplichtingen die scholen hebben - zoals het verbod om inschrijvingsgeld te vragen of het bekendmaken van de geraamde schoolkosten in het schoolreglement - zetten de geïnterviewde basisscholen zich duidelijk in om deze kosteloosheid te realiseren. Zo wordt er bv. leermateriaal voorzien en waken de scholen erover dat de prijs van uitstappen zo laag mogelijk wordt gehouden. Hoewel dit een zeer positieve toetsing is, blijft het belangrijk dat basisscholen ook aandacht besteden aan
kosten die niet worden opgenomen in de bedragen van de
maximumfactuur, zoals bv. de zogenaamde 'boterhammentaks'. Deze taks wordt soms als facultatief voorgesteld omdat ouders niet verplicht zijn om hun kind 's middags op school te laten eten. De realiteit is echter anders. 193. De verplichting op grond van het IVESCR om de geleidelijke kosteloosheid van het secundair onderwijs in te voeren is duidelijk een moeilijker gegeven. Zo blijkt de kost van het leermateriaal voor sommige leerlingen nog steeds een reden te zijn om een richting niet te volgen die bij hun talenten of interesses aansluit. De geïnterviewde scholen nemen wel "passende maatregelen" - zoals omschreven in artikel 28 IVRK en artikel 31 IVESCR om deze kosten te drukken maar soms zijn deze ontoereikend. Eén van de grootste issues is de zogenaamde boekenproblematiek. Steeds meer scholen maken gebruik van private boekenfondsen omwille van praktische redenen, zo ook één van de geïnterviewde secundaire scholen. Het inningsbeleid m.b.t. onbetaalde schoolrekeningen van deze fondsen via incassobureaus stelt het belang van de leerling echter niet voorop. Dit kan dan ook mogelijks de uitoefening van het recht op onderwijs van deze leerlingen beperken. 194. Wat de kost van uitstappen betreft, worden diezelfde "passende maatregelen" genomen. Dit is positief, voornamelijk in het licht van sociale uitsluiting die op deze 79
manier niet verder in de hand wordt gewerkt. Toch blijkt dat leerlingen van sommige uitstappen, zoals meerdaagse reizen, worden uitgesloten indien zij niet betalen. Voor scholen blijft het een kwestie van balansen zoeken tussen enerzijds het betaalbaar houden van uitstappen en het zo weinig mogelijk uitsluiten van activiteiten en anderzijds het voeren van een realistisch financieel beleid. 195. Het Comité benadrukt het belang van een actieve participatie van leerlingen, ouders en groepen, zoals ouders met een migratieachtergrond, om te voorkomen dat er schooluitval ontstaat. De dienst Gelijke Kansen probeert participatie van leerlingen te bewerkstelligen via haar werking i.v.m. kleuterparticipatie. Op die manier wordt het onderwijs van deze leerlingen ook al wordt niet uitdrukkelijk bepaald dat kleuteronderwijs onder dit toepassingsgebied valt - vanaf de vroegste levensjaren gerealiseerd. De intensiteit waarmee scholen inzetten op ouderparticipatie verschilt. De ene school voert hier een actief beleid rond en probeert een breed publiek te betrekken via laagdrempelige initiatieven, de andere school doet dit niet.
80
VII. Participatie 196. Participatie is een veelzijdig en vaak gebruikt begrip bij armoedebestrijding. In de brede zin houdt participatie het recht in van ieder individu en iedere groep om deel te nemen aan het maatschappelijk leven. Maatschappelijk kwetsbare groepen - zoals personen die in armoede leven - ondervinden vaak moeilijkheden bij de realisatie van hun participatierechten.374 In dit hoofdstuk komen verschillende luiken van participatie of participatiebevordering aan bod, nl. (1) het recht om gehoord te worden en (2) informatieoverdracht, communicatie en drempelverlaging.
7.1.
Het recht om gehoord te worden
197. Bij de totstandkoming van een beleid m.b.t. kinderarmoede is het belangrijk dat zowel het kind en de jongere als hun ouders de mogelijkheid tot inspraak krijgen. Vanuit dit perspectief wordt zowel het recht om gehoord te worden van kinderen en jongeren die in armoede leven als dat van hun ouders hieronder besproken.
7.1.1. Internationaal kader a.
Het recht om gehoord te worden van personen die in armoede leven
198. Eén van de grote voordelen die een mensenrechtenbenadering van armoede biedt, is het belang dat wordt gehecht aan het realisatieproces van mensenrechten, evenzeer als aan de realisatie zelf. Hierbij staat het recht op inspraak bij beleidsvorming van personen en kinderen die in armoede leven centraal. Een gebrek aan participatie bij het beleidsproces kan worden beschouwd als een onderscheidend criterium en een oorzaak van armoede, meer dan louter een gevolg.375 199. Het rapport 'Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies' van the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights bevestigt dit: "In particular, [the human rights approach to poverty]376 emphasises the importance of ensuring the active and informed participation by the poor in the formulation, implementation and monitoring of poverty reduction strategies. It draws
374
www.ohchr.org/EN/Issues/Poverty/Pages/ParticipationOfPersonsLivingInPoverty.aspx. www.ohchr.org/EN/Issues/Poverty/Pages/ParticipationOfPersonsLivingInPoverty.aspx. 376 Zelf bijgevoegd aan het oorspronkelijke citaat. 375
81
attention to the fact that participation is valuable not just as a means to other ends, but also as a fundamental human right that should be realised for its own sake".377 200. In 2013 stelde M. SEPÚLVEDA, Special Rapporteur on extreme poverty and human rights, dat het recht op participatie sterk gelieerd is aan empowerment, een belangrijk doel en principe binnen mensenrechten: “It allows those living in poverty to see themselves as full members of society and autonomous agents rather than subjects of decisions taken by others who see them as objects of assistance or mere statistics”.378 Zij vraagt dan ook aan Staten om participatie niet louter te bekijken als "a formulaic bureaucratic exercise"379 maar om dit te beschouwen als een noodzakelijk mechanisme "to break the cycle of material deprivation and disempowerment. [...] Meaningful participation can build skills, knowledge and confidence and play an important role in breaking down entrenched inequality and hierarchies”.380 201. Ook het project 'Voices of the Poor' van de Wereldbank toonde het belang van inspraak nogmaals aan. In 'Crying Out for Change' - één van de globale studies die werd georganiseerd en uitgebracht naar aanleiding van dit project - staat te lezen dat "The poor want desperately to have their voices heard, to make decisions, and not to always receive the law handed down from above. They are tired of being asked to participate in government projects with low or no returns".381 202. Mensenrechten beschermen het recht van een individu om deel te nemen aan de totstandkoming van beleid.382 Het huidige normatieve kader voorziet echter geen expliciet of losstaand recht 'op participatie'. Toch zijn verschillende elementen hiervan sterk aanwezig in bepalingen van mensenrechtenverdragen. Participatierechten worden dan ook
377
UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, 5, www.refworld.org/docid/46ceaef92.html (laatste consultatie op 28 maart 2015). In de volgende voetnoten wordt de elektronische vindplaats van dit document niet langer vermeld. 378 www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=13369&LangID=E (laatste consultatie op 8 april 2015). 379 www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=13369&LangID=E (laatste consultatie op 8 april 2015). 380 www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=13369&LangID=E (laatste consultatie op 8 april 2015). 381 D. ARAYAN ET AL., Voices of the Poor, Vol. 2 - Crying Out for Change, New York, The World Bank, Oxford University Press, 2000, 281. 382 UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, § 64.
82
eerder beschouwd als een cluster van mensenrechten.383 Zo bevatten onder andere artikel 25 IVBPR, artikelen 13 (1) en 15 (1) IVESCR, artikel 7 CEDAW en artikel 12 IVRK elementen van participatie. 203. Artikel 25 (a) IVBPR384 stelt dat elke burger het recht heeft om deel te nemen aan het bestuur van zijn land, rechtstreeks of door middel van vrij gekozen vertegenwoordigers. De General Comment van het Mensenrechtencomité m.b.t. artikel 25 IVBPR385 verduidelijkt dat 'het bestuur' - zoals bedoeld in artikel 25 (a) IVBPR - een breed begrip is dat betrekking heeft op de uitoefening van politieke macht, in het bijzonder de uitoefening van wetgevende, uitvoerende en administratieve macht. Het omvat alle aspecten van het openbaar bestuur en de formulering en implementatie van beleid op internationaal, nationaal, regionaal en lokaal niveau. De verdeling van de bevoegdheden en de middelen waarmee individuele burgers het recht in artikel 25 IVBPR uitoefenen moet worden vastgesteld door de Grondwet en andere wetgeving.386 Een verdragsstaat mag bij de realisatie van dit recht geen onderscheid maken tussen burgers "on the grounds of race, colour, sex, language, religion, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status".387 Het Mensenrechtencomité stelt verder dat burgers ook deelnemen aan de vorming van bestuur door invloed uit te oefenen via publiek debat en dialoog met hun vertegenwoordigers of via de mogelijkheid om zichzelf te organiseren.388
383
F. ANG, E. BERGHMANS, L. CATTRIJSSE, I. DELENS-RAVIER ET AL., Participation Rights of Children, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2006, 9. 384 Art. 25 (a) Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, BS 6 juni 1983. 385 UN Human Rights Committee, General Comment No. 25: Article 25 (Participation in Public Affairs and the Right to Vote), The Right to Participate in Public Affairs, Voting Rights and the Right of Equal Access to Public Service, UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.7, 12 juli 1996. In de volgende voetnoten wordt dit document vermeld als 'UN Human Rights Committee, General Comment No. 25'. 386 Vrije vertaling uit UN Human Rights Committee, Comment No. 25: Article 25, § 5. 387 UN Human Rights Committee, General Comment No. 25, § 1. 388 Het recht op participatie is dan ook sterk afhankelijk van de realisatie van andere mensenrechten. Zo kunnen personen in armoede enkel participeren bij de ontwikkeling van armoedebeleid indien zij vrij zijn om zich te organiseren zonder beperkingen (het recht op vrijheid van vereniging), indien zij elkaar vrij kunnen ontmoeten (het recht op vrijheid van vergadering), indien zij hun mening vrij en zonder intimidatie kunnen uiten (het recht op vrijheid van meningsuiting) en indien zij op de hoogte zijn van alle relevante feiten en mogelijke gevolgen (het recht op informatie).
83
204. Het eerder vermelde VN-rapport 'Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies' onderscheidt vier fasen binnen het participatieproces.389 De eerste fase bestaat uit het openbaar maken van bepaalde voorkeuren of doelstellingen. Vooraleer beleidsmakers vorm kunnen geven aan een armoedebeleid moeten personen die in armoede leven de kans krijgen om de doelstellingen te uiten die zij willen bereiken. Vervolgens treedt de fase van de beleidskeuze in, waarbij het beleid wordt geformuleerd en beslissingen worden gemaakt m.b.t. de verdeling van middelen. Traditioneel ondervinden personen die in armoede leven moeilijkheden om te participeren aan deze fase omdat ze niet genoeg politieke of financiële macht bezitten om hun belangen voorop te stellen. Staten moeten dan ook een juridisch-institutioneel kader voorzien, zodat hun deelname bij de formulering van beleid wordt verzekerd. Het VN-rapport verduidelijkt dat dit niet betekent dat armen moeten deelnemen aan alle technische deliberaties die deel uitmaken van beleidsvorming maar "rather that they must be allowed to take part in the process of setting priorities and benchmarks that will guide such deliberations".390 In de praktijk betekent dit dat "when alternative policy options are being explored by experts, the implications of these options for the interests of various population groups must be made transparent and presented in an understandable manner to the general public, including the poor, so that they can have an opportunity to argue for the options that serve their interests best".391 Daarna volgt de derde fase, nl. die van de implementatie. De participatie van personen die in armoede leven moet ook hier een plaats krijgen. Het VN-rapport stelt dat deze fase in de grootste mate kan worden gerealiseerd op het lokale niveau.392 Als laatste moeten personen die in armoede leven de mogelijkheid krijgen om te participeren bij het monitoren en evalueren van het beleid. Daarnaast moeten zij de kans
389
UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12 , § 64. 390 UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, § 68. 391 UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, § 69. 392 UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, § 69.
84
krijgen om deel te nemen aan procedures die de dragers van plichten verantwoordelijk stellen. Hiervoor moeten geschikte institutionele regelingen worden ontwikkeld.393 b.
Het recht om te worden gehoord van kinderen die in armoede leven
205. Niet alleen volwassenen maar ook kinderen hebben recht om te worden gehoord. Het belang van deze kinderparticipatie bij beslissingen die een invloed uitoefenen op hun leven wordt door hoge organen meer en meer erkend als een zeer belangrijke zaak. Zo stelde men tijdens de 'UN General Assembly Special Session dedicated to children': "Listen to children and ensure their participation. Children and adolescents are resourceful citizens capable of helping to build a better future for all. We must respect their right to express themselves and to participate in all matters affecting them, in accordance with their age and maturity".394 206. Participatierechten beschouwen ook kinderen als onafhankelijke subjecten die in staat zijn om hun eigen keuzes te maken.395 Het mensenrechtenverdrag waar dit het duidelijkst naar voor treedt, is het IVRK. Artikel 12 IVRK dat het hoorrecht van kinderen verzekert, vormt hierbij de kern. Paragraaf 1 van deze bepaling stelt het volgende: "1. De Staten die partij zijn, verzekeren het kind dat in staat is zijn of haar eigen mening te vormen, het recht die mening vrijelijk te uiten in alle aangelegenheden die het kind betreffen, waarbij aan de mening van het kind passend belang wordt gehecht in overeenstemming met zijn of haar leeftijd en rijpheid." Daarnaast zit participatie vervat in de vrijheid van meningsuiting (art. 13 IVRK), de vrijheid van gedachte, geweten en religie (art. 14 IVRK), de vrijheid van vereniging (art. 15 IVRK) en de groeiende capaciteiten van het kind als legitieme beperkingsgrond voor de leiding door ouders (art. 5 IVRK).396 Of zoals het wordt uitgedrukt door het Kinderrechtencomité: "Unquestionably, the lynchpin of these involvements is article 12,
393
UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, 2006, HR/PUB/06/12, 14-15. 394 UN General Assembly, A World Fit For Children, UN Doc. A/RES/S-27/2, 2002. 395 F. ANG, E. BERGHMANS, L. CATTRIJSSE, I. DELENS-RAVIER ET AL., Participation Rights of Children, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2006, 9. 396 F. ANG, E. BERGHMANS, I. CATTRIJSSE, I. DELENS-RAVIER ET AL, Participation Rights of Children, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2006, 9.
85
but the requirement of planning, working and developing in consultation with children is present throughout the Convention".397 207. Het recht vervat in artikel 12 IVRK wordt als zo essentieel beschouwd dat dit één van de vier algemene principes vormt van het Verdrag.398 Dit impliceert dat ieder recht in het IVRK moet worden geïnterpreteerd in het licht van dit artikel. 208. Uit de praktijk blijkt echter dat staten hun verplichtingen op grond van artikel 12 IVRK niet steeds nakomen. In 2009 bracht het VN-Kinderrechtencomité dan ook een General Comment399 uit die een antwoord formuleert op veelgestelde vragen m.b.t. de implementatie en interpretatie van artikel 12 IVRK. 209. Daarbij stelt het Comité ten eerste uitdrukkelijk dat de visie van kinderen relevante perspectieven en ervaringen kunnen toevoegen. Beleidsmakers moet dan ook het nodige belang en gewicht geven aan deze visies.400 210. Essentieel bij het gebruik van de term participatie is dat het niet mag beperkt blijven tot een eenmalige handeling waarbij kinderen worden gehoord. Participatie dient daarentegen het startpunt te zijn van een intense uitwisseling tussen kinderen en volwassenen.401 211. Het Comité stelt vast dat de implementatie van dit recht wordt belemmerd door vele reeds lang bestaande - praktijken en attitudes maar ook politieke en economische barrières. Vooral jongere kinderen en kinderen die behoren tot gemarginaliseerde en benadeelde groepen - zoals kinderen die leven in armoede - stoten op deze barrières.402 Verdragspartijen hebben dan ook de verplichting om deze negatieve attitudes omtrent participatie te bestrijden, bv. via het opzetten van publieke campagnes.403 212. Het recht om een mening te uiten en daarbij te worden gehoord komt zowel toe aan een individueel kind als aan een groep van kinderen, zoals bv. schoolgaande kinderen of 397
UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12: The right of the child to be heard, 20 juli 2009, UN Doc. CRC/C/GC/12, § 86. In de volgende voetnoten wordt dit document vermeld als "UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12 "; Zie ook K. HANSON, "Participatierechten in het IVRK: een analytisch overzicht", TJK 2002, afl. 3, 102. 398 De andere drie principes zijn het non-discriminatiebeginsel (art. 2 IVRK), het recht op leven en ontwikkeling (art. 6 IVRK) en het belang van het kind (art. 3 IVRK). 399 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12. 400 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 12. 401 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 13. 402 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 4. 403 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 49.
86
kinderen uit een bepaalde buurt. De voorwaarden die artikel 12 IVRK stelt m.b.t. leeftijd en rijpheid kunnen zowel worden beoordeeld bij een individueel kind als bij een groep. Hierbij erkent het Comité wel dat het moeilijker is om deze voorwaarden te beoordelen indien de groep in kwestie geen onderdeel uitmaakt van een duurzamere structuur - zoals bv. een klas - en ervoor kiest om zich collectief te uiten.404 213. De bewoording "zal verzekeren" wijst op een strikte verplichting voor staten om alle maatregelen te treffen die de implementatie van artikel 12 IVRK garanderen. Verdragspartijen hebben daarbij de keuze om dit recht rechtstreeks te garanderen of een wettelijk kader te creëren, zodat het kind de mogelijkheid krijgt om ten volle te genieten van dit recht. Het kind mag echter nooit aangezet of gedwongen worden om gebruik te maken van het recht om gehoord te worden.405 Het gaat om een recht, niet om een plicht. 214. Indien een kind wordt gehoord, is het belangrijk om de geschikte omstandigheden te creëren, zodat kinderen worden ondersteund en gestimuleerd om hun mening te uiten. Deze omstandigheden dienen rekening te houden met de individuele en sociale situatie van het kind en moeten een omgeving creëren waarin het kind zich veilig en gerespecteerd voelt. Dit houdt bv. in dat een kind niet meer mag worden geïnterviewd dan nodig is.406 215. Verdragspartijen moeten het recht om een mening te uiten en te worden gehoord verzekeren aan ieder kind dat in staat is om zijn of haar eigen visie te vormen. Deze woorden mogen niet als een belemmering worden beschouwd - nochtans gebeurt dit vaak maar eerder als een verplichting om de capaciteiten van het kind te beoordelen in de grootste mate van het mogelijke.407 216. Er staat geen leeftijdsgrens op dit recht en het Comité ontmoedigt staten dan ook om deze zelf in te voeren. Het concept van een kind als drager van rechten "is anchored in the child's daily life from the earliest stage".408 Dit impliceert dat er respect wordt opgebracht voor non-verbale vormen van communicatie zoals spel, lichaamstaal, gelaatsuitdrukking, schilderen en tekenen, waarlangs zeer jonge kinderen hun keuzes en preferenties uitdrukken.409 Het is niet belangrijk dat het kind begrijpelijke kennis heeft van alle
404
UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 9-10. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 28. 406 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 24. 407 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 20. 408 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 14. 409 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 21. 405
87
aspecten van de materie die een invloed heeft op hem of haar, het kind moet voldoende begrip hebben om zijn of haar mening te kunnen vormen.410 217. Het recht om een mening te uiten en daarbij te worden gehoord moet worden beschermd tegenover kinderen die hier extra moeilijkheden mee ondervinden. Hierbij gaat het bv. over kinderen met een beperking of kinderen die een vreemde taal spreken.411 218. Daarnaast moet een staat alle noodzakelijke informatie en advies meegeven, zodat een kind een beslissing kan nemen die in het voordeel is van zijn of haar belangen. Dit recht op informatie is een essentieel element van artikel 12 IVRK omdat het de voorwaarde is voor duidelijke beslissingen van een kind. Zij moeten degelijk worden geïnformeerd over de materie, opties, mogelijke beslissingen en hun gevolgen. Ook over de omstandigheden waarin het kind zal worden gevraagd om zijn of haar mening te uiten moet hij of zij de nodige informatie ontvangen.412 219. De bewoording "in alle aangelegenheden die het kind aangaan" moet zo breed mogelijk worden geïnterpreteerd. Deze definitie bedekt ook materie die niet uitdrukkelijk wordt vermeld in het IVRK. De praktijk toont aan dat deze brede interpretatie wel degelijk helpt om kinderen te betrekken bij sociale processen in hun gemeenschap of samenleving.413 220. De laatste vraag die zich stelt, is de betekenis van de volgende bepaling: "waarbij aan de mening van het kind passend belang wordt gehecht in overeenstemming met zijn of haar leeftijd en rijpheid ". Deze 'rijpheid' moet worden beoordeeld op individuele basis en is niet enkel afhankelijk van de leeftijd van het kind. Er moet ook rekening gehouden worden met de capaciteit van het kind om een eigen mening te vormen en die te uiten op een redelijke en onafhankelijke manier. Informatie, ervaring, milieu, sociale en culturele verwachtingen en het niveau van ondersteuning kunnen allemaal factoren zijn die bijdragen aan de capaciteit van het kind om een eigen mening te vormen. 414 Enkel luisteren is hierbij onvoldoende. De mening van het kind moet serieus worden overwogen indien hij of zij in staat is om zijn of haar eigen mening te vormen.415
410
UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 21. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, §4. 412 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 25. 413 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 26-27. 414 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 29. 415 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 21. 411
88
221. Het recht om gehoord te worden kan een rol spelen in verschillende settings. 222 De betrokkenheid van kinderen bij besluitvorming speelt zich voornamelijk af op het lokale niveau door middel van jeugdraden of specifieke spreekuren van politici. Daarnaast dienen ook eigen initiatieven van kinderen te worden gestimuleerd en moet er steun worden gegeven aan de oprichting van kinderen- en jongerenorganisaties en initiatieven in de naaste omgeving van het kind.416 223. Respect voor het recht om gehoord te worden is fundamenteel voor een realisatie van het recht op onderwijs.417 In alle educatieve omgevingen - educatieve programma's in de jongste jaren meegerekend - moet de actieve rol van kinderen in een participatieve leeromgeving worden gestimuleerd. Het onderwijs moet rekening houden met de levensomstandigheden en vooruitzichten van kinderen. Daarom is het essentieel dat de mening van kinderen en die van hun ouders wordt geïmplementeerd bij het opstellen van schoolprogramma's.418 Een staat moet deze rechten vastleggen in wetgeving, "rather than relying on the goodwill of authorities, schools and head teachers to implement them".419 224. Bij spel-, recreatieve, sport- en culturele activiteiten moet steeds rekening worden gehouden met de voorkeuren van het kind en zijn capaciteiten. Kinderen die in staat zijn om hun mening te uiten dienen dan ook te worden geraadpleegd over de toegankelijkheid en de geschiktheid van spel- en recreatiefaciliteiten. Zeer jonge kinderen die niet in staat zijn om deel te nemen aan een formeel raadplegingsproces moeten via aangepaste en specifieke kanalen de kans krijgen om hun wensen te uiten.420 225. Samengevat gelden de volgende beginselen voor alle situaties waarin kinderen gebruik maken van het recht om gehoord te worden: transparantie, vrijwilligheid, respect, relevantie, kindvriendelijkheid, toegankelijkheid voor alle kinderen, deskundigheid, veiligheid en evaluatiemogelijkheden.421
416
UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 127. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 105; Zie ook UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 1 on the Aims of Education, Un Doc. CRC/GC/2001/1, 17 april 2001, § 8; Zie voor de officieuze vertaling: E. VERHELLEN ET AL, Kinderrechtengids. Commentaren,regelgeving, rechtspraak en nuttige informatie over de maatschappelijke en juridische positie van het kind, Gent, Mys en Breesch, 1994-2006, Deel 2– 2.1. B – 103, § 8. 418 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 107. 419 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 111. 420 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 115. 421 UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12, § 134; www.kinderrechten.nl/p/13/414/mo8-cgp40%7Ctxt=*IVRK*/general-comment-over-artikel-12-van-hetinternationale-verdrag-inzake-de-rechten-van-het-kind (laatste consultatie op 1 mei 2015). 417
89
7.1.2. Federaal en Vlaams kader 226. Verschillende decreten op Vlaams niveau verankeren de verplichting om inspraak bij besluitvorming op lokaal niveau te organiseren. Op grond van het Planlastendecreet moeten lokale belanghebbenden en/of bevoegde adviesraden worden betrokken bij de opmaak van de strategische meerjarenplanning.422 Artikel 3, paragraaf 3 decreet van 13 juli 2012 tot wijziging van het decreet van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid423 stelt het volgende: "Bij de voorbereiding, de uitvoering en de voortgang van het lokaal sociaal beleid worden de bevolking en lokale actoren, in het bijzonder de meest kwetsbare doelgroepen, aantoonbaar betrokken". Artikel 199 van het Gemeentedecreet424 vereist dat "[d]e gemeenteraad initiatieven neemt om de betrokkenheid en de inspraak van de burgers of van de doelgroepen te verzekeren bij de beleidsvoorbereiding, bij de uitwerking van de gemeentelijke dienstverlening en bij de evaluatie ervan". Ook het OCMW moet burgers inspraak geven o.g.v. artikel 3 van het OCMW-decreet425: "De openbare centra voor maatschappelijk welzijn verzekeren een burgernabije, democratische, transparante en doelmatige uitoefening van hun bevoegdheden. Ze betrekken de inwoners zo veel mogelijk bij het beleid en zorgen voor openheid van bestuur". Artikel 205 van het OCMW-decreet voegt hier aan toe dat "[d]e raad voor maatschappelijk welzijn [initiatieven neemt] om de betrokkenheid en de inspraak van de burgers of van de doelgroepen te verzekeren bij de beleidsvoorbereiding, bij de uitwerking van de dienstverlening van het openbaar centrum voor maatschappelijk welzijn en bij de evaluatie ervan". Daarnaast bestaan er sectorale decreten en besluiten die regels opleggen m.b.t. inspraak en participatie. Meestal gebeurt dit onder de vorm van een verplichte adviesraad. Zo moet een stad - in het licht van haar lokaal sociaal beleid en jeugdbeleid - verplicht beschikken over 422
Decr. Vl. van 15 juli 2011 houdende vaststelling van de algemene regels waaronder in de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaamse Gewest periodieke plan- en rapporteringsverplichtingen aan lokale besturen kunnen worden opgelegd (Planlastendecreet), BS 11 augustus 2011. 423 Decr. Vl. van 13 juli 2012 tot wijziging van het decreet van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 14 augustus 2012. 424 Art. 199 Decr. Vl. van 15 juli 2005 betreffende het Gemeentedecreet, BS 31 augustus 2005. 425 Art. 3 Decr. Vl. van 19 december 2008 betreffende de organisatie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn en houdende diverse bepalingen betreffende het personeel, de financiën en de organisatie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, BS 24 december 2008.
90
een jeugdraad die moet bestaan uit afgevaardigden van geïnteresseerde plaatselijke jeugdwerkinitiatieven en geïnteresseerde kinderen en jongeren uit de gemeente 426 en een lokaal overlegplatform (LOP).427 Op grond van de Vlaamse Wooncode is er een impliciete verplichting om regelmatig een lokaal woonoverleg te organiseren.428 Titel II van het Participatiedecreet inzake onderwijs is volledig gewijd aan participatie op school. De schoolgemeenschap heeft de maatschappelijke opdracht om "de organisatie, de werking van en de deelname aan de participatieorganen te bevorderen en te ondersteunen, met inbegrip van het bevorderen van een representatieve weergave van de schoolpopulatie in de samenstelling van die organen".429 In iedere school moet een schoolraad worden opgericht.430 Iedere secundaire school heeft de verplichting om een leerlingenraad op te richten, tenzij in de bij decreet bepaalde gevallen.431 In iedere lagere school kan een leerlingenraad opgericht worden. Deze oprichting is verplicht "wanneer ten minste tien procent van de leerlingen van de leeftijdsgroep elf- tot dertienjarigen erom vragen, voor zover dit percentage ten minste drie leerlingen betreft".432 In iedere school kan een ouderraad worden opgericht. Dit is verplicht wanneer "ten minste tien procent van de ouders erom vraagt, voor zover dit percentage ten minste drie ouders betreft".433 227. Ook in verschillende beleidsplannen wordt participatie centraal gesteld. Zo staat in het Nationaal Kinderarmoedebestrijdingsplan van M. DE BLOCK dat het recht van kinderen om gehoord te worden als een hoofddoelstelling moet worden beschouwd en dat "kinderen actief inspraak moeten krijgen in alle thema's die hen aanbelangen".434 426
Art. 5 Decr. Vl. van 6 juli 2012 houdende de ondersteuning en stimulering van het lokaal jeugdbeleid en de bepaling van het provinciaal jeugdbeleid, BS 9 augustus 2012. 427 Decr. Vl. van 30 november 2007 betreffende het flankerend onderwijsbeleid op lokaal niveau, BS 11 februari 2008. 428 Art. 28 Decr. Vl. van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode, BS 19 augustus 1997. 429 Art. 4 Decr. Vl. betreffende de participatie op school en de Vlaamse onderwijsraad van 2 april 2004, BS 6 augustus 2004 (hierna 'Participatiedecreet onderwijs'). 430 Art. 8 en 15 Participatiedecreet onderwijs. 431 Art. 42, §1 Participatiedecreet onderwijs; Art. 42 Participatiedecreet onderwijs stelt dat het niet verplicht is om een leerlingenraad op te richten wanneer het schoolreglement de betrokkenheid van leerlingen bij het schoolbeleid op andere wijzen verzekert, en op voorwaarde dat niet om de oprichting van een leerlingenraad wordt verzocht door ten minste tien procent van de leerlingen, voor zover dit percentage ten minste drie leerlingen betreft. 432 Art. 42, §2 Participatiedecreet onderwijs. 433 Art. 45 Participatiedecreet onderwijs.
91
Ook het Vlaams actieplan Armoedebestrijding van 2014-2019 stelt dat participatie cruciaal is om tot een effectief beleid te komen.435 Het Kinderrechtencommissariaat zette in haar advies bij de beleidsnota Armoedebestrijding 2014-2019436 dat er ook experimenteerruimte moet worden voorzien om participatie op maat van kinderen en jongeren mogelijk te maken zodat hun stem weerklinkt in de verschillende overlegplatforms.437
7.1.3. Implementatie op lokaal niveau 228. Bij de bespreking van de implementatie op lokaal niveau wordt een onderscheid gemaakt tussen het recht om gehoord te worden van volwassenen (ouderparticipatie) - of in deze context beter omschreven als ouders die in armoede leven - en een meer specifiek gedeelte over het recht om gehoord te worden van kinderen en jongeren die in armoede leven (kinderparticipatie). 229. In de eerste plaats beschikt het lokaal bestuur over alle verplichte adviesorganen en overlegraden. Op die manier zorgen middenveldorganisaties en andere actoren ervoor dat de stem van personen en kinderen die in armoede leven op onrechtstreekse wijze wordt gehoord. In de tweede plaats probeert het lokaal bestuur ook rechtstreekse participatie een plaats te geven binnen haar beleid. Binnen de geïnterviewde actoren van het lokaal bestuur zijn er verschillen waar te nemen in de intensiteit waarmee deze participatie plaatsvindt. a.
Participatie van ouders die in armoede leven
a.1.
Het lokaal bestuur
230. Recent heeft de dienst Gelijke Kansen, samen met het OCMW Turnhout, een initiatief uitgewerkt waarmee zij een forum wil creëren dat zogenaamde ervaringsdeskundigen - dit zijn personen die in armoede leven of hebben geleefd - samenbrengt om te praten over armoede in het kader van beleidsvorming. Dit inspraaktraject kadert ook binnen het beleid 434
M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013, 36. 435 L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015, 37. 436 L. HOMANS, Beleidsnota Armoedebestrijding 2015-2019, oktober 2014, www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/beleidsnota-2014-2019-armoedebestrijding (laatste consultatie op 8 april 2014). 437 Kinderrechtencommissariaat, Advies bij Beleidsnota Armoedebestrijding 2014-2019: nood aan kinderrechtentoets, 2014, 1, www.kinderrechtencommissariaat.be/advies/advies-bij-beleidsnotaarmoedebestrijding-2014-2019-nood-aan-kinderrechtentoets (laatste consultatie op 8 april 2014).
92
rond kinderarmoede. De geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen stellen dat deze kwetsbare groepen zelf de kans moeten krijgen om aan te geven hoe zij zich voelen bij het gevoerde beleid.438 Daarnaast zijn er ook plannen om een participatiegroep op te richten die specifiek rond het thema wonen werkt.439 Toch geven zij aan dat participatie een proces is dat soms moeizaam verloopt, waarbij men niet zelden stoot op verschillende dilemma's en problemen.440 Zo stelt de directeur Burger en Samenleving dat beleidsmakers hier steeds voor een moeilijke keuze staat: "Ga je werken met de professionals die de methodieken, de strategieën, het 'omgaan met' goed kennen? Of ga je een selectie maken van mensen waarvan je denkt mee in overleg te kunnen gaan en die vanuit hun eigen leefwereld kunnen spreken?".441 Volgens hen is participatie een proces dat veel tijd in beslag neemt en dan ook een extra uitdaging vormt naar snelheid en efficiëntie toe.442 De medewerkers geven echter wel aan dat personen die in armoede leven geneigd zijn om hun individuele situatie als enige leidraad te nemen. Hierdoor is er vaak geen plaats van discussies die op een meer structurele wijze moeten worden gevoerd of die meer 'helikopterzicht' vereisen. Volgens het diensthoofd is dit een typische eigenschap van personen die in armoede leven: "Ze zijn zo chaotisch omdat ze aan het overleven zijn. Het is heel moeilijk om uit die chaos een rode draad te halen".443 De dienst probeert hier deels aan tegemoet te komen door zowel beroep te doen op personen die in armoede leven als op personen die deze beleving op een meer concrete en structurele wijze kunnen vertalen. Het lokaal bestuur werkt bv. nauw samen met verenigingen waar armen het woord nemen, zoals 'T AnTWOORD.444
438
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 439 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 440 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014; Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014; Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015; Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 441 Interview met directeur Burger en Samenleving op 11 september 2014. 442 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 443 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014 444 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014.
93
Een ander bijkomend fenomeen dat medewerkers van de dienst Gelijke Kansen vaststellen, is dat personen die in armoede leven met een Belgische afkomst diegene met een vreemde afkomst vaak verwijten dat deze laatste groep "alles van hen afneemt".445 Daarnaast is het volgens hen voorspelbaar dat gesprekken met personen in armoede zullen gaan over hun relatie met het OCMW, hun woonsituatie, hun inkomenssituatie en dergelijke. Ondanks deze voorspelbaarheid geven de medewerkers aan dat het belangrijk is om naar terugkomende elementen en structuur te zoeken. 231. De dienst Huisvesting kent momenteel geen structureel overlegplatform waar personen in armoede in participeren. Zoals reeds werd vermeld in het hoofdstuk m.b.t. de samenwerking tussen verschillende actoren werken sommige steden met het systeem van een structurele woonraad (zie supra randnr. 64). Hierin zetelen verschillende actoren die rond het thema huisvesting werken, zoals bv. belangenverenigingen en personen in armoede zelf. Een tiental jaar geleden kende Turnhout een gelijkaardig sectoroverleg wonen dat verschillende partijen samen rond de tafel bracht: "Je had de Stad, je had het OCMW, je had personen van de sociale huisvesting, je had de Huurdersbond, je had 'T AnTWOORD, je had personen die in armoede leven, je had een notaris enzovoort".446 De samenstelling van dit overleg zorgde ervoor dat het eerder een sociale dan een ruimtelijke dimensie had.447 Volgens de huisvestingsambtenaar van de dienst Huisvesting was het voordeel van dit overleg dat er een breed forum werd betrokken bij beleidsvorming, waaronder personen in armoede zelf. Het nadeel was echter dat het "teveel om een 'praatbarak' ging".448 Daarnaast stelt hij dat de belangen van de deelnemers dikwijls ver uit elkaar lagen en dat het concrete engagement van het lokaal bestuur - als in 'wat vangen wij aan met de signalen die jullie ons bezorgen?' - naar deze groep niet altijd even duidelijk was. Tijdens de evaluatie van dit overleg keerde de opmerking vaak terug dat deze actoren wel de kans kregen om signalen door te geven maar dat hier, naar hun gevoel, weinig mee gebeurde. De ambtenaren hadden op hun beurt dan weer vaak het gevoel dat er wel plaats was voor vergaderingen en overleg maar dat het beleid andere prioriteiten stelde dan diegene die werden besproken: "Daardoor kwam bij onze dienst het besef dat we ons overleg misschien 445
Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 447 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 448 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 446
94
wel in een andere vorm moesten organiseren".449 Op vandaag bestaat deze woonraad dan ook niet meer.450 De Stad kent echter nog steeds een lokaal woonoverleg: "Het grote verschil met de woonraad is dat dit overleg een engere samenstelling kent maar voor meer output zorgt. Dit overleg rendeert wèl omdat er concreet over projecten wordt gepraat: 'waar komen die sociale woningen?', 'hoe brengen we een sociale mix tot stand in bepaalde wijken?' enzovoort".451 In tegenstelling tot de vroegere woonraad wordt bij dit overleg de focus meer op het ruimtelijke dan op het sociale aspect gelegd. De Huisvestingsambtenaar geeft aan dat men zich vanuit de dienst af en toe de vraag heeft gesteld of dit overleg niet opnieuw moet worden opengetrokken naar een breder veld, "maar voorlopig zijn we een beetje op de rem gaan staan vanuit het idee 'we willen niet opnieuw een praatgroep want dit werkt nu'".452 Het is echter niet zo dat het huidige overleg volledig gesloten is: "In het kader van andere thema's gebeurt het wel eens dat andere mensen worden betrokken".453 Volgens de huisvestingsambtenaar zou een lokaal sectoroverleg wonen zoals het vroeger bestond kunnen werken "als de Stad zich dan ook engageert om de signalen van de actoren serieus te nemen".454 Ook de dienst Huisvesting werkt samen met verenigingen waar armen het woord nemen, zoals 'T AnTWOORD. Toch is de huisvestingsambtenaar er zich van bewust - net zoals 'T AnTWOORD zelf bv. (zie infra randnr. ...) - dat ook deze organisaties niet iedere doelgroep bereiken. Dit zorgt er onder meer voor dat personen met een vreemde afkomst nog te weinig worden gehoord. Vaak gaat het over ad hoc overlegmomenten op initiatief van deze organisaties of omgekeerd. Het meest recente overleg ging over woningkwaliteit, waarbij onder andere 'T AnTWOORD, Samenlevingsopbouw en de Huurdersbond werden betrokken: "Alleen merk je ook daar weer een beetje van: 'oei, hoe gaan we om met zo'n structuur?' Het is nog wat zoeken voor ons".455 De huisvestingsambtenaar geeft aan dat de Stad en het middenveld elkaar weten te vinden, "maar het is voor een stuk vrijblijvend en
449
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 451 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 452 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 453 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 454 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 455 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 450
95
dus meer met opbouwwerkers die de groep ondersteunen dan met personen in armoede zelf".456 De huisvestingsambtenaar stelt dat rechtstreekse participatie van personen in armoede niet evident te verwezenlijken is omdat het soms moeilijk kan zijn om een gemeenschappelijke grond voor overleg te vinden: "Ik denk dat zij zeer goed geplaatst zijn om beleidsmakers aan de mouw te trekken van 'kijk, doe iets met die thematiek', maar mijn vraag als beleidsuitvoerder is vaak anders: het gaat dikwijls over 'als wij omgaan met een bepaald thema, hoe werken wij dat uit? Waar moeten sociale woningen komen, hoe moeten die vergund worden enzovoort?'".457 Hij geeft hierbij een concreet praktijkvoorbeeld rond het thema leegstand: "De mensen van 'T AnTWOORD sporen ons zeer vaak aan om iets te doen aan de leegstand. Op zich is dit een zeer terechte intuïtie vanuit het idee dat er een tekort is aan betaalbare woningen en dat er leegstaande woningen zijn. De insteek vanuit onze dienst is echter complexer dan dat: je hebt inderdaad leegstaande woningen en we kunnen als Stad acties ondernemen om deze op de markt te brengen of te verkopen, maar dit betekent niet per se dat het ook om kwaliteitsvolle of betaalbare woningen gaat. Het is moeilijk om een gesprek aan te gaan met deze personen in armoede en hun intuïtie die soms zegt 'ik zal daar wel gaan wonen, ik stel niet veel eisen' tegen te spreken. Voor ons is dat ook een beetje de taal leren spreken van de mensen waarmee we werken: hoe maken we zoiets begrijpelijk en hoe creëren we een gezamenlijk draagvlak?".458 De Stad heeft ervoor gekozen om de komende jaren extra in te zetten op de private huurmarkt.459 De medewerker van de dienst Huisvesting stelt dat dit een verhaal is waar alle partijen elkaar zullen moeten vinden. De Stad zal hierbij rekening moeten houden met de bedenkingen van personen in armoede zelf enerzijds maar ook met de eigenaars anderzijds: "Dit zullen moeilijke gesprekken zijn. Ik ben er nog niet helemaal uit hoe we dit gaan aanpakken".460 Volgens hem is het verstandig om participatie van personen in armoede m.b.t. het thema wonen te koppelen aan het bredere participatieproject van de dienst Gelijke Kansen dat hierboven werd aangehaald, "omdat daar meer expertise zit en het interessanter is voor die mensen dan om een aparte groep op te richten of hen 456
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 458 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 459 Stad Turnhout, Bestuursakkoord Turnhout 2014-2018: Samen stad maken, 15, www.turnhout.be/nl/downloads/2379/bestuursakkoord-samen-stad-maken-2014-2018.html (laatste consultatie op 7 mei 2015). 460 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 457
96
standaard te betrekken bij het lokaal woonoverleg, waarbij onze agenda dan misschien toch niet helemaal hun ding is".461 Hij geeft wel aan dat het ook hier nodig is om goed na te denken over de onderwerpen en dat er eerlijk dient te worden gecommuniceerd naar de doelgroep toe over wat wel en niet kan. Daarnaast stelt hij ook dat de verwachtingen deze keer juist gestemd moeten zijn en dat men moet voorkomen dat "mensen hier veel tijd in steken en dat het resultaat achteraf te mager is".462 232. De directeur Sociale Zaken van het OCMW Turnhout geeft aan dat participatie in het verleden niet goed werd geïntegreerd in haar werking. "Vroeger was er regelmatig overleg met de doelgroeporganisaties. Vanuit de bevindingen die tijdens dit overleg werden vastgesteld, ontwikkelden we specifieke acties op lokaal niveau. Deze manier van werken was zeer occasioneel: personen kwamen eens langs op het OCMW, ontmoetten de raadsleden maar van echte participatie was geen sprake".463 233. De directeur Sociale Zaken stelt - net zoals de andere actoren van het lokaal bestuur dat het bij een participatieproces zeer belangrijk is om duidelijk en eerlijk te communiceren naar de doelgroep toe: "Wat bieden zij ons, wat komt hieruit voort en waar kunnen zij mee over beslissen?".464 Het OCMW is dan ook op zoek gegaan naar een manier om een degelijke participatie op touw te zetten. Sinds vorig jaar hanteert zij een andere aanpak. Ze vertrekt vanuit de methodiek
van
waarderend
onderzoek
in
overleg
met
het
middenveld,
doelgroeporganisaties, cliënten en burgers om samen een participatieplatform op te zetten. Daarbij wil het OCMW niet op eenzijdige wijze werken waarbij de cliënt zegt wat er niet goed is: "We willen daarentegen een eerlijke analyse maken, samen met onze cliënten, om bepaalde zaken te realiseren en te luisteren naar vragen en noden".465 De directeur geeft aan dat hij weg wil van het eenzijdig kritiek leveren op het OCMW: "Cliënten hebben het soms moeilijk en begrijpen niet waarom bepaalde zaken al dan niet gebeuren. Soms ligt dit aan het OCMW omdat wij het niet goed uitleggen. Als hierover kan worden geconverseerd, zijn zowel OCMW als de cliënt samen naar iets toe aan het werken".466 De directeur
461
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 463 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 464 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 465 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 466 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 462
97
Sociale Zaken wil zich engageren om iets structureels op te richten waarbij het cliënten ook echt iets oplevert op langere termijn. 40. De toekomstige casemanager kinderarmoede is zelf een groot voorstander van het idee om personen in armoede meer en meer te laten participeren en heeft ook het gevoel dat deze beweging stilaan meer op gang komt: "De doelgroep heeft ook heel duidelijk aangegeven dat zij graag betrokken wil worden bij beleidsbeslissingen omdat zij vanuit hun leefwereld het beste kunnen aangeven waar er nood aan is".467 Ook zij bevestigt opnieuw aan dat de ervaring leert dat het op gang brengen van participatie niet eenvoudig is: "Het gaat om een traag proces waarbij personen de tijd moeten krijgen om alles goed te begrijpen en te laten bezinken. Dit vraagt om een investering, die volgens mij ook wel echt nodig is".468 a.2.
Middenveldorganisaties
234. De coördinator van 'T AnTWOORD geeft aan dat participatie absoluut nog niet genoeg plaatsvindt op lokaal niveau. Als vereniging waar armen het woord nemen, zet de organisatie zelf zeer sterk in op beleidsinspraak: "De helft van de leden van het bestuur zijn personen die in armoede leven. Ook is er een bezoekersvergadering waar zij inbreng krijgen".469 Momenteel is er maar één structurele groep opgericht, die werkt rond het thema wonen: "Deze groep bestaat uit tien mensen die sterk in hun schoenen staan. Hier zitten echt verstandige mensen bij waar je iets mee kan bereiken".470 Toch is de coördinator er zich van bewust dat de vzw bepaalde doelgroepen nog steeds niet bereikt, waaronder personen in armoede met een vreemde afkomst. Zij onderneemt dan ook actie om de drempels voor deze categorie te verlagen (zie infra randnr. ...) en hun recht om gehoord te worden te verzekeren.471 235. De medewerkster van het Sociaal Verhuurkantoor stelt dat "dit al lang op het verlanglijstje staat om rond te werken"472, maar dat participatie van personen die in armoede leven aan de organisatie momenteel nog niet bestaat: "Het is zeker iets waar we aandacht aan zouden kunnen besteden in de toekomst. We hebben zoveel kerntaken die we 467
Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. 469 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 470 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 471 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 472 Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 468
98
ook moeten vervullen om onze subsidies te behouden waardoor dit iets is dat snel minder aandacht krijgt".473 Er zijn wel mogelijkheden om personen in armoede op individueel niveau te horen. Zo wordt iedere cliënt bijgestaan door een huurbegeleider die naar hen luistert en eventueel met hen in gesprek gaat indien huisvestingsgerelateerde - maar ook andere - problemen zich voordoen.474 a.3.
Scholen
236. Zoals reeds werd gesteld bij een bespreking van het recht op onderwijs is ouderparticipatie een cruciaal element voor de verwezenlijking van dit recht. Uit de afgenomen interviews bleek dat de meeste scholen belang hechten aan ouderparticipatie, al verschilt de actieve rol die zij zelf spelen in de bevordering hiervan van school tot school (zie supra randnrs. ...). Ouders betrekken bij het schoolleven van hun kinderen zorgt er ook onrechtstreeks voor dat zij gehoord worden, zowel m.b.t. hun kind als de werking van de school. De directrice van BS Kameleon bevestigt dit: "Inzetten op die ouderparticipatie via laagdrempelige initiatieven geeft de school en ouders de mogelijkheid om samen rond tafel te zitten".475 Zij stelt dat zij de ouders uitnodigt voor een open en eerlijk gesprek indien er zich een probleem stelt in verband met hun kind.476 Eén van de manieren waarop Talentenschool Turnhout (campus Zenit) ervoor probeert te zorgen dat ouders die in armoede leven een stem krijgen, is door hen te stimuleren om in de ouderraad te zetelen.477 b.
Participatie van kinderen en jongeren die in armoede leven
b.1.
Het lokaal bestuur
237. Binnen het veldonderzoek is het opvallend dat de stadsdiensten - met uitzondering van de Jeugddienst (zie infra randnrs. ...) - en het OCMW Turnhout veel minder inzetten op kinder- en jongerenparticipatie in vergelijking met participatie van volwassenen in armoede.
473
Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 475 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 476 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 477 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 474
99
238. De geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen stellen dat zij wel proberen om kinderparticipatie bij beleidsvorming te verwezenlijken, maar dat dit proces moeizaam verloopt, zeker wanneer het over een problematiek zoals armoede gaat.478 Hen letterlijk aan het woord laten, gebeurt dan ook minder. Wat de dienst Gelijke Kansen wel doet, is kinderen en jongeren laten fungeren als voorbeeldfiguren. Bij het project 'Taal in het Park' (zie supra randnr. 134) worden bv. exanderstalige nieuwkomers ingezet als voorbeeldfiguren voor andere kinderen en gezinnen. Zij luisteren naar de ervaringen van deze kinderen in het kader van dit project. Op die manier krijgen medewerkers van de dienst meer inzicht in zaken waarmee zij rekening dienen te houden.479 Wat ook uitdrukkelijk werd gesteld bij de ontwikkeling van het participatieproject (zie supra randnr. ...) is dat het geen zin heeft om met senioren te spreken over de vrije tijd van jeugd die in armoede leeft: "De jeugd zelf moet worden ondervraagd en rond de tafel worden gezet".480 Op het tijdstip dat dit interview werd afgenomen hadden kinderen en jongeren nog niet de kans gekregen om hun visie te laten horen m.b.t. het actieplan kinderarmoede.481 239. De directeur Sociale Zaken van het OCMW Turnhout geeft aan dat participatie voor kinderen en jongeren momenteel niet in het parcours zit: "Zij krijgen hier geen plaats in als aparte groep".482 Vroeger werkte de toekomstige casemanager kinderarmoede bij de voormalige gezinsbegeleidingsdienst van het OCMW Turnhout. Vanuit deze functie heeft ook zij geen ervaring met kinderparticipatie bij beleidsvorming.483 De dienst werkte voornamelijk met de ouders en minder met de kinderen of jongeren zelf. Dit laatste probeerden medewerkers toch enigszins op te vangen via de aangeboden vakantiewerking, waar zij samen met gezinnen op stap gingen: "Dit werd door ons een 'pedagogische oefenschool' genoemd omdat wij als maatschappelijk werkers konden zien hoe ouders met hun kinderen omgaan. 478
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 479 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 480 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 481 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 482 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 483 Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015.
100
Daarnaast gaven we het kind ook de gelegenheid om bepaalde zaken te vertellen. Waar dit aan de orde was in een gezin, werd het kind individueel bevraagd".484 Toch stimuleerden de maatschappelijk werkers in de eerste plaats dat ouders deze rol opnamen, meer dan zijzelf.485 240. Waar de andere diensten en het OCMW Turnhout deels achterblijven op het gebied van kinderparticipatie bij beleidsvorming zet de Jeugddienst hier zeer sterk en consequent op in: "Als er bv. een wijk wordt heraangelegd, gaat de jeugddienst rond met een iPad om van deur tot deur te vragen aan kinderen wat zij leuk zouden vinden. Hier komen goede zaken uit voort".486 241. Uit het rapport Kindvriendelijke Stad blijkt dat in een eerste fase van het project een beeld werd gevormd van de staat van kindvriendelijkheid via cijfermateriaal, een vragenlijst en focusgesprekken. Hiervoor deed de stad beroep op alle stedelijke diensten, op het middenveld en op kinderen en jongeren zelf.487 Men wou een visie ontwikkelen rond het concept kindvriendelijke stad en hoe deze er uit moet zien. In dit kader werden kinderen en jongeren bevraagd over de diverse thema's die aan bod kwamen om de kindvriendelijkheid van Turnhout te toetsen. De ondervraagde kinderen hadden de leeftijd van 5 tot 18 jaar en werden op verschillende wijzen ondervraagd, aangepast aan hun leeftijd.488 Zoals eerder aangehaald (zie supra randnr. 140), werd deze groep representatief samengesteld, waaronder uit bijna 30 procent kinderen en jongeren die recht hebben op een vrijetijdspas.489 Eén van de hoofdvereisten om het label kindvriendelijke stad te verkrijgen, is beleidsinspraak van kinderen en jongeren. Over dit thema werden kinderen en jongeren dan ook bevraagd. Ten eerste beoordeelden zij de gebruikte methodiek voor de bevraging als matig positief tot positief. 490 Vanaf de leeftijd van 8 jaar vroeg het bestuur aan de kinderen en jongeren om zelf voorstellen te leveren voor methodes die naar de mening van hun leeftijdsgenoten 484
Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. 486 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 487 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 14. 488 5- tot 7-jarigen werden bv. ondervraagd door middel van foto's en praatpoppen, met 16- tot 18-jarigen werden er dan weer echte gesprekken aangegaan. 489 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 47. 490 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60; Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 485
101
peilen.491 Sommige kinderen betwijfelen of de burgemeester wel effectief naar hun mening zal luisteren. Daarbij stellen zij: "Als hij dit niet doet, krijgen kinderen minder vertrouwen in hem".492 De jongeren gaven aan dat zij een bevraging via een vragenlijst een goed systeem vinden. Verder stellen zij: "Als het stadsbestuur zo regelmatig naar de mening van jongeren peilt en deze vragenlijsten ook serieus doorleest, zou het al goed zijn".493 De jongeren formuleren het voorstel om deze vragenlijsten via scholen af te nemen. 494 Het document geeft nog een aantal bijkomende cijfers mee: "Slechts 34 % van de deelnemers die aan de bevraging van de Gezinsbond hebben deelgenomen, is tevreden over de mate waarin de stad de gevolgen van haar beslissingen op gezinnen nagaat. 47 % is tevreden over de inspraakmogelijkheden bij belangrijke ingrepen in de stad".495 Op grond van deze bevindingen formuleerde Turnhout dan ook een aantal concrete beleidsdoelstellingen onder de noemer 'Kinderen kunnen er iets betekenen: participatie en burgerschap', waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen inspraak op stadsniveau en inspraak op buurtniveau.496 . De Stad wil een stadsbrede visie ontwikkelen op burgerparticipatie met aandacht voor kinderen en jongeren: "Alle leeftijdsgroepen zijn vragende partij om meer betrokken te worden bij wat er in de stad gebeurt: zowel wat betreft beleidsthema's als op niveau van hun straat. Participatie vertrekt vanuit een oprechte wil om de leefwereld van kinderen en jongeren te betrekken en eerlijke interesse in hun mening te tonen".497 De stad besteedt duidelijk aandacht aan de verschillende fasen in het beleidsproces: "Daarenboven start participatie van kinderen en jongeren bij het beleid best zo vroeg mogelijk in beleidsprocessen. Zowel bij de eerste opmaak, bij de uitvoering als in de evaluatie kunnen kinderen en jongeren als 'ervaringsdeskundigen' een rol spelen. Het is 491
Bv. de burgemeester die scholen bezoekt, de burgemeester die blaadjes in brievenbussen doet, de burgemeester die een kinderradio opstart om naar de mening van kinderen jongeren te vragen, een bezoekuur bij de burgemeester dat enkel voor kinderen is bestemd, e-mails met voorstellen naar de jeugddienst sturen zodat zij er de beste voorstellen uit kunnen selecteren en overhandigen aan de burgemeester enz.; Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60. 492 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60. 493 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60. 494 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60. 495 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60. 496 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 60-61. 497 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 67.
102
dus aangewezen om een stadsbrede visie op participatie van kinderen en jongeren, en in het verlengde op burgerparticipatie, te ontwikkelen met betrekking tot beleidstrajecten en/of projecten".498 In het rapport vraagt de Stad aandacht voor representativiteit binnen de jongerengroep: "Er dient ook geïnvesteerd te worden in kansengroepen (kinderen van allochtone afkomst, kinderen met een handicap, ...)".499 Ook kinderen die in armoede leven kunnen tot deze kansengroepen behoren.500 De stad wil kinderen en jongeren betrekken bij het beleidsproces via aangepaste methodieken: "Eerlijke participatie van kinderen en jongeren vraagt om aangepaste communicatie en methodieken. De jeugddienst kan raad- en steungever zijn in wat die 'participatie op maat' kan zijn. Er moet hierbij voldoende geïnvesteerd worden in de terugkoppeling van de resultaten met kinderen en jongeren Zo wordt ook aan kinderen en jongeren te kennen gegeven dat hun mening 'au sérieux' wordt genomen".501 Ook schenkt de stad aandacht aan participatie op buurtniveau: "Betrokkenheid op buurtniveau kan gestimuleerd worden door ondersteuning van speelstraten, buurtfeesten, opruimacties, ... Als voorwaarde voor ondersteuning kan de stad in haar reglementen opnemen dat alle buurtbewoners moeten betrokken worden, dus ook kinderen en jongeren".502 De nadruk binnen het participatieproces in het kader van Kindvriendelijke Stad ligt voornamelijk op thema's zoals de inrichting van publieke ruimtes, mobiliteitsplannen en een vrijetijdsaanbod op maat. Opvallend is dat armoede geen (prominente) plaats krijgt binnen deze participatiedoelstellingen, ondanks het grote kinderarmoedeprobleem.
242. De Kinderrechtencommissaris vindt het opmerkelijk dat er - tot nu toe - nog geen kinderen en jongeren werden gehoord bij het opstellen van een actieplan kinderarmoede, zeker omwille van het rapport rond Kindvriendelijke Stad waar participatie een zeer belangrijke plaats kreeg: "Onze bekommernis als jury voor het label Kindvriendelijke Stad was dat steden dit niet mogen beperken tot een eenmalig gegeven. Wij vroegen hen om 498
Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 67. Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 67. 500 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 501 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 67. 502 Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, 67. 499
103
erover te waken dat participatie van kinderen en jongeren een constante blijft doorheen het beleid. Participatie mag daarbij niet enkel worden beperkt tot de georganiseerde jeugd".503 De Kinderrechtencommissaris stelt dan ook dat het lokaal kinderarmoedebeleid idealiter zou moeten worden ondergebracht onder het kindvriendelijk beleid. Volgens hem moet dit laatste namelijk een beleid zijn dat oog heeft voor armoede: "Het is vreemd om een plan op te maken rond een kindvriendelijke stad en daarnaast nog een plan op te maken rond de aanpak van kinderarmoede".504 Volgens hem bestaan er reeds mooie voorbeelden van projecten waar participatie van kinderen en jongeren zeer geslaagd was. Zo peilde het onderzoek van Unicef en Kind en Samenleving naar inspraak bij de groep kinderen tussen 6 en 12 jaar: "Het is dus wel degelijk mogelijk, al is het niet eenvoudig om met kinderen en jongeren over hun armoede te spreken".505 De Kinderrechtencommissaris gebruikt af en toe een quote van één van de kinderen die deelnam aan het onderzoek, nl. "Ik heb geen arme dingen thuis". Volgens hem toont dit aan dat zij niet zo snel zullen spreken in termen van "wat is de impact van armoede op mijn leven?" wanneer zij kijken naar hun eigen omgeving. Naar aanleiding van deze vaststelling hebben Unicef en Kind en Samenleving een soort van leidraad opgemaakt over hoe onderzoek te voeren met kinderen en jongeren in armoede. Er is dus wel degelijk materiaal aanwezig om zich op te baseren.506 De Kinderrechtencommissaris benadrukt wel dat Turnhout reeds grote inspanningen heeft geleverd: "Het feit dat het jeugdwelzijnswerk iedere keer opnieuw werd betrokken bij het opmaken van het plan Kindvriendelijke Stad, dat kinderen en jongeren hier zelf inspraak hebben gekregen enzovoort. Maar er is zeer duidelijk gesteld dat dit als een proces moet worden bekeken".507 Binnen twee jaar zal de jury evalueren wat er geworden is van de ambities en de plannen die werden vooropgesteld. Het is dus niet zo dat een stad het label automatisch opnieuw verkrijgt.508
503
Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 505 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 506 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 507 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 508 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 504
104
b.2. 243.
Het
Middenveldorganisaties JAC
vervult
als
jeugdwelzijnsorganisatie
een
belangrijke
rol
als
vertegenwoordiger en spreekbuis van jongeren. Op individueel vlak worden jongeren steeds door hen gehoord: "In het begeleidingsaanbod zitten tussen- en eindevaluaties, waarbij het deels gaat over hun eigen proces maar ook over de manier waarop zij dit proces ervaren. Bij het geven van assertiviteitstrainingen vragen we bv. standaard wat de persoon van deze cursus vond".509 Daarnaast probeert het JAC ook rechtstreekse participatie tot stand te brengen binnen haar organisatie. Zij werkt met jeugdadviseurs in het kader van het project 'Vrienden helpen vrienden'.510 Dit zijn jongeren met een leeftijd tussen de 15 en 17 jaar die andere jongeren willen helpen en hier een opleiding voor krijgen. Enerzijds worden zij opgeleid om hun vrienden beter te ondersteunen, bv. "wat zeg ik wel en wat zeg ik niet?". Anderzijds wil het JAC deze adviseurs in een aantal participatieorganen laten terechtkomen, waarbij zij meedenken over de werking van het JAC. Zo wordt regelmatig naar hun mening gevraagd bij de organisatie van bepaalde zaken, helpen zij mee flyers uit te delen enz. "Laatst zijn twee van onze jeugdadviseurs naar Azerbeidzjan gegaan voor een congres, waarbij het JAC tracht om deze jongeren zoveel als mogelijk aan het woord te laten. Vroeger waren dit de typische 'humane wetenschappenjongeren'. Nu bestaat deze groep jeugdadviseurs uit een heel divers publiek, waaronder jongeren die in armoede leven".511 Het JAC probeert er actief op in te zetten om deze groep te vertegenwoordigen en hen te engageren: "Dit heeft ook veel meer waarde omdat een kansarme jongere amper wordt gehoord. Zij zijn niet vertegenwoordigd in jeugdbewegingen en dergelijke".512 Volgens de medewerkster verloopt dit proces redelijk vlot. De regio Kempen mag 3 van de 15 jeugdadviseurs aanleveren. Dit jaar gaat het daarbij om drie maatschappelijk kwetsbare jongeren.513 244. Het VCLB maakt - net zoals het JAC - deel uit van het Jeugdwelzijnsoverleg. Zoals eerder werd aangehaald (zie supra randnrs. 63) blijkt dit een zeer goed forum te zijn om bepaalde signalen door te geven in naam van kinderen en jongeren: "Als je er van mag uitgaan dat het geen wat leeft onder jongeren, bv. één van de straathoekwerkers die op één
509
Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. Voor meer informatie over dit project: zie www.jongenvanzin.be/adres/jongereninformatie-en-participatie (laatste consultatie op 8 april 2015). 511 Interview met medewerkerster JAC Turnhout op 9 december 2014. 512 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 513 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 510
105
van de vorige overlegmomenten de vorige keer te horen had gekregen over de toegang van jongeren die bijna gemarginaliseerd zijn, hoe ontzettend moeilijk het is voor hen om toegang te krijgen tot zelfs arbeidstrajecten, dat het via de straathoekwerker op tafel wordt gelegd en zo bij de arbeidsbemiddeling terechtkomt". De medewerker van het VCLB geeft aan dat inspraak van kinderen en jongeren op het gebied van armoede geen evidente zaak is. Ook binnen haar eigen werking blijkt dat het niet eenvoudig is om kinderen en jongeren inspraak te geven. Hij stelt dat er niet veel mogelijkheden zijn binnen de structuur van een school: "Het CLB heeft ooit geprobeerd om participatie op gang te brengen via leerlingenraden maar hier kwam eigenlijk weinig reactie op. We hebben het in een aantal scholen kunnen doen maar eigenlijk was dat een vrij beperkt signaal. Daarbij moet men zichzelf dan ook nog eens de kritische vaag stellen of kansarme jongeren hier een invloed hebben en of hun verhaal goed wordt verteld".514 De medewerker stelt dan ook dat werken aan inspraak voor kinderen en jongeren een terechte bezorgdheid is en dat de oproep naar creativiteit op dit vlak groot blijft.515 b.3.
Scholen
245. Alle geïnterviewde scholen beschikken over een kinderparlement of een leerlingenraad.516 246. Zowel de directrice van Talentenschool Turnhout (campus Zenit) als de directeur van de Stedelijke Handelsschool Turnhout geven aan dat kansarme leerlingen niet zijn vertegenwoordigd in deze leerlingenraad, mede omwille van het feit dat deze leerlingen niet transparant zijn over hun visies.517 Volgens de directeur van de Stedelijke Handelsschool is een leerlingenraad op zichzelf een moeizaam werkend orgaan en is het "een illusie om hier een specifiek segment aan toe te voegen".518 De directrice van
514
Interview met de verantwoordelijke voor het thema kansenbevordering VCLB Kempen op 8 december 2014. 515 Interview met verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB Kempen op 8 december 2014. 516 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 517 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 518 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015.
106
Talentenschool Turnhout stelt dat zij deze jongeren ook niet aanspreken om in deze leerlingenraad te zetelen.519 247. De directrice van BS Kameleon stelt dat de kansarme leerlingen meestal weten dat de school op de hoogte is van hun situatie en dat zij steeds bij iemand terechtkunnen, zoals bv. de zorgcoördinator: "Ze vinden hun vertrouwenspersonen".520 Anderzijds is zij er zich van bewust dat sommige kinderen een meer timide karakter hebben, waardoor de school niet altijd weet heeft van "wat er achter de muur gebeurt".521 Volgens haar is het dan ook zeer moeilijk om iedereen te bereiken en ervoor te zorgen dat er wordt geluisterd naar de noden van al deze leerlingen. Zoals eerder werd aangehaald, vindt zij het dan ook zeer belangrijk om leerkrachten aan te nemen die oog hebben voor leerlingen in armoede (zie supra randnrs. ...).522 248. In Talentenschool Turnhout (campus Zenit) wordt aan leerlingen die in armoede leven niet rechtstreeks gevraagd naar hun mening of noden: "Dit is sowieso niet vanzelfsprekend maar wordt nog bemoeilijkt door het feit dat een school niet altijd op de hoogte is van wie in armoede leeft en wie niet".523 249. De Stedelijke Handelsschool Turnhout heeft geen expliciet contact met jongeren in armoede en, zoals eerder werd gesteld, kent zij de kansarme jongeren niet. Via de zorgcoördinator wordt er wel af en toe bemiddeld met de directeur. Dit gaat bv. over schoolrekeningen, buitenlandse reizen en kledingbehoefte.524 250. De directeur van BS Sint-Pietersinstituut stelt dat naar kinderen in armoede wordt geluisterd indien zij er zelf naar vragen, maar dat de school er soms echt niet van op de hoogte is over welke kinderen dit gaat.525
7.1.4. Conclusie 251. Het recht om te participeren aan beleidsvorming - zowel voor ouders als voor kinderen en jongeren in armoede - wordt meestal gerealiseerd via vertegenwoordiging door verenigingen in advies- en overlegorganen van het lokaal bestuur. Positief voor de 519
Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 521 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 522 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 523 Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. 524 Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 525 Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut Turnhout op 6 mei 2015. 520
107
realisatie van het recht om gehoord te worden is dan ook dat het lokaal bestuur een netwerk aan partners heeft gecreëerd dat zeer dicht bij de doelgroep staat en op die manier hun noden en visies vertaalt. 252. Het participatietraject voor personen in armoede dat werd opgestart door de dienst Gelijke Kansen en het OCMW - en onder andere zal kaderen binnen het beleid m.b.t. kinderarmoede - is een belangrijke stap voor de verwezenlijking van voormeld recht. Interessant hierbij is dat het gaat om een structurele vorm van participatie en niet om een eenmalig initiatief. Het feit dat het woonbeleid een prominente plaats krijgt binnen dit traject is een pluspunt, vooral omdat de dienst Huisvesting aangeeft dat zij personen in armoede zelf niet genoeg laat participeren. Bij de verdere uitwerking van dit traject is het evenwel belangrijk dat zij betrokken worden bij alle fasen van het beleidsproces en niet enkel bij de vorming ervan. 253. De mate waarin kinderparticipatie wordt verwezenlijkt, verschilt tussen de actoren. Enerzijds zijn er actoren die binnen hun beleid of organisatie dagelijks omgaan met kinderen en jongeren. Algemeen bekeken betrekken zij deze groep bij de beleidsvorming of werking van hun dienst. Ook op individueel niveau worden kinderen en jongeren gehoord. Deze actoren erkennen dat de visie van kinderen en jongeren relevante perspectieven en ervaringen kan toevoegen. Anderzijds zijn er actoren die niet dagelijks omgaan met kinderen en jongeren binnen hun werking. Zij ondervinden moeilijkheden bij de verwezenlijking van kinder- en jongerenparticipatie, zeker in het kader van een moeilijk thema zoals armoede. Mogelijks vloeit dit voort uit een gebrek aan ervaring en expertise. Een potentiële oplossing zou dan ook kunnen zijn om meer wisselwerking tot stand te brengen tussen deze twee groepen van actoren, waardoor het gebrek aan kennis deels wordt opgevangen. Daarnaast bestaan er praktijkvoorbeelden met duidelijke richtlijnen die beschrijven hoe men met kinderen kan praten over hun armoede. 254. In het kader van het rapport Kindvriendelijke Stad leverde de Stad Turnhout reeds grote inspanningen om kinderparticipatie bij beleidsvorming te waarborgen. Zo werden kinderen en jongeren nauw betrokken bij de opmaak van het rapport zelf. Bovendien formuleerde de Stad een aantal concrete beleidsdoelstellingen m.b.t. inspraak die duidelijk inzetten op de verwezenlijking van het recht om gehoord te worden. 108
De wijze waarop dit rapport tot stand kwam, beantwoordt aan de criteria van artikel 12 IVRK. Zo heeft het rapport oog voor representativiteit binnen de ondervraagde groep. Hierdoor verzekerde de Stad dat ook kinderen en jongeren in armoede - een groep die klassiek op barrières stoot bij de uitoefening van voormeld recht - de kans kregen om hun stem te laten horen. Kinderen en jongeren van alle leeftijden - behalve de allerjongsten (04 jaar) - werden betrokken bij de opstelling van dit rapport. De Stad voorzag hierbij aangepaste ondervragingsmethodes voor verschillende leeftijdscategorieën. Het feit dat deze groep achteraf ook de kans kreeg om de ondervragingsmethodes te beoordelen en feedback te formuleren, zorgt ervoor dat zij zelf kunnen aangeven wat voor hen geschikte omstandigheden voor participatie zijn. Ook de geformuleerde beleidsdoelstellingen beantwoorden aan de criteria. Zo wordt er oprechte
interesse
getoond
in
de
mening
van
kinderen
en
jongeren.
De
beleidsdoelstellingen formuleren ook zeer duidelijk dat participatie best zo vroeg mogelijk begint en moet worden doorgetrokken gedurende het hele beleidsproces. Hoe sterk dit rapport echter ook inzet op participatie, armoede an sich als beleidsthema waar kinderen en jongeren hun mening over konden formuleren kreeg slechts een beperkte plaats binnen het rapport Kindvriendelijke Stad. Dit zou beschouwd kunnen worden als een gemiste kans met het oog op beleidsvorming m.b.t. kinderarmoede. Zoals de Kinderrechtencommissaris het stelt: een kindvriendelijk beleid is nl. een beleid dat oog heeft voor armoede. 254. Een bedenking doorheen dit veldonderzoek is in hoeverre ouders, kinderen en jongeren met een vreemde afkomst kansen krijgen om te participeren bij beleidsvorming (rond kinderarmoede). Verenigingen geven zelf aan dat zij deze groep minder bereiken. Via advies- en overlegorganen worden deze gezinnen dan ook niet in dezelfde mate vertegenwoordigd. Het feit dat de armoede in Turnhout vaak gekleurd is, draagt in het bijzonder bij aan het belang van een realisatie van hun recht om gehoord te worden. 255. Ouderparticipatie is niet enkel essentieel om schooluitval te voorkomen en zo het recht op onderwijs van de leerling te verwezenlijken maar ook om ervoor te zorgen dat deze ouders gehoord worden door de school en hun noden en visies kunnen delen. Een actief beleid voeren hieromtrent - iets wat sommige scholen reeds doen - is dan ook wenselijk vanuit het oogpunt van het recht om gehoord te worden.
109
Leerlingen in armoede participeren niet rechtstreeks in schoolorganen, zoals een leerlingenraad. Vandaar dat het belangrijk is dat het kind op individueel niveau gehoord wordt. Dit blijkt zo te zijn bij de meeste geïnterviewde scholen, al blijft het -zoals reeds aangehaald- moeilijk voor scholen om deze leerlingen in kaart te brengen. Dit zou nogmaals als een pleidooi kunnen worden beschouwd voor het inzetten op goede beeldvorming.
7.2.
Informatieoverbrenging, communicatie en drempelverlaging
256. Inzetten op informatieoverbrenging, communicatie en drempelverlaging is essentieel om participatie van gezinnen in armoede in zijn brede betekenis - nl. deelname aan de samenleving - tot stand te brengen. Verschillende elementen hiervan kwamen reeds aan bod tijdens een bespreking van het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten en het recht op onderwijs.526 Omwille van het feit dat informatieoverbrenging, communicatie en drempelverlaging een belangrijke voorwaarde vormen voor het verzekeren van de toegang tot alle mensenrechten van kinderen, jongeren en hun ouders in armoede gaat dit hoofdstuk dieper in op een aantal aspecten die nog niet werden aangehaald.
7.2.1. Informatieoverbrenging en communicatie a.
Internationaal kader
257. Mensenrechtenverdragen hebben oog voor het feit dat de overdracht van degelijke informatie een belangrijke voorwaarde vormt voor de realisatie van mensenrechten. Meestal wordt dit recht 'op informatie' geformuleerd als een onderdeel van het recht op vrijheid van meningsuiting.527 Dit gaat echter over een context waarin de burger zelf naar de overheid stapt om informatie te verkrijgen. 258. Wat de omgekeerde beweging betreft, biedt het mensenrechtenkader veel minder houvast. Toch lijkt er een evolutie op gang te komen. Zo benadrukken verschillende General Comments van het Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten het belang van de toegang tot informatie voor de realisatie van economische, sociale en culturele rechten. Een voorbeeld hiervan is General Comment Nr. 19 over het recht op 526
Zie hoofdstuk V en VI. Zo bv in. art. 10 Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (EVRM), BS 19 augustus 1955. 527
110
sociale zekerheid waar het Comité stelt dat om het recht op sociale zekerheid te verzekeren "[social security systems] should ensure the right of individuals and organizations to seek, receive and impart information on all social security entitlements in a clear and transparent manner".528 In de zaak Maragopoulous Foundation for Human Rights t. Griekenland 529 bevestigde ook het Europees Comité voor Sociale Rechten dat het recht op informatie een noodzakelijke voorwaarde vormt voor het genot van sociale en economische rechten. Daarnaast erkennen verdedigers van mensenrechten op het veld meer en meer dat er een duidelijke link bestaat tussen de toegang tot informatie en realisatie van mensenrechten. Zo beweert een rapport dat werd gepubliceerd door de NGO ADC530 met de titel 'Access to information: An Instrumental Right for Empowerment' dat "The right to access public information about one's economic, social and cultural rights is not only related to these rights, it is a precondition for their realisation".531 b.
Vlaams kader
259. Ook binnen het Vlaams kader bestaat er geen uitdrukkelijk recht op informatie in deze context. Wat echter zeer relevant is, is dat het beginsel van de actieve openbaarheid van bestuur lokale besturen de verplichting oplegt om "[...] de bevolking of de betrokken doelgroepen systematisch, correct, evenwichtig, tijdig en op verstaanbare wijze voor te lichten over haar beleid, regelgeving en dienstverlening [...]".532
528
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No 19: The right to social security (art. 9), UN Doc. E/C.12/GC/19, 4 februari 2008. ; M. MCDONAGH, "Right to Information in International Human Rights Law", Human Rights Law Review 2013, Vol. 13, Issue 1, 44. 529 European Committee on Social Rights 2 februari 2007, nr. 30/05. 530 Article 19 is een internationale mensenrechtenorganisatie die zich wereldwijd inzet voor de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van informatie; www.article19.org/pages/en/what-we-do.html (laatste consultatie op 14 augustus 2015). 531 Article 19, Access to Information: An Instrumental Right for Empowerment , Londen, juli 2007, § 8.1, www.article19.org/data/files/pdfs/publications/ati-empowerment-right.pdf (laatste consultatie op 3 mei 2015); M. MCDONAGH, "Right to Information in International Human Rights Law", Human Rights Law Review 2013, Vol. 13, Issue 1, 44. 532 Art. 28, § 1 Decr. Vl. van 26 maart 2004 betreffende de openbaarheid van bestuur, BS 1 juli 2004.
111
c.
Implementatie op lokaal niveau
260. De meeste geïnterviewde actoren proberen informatie over te brengen via de klassieke kanalen zoals een website, folders, posters en dergelijke.533 Uit een ruimtelijke observatie tijdens het afnemen van de interviews blijkt ook dat er steeds folders en dergelijke aanwezig waren. Ondanks de grote leesbaarheid van de meeste folders waren deze allemaal enkel in het Nederlands opgesteld. 261. De dienst Gelijke Kansen geeft informatie mee aan gezinnen in armoede wanneer deze in aanmerking komen voor een studiebeurs, een onderwijscheque of een vrijetijdspas. Alles wat de Stad aan ouders wil richten, wordt ook nog eens via de scholen gecommuniceerd.534 De medewerkers stellen dat het voornamelijk belangrijk is om een netwerk op te richten dat bestaat uit partners die zeer dicht bij de ouders staan en als laagdrempelig worden ervaren, zoals bv. de Opvoedingswinkel, 'T AnTWOORD en Prisma. Volgens hen kunnen zij de doelgroep eenvoudiger bereiken en informeren over diensten, organisaties en initiatieven die van nut zijn.535 Uit het interview
met de dienst Gelijke Kansen blijkt dat anderstaligen één van de
moeilijkst bereikbare groepen zijn. De dienst probeert hen te bereiken via intermediaire instellingen, zoals het Centrum voor Basiseducatie. Toch geven zij zelf aan dat de communicatie naar anderstaligen toe nog beter kan, maar dat de dienst hierbij stoot op wettelijke beperkingen: "Zo krijgen anderstalige mensen die het Nederlands totaal onkundig zijn vanuit de stad documenten en brieven aan in het Nederlands. Wij mogen niet in andere talen communiceren. Er zit wel enige flexibiliteit op die wetgeving maar het
533
Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014; Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014; Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014; Interview met verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB Kempen op 8 december 2014; Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014; Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014; Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015; Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015; Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015; Interview met directrice Talentenschool Turnhout - Campus Zenit op 1 april 2015; Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015. 534 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 535 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014.
112
principe blijft hetzelfde".536 De dienst Gelijke Kansen probeert dit op te vangen door zoveel als mogelijk te werken met pictogrammen enz. Het diensthoofd stelt wel een positieve evolutie vast: "Ik heb het gevoel dat het bestuur min of meer begint te beseffen dat 25 procent van de Turnhoutse bevolking een andere afkomst heeft dan de Belgische".537 Anderzijds geeft hij aan dat andere stadsdiensten vaak nog niet genoeg beseffen wat de beleidsmatige consequenties van deze bevolkingssamenstelling zijn, ook wat communicatie betreft. De medewerkers van de dienst Gelijke Kansen zien hier voor zichzelf een stimulerende rol weggelegd: "Het beleid rond kinderarmoede moet een horizontaal beleid zijn doorheen de gehele organisatie, waarbij wij een stimulerende rol moeten spelen en voortdurend de link moeten leggen met andere diensten. We moeten hen er bv. op wijzen dat ze rekening moeten houden met mensen die het financieel moeilijk hebben of die de taal niet begrijpen. Voor ons is dat vanzelfsprekend maar voor mensen vanuit een ander werkveld niet".538 Zoals reeds werd vermeld (zie supra randnrs. 88) vormt toeleiding één van de hoofdpeilers van het actieplan kinderarmoede. De subsidies van oud-minister Lieten worden o.a. gebruikt voor de ondersteuning van het MOM-project (Moeders Ontmoeten Mekaar). Dit project wil lerende ontmoetingsmomenten organiseren voor pas bevallen moeders, met binnen deze groep specifieke aandacht voor mensen uit kansengroepen. De uiteindelijke bedoeling is om deze groep van pas bevallen moeders te informeren en na verloop van tijd toe te leiden naar de reguliere peuterspeelpunten. Deze peuterspeelpunten - die ook worden ondersteund door de subsidies van oud-minister Lieten - zijn plaatsen waar ouders met hun jongste kinderen (tot 3 jaar) kunnen samenkomen om elkaar te ontmoeten en om samen met hun kinderen te spelen. De projectaanvraag 'Naar een versterkte aanpak van kinderarmoede in Turnhout' stelt dat "via dit laagdrempelig initiatief de mogelijkheid wordt gecreëerd om te praten met andere ouders en om informatie te vragen aan een begeleider. Vragen over gezondheid, school, kinderopvang, werk, welzijn, ... worden met de nodige zorg behandeld en/of men wordt doorverwezen naar bevoegde organisaties".539 Het valt de coördinator op dat het Peuterspeelpunt dat zich in 'T AnTWOORD bevindt
536
Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 538 Interview met onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 539 Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Projectaanvraag: Naar een versterkte aanpak van kinderarmoede in Turnhout, 2014, in bezit auteur. 537
113
voornamelijk anderstaligen aantrekt, ook al bereikt de organisatie deze groep daarbuiten amper (zie infra randnr. 288). In het kader van het actieplan kinderarmoede organiseerde de dienst Gelijke Kansen een infoavond in 'T AnTWOORD om mensen in armoede te informeren over een aantal nieuwe initiatieven m.b.t. kinderarmoede. Tijdens mijn aanwezigheid had ik de indruk dat een infoavond op zichzelf efficiënt kan zijn om informatie over te dragen maar dat de aanwezigen teveel informatie tegelijk te verwerken kregen. De coördinator van 'T AnTWOORD bevestigde dit nadien tijdens het interview.540 262. De huisvestingsambtenaar van de dienst Huisvesting geeft aan dat de dienst nog heel wat werk heeft om een betere communicatie tot stand te brengen. Zo stelt hij dat een groot deel van de briefwisseling vanuit de dienst niet leesbaar genoeg is. Hij geeft hierbij het voorbeeld van documenten die zowel juridisch correct als leesbaar moeten zijn, zoals bv. een onbewoonbaarverklaring die uitgaat van de burgemeester: "Je werkt met termen die je moet opnemen omwille van de juridische correctheid maar dit maakt het niet leesbaar. Ik denk dat we beide wel kunnen verzoenen met elkaar maar dat we misschien wat expertise missen om de taal van mensen in armoede te spreken. Daarnaast missen we ook vooral tijd".541 De huisvestingsambtenaar geeft eerlijk toe dat "het vaak heel gemakkelijk is om te blijven doen wat je al jaren doet en weet dat het juridisch in orde is wanneer het document bij de rechtbank terechtkomt".542 Volgens hem kan de dienst eventueel meer inzetten op gerichte brochures maar ook op mondelinge communicatie. Daarbij geeft hij een voorbeeld m.b.t. woonkwaliteit. Indien er een onbewoonbaarverklaring wordt uitgesproken, wordt aan de bewoners begeleiding aangeboden door de dienst woonbegeleiding van het OCMW. Dit personeel zou dan ook extra duiding kunnen geven bij de briefwisseling van de Stad. Volgens hem is dit echter de theorie: "We merken dat deze begeleiding aanbieden in een brief niet genoeg is. Ik denk dat we het systeem, samen met het OCMW, moeten omdraaien: als er bv. een onbewoonbaarverklaring komt, dan zou het OCMW naar deze personen moeten gaan. Wij zeggen op die manier niet langer 'als je een vraag hebt, ga naar het OCMW', het OCMW
540
Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 542 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 541
114
zal zelf moeten bellen om een afspraak te maken. Ik denk dat dit kan helpen om korter op de bal te spelen".543 263. De Jeugddienst probeert actief in te zetten op informatieoverbrenging naar kinderen, jongeren en hun ouders toe. Zo gaan medewerkers op huisbezoek bij gezinnen in armoede om de speelpleinwerking voor te stellen. Hierbij krijgt de dienst hulp van vrijwilligers en monitoren die de nodige ervaring hebben opgebouwd.544 Daarnaast is er de - volgens de schepen van Jeugd - zeer toegankelijke folder 'Turnhout speelt' waarin zeer duidelijk en begrijpelijk omschreven wordt wat er allemaal aanwezig is in de stad op speelgebied.545 Zoals reeds werd vermeld, is deze folder enkel in het Nederlands voorzien. 264. Het OCMW Turnhout probeert - naast de klassieke kanalen - voornamelijk informatie over te brengen via haar maatschappelijk werkers die de eerste toegangspoort zijn tot haar hulpverlening. De organisatie streeft er dan ook naar om deze medewerkers permanent te updaten m.b.t. informatieverstrekking naar cliënten. Zo wordt aan het begin van ieder schooljaar opnieuw alle relevante informatie meegedeeld aan maatschappelijk werkers die gezinnen met kinderen begeleiden. De directeur Sociale Zaken van OCMW Turnhout stelt dat kinderen en jongeren weinig rechtstreeks worden geïnformeerd, in de eerste plaats omdat het OCMW geen kinderen- en jongerenwerking heeft. Het OCMW geeft wel frequent toelichting aan scholen.546 265. Toch blijft informatieoverbrenging een pijnpunt binnen de werking van het lokale bestuur: "Je ondervindt onmiddellijk dat mensen in armoede een probleem naar voren brengen waarvoor oplossingen bestaan. Toch vinden ze die niet. Ze moeten de oplossing al kennen en àls ze die dan kennen, kennen ze de weg ernaartoe meestal niet".547 Zowel de geïnterviewde medewerkers van de dienst Gelijke Kansen als het diensthoofd van de Jeugddienst zijn van mening dat een goede communicatie bestaat uit een één-op-één contact en dat dit een investering verdient.548
543
Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 545 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 546 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 547 Interview met diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. 548 Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014; Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. 544
115
Een groot deel van de subsidies van oud-minister Lieten worden dan ook besteed aan de aanwerving van een casemanager kinderarmoede. Haar hoofdtaak bestaat erin om gezinnen die in armoede leven toe te leiden naar bestaande projecten. Zij zal deze gezinnen proactief opsporen en begeleiden. Wanneer zij op huisbezoek gaat is het de bedoeling om bepaalde projecten ter sprake te brengen. Indien er nog andere vragen of noden zijn, kan zij ook doorverwijzen naar de reguliere hulpverlening. 266. De Jeugdraad - die bestaat uit vertegenwoordigers van alle Turnhoutse jeugdbewegingen - geeft aan dat zowel zijzelf als (de ouders van) hun leden niet op de hoogte zijn van alle diensten, organisaties en initiatieven die de stad organiseert voor kinderen en jongeren die in armoede leven.549 Het diensthoofd van de Jeugddienst stelt het volgende: "Als het voor de jeugdbewegingen nog niet duidelijk is welke mogelijkheden er zijn, hoe kan dat dan duidelijk zijn voor mensen die in armoede leven zelf?".550 Zelf stellen de leden van de Jeugdraad voor aan het lokaal bestuur om een brief op te stellen die alle relevante informatie op een gestructureerde en geordende wijze bevat. Niet alle diensten en organisaties zijn even bekend voor de Jeugdraad. Zo is de Jeugddienst één van de kanalen die zij vrij goed kunnen bereiken maar zijn zij veel minder op de hoogte van de werking van het OCMW: "Hierdoor missen wij veel zaken".551 Eén van de vragen tijdens het interview met de Jeugdraad peilde naar haar interesse in een infoavond, refererend naar een infoavond die kort daarvoor werd georganiseerd door de dienst Gelijke Kansen en plaatsvond in 'T AnTWOORD (zie supra randnr. 261). Eén van de raadsleden antwoordt hierop het volgende: "Dat van die infoavond, dat wist ik zelfs niet. Anders waren wij hier zeker naartoe gegaan. Misschien wordt er reclame gemaakt voor infoavonden maar wij krijgen hier niets van aan".552 267. 'T AnTWOORD heeft plannen om een kinderspeelpunt uit te werken, dit op vraag van het Peuterspeelpunt en het OCMW. Het idee is dat ouders en kinderen iets rond vrijetijdsbesteding doen gedurende woensdagnamiddagen en eventueel weekends of vakanties. Dit project heeft de achterliggende bedoeling om personen in armoede het aanbod te leren kennen maar ook om hen hier verder wegwijs in te maken, bv. door
549
Interview met Jeugdraad op 30 september 2014. Interview met Jeugdraad op 30 september 2014. 551 Interview met Jeugdraad 30 september 2014. 552 Interview met Jeugdraad op 30 september 2014. 550
116
informatie mee te geven over de mogelijkheden om aan financiën te geraken, door samen ergens naartoe te gaan enz.553 Daarnaast probeert 'T AnTWOORD ook haar eigen werking bekend te maken. Zo hebben twee stagiairs een grote bevraging georganiseerd bij verschillende groepen, in wijken en in winkels, gelegen in Turnhout. Daarbij werd nagegaan of de Turnhoutse bevolking de organisatie kent en weet wat 'T AnTWOORD voor haar zou kunnen betekenen. Hieruit bleek dat de organisatie nog niet genoeg gekend is en dat er een negatief beeld hangt rond haar werking omdat mensen zich niet willen vereenzelvigen met een groep armen. Op dit laatste aspect wordt in het volgende punt dieper ingegaan (zie infra randnrs. 288).554 268. De directrice van Moeder-Zorg stelt dat zij haar uiterste best doet om de werking van Moederzorg bekend te maken: "Een aantal jaren geleden verhuisden we bv. naar een andere locatie. Op dat moment werden alle mensen in onze contactenlijst persoonlijk aangeschreven. Ook de straten rondom de nieuwe locatie kregen allemaal een folder in de bus. Alle scholen, dokters, huisartsenkringen enzovoort werden op de hoogte gebracht".555 Toch merkt zij af en toe dat sommige dokters niet bereid zijn om folders neer te leggen in hun praktijk: "Ze vertellen mij dan dat er bij hen geen mensen in armoede langskomen".556 Moeder-Zorg informeert niet enkel over haar eigen werking maar geeft ook informatie mee over andere initiatieven, zoals bv. de Peuterspeelpunten.557 269.Volgens de schepen van Jeugd zijn organisaties zoals het CAW en Arktos558 zeer belangrijk bij het overbrengen van informatie naar de doelgroep toe omdat zij veel directer communiceren: "Zij gaan heel gericht naar personen toewerken waarvan ze weten dat er een bepaalde problematiek aanwezig is. Binnen het CAW spelen de straathoekwerkers hier bv. een belangrijke rol in".559 Het JAC - dat ook onderdeel is van het CAW - kent een breed informatieaanbod. Daarnaast probeert het Centrum zoveel mogelijk op de hoogte te zijn van alle initiatieven.560
553
Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober2014. Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 555 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 556 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 557 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 558 Arktos is een "vormingsorganisatie die werkt met kinderen en jongeren van 6 tot 25 jaar. Arktos begeleidt kinderen en jongeren in hun leefwereld, specifiek in arbeid, onderwijs, vrije tijd, welzijn en woonomgeving", zie www.arktos.be/ (laatste consultatie op 9 april 2015). 559 Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. 560 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 554
117
270. Op grond van het decreet Rechtspositie Minderjarige is het overbrengen van informatie van het CLB naar de jongeren een belangrijke beleidsprioriteit: "Binnen onze werking houdt dit in dat de rechten van kinderen en jongeren zo transparant mogelijk moeten zijn bij begeleidingstrajecten".561 271. Ook scholen spelen een zeer belangrijke rol bij informatieoverdracht en toeleiding. 272. Basisschool Kameleon probeert ouders op verschillende vlakken te informeren en toe te leiden naar andere initiatieven. De school geeft brieven mee in de boekentas maar zet de nodige informatie ook op sociale media, zoals Facebook: "Dit laatste is een platform waarmee we een kansarmer publiek bereiken op een eenvoudige manier".562 Indien de school een informatiemoment organiseert, wordt dit ook mondeling verschillende keren herhaald - zowel naar de kinderen als naar de ouders toe - en dus niet enkel via schriftelijke communicatie. De directrice is er zich namelijk van bewust dat sommige ouders niet kunnen lezen.563 Daarnaast informeert de school haar leerlingen over sportinitiatieven, jeugdbewegingen, speelpleinwerkingen en dergelijke. Folders die zij hierover ontvangt, worden op voorhand met een kritisch oog bekeken, "omdat sommige zaken gewoon teveel geld kosten".564 Ook de verschillende initiatieven van de Stad worden via de school bekendgemaakt. Zo nodigt zij personen uit die uitleg geven over het project 'Taal in het Park' of over de speelpleinwerking. Een ander voorbeeld is dat leerkrachten samen met een groep ouders de Speelotheek bezoeken. 273. In het begin van het schooljaar organiseert BS Sint-Pietersinstituut een infoavond voor alle ouders waar onder andere informatie wordt gegeven m.b.t. schooltoelagen. De directeur stelt dat zij wel de nodige informatie zullen verschaffen, "maar dan in de eerste plaats wanneer deze ouders er zelf om komen vragen".565
561
Interview met verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB Kempen op 8 december 2014. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 563 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 564 Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. 565 Interview met directeur BS Sint-Pieterinstituut op 6 mei 2015. 562
118
274. Talentenschool Turnhout (campus Zenit) informeert en sensibiliseert - bv. door een jaarlijkse actie van 'T AnTWOORD op de speelplaats. De klemtoon ligt daarbij meer op de leerlingen dan op de ouders.566 275. De Stedelijke Handelsschool Turnhout voert geen actief beleid rond het overbrengen van informatie of toeleiding. Op het niveau van individuele dossiers gebeurt dit soms wel.567 276. Het Sociaal Verhuurkantoor probeert steeds te detecteren of er nog een andere problematiek aanwezig is naast de huisvestingsproblematiek. Indien zij merkt dat dit het geval is, probeert het kantoor informatie mee te geven en door te verwijzen naar de juiste organisaties.568 d.
Conclusie
277. In dit hoofdstuk - maar ook in de hoofdstukken over het recht op vrije tijd, ontspanning en culturele activiteiten en het recht op onderwijs - blijkt dat informatieoverdracht
en
communicatie
heikele
punten
zijn
binnen
het
(kinder)armoedebeleid. 278. Zoals reeds verschillende keren aangehaald, blijkt uit de cijfers dat het in vele gevallen om gekleurde armoede gaat in Turnhout. Dit geeft een extra dimensie aan de problematiek rond kinderarmoede die echter niet altijd evenveel aandacht krijgt van iedere actor, zeker wat informatieoverdracht en communicatie betreft. Nochtans is dit net de categorie die het minst wordt bereikt. Dit zorgt ervoor dat de toegang tot mensenrechten van deze groep minder wordt gewaarborgd. In die zin is het feit dat de dienst Gelijke Kansen voor zichzelf een rol ziet weggelegd om de andere diensten te wijzen op het belang van een duidelijke en aangepaste communicatie dan ook zeer gunstig. Waar de dienst Huisvesting bv. aangeeft dat zij expertise mist op dit gebied kan de dienst Gelijke Kansen haar kennis en ervaringen uitwisselen. 279. Veel actoren geven aan dat een goede communicatie via een één-op-één-kanaal verloopt. Het takenpakket van de casemanager kinderarmoede bestaat dan ook uit
566
Interview met directrice Talentenschool Turnhout (campus Zenit) op 1 april 2015. Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. 568 Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. 567
119
persoonlijke infomatieoverdracht en toeleiding naar de bestaande initiatieven. Het feit dat de gezinnen daarbij proactief worden opgespoord en dat er dus een actief beleid wordt gevoerd richting de doelgroep zorgt voor een betere bescherming van de toegang tot mensenrechten. 280. Het feit dat schoolpersoneel vaak zo dicht bij de leerling zelf staat maakt van een school een ideaal medium voor informatieoverdracht. Sommige scholen voeren hier opnieuw een zeer actief beleid rond, anderen beschouwen dit als iets louter occasioneels. Nochtans zou het interessant zijn indien ook deze laatste scholen een iets actievere rol zouden vervullen. 281. Er blijkt niet enkel een gebrek te zijn aan informatieoverdracht naar de doelgroep toe maar ook een gebrek aan informatiedoorstroming tussen de verschillende actoren. Zo geven de leden van de Jeugdraad aan dat zij onvoldoende op de hoogte zijn van de werking van verschillende diensten en initiatieven. Een mogelijke denkpiste zou kunnen zijn om een gemakkelijk raadpleegbare inventaris op te stellen waarin alle nuttige informatie m.b.t. kinderarmoede beschikbaar is.
7.2.2 Drempelverlaging 282.
Net
zoals
bij
een
degelijke
informatieoverdracht
en
communicatie
is
drempelverlaging een belangrijke voorwaarde om de toegang tot mensenrechten te waarborgen. a.
Vlaams kader
283. Artikel 8 van het decreet Lokaal Sociaal Beleid569 stelt dat het lokaal sociaal beleid gericht is op "een maximale toegankelijkheid van de dienstverlening voor elke burger en een optimaal bereik van de beoogde doelgroep in het kader van het lokaal sociaal beleid [...]". b.
Implementatie op lokaal niveau
284. De strategische meerjarenplanning stelt het volgende: "We realiseren een optimale toegankelijkheid van dienstverlening voor alle inwoners van Turnhout met bijzondere
569
Art. 8 Decr. Vl. van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 12 mei 2004.
120
aandacht voor kansengroepen".570 Daarbij verduidelijkt dit plan: "Het lokaal bestuur ondersteunt en/of neemt zelf initiatieven die genormaliseerde alternatieven voorzien voor mensen uit kansengroepen waarvoor de kloof met maatschappelijke systemen (nog) niet overbrugbaar is (doelgroepspecifiek aanbod)".571 Vandaar dat het lokaal bestuur, zoals reeds vaker aangehaald, er ook voor koos om de structurele subsidies van oud-minister Lieten in te zetten op projecten die voor toeleiding zorgen. 285. De dienst Huisvesting zet op verscheidene manieren in op het verlagen van drempels, zowel naar haar eigen werking toe als naar toeleiding tot hulpverlening. De geïnterviewde huisvestingsambtenaar denkt hierbij voornamelijk aan de inschrijving voor sociale huisvesting. Deze materie is vaak zeer complex in die zin dat er heel wat documenten in orde moeten worden gebracht: "Het perverse is dat net deze groep die hier gebruik van wil maken niet steeds over alle documenten beschikt of deze begrijpt en dat zij heel wat papierwerk in orde moeten brengen".572 De medewerkers van de dienst nemen mensen dan ook bij de hand en maken deze documenten samen met hen - of zelfs voor hen - in orde. Een andere manier waarop de dienst Huisvesting inzet op drempelverlaging is door als "eerste loket" te fungeren. In Turnhout zijn er nl. vijf belangrijke spelers m.b.t. de sociale dimensie van wonen.573 In theorie impliceert dit dat men ook op vijf plaatsen zou moeten langsgaan om zich in te schrijven, op vijf plaatsen op de wachtlijst zou moeten staan enz.: "Het is voor ons soms al moeilijk om uit te leggen aan de mensen, laat staan dat ze dat allemaal moeten gaan doen, dat mensen gemotiveerd zijn, wetende dat het tien jaar lang duurt om in aanmerking te komen voor een sociale woning".574 Doorheen de jaren heet de dienst dan ook verschillende initiatieven ondernomen om deze regeling minder complex te maken en zo de drempel te verlagen. Momenteel is het bv. zo dat de verschillende actoren met één inschrijvingsformulier werken. 575 286. Ondanks alle inspanningen blijft het OCMW een organisatie die blijvend kampt met drempels om gebruik te maken van haar dienstverlening. De directeur Sociale Zaken van het OCMW Turnhout beseft dat dit nog steeds een belangrijk aandachtspunt is binnen de 570
Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, actieplan 5.1.1. stad. Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Strategisch Meerjarenplan 2014-2019, actieplan 5.1.1. stad. 572 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 573 Nl. de Stad Turnhout, het OCMW, huisvestingsmaatschappij de Ark, het Sociaal Verhuurkantoor en de sociale huisvestingsmaatschappij Vitare die zal instaan voor de bouw van sociale woningen. 574 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 575 Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. 571
121
werking van het OCMW, al is hij ervan overtuigd dat "deze drempel op een gegeven moment bij ieder georganiseerd initiatief ontstaat".576 Hij stelt dat het OCMW een imagoprobleem heeft, waardoor sommige bezoekers zich oncomfortabel voelen wanneer ze worden gezien in de wachtzaal. Daarnaast ontstaan er soms gespannen situaties,die mogelijks het gevolg zijn van een negatieve beslissing van het OCMW naar de cliënt toe. Hierbij vertonen sommige cliënten ongepast of zelfs agressief gedrag: "Als mensen zo'n incident zien gebeuren, schrikt dit soms af".577 Een concreet voorbeeld van een drempelverlagend initiatief is het welzijnsonthaal. Tijdens deze legislatuur probeert het OCMW multifunctionele ontmoetingscentra te ontwikkelen, waar maatschappelijk werkers een x-aantal uren per week aanwezig zijn. Hier zullen ook huisartsen zetelen en andere activiteiten plaatsvinden. Het achterliggende idee is dat mensen nog dichter bij hun woonst toegang hebben tot de dienstverlening van het OCMW.578 Anderzijds wil de directeur Sociale Zaken het bestaan van deze problematiek ook wel enigszins relativeren. Hij geeft hierbij het voorbeeld uit het verleden, waarbij er grote ophef ontstond omdat de sociale dienst en het sociaal huis voor senioren en personen met een handicap op dezelfde locatie werd ondergebracht: "Niemand zou nog komen en de senioren zouden niet in de wachtzaal willen zitten".579 Naderhand bleek dat - op één of twee klachten na over het feit dat er te weinig stoelen stonden in de wachtzaal - geen verdere commentaar werd gegeven.580 Samengevat stelt hij dat het OCMW blijft werken aan drempelverlaging, "maar eens mensen de weg hebben gevonden slagen wij er meestal in om deze negatieve benadering weg te werken".581 287. De casemanager kinderarmoede stelt dat het niet evident is voor personen in armoede met een geïsoleerd bestaan om opeens deel te nemen aan een project in groep: "Zij stellen
576
Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 578 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 579 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 580 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 581 Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. 577
122
zich vragen zoals 'wat zeg ik tegen iemand?' of 'hoe spreek ik iemand aan?'. Dit maakt de drempel om te participeren hoog".582 Zoals hierboven reeds werd aangehaald (zie supra randnr. 38), zal de casemanager dé figuur worden die gezinnen in armoede toeleidt naar de verschillende initiatieven van het lokaal bestuur en - indien nodig - naar de reguliere hulpverlening. Mogelijks zal zij hen naar deze initiatieven begeleiden om de drempel te verlagen. Nadien wordt de rol van de casemanager overgenomen door vrijwilligers die buddy's of brugfiguren worden genoemd. De link met de casemanager blijft echter bestaan, zodat zij nog steeds vragen kan beantwoorden of doorverwijzen indien dit nodig blijkt te zijn. Zij ziet voor zichzelf ook een grote taak weggelegd bij het opvangen van signalen bij de gezinnen om deze vervolgens onder de aandacht te brengen van beleidsmakers: "Op die manier kunnen mogelijke drempels worden weggewerkt".583 De Kinderrechtencommissaris vindt dit op zichzelf een goed initiatief maar stelt wel dat de omgekeerde beweging ook moet plaatsvinden. Volgens hem botsen mensen die in armoede leven nog steeds op heel veel onbegrip, o.a. gevoed door het individuele schuldmodel dat eerder werd aangehaald in deze masterproef (zie supra randnr. 94). Dit idee nestelt zich in de taal en in het gedrag van mensen. Er leven nog zeer veel misverstanden en vooroordelen over mensen in armoede: "Ik denk aan een gesprek met een ouder in armoede die me vertelde dat hij analfabeet was maar al jaren cursussen had gevolgd waardoor hij nu kon lezen en schrijven. Toch werd hij nog steeds op dezelfde manier behandeld door alle instanties omdat hij vijf jaar geleden een stempel kreeg. Zal een casemanager kinderarmoede dit fenomeen oplossen? Neen."584 288. De coördinator van 'T AnTWOORD stelt dat het niet zozeer om drempels gaat maar eerder over 'het niet op de hoogte zijn van'. Wat haar eigen werking betreft, merkt zij uit de eerder vernoemde enquête (zie supra randnr. 267) op dat mensen nog steeds niet vereenzelvigd willen worden met personen die in armoede leven. Zeker voor jongeren vormt dit een probleem, zo blijkt uit het interview met de medewerkster van het JAC. Volgens haar wordt de hulp die jongeren krijgen van een vzw zoals Moeder-Zorg of de meubeldienst van het OCMW zeer vaak in dank afgenomen.
582
Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. 584 Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. 583
123
Recent ging het JAC met een aantal jongeren naar 'T ANtWOORD om er een warme maaltijd te eten: "Dit vonden zij vreselijk. Zo liepen ze het risico om die mensen ook nog eens ergens anders tegen te komen en dit vonden ze heel beschamend".585 Zij stelt dat schaamte dan ook een heel grote rol speelt bij armoede: "Individueel iets aanpakken lukt meestal wel maar daarvoor in groep samen zitten, vinden jongeren heel moeilijk".586 In de eerste plaats probeert zij vooral heel veel erkenning te geven en begrip op te brengen voor hun schaamte. De pubertijd is een periode van onzekerheid waarbij het belangrijk is om erbij te horen, de juiste kleren aan te hebben, de juiste gsm te hebben, de juiste vrienden te hebben: "Als je dan aan hen voorstelt om een maaltijd te gaan eten in T' ANtWOORD is dat gewoon vreselijk".587 Dit is iets waar 'T AnTWOORD dan ook aan wil werken in de toekomst.588 Daarnaast erkent de coördinator dat de vereniging de groep van personen in armoede met een vreemde afkomst nog veel te weinig bereikt. De coördinator geeft aan dat de organisatie op verscheidene manieren contact probeert te leggen: "Volgende maandag komt een groep vrouwen van de Afrikaanse moskee hier koken en ze krijgen dan gratis de keuken ter beschikking. Zo proberen we te horen of er bepaalde noden zijn, of ze de weg vinden en op het eerste zicht blijkt dit niet evident te zijn".589 Volgens haar heeft deze groep vaak eigen kanalen om hulp te zoeken - zoals hulpverlening via moskeeën en dergelijke - vaak vrij gesloten vormen van hulpverlening.590 289. De directrice van Moeder-Zorg is ervan overtuigd dat er een zeer grote drempel bestaat om gebruik te maken van bestaande initiatieven. Toch stelt zij dat deze drempel bijna niet kan worden verlaagd voor wat haar eigen werking betreft, omdat deze geen grotere capaciteit aan kan. Indien iemand langskomt die vroeger klant was bij Moederzorg, wordt deze persoon wel meteen geholpen zonder - want dit wordt normaal gezien wel vereist - eerst naar het OCMW te gaan. Dit kan helpen om de drempel om opnieuw naar Moeder-Zorg te stappen te verlagen. 591
585
Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 587 Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. 588 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 589 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 590 Interview met coördinator vzw 'T AnTWOORD op 28 oktober 2014. 591 Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. 586
124
290. Vanuit haar eerder beschreven draaischijffunctie (zie supra randnr. 44) is het deels de opdracht van het VCLB om maatschappelijk kwetsbare kinderen en jongeren - al dan niet samen met hun gezinnen - toe te leiden naar initiatieven die op lokaal niveau worden georganiseerd. Daarnaast neemt de organisatie zelf het initiatief om projecten op te richten m.b.t. schoolondersteuning. Een voorbeeld hiervan is een project voor laagopgeleide anderstalige ouders waarbij het VCLB - samen met o.a. Prisma en het Centrum voor Basiseducatie - hen op een zeer laagdrempelige manier informeert over de structuur van het secundair onderwijs en hoe zij bepaalde talenten bij hun kind kunnen erkennen.592 291.
Het
Sociaal
Verhuurkantoor
bevindt
zich
in
hetzelfde
gebouw
als
Samenlevingsopbouw en 'T AnTWOORD. Dit maakt de doorverwijzing gemakkelijker maar verlaagt ook de drempel om naar hen toe te stappen. Het sociaal verhuurkantoor merkt in haar dagelijkse werking op dat de drempel om te zeggen "ik heb nood aan sociale huisvesting" deels overwonnen lijkt.593 c.
Conclusie
De verschillende actoren zetten sterk in op drempelverlaging via allerhande initiatieven. Dit zorgt er opnieuw voor dat de toegang tot mensenrechten van gezinnen in armoede beter wordt gewaarborgd. Het lokaal bestuur besloot met de casemanager niet enkel in te zetten op informatieoverdracht maar haar ook letterlijk te laten toeleiden - door bv. mee te gaan - en de doelgroep zo op een zeer laagdrempelige manier kennis te laten maken met verschillende initiatieven. Ook kan zij een belangrijke signaalfunctie vervullen naar het lokaal bestuur toe om zo drempels weg te werken. Hoewel dit op zichzelf zeer interessante initiatieven zijn die een grote meerwaarde kunnen bieden, maakt de Kinderrechtencommissaris hier een terechte bemerking, nl. dat de beweging ook andersom moet plaatsvinden. Een problematiek zoals armoede gaat samen met vooroordelen en stigma die op zichzelf processen van sociale uitsluiting doen ontstaan en bijgevolg armoede. Dit zijn diepgaandere maatschappelijke fenomenen waarop een casemanager bv. geen antwoord biedt.
592 593
Interview met verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB op 8 december 2014 Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015.
125
VIII. Eindconclusie In deze masterproef werd getoetst in hoeverre de lokale actoren de behandelde mensenrechten beschermen, respecteren en verwezenlijken. Voor een grondige bespreking hiervan verwijs ik naar de conclusies per hoofdstuk. Uit het veldonderzoek blijkt duidelijk dat de verschillende lokale actoren gerichte en efficiënte initiatieven hebben ontwikkeld of aan het ontwikkelen zijn om mensenrechten van gezinnen in armoede te realiseren. Een steeds wederkerend issue binnen elk aangehaald hoofdstuk is enerzijds het gebrek aan informatieoverdracht
naar
de
doelgroep
toe
en
anderzijds
het
gebrek
aan
informatiedoorstroming tussen de verschillende actoren onderling. Het instrumentarium bestaat, maar is onvoldoende gekend of de drempel om deel te nemen of hiervan gebruik te maken blijkt te hoog. Dit probleem had het lokaal bestuur evenwel reeds zelf gedetecteerd en zet hier dan ook sterk op in bij de ontwikkeling van haar kinderarmoedebeleid. Bovendien is het belangrijk dat beleidsmakers, middenveld en scholen oog hebben voor de bijkomende dimensie die de zogenaamde 'gekleurde' kinderarmoede toevoegt. De doelgroep die extra aandacht vraagt binnen het beleid of de werking van de verschillende actoren zijn nl. kinderen, jongeren en ouders van vreemde afkomst. Deze blijken de meeste drempels te ondervinden voor de toegang tot hun mensenrechten.
Het onderzoek naar de lokale bescherming van mensenrechten m.b.t. kinderarmoede in Turnhout is nog niet uitgeput. Zo vormen het recht op huisvesting en het recht op gezondheid interessante issues om verder uit te diepen.
Ten slotte wil ik benadrukken dat ik via deze masterproef een netwerk van geëngageerde mensen heb leren kennen die zich dagelijks enorm inzetten voor mensen in armoede.
126
IX. Bibliografie 1.
Wetgeving
Internationaal -
Bindend
UNESCO-Verdrag van 14 december 1960 tot Bestrijding van Discriminatie in het Onderwijs Internationaal verdrag van 7 maart 1966 inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie. Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. Internationaal Verdrag van 19 december 1966 inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Verdrag van 18 december 1979 inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen (CEDAW). IAO-Verdrag nr. 138 van 26 juni 1973 inzake de minimumleeftijd voor tewerkstelling. Verdrag van 27 juni 1989 betreffende inheemse en in stamverband levende volken in onafhankelijke landen. Internationaal Verdrag van 20 november 1989 inzake de Rechten van het Kind. Internationaal Verdrag van 18 december 1990 ter bescherming van alle arbeidsmigranten en van hun familieleden. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 3 on the nature of States parties’ obligations, UN Doc. E/1991/23, 14 december 1990. UN Human Rights Committee, General Comment No. 25: Article 25 (Participation in Public Affairs and the Right to Vote), The Right to Participate in Public Affairs, Voting Rights and the Right of Equal Access to Public Service, UN Doc. CCPR/C/21/Rev.1/Add.7, 12 juli 1996. UNESCO, International Standard Classification of Education 1997, 1997. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 13 on the Right to Education , E/C.12/1999/10, 8 december 1999. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 1 on the Aims of Education, UN Doc. CRC/GC/2001/1, 17 april 2001.
127
UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 19: The right to social security (art. 9), UN Doc. E/C.12/GC/19, 4 februari 2008. UN Committee on the Rights of the Child, General comment No. 12: The right of the child to be heard, UN Doc. CRC/C/GC/12, 20 juli 2009. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 21, UN Doc. E/C.12/GC/21, 21 december 2009. UN Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 17 (2013) on the right of the child to rest, leisure, play, recreational activities, cultural life and the arts (art. 31), UN Doc. CRC/C/GC/17, 17 april 2013. -
Niet-bindend
Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens van 10 december 1948. World Declaration on Education for All van 9 maart 1990. VN-Verklaring van 18 december 1992 over de rechten van personen behorend tot nationale of etnische, religieuze en taalkundige minderheden. VN-Verklaring van 13 september 2007 over de rechten van inheemse volkeren.
Regionaal Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. 1e prot. Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. Europees Sociaal Handvest van 18 oktober 1971. Afrikaans Charter van 1990 inzake de rechten en het welzijn van het kind. Kaderverdrag van 1 februari 1995 inzake de bescherming van nationale minderheden. Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie van 18 december 2000.
Federaal Gecoördineerde Grondwet van 17 februari 1994, BS 17 februari 1994. Organieke wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, BS 5 augustus 1976.
Vlaams Decr. Vl. van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode, BS 19 augustus 1997.
128
Decr. Vl. van 20 juni 2002 betreffende gelijke onderwijskansen, BS 14 september 2002. Decr. Vl. van 21 maart 2003 betreffende de armoedebestrijding, BS 11 juni 2003. Decr. Vl. van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 12 mei 2004. Decr. Vl. van 26 maart 2004 betreffende de openbaarheid van bestuur, BS 1 juli 2004. Decr. Vl. betreffende de participatie op school en de Vlaamse onderwijsraad van 2 april 2004, BS 6 augustus 2004. Decr. Vl. van 15 juli 2005 betreffende het Gemeentedecreet, BS 31 augustus 2005. Decr. Vl. van 30 november 2007 betreffende het flankerend onderwijsbeleid op lokaal niveau, BS 11 februari 2008. Decr.Vl. van 18 januari 2008 houdende flankerende en stimulerende maatregelen ter bevordering van de participatie in cultuur, jeugdwerk en sport, BS 4 april 2008. Decr. Vl. van 19 december 2008 betreffende de organisatie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn en houdende diverse bepalingen betreffende het personeel, de financiën en de organisatie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, BS 24 december 2008. Decr. Vl. van 15 juli 2011 houdende vaststelling van de algemene regels waaronder in de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaamse Gewest periodieke plan- en rapporteringsverplichtingen aan lokale besturen kunnen worden opgelegd (Planlastendecreet), BS 11 augustus 2011. Decr. Vl. van 6 juli 2012 houdende de ondersteuning en stimulering van het lokaal jeugdbeleid en de bepaling van het provinciaal jeugdbeleid, BS 9 augustus 2012. Decr. Vl. van 13 juli 2012 tot wijziging van het decreet van 19 maart 2004 betreffende het lokaal sociaal beleid, BS 14 augustus 2012. Besluit Vl. van 17 december 2010 houdende de codificatie betreffende het secundair onderwijs, BS 27 augustus 2013. Omzendbrief betreffende het inschrijvingsrecht en aanmeldingsprocedures in het basisonderwijs, BaO/2012/01, BS 25 juni 2008. Omzendbrief betreffende het inschrijvingsrecht en aanmeldingsprocedures in het secundaironderwijs, SO/2005/07, BS 25 juni 2008.
2.
Rechtspraak
European Committee on Social Rights 2 februari 2007, nr. 30/05.
3.
Rechtsleer 129
-
Boeken
ANG, F., BERGHMANS, E., CATTRIJSSE, L., DELENS-RAVIER, I. ET AL., Participation Rights of Children, Antwerpen-Oxford, Intersentia, 2006, 256 p. ARAYAN, D. ET AL., Voices
of the Poor, Vol. 2 - Crying Out for Change, New York, The World Bank, Oxford University Press, 2000, 332 p. CAMPBELL, T., "Poverty as a violation of Human Rights: Inhumanity or Injustice?" in POGGE, T., Freedom from poverty as a human right - Who owes what to the very poor?, Oxford, Oxford University Press, 2007, 55-74. COOMANS, A.P.M., De internationale bescherming van het recht op Onderwijs, Leiden, Stichting NJCM Boekerij, 1992, 341 p. DAVID, P., Article 31. The Right to Leisure, Play and Culture, Leiden/Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2006, 33 p. LAVRYSEN, L., "Poverty and Human Rights - A European Perspective" in BREMS, E., VAN DER BEKEN, C. en YIMER, S.A., Human Rights and Development: legal perspectives from and for Ethopia, Leiden, Brill Nijhoff, 2015, 303-328. LISTER, R., Poverty, Cambridge, Polity Press, 2004, 208 p. ROBINSON, M. in VIZARD, P., Poverty and human rights, sen's capability perspective explored, Oxford University Press, 2006, vi. SACHS, J.D., The end of poverty, economic possibilities for our time, New York, The Penguin Press, 2005, 416 p. SEN, A., Development as freedom, Oxford, Oxford University Press, 1999, 384 p.
VAN BUEREN, G., "Education: Whose Right is it Anyway", in L. HEFFERMANK (ed.), Human Rights, A European perspective, Dublin, Colour Books Ltd, The Round Hall Press and individual contributors, 1994, 339-350. VAN BUEREN, G., The International Law on the Rights of the Child, Den Haag, Martinus Nijhoff Publishers, 1998, 435 p. VANDENBROECK, M., "Kinderarmoede: waarom het een populair thema is en waarom dat zowel een bedenkelijk als een goed idee is" in Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2014., Leuven, Acco, 2014, 62-71. VAN GILS, J., "The Child's right to play: the right to be a child", in ALEN, A., BOSLY, H., DE BIE, M., VANDE LANOTTE, J., ANG, F., DELENS-RAVIER, I., DELPLACE, M., HERMAN, C., REYNAERT, D., STAELENS, V., STEEL, R. VERHEYDE, M. (eds.), The UN Children's Rights Convention: theory meets practice, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2007, 359-376. 130
VAN REGENMORTEL, T., Empowerment en Maatzorg. Een krachtgerichte psychologische kijk op armoede, Leuven/Leusden, Acco, 2002, 211 p. VERHELLEN, E. ET AL, Kinderrechtengids. Commentaren,regelgeving, rechtspraak en nuttige informatie over de maatschappelijke en juridische positie van het kind, Gent, Mys en Breesch, 1994-2006, 1200 p. VIZARD, P., Poverty and Human Rights - Sen's 'Capability Perspective' Explored, Oxford, Oxford University Press, 2006, 275 p. VRANKEN, J., DE BOYSER, K., DIERCKX, D. en D’OLIESLAGER, T., Armoede en sociale uitsluiting, Leuven, Acco, 2006, 491 p. -
Tijdschriften
BEETHAM, D., "What Future for Economic and Social Rights?", Political Studies Association 1995, 41-60. BOUVERNE-DE BIE, M., ROETS, G. en ROOSE, R., "Kinderrechten en kinderarmoede", TJK 2010, afl. 5, 261-267. CORREA, P.M., "Poverty as a violation of human rights: the case of street children in Guatemala and brazil", Brazilian Journal of International Law 2013, vol. 10, Issue 2, 334353. DEFRANCQ, R., "Het recht om kind te zijn. Het recht op rust, spel en cultuur.", TJK 2009, afl. 2, 105-115. DOZ COSTA, F., "Poverty and Human Rights: From Rhetoric to Legal Obligations - A Critical Account of Conceptual Framework" , Sur - International Journal on Human Rights 2008, vol. 9, Issue 1, 81-106. K. HALVORSEN, “Notes on the Realisation of the Human Right to Education”, Human Rights Quarterly 1990, Vol. 12, 341-364. HANSON, K., "Participatierechten in het IVRK: een analytisch overzicht", TJK 2002, afl. 3, 100-103. HUGHES, B., “Children’s play – a forgotten right”, Environment and Urbanization 1990, vol. 2, afl. 2, 58-64. MCDONAGH, M., "Right to Information in International Human Rights Law", Human Rights Law Review 2013, vol. 13, Issue 1, 25-56. NOWAK, M., “The Right to Education – Its meaning, significance and limitations”, Netherlands Quarterly of Human Rights 1991, vol. 9(4), 418-425. KUNNEMANN, R., "A coherent Approach to Human Rights", Human Rights Quarterly 1995 , vol. 17, nr. 2, 340 (323-342). 131
ROOSE, I. en VAN AVERMAET, P., "Kinderarmoede & onderwijs. Schets van de problematiek en krijtlijnen om de hefboomfunctie van onderwijs te realiseren", Caleidoscoop 2014, vol. 26, 6-15. VERHEYDE, M., "Onderwijsrechten in het VN Kinderrechtenverdrag", TJK 2002, afl. 5, 231-247. -
Papers en masterproeven
LADERCHI, C.R., SAITH, R. en STEWART, F., Does it Matter that we do not Agree on the Definition of Poverty? A comparison of Four Approaches. Working paper No 107., Oxford, Oxford Development Studies, 2003, 41 p. PANNECOUCKE, B., Onderzoekers als medevormgevers aan de sociale probleemconstructie van kinderarmoede, masterproef Sociaal Werk UGent, 2012-13, 103 p., lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/063/389/RUG01-002063389_2013_0001_AC.pdf. SAUNDERS, P., Towards a Credible Poverty Framework: From income poverty to Deprivation. SPRC Discussion Paper No. 131, Sydney, University of New South Wales 2004, 20 p.
4.
Rapporten
Verenigde Naties Sub-commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, Study of Discrimination in Education, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/181/Rev.1, 1957. Commission on Human Rights, Preliminary Report on the Realization of Economic, Social and Cultural Rights, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1989/19, 1990. UNDP, Human Development Report 1997: Human Development to Eradicate Poverty, New York, Oxford University Press, 1997. UNICEF, Advocacy Kit, Basic Education 1999. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Substantive issues arising in the implementation of the ICESCR: Poverty and the ICESCR, UN Doc. E/C.12/2001/10, 2001. UN General Assembly, A World Fit For Children, UN Doc. A/RES/S-27/2, 2002. UNDP, Human Development Report 2003: Millennium Development Report 2003: Millennium Development Goals: a Compact Among Nations to End Human Poverty, New York, Oxford University Press, 2003. OHCHR, Human Rights and Poverty Reduction, a conceptual framework, UN Doc. HR/PUB/04/1, 2004. 132
Commission on Human Rights, Economic, Social and Cultural Rights, Human Rights and extreme poverty, Report of the independent expert on the question of human rights and extreme poverty by Arjun Sengupta, UN Doc. E/CN.4/2005, 2005. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Report of the independent expert on the question of human rights and extreme poverty (Arjun Sengupta), UN Doc. E/CN.4/2005, 2005. Commission on Human Rights, Economic, Social and Cultural Rights, Human Rights and extreme poverty, Report of the independent expert on the question of human rights and extreme poverty by Arjun Sengupta, UN Doc. E/CN.4/2005, 2005. UN Office of the High Commissioner for Human Rights, Principles and Guidelines for a Human Rights Approach to Poverty Reduction Strategies, UN Doc. HR/PUB/06/12, 2006. Commission on Human Rights, Report of the Independent Expert on the question of human rights and extreme poverty (Mr Arjun Sengupta), UN Doc. E/CN.4/2006/43, 2006. UN High Commissioner for Human Rights, Claiming the Millennium Development Goals: A Human Rights Approach, UN Doc. HR/PUB/08/3, 2008. UN Committee on the Rights of the Child, Consideration of reports submitted by States parties under article 44 of the Convention, Third and fourth periodic report of States parties due in 2007, UN Doc. CRC/C/BEL/3-4, 2009. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Fourth periodic reports submitted by States parties under articles 16 et 17 of the Covenant (Belgium), UN Doc. E/C.12/BEL/4, 2012.
Unicef, Measuring Child Poverty. Report Card 10, 2012, www.unicefirc.org/publications/pdf/rc10_eng.pdf. Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Report of the Special Rapporteur on the human right to safe drinking water and sanitation, Catarina de Albuquerque. Stigma and the realization of the human rights to water and sanitation, UN Doc. A/HRC/21/42, 2012.
Europese Unie EAPn en Eurochild, Vers le bien-être des enfants en Europe. Explicatif sur la pauvreté infantile dans l'union européenne., www.eapn.eu/images/stories/docs/eapnbooks/2013_Child_poverty_FR_web.pdf . EU Network of Independent Experts on Social Exclusion, Investeren in kinderen: De vicieuze cirkel van achterstand doorbreken. Een studie van nationaal beleid., 2014, ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=11652&langId=n.
Mensenrechtenorganisaties Article 19, Access to Information: An Instrumental Right for Empowerment , Londen, juli 2007, § 8.1, www.article19.org/data/files/pdfs/publications/ati-empowerment-right.pdf 133
Overige Kind en Gezin, Kansarmoederegistratie binnen Kind en Gezin, www.kindengezin.be/img/kansarmoederegistratie-toelichting.doc.
5.
Beleidsdocumenten
Nationaal Nationaal Hervormingsprogramma van België 2013, www.be2020.eu/uploaded/uploaded/201304301406100.NHP_2013_NL_25_april.pdf. M. DE BLOCK, Nationaal kinderarmoedebestrijdingsplan. Kinderarmoede bestrijden en het welzijn van kinderen bevorderen, Brussel, POD Maatschappelijke Integratie, 2013. Nationaal Hervormingsprogramma van België 2014, www.be2020.eu/uploaded/uploaded/201405060939010.NHP_2014_NL.pdf.
Vlaams Vlaamse Overheid, Voortgangsrapport Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2011-2012, 2011, www4wvg.vlaanderen.be/wvg/armoede/vlaamsactieplan/Paginas/inhoud.aspx#vrtg. L. HOMANS, Conceptnota aan de Vlaamse regering. Betreft: integratie van de openbare centra voor maatschappelijk welzijn in de gemeentebesturen: inhoudelijke en procesgerelateerde krijtlijnen, www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved= 0CB8QFjAAahUKEwj48qos6THAhXJlxoKHR9UCFY&url=http%3A%2F%2Fbinnenlan d.vlaanderen.be%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2F20150116integratie%2520ocmw%2520in%2520gemeente-conceptnota.pdf&ei=367LVb74AcmvapoobAF&usg=AFQjCNFii0rvAY-WHM5xRm7eLTDVhJpBGA&bvm=bv.99804247,d.d2s. L. HOMANS, Beleidsnota Armoedebestrijding 2015-2019, oktober 2014, www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/beleidsnota-2014-2019-armoedebestrijding. L. HOMANS, Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015-2019, 7 juli 2015.
Kinderrechtencommissariaat, Advies bij Beleidsnota Armoedebestrijding 2014-2019: nood aan kinderrechtentoets, 2014, 1, http://www.kinderrechtencommissariaat.be/advies/adviesbij-beleidsnota-armoedebestrijding-2014-2019-nood-aan-kinderrechtentoets
Lokaal Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede, zie bijlage 1. Dienst Gelijke Kansen, Bundel met acties dienst Gelijke Kansen, maart 2013, 45, in bezit auteur.
134
Stad Turnhout, Bestuursakkoord Turnhout 2014-2018: Samen stad maken, 15, http://www.turnhout.be/nl/downloads/2379/bestuursakkoord-samen-stad-maken-20142018.html. Stad Turnhout en OCMW Turnhout, Actieprogramma lokale bestrijding van (kinder)armoede, in bezit auteur. Stad Turnhout, Kindvriendelijk Turnhout: van analyse tot strategie, freepdfs.net/rapport...turnhout/7134b9c1f50e3a751abe2ea2125bed3d/ Convenant tussen de dienst Gelijke Kansen en 'T AnTWOORD, in bezit auteur.
6.
Interviews
Verkennend gesprek directeur Burger en Samenleving en diensthoofd dienst Gelijke Kansen op 3 maart 2014. Interview met directeur Burger en Samenleving, diensthoofd dienst Gelijke Kansen en onderwijsconsulente dienst Gelijke Kansen op 11 september 2014. Interview met directeur Sociale Zaken OCMW Turnhout op 11 september 2014. Interview met Jeugdraad op 30 september 2014. Interview met diensthoofd Jeugddienst op 6 oktober 2014. Interview met coördinator vzw T'ANtWOORD op 28 oktober 2014. Interview met verantwoordelijke voor thema kansenbevordering VCLB Kempen op 8 december 2014. Interview met medewerkster JAC Turnhout op 9 december 2014. Interview met directrice BS Kameleon op 17 december 2014. Interview met directrice vzw Moeder-Zorg op 7 januari 2015. Interview met casemanager kinderarmoede op 5 maart 2015. Interview met coördinator Sociaal Verhuurkantoor Noorderkempen vzw op 12 maart 2015. Interview met directeur Stedelijke Handelsschool Turnhout op 26 maart 2015. Interview met directrice Talentenschool Turnhout - Campus Zenit op 1 april 2015. Interview met schepen van Jeugd op 7 april 2015. Interview met huisvestingsambtenaar dienst Huisvesting op 16 april 2015. Interview met Kinderrechtencommissaris op 20 april 2015. Interview met directeur BS Sint-Pietersinstituut op 6 mei 2015.
7.
Internetbronnen
www.ipaworld.org/ipa/ipa_declaration.html.
135
www.worldleisure.org/pdfs/charter.pdf. www.article19.org/pages/en/what-we-do.html. www.kinderrechten.nl/p/13/414/mo8-cgp40%7Ctxt=*IVRK*/general-comment-overartikel-12-van-het-internationale-verdrag-inzake-de-rechten-van-het-kind. www.kinderrechtencommissariaat.be/ www.steunpunt.be/onderwerpen/armoede/armoede_&_sociale_uitsluiting. www.4dar.vlaanderen.be/sites/svr/Pages/2014-02-13-kinderarmoede.aspx. aps.vlaanderen.be/lokaal/kinderarmoede/kinderarmoede.html. www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=13369&LangID=E. www.ohchr.org/EN/Issues/Poverty/Pages/ParticipationOfPersonsLivingInPoverty.aspx. www.sites.google.com/site/moederzorgturnhout/. www.ond.vlaanderen.be/clb/ www.jacdekempen.be/over-het-jac. www.welzijnszorgkempen.be/sociaal-verhuurkantoor-svk. www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/huren-en-verhuren/conformiteitsattestvoor-huurwoningen. www.ond.vlaanderen.be/wetwijs/thema.aspx?id=92 www.ond.vlaanderen.be/lokaalbeleid/wat/. www.turnhout.be/onderwijsraad-2. www.basisschoolkameleon.be/wp-content/uploads/2013-2014-Schoolreglement-BaOKameleon.pdf. www.sint-pietersinstituut.be/bo/schoolbrochure. www.talentenschoolturnhout.be/wp-content/uploads/2013/10/14-05-28-schoolreglementTaTu-2014-2015.pdf. www.cawdekempen.be/over-het-caw www.arktos.be/ handelsschool.ego4.turnhout.preview.anaxis.be/nl/downloads/578/schoolreglement.html. www.ond.vlaanderen.be/schoolkosten/basis/faq/maximumfactuur.htm#maximumfactuur. 136
www.ond.vlaanderen.be/clb/clb-medewerker/Draaischijf.htm www.encyclo.nl/begrip/empowerment. www.sociaalcultureel.be/jeugd/lokaal.aspx. www.sociaalcultureel.be/jeugd/lokaal_prioriteiten_2.aspx. www.warande.be/activiteit/alle-kinderen-rijk. www.turnhout.be/nl/content/3490/buurtsport.html. www.turnhoutspeelt.be/nl/1864/content/1716/wollebos.html. www.turnhoutspeelt.be/nl/2435/content/698/buurtgericht-jeugdwerk.html. www.turnhout.be/vrijetijdspas www.turnhout.be/nl/content/696/jeugdwelzijnsoverleg.html. www.basisschoolkameleon.be/ www.sint-pietersinstituut.be/bo/welkom www.talentenschoolturnhout.be/onze-school/campus-zenit/ handelsschool.ego4.turnhout.preview.anaxis.be/
8.
Media
P. GALLASZ en A. VAN DEN Broeck, '4,5 miljoen euro extra voor 70 gemeenten in strijd tegen kinderarmoede, De Morgen, 10 februari 2014. X., 'Turnhout: kindvriendelijke stad', Gazet van Turnhout 21 oktober 2014, www.gazetvanturnhout.be/nieuws/allerlei/turnhout-kindvriendelijke-stad/. SAERENS, Z., 'Boterhammentaks duwt kwetsbare gezinnen verder armoede in', Belga 26 juni 2014. VAN LANCKER, W., 'Waarom een focus op kinderarmoede contraproductief kan zijn', Knack, 5 januari 2015.
137
X.
Bijlagen
Bijlage 1:
Dienst Gelijke Kansen, Omgevingsanalyse (kinder)armoede.
138
Bijlage 1: Omgevingsanalyse (kinder)armoede Turnhout scoort in 2014 boven het 75e percentiel (en boven de 90e percentiel) op elk van de 7 indicatoren van de Vlaamse kinderarmoedebarometer die een beeld geeft van de spreiding van het kinderarmoederisico over de Vlaamse gemeenten en die gebruikt wordt voor de verdeling van de structurele subsidies voor de lokale kinderarmoedebestrijding. Tabel 1 Overzicht van de kinderarmoedebarometer voor Turnhout score IND1: verhoogde tegemoetkoming (0-4 jaar) IND2: eenoudergezinnen (0-3 jaar) IND3: kansarmoedeindex K&G IND4: onderwijskansarmoede-indicator kleuteronderwijs IND5: (equivalent-)leefloon - cat gezinslast (0-17 jaar) IND6: huishoudens zonder werk (0-2 jaar) IND7: huishoudens - ouder(s) niet-EU (0-3 jaar) Bron: SVR, Indicatorenset Kinderarmoedebestrijding
ranking (308 gemeenten)
percentiel 11,20% 10,64% 17,60% 1,09 2,41% 18,70% 15,30%
96% 91% 96% 94% 97% 92% 96%
13 27 13 20 9 25 13
De lokale overheid volgt de situatie nauwgezet op en heeft binnen zijn mogelijkheden een heel aantal projecten en voorzieningen opgezet of mogelijk gemaakt om iets aan de toestand te doen, ook naar de kleinste kindjes en hun gezin tot zelfs zwangere vrouwen (zie verder). Niettemin wijzen de indicatoren er op dat het armoedeprobleem in de stad verder toeneemt (zie grafiek 1 en 2 als illustratie). Bijkomende middelen, die door de Vlaamse overheid structureel worden toegekend, zijn dan ook zeer welkom. Grafiek 1 19,8%
Evolutie van de kansarmoedeindex van Kind en Gezin (6 criteria, bij elke geboorte) Turnhout, provincie Antwerpen en Vlaams Gewest
14,3% 11,4%
14,1% 11,2%
13,4% 10,5%
9,7%
10,9% 11,4% 8,6%
10,6% 11,1% 8,2%
11,3% 11,3% 7,9%
7,4%
10,3% 11,0% 6,9%
10,4% 7,8%
6,5%
10,0% 7,4%
6,4%
7,1%
6,4%
9,2% 6,3%
7,5%
8,0%
6,0%
10,0%
6,8% 7,9%
12,0%
9,6%
14,0%
10,6% 11,2%
16,0%
13,7% 12,5%
18,0%
17,5%
17,6%
20,0%
6,0% 4,0% 2,0%
Turnhout
Prov. Antwerpen
Bron: Kind en Gezin, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout
139
Vlaams Gewest
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
0,0%
Grafiek 2 Percentage kinderen van 0 - 5 jaar in Turnhout met een verhoogde tussenkomst in de ziekteverzekering 16,0 14,0
13,0
12,0 10,0
11,4
11,6
2011
2012
10,6
10,0 8,2
8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 2008
2009
2010
2013
Bron: SVR, Lokale Statistieken, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout De negatieve evolutie van de armoedeproblematiek, - niettegenstaande heel wat inspanningen, - heeft in Turnhout, naast de economische crisis vooral te maken met de verandering in de sociale mix als gevolg van een opmerkelijke ‘verkleuring’ van de bevolking het laatste decennium. De evolutie van een bevolking wordt bepaald door enerzijds de natuurlijke aangroei en anderzijds het migratiesaldo. Al meer dan een decennium wordt de groei van de bevolking van Turnhout in hoofdzaak bepaald door het extern migratiesaldo. Vooral sinds 2005 kent de stad Turnhout een boost van externe migraties, die de samenstelling van de Turnhoutse bevolking grondig verandert. De stijging van het natuurlijk accres vanaf 2009 is te wijten aan de stijging van het aantal geboortes in Turnhout. Op zich geen uitzonderlijke situatie, omdat overal in Vlaanderen het aantal geboortes toenam. Maar, waar die toename voor Vlaanderen vooral verklaard wordt door het met mekaar sporen van enerzijds uitgestelde geboortes met anderzijds vroegere geboortes bij de jongere generatie vrouwen die eerder kinderen krijgt, zien we dat de verklaring in Turnhout eerder moet gezocht worden in de toename van het aantal geboortes bij vrouwen met een niet-Belgische afkomst (door de externe immigratiegolf), die een groter vruchtbaarheidscijfer kennen dan de Belgische vrouwen (grafiek 3). Sindsdien is de natuurlijke aangroei terug gedaald. In de loop van 2014 was de helft van de geboortes in Turnhout van een moeder met een vreemde nationaliteit. Turnhout kent gemiddeld gezien een negatief saldo wat de interne migraties betreft, maar een aanzienlijk overschot bij de externe migraties. Het extern migratiesaldo bedroeg in 1997 66 eenheden en groeide aan tot 490 eenheden in de loop van 2010. Sindsdien is er een neerwaartse knik, te wijten aan het vernieuwde migratiebeleid van de federale overheid en aan het opmerkelijk aantal administratieve schrappingen binnen de stad Turnhout.
140
Grafiek 3 Evolutie van de groei bevolking van Turnhout en van de bepalende demografische factoren, 1997-2014 600
503 490
500 400
303
300 200 100 0 -100
218 220 213 165
118 78 104 64 66 60 293044 21 35 2 111
106
105 9399 52
241 230
207
106
-35
299 298
273 292 229
122
88
124
90
123 81
82
78
33
-3 -126
-200
306 327
207
8772
69
66
5
-14
-33
322
327
436
405
402 371 397
-168 -221
-300
-236
-162
-77
-98
-125
-143
-247
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Natuurlijk saldo
Saldo interne migraties
Saldo externe migraties
Totale groei
Bron: SVR, Lokale Statistieken Grafiek 4 Nationaliteit van de moeder bij de geboorte van een kind in Turnhout, in % 100 90 80
72,7
74,9
72,4
70
69,2
73,7 64,2
67,2 59,2
60 50
40,8
40 30
35,8 27,3
25,1
27,6
30,8
59,9
40,1
55,6 44,4
51,8 48,2
32,8
26,3
20 10 0 2004
2005
2006
2007
2008
2009
Belgisch
2010
2011
2012
2013
2014
Niet-Belgisch
Bron: Kind en Gezin, Gemeentelijke Kindrapporten De grote toename van de externe migraties naar Turnhout heeft enerzijds te maken met het gevoerde migratiebeleid en anderzijds met het feit dat Turnhout en omgeving een gemiddeld hogere capaciteit aan opvangplaatsen heeft/had voor asielzoekers dan de rest van Vlaanderen (FOI’s, LOI’s, private centra). De
141
stad Turnhout is omwille van zijn centrumfunctie in trek bij deze mensen voor diverse diensten, winkels, vrije tijd,… . Ook is Turnhout de enige stad in de Kempen waar OKAN-onderwijs wordt voorzien. Veel van de jongen mensen die in Turnhout les hebben gevolgd, vestigen zich nadien vast in Turnhout vanwege hun bekendheid met de stad. Het resultaat van de dynamiek binnen de Turnhoutse bevolking is een bevolkingssamenstelling die grondig verandert. Grafiek 5
Bron: SVR, Lokale Statistieken en Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013 Grafiek 6
Bron: SVR, Lokale Statistieken en Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013, bewerking dienst Gelijke Kansen stad Turnhout
142
Het aantal personen met een vreemde nationaliteit groeide van 2.104 (5,5%) op 1 januari 1997 naar 5.195 (12,4%) op 1 januari 2013. Deze evolutie wordt nog duidelijker in beeld gebracht via de indices, waarbij de aantallen van 1 januari 1997 op 100 worden gezet. Het aantal vreemdelingen is tussen 1997 en 2013 met een factor 2,5 toegenomen. Turnhout grenst aan Nederland en het is dan ook niet verwonderlijk dat er bij de inwoners nogal wat Nederlanders te vinden zijn: 2.237 of 5,3%. In tegenstelling tot de omliggende meer landelijke gemeenten met relatief veel Nederlanders, is de sociaal-economische positie van de Nederlandse inwijkelingen in Turnhout gemiddeld eerder laag dan hoog. Bij de 0 – 5 jarigen had op 1 januari 2013 1 kind op 5 een andere nationaliteit dan de Belgische (grafiek 7). Hetzelfde beeld zien we bij de leeftijdsgroep 25 – 34 jaar (de ouders). In de loop van 2014 werden 35 kindjes op 100 geboren met een vreemde nationaliteit bij 48 op 100 vrouwen met een niet-Belgische nationaliteit (zie hoger). Grafiek 7
Bron: SVR, Lokale Statistieken en Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013 Ieder jaar verwerven een heel aantal vreemdelingen in Turnhout de Belgische nationaliteit (grafiek 7), waarbij we een overgang maken naar het beeld van de bevolking van de stad in functie van afkomst: ‘autochtonen’ en ‘allochtonen’. Grafiek 8
Bron: SVR, Lokale Statistieken en Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013
143
De klassieke cijfers over de vreemde bevolking slaan enkel op de personen met een huidige vreemde nationaliteit en dus niet op alle personen van vreemde herkomst. Om de herkomst van een persoon te bepalen worden 4 criteria in rekening gebracht: de huidige nationaliteit van de persoon
de eerste nationaliteit van de persoon (vóór een eventuele nationaliteitswijziging)
de eerste nationaliteit van de vader
de eerste nationaliteit van de moeder
Is één van deze 4 criteria een niet-Belgische nationaliteit, dan wordt de persoon beschouwd als een persoon van vreemde herkomst. Grafiek 9 Percentage inwoners in Turnhout van vreemde afkomst
50,0 45,0 40,0 35,0
Berekeningen SVR
30,0 25,0 Ramingen Jan Hertogen
20,0 15,0 10,0
9,2
9,7
11,9 12,4 10,3 10,6 11,0
15,4 16,1 13,6 14,3
17,7
19,9
21,2
22,6 23,6
24,8
5,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Bron:Jan Hertogen (http://www.npdata.be/) en SVR, Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013 Op 1 januari 2013 was zo goed als 1 op de 4 inwoners van Turnhout van vreemde afkomst. Dit percentage stijgt gestaag. Hoewel de externe immigraties weliswaar (voorlopig?) aan het afnemen zijn laat de stijging van het aantal geboortes bij moeders met een vreemde nationaliteit vermoeden dat het plafond nog niet is bereikt. Bekeken naar leeftijdsgroepen valt op dat bij stijgende leeftijd het percentage ‘allochtone’ inwoners daalt. Opmerkelijke vaststellingen zitten bij de jongste leeftijdsgroepen. Bij de 0-5 jarigen was op 1 januari 2013 48,4% ‘allochtoon’, bij de 6-11 jarigen is dat 43,4% en bij de 12-17 jarigen 35,4%. Het feit dat de ‘verkleuring’ stijgt naarmate de inwoners jonger en jonger zijn wijst op een tendens die voorlopig nog niet is stopgezet. De opmerkelijke verkleuring van de bevolking van Turnhout spoort met een eveneens opmerkelijke verarming van de bevolking. Er is een duidelijk verband tussen de verkleuring en de verarming op alle leeftijdsniveaus, met een grote weerslag op armoede bij kinderen en bij de kleinste kinderen (zie ook grafiek 1 en 2). Grafiek 4 geeft aan dat bijna de helft van de geboortes in Turnhout zich voordoen bij moeders met een andere dan de Belgische nationaliteit. Grafiek 10 laat enerzijds zien dat in 2012 de helft van die geboortes (51,4%) in een kansarmoedesituatie plaatsvinden tegenover 8,2% van de geboortes bij Belgische moeders en anderzijds dat bovendien het percentage geboortes in kansarme situaties bij buitenlandse moeders fors toeneemt..
144
Grafiek 10 Percentage geboortes in kansarme situaties naargelang de moeder al dan niet de Belgische nationaliteit heeft 40,0
28,2
28,2
30,0 25,0
35,0
33,9
35,0
21,4
20,0 15,0 10,0
7,4
8,8
7,5
6,4
9,2
5,0 0,0 2010
2011
2012
Niet-Belg en kansarme geboorte
2013
2014
Belg en kansarme geboorte
Bron: Kind en Gezin, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout Nog op een andere manier bekeken, wijst grafiek 11 uit dat in de loop van 2012 74% van het aantal geboortes in kansarme gezinnen in Turnhout een moeder met een vreemde nationaliteit betrof. Ook dit percentage is stijgend. Grafiek 11 Percentage Belgische en niet-Belgische moeders binnen de groep van pas bevallen moeders waar een kansarmoedesituatie werd vastgesteld door Kind en Gezin 100,0 90,0 80,0 70,0
58,6
60,0
74,2
75,4
76,5
73,2
27,8
26,0
25,0
28,8
2011
2012
2013
2014
50,0 40,0 30,0 20,0
41,4
10,0 0,0 2010
Belgische moeders
145
Niet-Belgische moeders
Bron: Kind en Gezin, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout Grafiek 12 laat zien dat inzetten op zowel opleiding als tewerkstelling (en in het verlengde hiervan, het inkomen) de belangrijke invalshoeken zijn om de vicieuze cirkel van (kans)armoede zowel structureel binnen de stad als individueel voor elke betrokkenen te doorbreken. Tabel 2 bevestigt deze vaststelling en laat zien dat inwoners die afkomstig zijn van een niet-EU land een veel lagere werkzaamheidsgraad kennen, een veel hogere werkloosheidsgraad en veel meer beroep moeten doen op bijstand (leefloon) dan inwoners van Belgische origine of afkomstig uit een land van de EU. Daarnaast kampen 1 op 3 kansarme gezinnen met een geboorte met huisvestingsproblemen, in de zin dat ze in een verkrotte, ongezonde en/of onveilige woning leven en/of dat die woning te klein en/of te weinig nutsvoorzieningen heeft. Grafiek 12 De armoedecriteria waarop de kansarme gezinnen uit Turnhout met een geboorte op scoren in 2014 100,0 90,0
89,0
91,6
87,8
80,0 70,0 60,0 50,0
43,3
40,0 30,0
21,3
20,0
13,7
10,0 0,0 Inkomen
Arbeid
Opleiding
Huisvesting
Ontwikkeling
Gezondheid
Bron: Kind en Gezin, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout Tabel 2
Enkele belangrijke indicatoren rond bestaanszekerheid, naar afkomst van de inwoners van Turnhout in 2012 Werkzaamheidsgraad Werkloosheidsgraad Bijstandsgraad (leefloon) Nationaliteit
België 72,4 6,0 Totaal EU 54,5 8,3 Totaal-niet-EU 46,3 17,3 Bron: SVR, Lokale Inburgerings- en Integratiemonitor 2013
0,4 0,9 8,9
Sinds de grote instroom van buitenlandse immigranten naar Turnhout is het aantal begunstigden op het equivalent leefloon verdubbeld. Waar in de meeste andere gemeenten van de provincie Antwerpen en het Vlaams Gewest zich een eerder neerwaartse tendens voordoet sinds 2000, is dat in Turnhout vanaf 2005 juist omgekeerd.
146
Grafiek 13 Aantal begunstigden van het equivalent leefloon per 1.000 inwoners in de loop van het betreffende jaar
8,0
2000
7,0
6,7 6,3 6,0
6,0
6,9 6,6 6,2 5,2
5,0 4,0
4,3 4,0 3,9 3,1
3,0
1999
3,4
3,3 3,33,3 2,9
2001
6,7
2002
6,1
2003
5,5 5,0
4,9
4,54,5 3,9 3,7 3,3 2,9 2,7
3,9 3,6
2,7 2,4
2004
4,6 4,24,2
2005
3,7
2006
3,1 2,72,7 2,3 2,22,2
2,0
2007 2008 2009 2010
1,0
2011 2012
0,0 Turnhout
Provincie Antwerpen
Vlaams Gewest
Bron: POD Maatschappelijke Integratie, bewerking dienst Gelijke Kansen Turnhout Ook enkele plaatselijke indicatoren wijzen op een verarmingstendens bij de bevolking van Turnhout en bevestigen de correlatie tussen verarming en verkleuring. Het aantal gezinnen, personen en kinderen (-12 jaar) dat door het OCMW (en enkele andere toeleiders) wordt doorgestuurd naar de stedelijke voedselbedeling (grafiek 14) gaat sinds 2010 in stijgende lijn. De correlaltie tussen de verkleuring en de verarming wordt vanuit de dienst Gelijke Kansen het duidelijkst waargenomen bij 2 (kinder)armoedebestrijdingsinstrumenten: de schoolcheque van 60 euro per kind in de basisschool en de vrijetijdspas (grafiek 15). Deze voordelen worden automatisch toegekend volgens dezelfde inkomensvoorwaarde, namelijk aan elk kind/inwoner die geniet van de voorkeursregeling in de ziekteverzekering op basis van de gegevens uit de Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid of een attes van de mutualiteit. De lineaire trendlijn in grafiek 15 laat zien dat hoe jonger de inwoner is die een verhoogde tussenkomst geniet in de ziekteverzekering, hoe hoger het percentage ‘allochtonen’.
147
Grafiek 14 Evolutie van de stedelijke voedselbedeling in Turnhout
600
571
468
500
419 407 400
363 295
300 203
200 107
317
235
137 135
116
100
34
69 72
0 Aantal gezinnen
Aantal personen 2010
2011
Aantal kinderen (- 12 jaar) in die gezinnen 2012 2013
Aantal paketten
Bron: dienst Gelijke Kansen Turnhout Grafiek 15
100,0
Percentage allochtone gerechtigden op de vrijetijdspas (voorkeursregeling ziekteverzekering) in Turnhout per geboortejaar (5.600 gerechtigden)
90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0
0,0
2013 2011 2009 2007 2005 2003 2001 1999 1997 1995 1993 1991 1989 1987 1985 1983 1981 1979 1977 1975 1973 1971 1969 1967 1965 1963 1961 1959 1957 1955 1953 1951 1949 1947 1945 1943 1941 1939 1937 1935 1933 1931 1929 1927 1925 1923 1921 1919 1917 1915
10,0
Geboortejaar
Bron: dienst Gelijke Kansen Turnhout
148
